Najlepsze buty na swiecie - Michal Olszewski

W serii ukazały się ostatnio: Katarzyna Kobylarczyk Pył z landrynek. Hiszpańskie fiesty M aciej Wasielewski Jutro przypłynie królowa Emma Larkin Spustoszenie. Nieopowiedziana historia o katastrofie i dyktaturze wojskowej w Birmie Norman Lewis Grobowiec w Sewilli. Podróż przez Hiszpanię u progu wojny domowej Gellert Tamas Mężczyzna z laserem. Historia szwedzkiej nienawiści Angelika Kuźniak Papusza Peter Robb Sycylijski mrok M ichał Książek Jakuck. Słownik miejsca Luca Rastello Przemytnik doskonały. Jak transportować tony kokainy i żyć szczęśliwie Stefano Liberti Na południe od Lampedusy. Podróże rozpaczy V. S. Naipaul Indie. Miliony zbuntowanych M agdalena Grochowska Wytrąceni z milczenia (wyd. 2 zmienione) Florian Klenk Kiedyś był tu koniec świata Angelika Kuźniak Marlene (wyd. 2) Elisabeth Åsbrink Czuły punkt. Teatr, naziści i zbrodnia Frank Westerman Czysta biała rasa. Cesarskie konie, genetyka i wielkie wojny Barbara Demick W oblężeniu. Życie pod ostrzałem na sarajewskiej ulicy Paweł Smoleński Oczy zasypane piaskiem Scott Carney Czerwony rynek. Na tropie handlarzy organów, złodziei kości, producentów krwi i porywaczy dzieci M ateusz Janiszewski Dom nad rzeką Loes Norman Lewis Neapol ’44. Pamiętnik oficera wywiadu z okupowanych Włoch Witold Szabłowski Zabójca z miasta moreli. Reportaże z Turcji (wyd. 2 rozszerzone) Peter Harris Słuszny opór. Konstruktorzy bomb, rebelianci i legendarny proces o zdradę stanu Liao Yiwu Bóg jest czerwony. Opowieść o tym, jak chrześcijaństwo przetrwało i rozkwitło w komunistycznych Chinach Dariusz Rosiak Wielka odmowa. Agent, filozof, antykomunista Anthony Shadid Nadciąga noc. Irakijczycy w cieniu amerykańskiej wojny Ilona Wiśniewska Białe. Zimna wyspa Spitsbergen Iza Klementowska Samotność Portugalczyka V. S. Naipaul Poza wiarą. Islamskie peregrynacje do nawróconych narodów Swietłana Aleksijewicz Czasy secondhand. Koniec czerwonego człowieka Drauzio Varella Ostatni krąg. Najniebezpieczniejsze więzienie Brazylii Ewa Winnicka Angole W serii ukażą się m.in.: Norman Lewis Głosy starego morza Grzegorz Szymanik Motory rewolucji

Michał Olszewski Najlepsze buty na świecie

Brońcie naszego księdza Zdjęcia z nagą dziewczynką zobaczył najpierw laborant w zakładzie fotograficznym w Krakowie. Od razu zwróciły uwagę. Klienci przynosili czasem rozbierane filmy, ale nie z dzieckiem w pornograficznych pozach. Negatyw dostarczył nieznany mężczyzna około czterdziestki. Kilka godzin później wrócił po odbitki. Policja czekała na niego, zawiadomiona przez obsługę zakładu fotograficznego. Zapewniał, że wcześniej nie fotografował nagich dzieci i nie ma skłonności pedofilskich. Mówił o głupocie, która go podkusiła, aby zrobić zdjęcia, gdy w nocy wszedł do sypialni i zobaczył w rozkopanej pościeli dziecko z podwiniętą koszulką. Zatrzymanym okazał się Andrzej Z., wikary i katecheta ze Skawicy koło Zawoi. Zdjęcia przedstawiały sześcioletnią córkę jego znajomej. Matka przywiozła dziewczynkę na oazę, którą duchowny zorganizował w sierpniu tego roku nad Jeziorem Żywieckim. Andrzej Z. przyjechał do Krakowa z dziećmi ze swojej parafii. Chciał pokazać im miasto. *** Do Skawicy przybył w 2001 roku. Kuria przeniosła go tam po czteroletniej pracy w Przeciszowie koło Oświęcimia. Wcześniej był wikarym w kilku innych małopolskich parafiach: Kasince Małej, Klikuszowej, Igołomi i Brzeziu. Wszędzie z zapałem zajmował się dziećmi. Nie ograniczał się do pracy szkolnego katechety: urządzał mecze, wycieczki piesze i rowerowe, pielgrzymki, andrzejki. Szczególną opieką otaczał maluchy z rodzin wielodzietnych i rozbitych. Pomiędzy pamięcią, jaką zachowała o nim większość dorosłych, a wspomnieniami dzieci rozciąga się przepaść. Stanisław Falczak, członek rady parafialnej ze Skawicy: – Ksiądz Andrzej to był prawdziwy lider, pociągnął za sobą całą wioskę. Tak wiele dla dzieci nikt tu nie zrobił. Miał pomysły, energię, siłę, a jak trzeba było, to i tupnąć potrafił. Takich tu ciągle brakuje. Zanim przyszedł, mieliśmy paru ministrantów, a teraz proszę: cała gromada służy do mszy świętej. Kazimierz Korzec, dyrektor szkoły w Skawicy: – Moja żona uczy w najmłodszych klasach. Każdego roku po Pierwszej Komunii Świętej jeździliśmy z dziećmi i rodzicami do Częstochowy. I wiecie, co powiem? Maluchy przepadały za naszym wikarym! Stale trzymały się blisko niego, bo lubił i potrafił z nimi rozmawiać. Non stop je zabawiał. W autobusie dorośli padali ze zmęczenia, a on dalej – albo się modlił z dziećmi, albo coś opowiadał.

*** Cień na świetlaną postać wikarego rzucają natomiast wspomnienia dzieci z Przeciszowa – wystarczy zapytać na ulicy. Kilkoro gimnazjalistów spotkaliśmy, gdy wychodzili ze szkoły. Księdza Andrzeja Z. pamiętają doskonale z lekcji religii. – Moja kuzynka mówiła mamie, że wkładał ręce za majtki, kiedy płynęli statkiem i na rowerach wodnych – wspomina nastolatek na rowerze. – Co dalej było, nie wiem. – Na wycieczkach miał dostęp do każdego pokoju. Wieszał swoją bieliznę w naszych łazienkach. Brał na kolana i dotykał dziewczyny tam, gdzie nie trzeba. Te nie wiedziały, o co chodzi. Były z pierwszych klas podstawówki – dodaje koleżanka chłopaka. – Zabierał dzieci autobusem na basen do Kęt. Jak uczył pływać, to dotykał… – wspomina inna uczennica. – Koleżanki opowiadały, że na oazach też lubił się przytulać. – Ale może tak po ojcowsku? – Nie po ojcowsku. – Dotykał piersi? – Taaak. Nawet na lekcji potrafił trzymać za tyłek, gdy któraś odpowiadała. – Miał jakieś upatrzone ofiary? – Na kogo trafiło. Częściej wybierał nieśmiałe dziewczyny. Zachowanie księdza sprawiło, że jedna klasa z Gimnazjum numer 2 poszła na skargę do wychowawczyni. Zofia Adamik uczyła wówczas geografii, obecnie jest na emeryturze. Pamięta zdarzenie. Zaskoczona naszą wizytą, rozmawia przez bramkę w ogrodzeniu domu. Waży każde słowo. Sprawę – zapewnia – potraktowała poważnie. Poradziła​ dziewczynkom, aby opowiedziały o wszystkim rodzicom. Chciała zorganizować spotkanie. Ale usłyszała od dzieci, że nic z tego nie będzie, bo rodzice boją się skandalu we wsi. Zofia Adamik: – Urządzałam indywidualne wywiadówki. Każdy miał zapewnioną intymność. Mógł poruszyć tę sprawę, ale nikt tego nie zrobił. Zarzuty uczennic wobec katechety przyjęła z niedowierza​niem: – Do głowy mi nie przyszło, że to możliwe. Nie miałam podstaw do podejrzeń, w szkole ksiądz zachowywał się normalnie. O skardze uczennic nie powiadomiła dyrekcji ani proboszcza. Z wikarym też nie porozmawiała. Dlaczego? Nie jest stąd. Nie może rozporządzać cudzymi dziećmi. Właściciel sklepu z Przeciszowa: – Że z nim jest coś nie w porządku, to wielu wiedziało, tylko teraz nikt się nie przyzna. Takich rzeczy przecież długo się nie ukryje. Sam słyszałem, że jedną dziewczynkę za sikulę kiedyś chwycił. I co? I ludzie nie podnosili krzyku, bo ksiądz miał szacunek. Znalazł się tylko jeden odważny. Głęboko wierzący, ministrantem był, w oazie pomagał. I jak córka mu się poskarżyła, że ksiądz dotyka tam, gdzie nie trzeba, to poszedł na męską rozmowę z proboszczem. Prokuratorem zagroził. Ale proboszcz go ubłagał, żeby nie kompromitował parafii, że wikarego wkrótce i tak przeniosą gdzie indziej. I rzeczywiście przenieśli. A temu, co rozmawiał z proboszczem, to później niektórzy pod nogi pluli, jak na zdrajcę patrzyli.

„Jedyny sprawiedliwy” nie zaprzecza informacjom sąsiada, nie godzi się jednak na rozmowę z dziennikarzami. – Nie chcę przeżywać jeszcze raz tego samego, nie chcę się kłócić z wioską. I wy też tego lepiej nie rozdrapujcie. Niech te rany się zabliźnią – tłumaczy. – Gdyby ten ksiądz działał w mieście, a nie po wioskach, do takich rzeczy by nie dochodziło. W miastach takie sytuacje nie przejdą. Tu jest inaczej – komentuje mieszkaniec Przeciszowa, który również wiele słyszał o dziwnych zachowaniach wikarego. *** W 2002 roku „Gazeta Krakowska” ogłosiła kolejny konkurs na Człowieka Roku. Wśród laureatów znalazł się również ksiądz Andrzej Z. Było to już po tym, jak wyjechał z parafii w Przeciszowie. Tytuł zdobył za „nieustanną pracę dla dobra dzieci i młodzieży, za pielgrzymki jednoczące środowisko, za troskę o duchowy i artystyczny rozwój młodych parafian” (tak napisali na dyplomie organizatorzy plebiscytu). Wójt Przeciszowa Józef Klimczyk: – Sam wysłałem kilkadziesiąt głosów na księdza Andrzeja, choć pracował już wtedy w innej parafii. Wspaniały katecheta. Byłem na trzech wycieczkach, które zorganizował. Załatwił nawet prywatną audiencję naszych dzieci u Ojca Świętego w Rzymie. Mieszkańcy Przeciszowa i Skawicy najbardziej pamiętają jasełka. Podobnych nigdy nie było w ich wioskach. Duchowny specjalizował się w dużych przedstawieniach. Największe gromadziły setkę dzieci – od pierwszaków do młodzieży kończącej gimnazjum. Niektóre rejestrował i wydawał na kasetach wideo. – No, proszę popatrzeć. Czy tam coś złego widać?! – Dyrektor podstawówki i gimnazjum w Skawicy pokazuje ostatnią kasetę pod tytułem Jasełka Rydlowskie. Nagranie powstało podczas trzech występów w szkolnej sali gimnastycznej w Skawicy. Centralną postacią na okładce i w filmie jest duchowny. Przez pierwsze pół godziny nagrania wita najważniejszych gości, między innymi starostę z rodziną, wójta, proboszcza i swoich rodziców. Jedna z dziewczynek wręcza mu kwiaty od oazy. – W naszej parafii w Skawicy dobrze się dzieje – deklaruje entuzjastycznie dyrektor szkoły. *** O historiach innych niż kolorowe jasełka i niezwykłe zdolności organizatorskie wikarego dorośli wspominają niechętnie, nawet anonimowo. Psują wspomnienia z pięknych uroczystości i udanych pielgrzymek do Rzymu czy Częstochowy. – Mówili w wiosce, że dzieci do niego przychodzą wieczorem, ale kto to wie? Na pewno jeździł wieczorami po domach – przyznaje niechętnie czterdziestolatek opróżniający w piątkowy wieczór kolejny kufel w przeciszowskim barze Texas. Proboszcz parafii w Przeciszowie nie chce rozmawiać o byłym wikarym. Kategorycznie zaprzecza, by ktokolwiek z parafian składał skargę na księdza Andrzeja Z. – Ludzie na wsi

mówią różne rzeczy. Dziś nie ma żadnych autorytetów, plują na wszystkich. Nie było żadnych niepokojących sygnałów – ucina rozmowę. Dlaczego wikary odszedł? – Decyzja kurii. Ma poznawać inne parafie. Proboszcz nie przypomina sobie, z której parafii wikary przyjechał do Przeciszowa i co dokładnie robił popołudniami i wieczorami z dziećmi. – Fakt faktem, że oazy miał bardzo duże. Rozkręcił pracę z dziećmi. Ja nie jestem policjantem wikarego. Jeśli coś się działo, to poza moimi plecami – dodaje, zatrzaskując drzwi plebanii. Na pytanie o to, czy ksiądz nie garnął się do dzieci za bardzo, część przeciszowian reaguje porozumiewawczymi uśmiechami. – Czy molestował, znaczy? Tutaj? No, mówiło się po wsi, że tam jakieś dziewczynki na kolana brał, że tam różne takie. Ale kto by w gadanie dzieciaków wierzył? Pewnie bajdurzyły, co im ślina na język przyniosła. To dobry człowiek i z rodziny religijnej. Przecież jego siostra jest w zakonie w Rzymie, papieżowi usługuje – stwierdza stanowczo czterdziestolatek z baru Texas. – Złego słowa nie powiem. Zrobił dla wioski tyle dobrego, co żaden inny ksiądz. Ludzi rozruszał, dzieci i młodzież szczególnie – dodaje wpatrzona w telewizor brunetka siedząca obok niego. – Oazę mocną ręką trzymał, wyjazdy organizował, dzieciaki zadowolone były, bo tutaj nuda, nie ma co robić. Co wcześniej się działo? Nic, pustka zupełna. A on wniósł jakieś życie. Zapytajcie, ile dzieciaków dzięki niemu zobaczyło morze. *** Doniesienia prasowe o zatrzymaniu duchownego w Krakowie nie wymieniały nazwy jego parafii ani inicjałów. Mimo to w dniu publikacji wszystkie lokalne gazety błyskawicznie zniknęły z kiosków w Przeciszowie i Skawicy. Ludzie wycinali i kserowali artykuły. W Przeciszowie ktoś rozwiesił kopie na płotach i tablicach ogłoszeń. W Przeciszowie i Skawicy nie wierzą w winę księdza, mimo że przyznał się przed prokuratorem do wykonywania fotografii. – Byliście przy tym, jak robił te zdjęcia? – pyta na odchodne z irytacją proboszcz z Przeciszowa. – Czy wierzę w to fotografowanie? A skąd wiadomo, że to nie oszustwo albo intryga jakaś? – Podobno ktoś jego aparatem te zdjęcia robił, tak słyszałem. Inni mówią, że są takie programy komputerowe, co na zdjęciu wszystko wyczarować potrafią. Przyznał się? A skąd wiadomo, że kogoś nie kryje? – powątpiewa blondyn w barze Texas. – Może ktoś mu te zdjęcia złośliwie zrobił na filmie? – zastanawia się matka katechetki, która pomagała wikaremu w prowadzeniu oaz. – Od nas ludzie do niego ciągle jeździli. Nie urwały się kontakty. Nawet ja wybrałam się z wnuczką na tę ostatnią oazę pod Żywcem. Widziała wikarego, gdy kąpał się z dziećmi w Jeziorze Żywieckim. Nic nie wzbudziło jej podejrzeń. Wręcz przeciwnie. – Boże, jak dobrze ten ksiądz potrafi się opiekować dziećmi, jak pilnował, żeby im się krzywda nie stała, żeby się wybawiły, zjadły, odpoczęły. Nie tylko ona broni wikarego przed oskarżeniami o molestowanie dzieci. Tydzień po zdarzeniu, na niedzielnym kazaniu, proboszcz parafii w Skawicy przypomniał z ambony

ósme przykazanie, przestrzegał, by wstrzymywać się od negatywnych komentarzy o odwołanym księdzu. – I tę dziewczynkę, co to niby sfotografował, też pamiętam – dodaje z pasją matka katechetki. – Ona tam tylko na dwa dni przyjechała z matką. Po co, po co?! Takie nieszczęście dla człowieka! *** Poszukując informacji o księdzu Andrzeju Z., dotarliśmy też do innych parafii, w których pracował. Mieszkańcy Igołomi, Klikuszowej i Brzezia, z którymi rozmawialiśmy, niewiele wiedzieli o byłym wikarym i katechecie. Pamiętali co najwyżej, że lubił i umiał zajmować się dziećmi. Dopiero w Kasince Małej – pierwszej parafii księdza Andrzeja Z. – usłyszeliśmy o skandalu, jaki wybuchł po jednym z artykułów w tygodniku „Nie”. Było to kilka lat po odejściu księdza z tamtej wspólnoty. Autor publikacji opisywał, jak kapłan molestuje dzieci w innej parafii. We wsi zawrzało. Choć w tekście nie padło nazwisko, ludzie od razu poznali, że chodzi o księdza Andrzeja. Jeden drugiemu pożyczał kopię artykułu. – Byliśmy w ciężkim szoku. Ale nikt nie uwierzył. Wiadomo przecież, jak „Nie” nalatuje na księży – wspomina Aleksandra Kania, dyrektor Szkoły Podstawowej numer 2 w Kasince Małej. – Każdy przypominał sobie wycieczki i inne zdarzenia z księdzem Andrzejem, twierdzili, że nic złego nie widzieli. Duchowny bywał później w Kasince sam lub z oazą, ale nikt go nie zapytał o zarzuty z artykułu. Nikt też nie weryfikował doniesienia, jakoby kuria przeniosła karnie księdza do następnej parafii. – Po prostu nie było cienia wątpliwości – mówi dyrektor Kania. *** Po incydencie w Krakowie wikary trafił do aresztu. Odzyskał wolność po niespełna dwóch dniach. Wyszedł za poręczeniem pięciu tysięcy złotych. Tego samego dnia zniknął z parafii. Prokuratura zarzuciła mu, że utrwalał na zdjęciach dziecięcą pornografię (grozi za to do dziesięciu lat więzienia). Nie wnioskowała o areszt, zwykły w takich sytuacjach. Przyjęła, że zdjęcia z oazy były odosobnionym zdarzeniem. Przeszukanie wikarówki nie ujawniło innych pornograficznych fotografii. Kuria odsunęła księdza od czynności kapłańskich. Trafił do klasztoru, w którym leczy się księży z problemami seksualnymi. – Proszę, napiszcie o nim jak najpiękniej. On tu tyle dobrego dla nas zrobił. Jasełka były takie piękne. Napiszcie, że to wspaniały, wartościowy człowiek, że z nim jesteśmy – wzdycha matka katechetki z Przeciszowa. – A dzieci? Co z nimi? – pytamy. – Dzieci? To bardzo nagłośniona sprawa. Ludzie rozmawiają o niej przy dzieciach

w domu. Jak ktoś nie lubi Kościoła, to palnie coś, a te podchwycą i dodadzą coś jeszcze od siebie, bo mają fantazję. A tu ksiądz jest najbiedniejszy, żal go, bo taki dobry. Jego trzeba bronić. 2003 Współautor: Ireneusz Dańko

Są we mnie zadry Z pokoju księdza Piotra Dzedzeja wieje tymczasowością. Taka atmosfera panuje w akademikach. Wchodzisz, niby wszystko jest w porządku, a jednak wiesz, że lokator nie stara się zmienić pokoju w dom, tylko czeka na sygnał do spakowania plecaka. A to przecież poważna plebania szczecińskiej parafii Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, księża nie przyjeżdżają tu na chwilę. Duży budynek przy jednym z najpiękniejszych kościołów na Pomorzu Zachodnim. Szpargały, przypadkowy mebel – sprowadził dopiero po pół roku. Poniemiecka szafa na ubrania; chętnie odda, bo po co mu ona. Pamiątki z podróży. Do tego pożyczone laptop i radio. Bałagan. Nieprzytulnie, za mało sprzętów. Już nie cela, ale jeszcze nie dom. Kilka książek. Jedna o znamiennym tytule Ksiądz nie zostaje sam. Nawet nie próbuje się przyzwyczajać. To jego piąta plebania w ciągu dwunastu lat od święceń. Jest przygotowany, że lada chwila trzeba będzie ruszyć gdzie indziej. Za zbyt długi język albo z innych powodów, których nigdy nie pozna. *** Ksiądz Piotr Dzedzej zamierza wydać książkę, zapis swoich rozmów z byłymi księżmi. Spotkał się z prawie trzydziestoma „eksami”. Alkoholik, homo​seksualista chory na A I D S , nieudani rolnicy i przedsiębiorcy, były ksiądz, który opowiada, że jego proboszcz po odprawionej sumie jedzie do swojej nielegalnej rodziny. Inny zna kapłana, który kazał swojej kochance usunąć ciążę. Katalog dramatów, pretensji do hierarchii, roszczeń, słabości. U wielu poczucie życiowej przegranej i zdrady. Pomysł jest niebezpieczny i Dzedzej dobrze zdaje sobie z tego sprawę. Księża w archidiecezji szczecińsko-kamieńskiej odchodzą częściej niż kiedyś, tak jak w innych częściach kraju. Na każde słowo krytyki hierarchia reaguje nerwowo. Archidiecezja leży na uboczu zawieruchy lustracyjnej, ale oficjalna linia w Szczecinie jest taka, że trwa właśnie wielki atak na Kościół. Niedawno na pogrzebie młodego księdza dostojnik diecezjalny opowiadał o tych, co chcą zamordować Kościół w swoich gazetach i telewizjach, niekoniecznie polskich. Demaskują, wyciągają na wierzch, plują, wyszydzają. Istnieje więc obawa, że jeżeli Dzedzej nie zrezygnuje ze swojego zamiaru, zostanie napiętnowany jako zdrajca Kościoła. Albo usłyszy, że wykonuje krecią robotę i mąci kapłanom w głowach. Przyjaciele radzą, żeby się wycofał. Po co się w to wikła? Znowu narobi sobie kłopotu. Znowu będą plotki, kolejna kłótnia z arcybiskupem nieunikniona. Za karę ześlą go na Wolin, diecezjalny koniec świata.

Uparł się. Książka prawie gotowa. O imprimatur na razie nie myśli. Co się stanie, jeżeli arcybiskup zabroni publikacji? Czy pójdzie na wojnę z przełożonymi? Jeszcze nie wie. *** Trzydziestoośmioletni Dzedzej nie jest typem księdza inte​lektualisty, chociaż tak mówią o nim nieoficjalnie w kurii. Z lekceważeniem. Próbuje się mądrzyć, zamiast siedzieć cicho tam, gdzie go poślą. Pisze listy do gazet, jątrzy, chce publicznie dyskutować o wewnętrznych kłopotach Kościoła. Zabiera się do książki, a jest zwykłym księdzem z głębokiej wioski. Czy on umie w ogóle dobrze pisać? Czy to ma być partner w fundamentalnych debatach? To po prostu silny, dobrze zbudowany facet. Czupurny, już w liceum chcieli go wyrzucić za kolportaż solidarnościowych gazet. Zanim poszedł do seminarium, obrabiał pola w rodzinnej wsi Kurzycko, krok od granicy polsko-niemieckiej. Rodzice do dzisiaj wspominają, jak zabierał się do lnu bez rękawiczek. Drzazgi wchodziły mu głęboko w dłonie. Mówił, że tak powinno być. Że jak się pracuje, to czasem boli. Wielkie dłonie, szeroka twarz. Kiedy wychodzi do miasta bez sutanny, w skórzanej kurtce, czarnych spodniach, wąskich butach i czapce nasuniętej głęboko na czoło, wygląda jak policjant po służbie albo zawodowy żołnierz. Kazania mówi bez wysokiego zaśpiewu, z jakim kapłani często upominają wiernych. W jego postaci nie ma ani odrobiny miękkości, jaką zazwyczaj spotyka się w tym środowisku. – Ja myślę, że on coś próbuje przez te spotkania z „eksami” załatwić – opowiada jeden ze szczecińskich księży. – Swoje prywatne sprawy. – Tak, są we mnie zadry – przyznaje ksiądz Dzedzej. – Stawiam pytania otwarcie, bo Kościół musi działać jawnie. Może jak się wypowiem publicznie, otrzymam w końcu odpowiedź. *** Kilku byłych księży, do których dotarł Dzedzej, mówi to wyraźnie: liczyli na więcej, chcieli mieć wpływ na życie Kościoła, mieli duże ambicje. Wysłani na rubieże swoich diecezji, nie wytrzymywali pustki i monotonii, do której nikt nie przygotowywał ich w seminariach. W przypadku Dzedzeja ambicje też są ważne, nie zamierza tego ukrywać. Chciał zostać dziennikarzem. Nadarzyła się okazja, bo jego pierwszą parafią były położone w pół drogi pomiędzy Szczecinem a Gorzowem Wielkopolskim Lipiany. W tej nie​wielkiej miejscowości działało pierwsze po 1989 roku katolic​kie radio regionalne. Młody ksiądz czuł się tam znakomicie. Archidiecezja miała wobec niego inne plany. Ruszył w podróż po Zachodniopomorskiem. Wszędzie jako wikariusz, wszędzie przejazdem. Lipiany, Gryfino, Gryfice, Węgorzyno, wiejskie kościółki. Chłodne, poewangelickie wnętrza. Czerwona

cegła neogotyku. Przepiękne świątynie zagubione daleko w polach, z kilkoma parafianami. Jeszcze chwila, a niektóre trzeba będzie zamknąć na kłódkę. Tak się złożyło, że niedługo po opublikowanym w „Tygod​niku Powszechnym” artykule Boję się księży, w którym wspominał o wstydliwych stronach życia kapłanów, o pokusie gro​madzenia pieniędzy i konkurencji, musiał przenieść się z podszczecińskiego Gryfina do Węgorzyna. Daleko, daleko od szosy. Do miejscowości, która topnieje. Jest tam staw, jest i brudne jezioro, szkoła, do tego jeden bar, kiosk i pociąg do Łobza. Wokół opustoszałe wioski i ślady przedwojennej świetności. Kruszeją przedwojenne domy z czerwonej cegły, po pałacach pozostały jedynie fundamenty. Tylko kościoły wyglądają przyzwoicie. Okolica piękna, ale zimą trudno. Jak trudno, dowodzą rozwodnione tą charakterystyczną pijacką wilgocią oczy licznych mężczyzn, którzy w południe roboczego dnia błąkają się bez celu po ulicach miasteczka. Dzedzej przekonuje, że nie czuł się tu źle. Rozruszał młodzież, mówili na niego „Didżej”. Grali w piłkę, rowerami jeździli nawet do Kołobrzegu. Wspominają go do dzisiaj, bo pomógł załatwić operację plastyczną jednemu chłopakowi. A jak wyjeżdżał, rozdał wszystkie swoje książki dzieciom. Proboszcz Węgorzyna ksiądz Karol Wójciak, rocznik 1961, przyglądał się młodszemu koledze trzy lata. Ma poważniejsze zmartwienia niż dyskusja o odchodzących księżach. Nie chodzi nawet o postępującą cukrzycę. Jeszcze w 2005 roku w parafii było ponad dwadzieścia pogrzebów i prawie pięćdziesiąt chrztów. Rok później proporcje przedstawiały się odwrotnie. Albo związki niesakramentalne. To jest dla niego prawdziwe wyzwanie. Wójciakowi wyskoki Dzedzeja bardzo się nie podobają. Jasne, że pamięta. Już w Węgorzynie Piotr napisał kolejny tekst, który wywołał burzę. Dopominał się, by Kościół nie zostawiał „eksów” samym sobie, tylko pomagał im, włączając na przykład w życie parafii. I po co to ruszać? Po co litować się nad byłymi księżmi i roztrząsać ich problemy? Czy nie są dorosłymi ludźmi? Czy nie odpowiadają za swoje czyny? Wójciak i Dzedzej, tylko osiem lat różnicy. Starszy przypomina sobie, że jak w sylwestra w połowie lat osiemdziesiątych jechał do swojej pierwszej parafii, to miał trzy przesiadki. Jechał z pierzyną pod pachą. Nie miał absolutnie nic. W ogóle zauważa, że młodszym księżom jest trudniej i łatwiej jednocześnie. Trudniej, bo seminarzyści i młodzi księża mają więcej potrzeb, a do tego są słabsi psychicznie. Część na myśl o katechezie w szkole dostaje nerwicy. Stają naprzeciwko agresywnej, znudzonej dzieciarni i nie wiedzą, jak ją okiełznać. Łatwiej, bo mają na starcie dużo więcej. Niektórzy dostają na prymicję od wiernych dobry samochód. Dzedzej najbardziej lubi BMW . Do tej pory miał dwa. – Ale używane – zaznacza. Wójciak rozumie też konieczność bezwzględnego posłuszeństwa wobec hierarchii. Z biskupem się nie dyskutuje, biskupa się słucha. Biskup ma zawsze rację. Nie musi się

tłumaczyć księżom ze swoich decyzji. Koniec, kropka. Jak w wojsku. Biskup posłał dawno temu Wójciaka do tej miejscowości, w pustkę i krajobraz, który wbrew rozpaczliwym wysiłkom miejscowych chyli się ku upadkowi. W dużym mieście łatwiej się schować przed problemami. A tutaj proboszcz jest trochę jak na stanicy i cokolwiek by zrobił, będzie niedobrze. Huknie na ludzi z ambony, że piją ponad miarę i nielegalne interesy prowadzą na granicy, to go wyśmieją. Nie powie nic – też źle, bo ludzie utwierdzą się w przekonaniu, że postępują dobrze. Tak ma być. Takie jest jego powołanie. Trzeba przyjąć je z pokorą. Z okien plebanii ksiądz Wójciak widzi gołe, ciągnące się po horyzont pole, ale nie zamierza rozczulać się nad pustką i samotnością. Jest tu, gdzie go wysłano. Do końca życia będzie pamiętał, jak w seminarium poszedł do biskupa, żeby złożyć rezygnację. Był już mocno chory, potrzebował operacji. – Jeżeli zostaniesz z nami, nigdy o tobie nie zapomnimy. Choćbyś miał operację za operacją – powiedział biskup. Na brak partnera do intelektualnych pojedynków też nie narzeka, nie po to pracuje w Węgorzynie. Ma swoje małe radości, kibicuje Pogoni Szczecin i Wiśle Kraków, na kablówce jest Polsat Sport. Wystarczy. Dzedzej nie chce milczeć. Jego pokłady pokory są na wyraźnym wyczerpaniu. *** Z okna pokoju ksiądz Dzedzej może obserwować świeckie życie. Po drugiej stronie ulicy stoi nowy blok. Dużo młodych rodzin, w części okien nie ma zasłon. Wieczorami siedzą w kuchniach, dziewczyna męczy się nad zadaniem, pies łasi się do jej kolan. Gdzie indziej dziecko jeździ rowerkiem po pokoju. Na podłodze bałagan, pełno zabawek. W innym oknie widać, jak kobieta zmywa talerze. Właśnie umyła włosy, jest w szlafroku, na głowie loki. Czasem kłótnie rodzinne. Na żadnej innej plebanii nie miał takiej okazji. Jest trochę jak astronom, któremu nagle wpadł w ręce olbrzymi teleskop. Wszystko niemal na wyciągnięcie ręki, bo ulica jest wąska. Po przyjeździe do Szczecina stawał wieczorami i patrzył. Teraz przestał. Trochę to niebezpieczne. Podobno już sama myśl o diable sprawia, że staje on bliżej nas. Podobnie z myślami o zwykłym życiu. Co by było, gdyby tak jak inni zaryzykował, przeszedł na drugą stronę ulicy, gdyby tak spróbował się wtopić w tłum, dla którego Kościół nie jest chlebem powszed​nim, ale instytucją coraz odleglejszą? Stara się nie zaprzątać sobie głowy niepotrzebnymi myślami. Pewien szczegół nie daje jednak Dzedzejowi spokoju. Niby to sprawa publiczna, niby rodzinna. Według niego pokazuje sposób, w jaki w Kościele postępuje się z niewygodnymi zdarzeniami. Nie potrafi jej przeboleć do dziś. W 1999 roku władze szczecińskiego seminarium usunęły jego dwóch młodszych braci. Jeden był tuż przed święceniami diakonalnymi, drugi dwa lata niżej. Rodzina twierdzi, że nigdy nie poznała uzasadnienia tej decyzji. A w ich społeczności ma to znaczenie.

Kurzycko to ciasna wieś przesiedleńców z Lwowszczyzny i Wileńszczyzny, z doklejonym pegeerem. Ksiądz jest tam autorytetem. Jak się kogoś wyrzuca z seminarium, to oznacza, że musi być straszny grzesznik. Ruiny socjalistyczne znoszą próbę czasu znacznie gorzej niż poniemieckie zabudowania. Pusto, w niektórych oknach zamiast firanek na stałe przyklejony papier. Ziemie wokół słabe, głównie piaski, urobić trzeba się na nich po szyję. Żadnych tajemnic. Po sześćdziesięciu latach od zakończenia wojny w wiosce nadal kłócą się jak Kargule i Pawlaki. Jak w 1988 roku ksiądz Piotr wybrał seminarium, była euforia. Pierwszy w historii parafii. Najlepszy ministrant, pracowity taki. Długa droga zdolnego chłopaka ze wsi. Książki, kościół, książki, kościół. I ciężka praca na gospodarce. Ksiądz zabierał go do mszy prosto z pola. Sześć lat później do seminarium poszło dwóch młodszych Dzedzejów. Parafianie pękali z dumy. Jeszcze się tak nie zdarzyło w okolicy, żeby trzech braci oddało swoje życie Bogu. O Kurzycku zrobiło się głośno w całym dekanacie. – A kiedy ich wygonili – zaciąga po lwowsku Eugeniusz, ojciec Dzedzejów – to się wioska nam podzieliła. Pamiętam, przyszli pierwszy raz do kościoła nie w sutannach, niektóre kobiety płakały. Inni zaczęli plotkować, obmowę za plecami robić. I co mieliśmy powiedzieć? Jak my tyle wiedzieli, co inni? Bez słowa, bez niczego. No, żal, żal. Nawet już o te koszta nie chodzi, że sześć lat jednego posyłałem do seminarium. Po trzy sutanny na jednego, a jakie to pieniądze. Żal, że tak bez słowa. O Dzedzejach znowu mówił cały dekanat. Piotr, wówczas już kapłan, próbował dopytać się w diecezji o przyczyny. Żeby było wiadomo, choćby to najgorsza prawda. Ktoś szepnął, że podobno w grę wchodziły samochody sprowadzane z Niemiec, inni, że fałszowane dokumenty. Dzedzej twierdzi, że oficjalnie nikt nie chciał z nim rozmawiać. – Tak się nie robi. Sześć lat w seminarium i nagle bach! Nie wolno postępować z człowiekiem, jakby był nikim. A tu jest jakiś brak szacunku – mówi. Sprawa braci to dla niego koronny dowód, że nadal zbyt dużo w Kościele dzieje się w ukryciu, zakulisowo, bez rozmowy. Hierarchowie żyją w przekonaniu, że nie muszą tłumaczyć swoich decyzji jakimś tam klerykom czy księżom. Jeden z braci został policjantem. Drugi nie otrząsnął się do dziś. Błąka się pomiędzy Norwegią a rodzinnym domem. Proboszcz z Węgorzyna słyszał o sprawie, pochodzi z tego samego dekanatu co Dzedzejowie. Zdziwiony nie jest. Przypomina sobie dawnego kolegę, który bardzo chciał zostać zakonnikiem u werbistów. Przełożonemu coś się nie spodobało. Przyjaciel księdza Wójciaka otrzymał jedynie karteczkę. Na karteczce jedno zdanie: „Nie nadaje się z powodu ambiwalencji zachowań”. Co by to mogło oznaczać, ksiądz Wójciak nie wie. Po prostu – kolega musiał odejść i kropka.

*** Sprawą odchodzących księży Dzedzej zainteresował się trzy lata temu. Niespodziewanie odszedł jego przyjaciel z rocznika. Dzedzej: – Nie do pojęcia sytuacja. On był najbardziej rozmodlonym księdzem z nas wszystkich. Bliżej miał do mistyka niż do zwykłego księdza diecezjalnego. Jeździł na specjalne rekolekcje dla księży. To mi nie dawało spokoju. Odchodzi kapłan idealny, zostają ludzie, którzy nauczeni są tego, by nie zadawać pytań, by nie myśleć, tylko wypełniać polecenia. Zacząłem drążyć temat. Dzwoniłem do tych ludzi, przychodziłem bez zapowiedzi do domu, jeździłem po Polsce. Porażające było to, że większość z nich uznała zrzucenie sutanny za błąd. Wójciak nad „eksami” nie zamierza się litować. Rozumie trudną sytuację, współczuje. Ale odeszli, to odeszli, Bóg z nimi. Są ważniejsze sprawy. Dzedzej: – Ale ja też nie zamierzam się nad nimi litować. Jest problem, którego nie powinniśmy zamiatać pod dywan. Tym bardziej że narasta i nie ma pomysłu, co z nim zrobić. Chcę, żebyśmy zaczęli się o nich troszczyć, tak jak zalecał Jan Paweł I I . Póki co, „eksy” są tematem wstydliwym. Matka Dzedzeja: – Jezu, żeby tylko kłopotów z tego jakich znowu nie było. Żeby on się już tak nie narażał. Co ludzie znowu powiedzą? A jak go wyrzucą za karę? Ojciec: – Zawsze może wrócić. Ziemię będzie uprawiał. Trzech poszło, trzech wróciło. Heh, to już nam spokoju nie dadzą. *** Ksiądz Piotr Dzedzej za okno wieczorami już nie patrzy. Ale nawet kiedy zaciągnie szczelnie żaluzje i odetnie się od Szczecina na głucho, pytania nie znikają. Może być, że przez te wywiady, przez dziesiątki historii o wielkiej miłości księdza i siostry zakonnej, o tym, co czuje mężczyzna, kiedy nie może dotykać kobiecego ciała, zbudził w sobie wątpliwości. Ksiądz Dzedzej: – Kiedyś myślałem tak: jestem młodym księdzem, minie kilka lat, myśli o dzieciach, żonie miną same. Płyną lata, a nic nie usycha. Przeciwnie, dolega coraz mocniej. Ksiądz Karol Wójciak: – A czy Dzedzej przypadkiem sam tego… nie zamierza? Hm? Może w tym jest kłopot? Może te jego rozmowy bardziej zakrywają jego problem, niż ujawniają? Na tak postawione pytanie ksiądz Dzedzej odpowiada, że nigdzie odchodzić nie zamierza. Nie ma kobiety, nie zamierza się zakochać, jak jego rozmówcy. Jeżeli jakaś się pojawi, będzie się przed tą miłością bronił. Chce być twardy, choć nie wie, co się zdarzy. Tak, bardzo chciałby, żeby celibat był dobrowolny, ale jego ten problem nie dotyczy – zdecydował się i chce wytrwać. Ale też zdaje sobie sprawę, że gdyby odszedł, jego archidiecezja z pewnością miałaby

kłopot z głowy. O jednego wygadanego mniej. 2007

Diabeł przyszedł do wioski Dyrektor Zespołu Szkół w podkarpackim Hłudnie jest przestraszony. Ale uciekać nie wypada, więc udaje rozmowę. Stoi z rękami założonymi na piersiach, ściska w dłoni komórkę. Nie, pojęcia nie ma, co się stało, jaka była przyczyna, co doprowadziło do tragedii. Żadnych sygnałów nie miał, żadni rodzice na skargę nie przychodzili. Przede wszystkim winne są media, to one rozdmuchały sprawę. Gdyby nie przeklęte media, wioska szybko by się uspokoiła. Wiadomo, pokrzyczeliby trochę, byłby płacz, oczywiście, ludzie są tylko ludźmi, ale rychło znowu nastałby spokój. Spokój jest najważniejszy. Dlatego dyrektorowi nie bardzo podoba się pomysł, by wy​pytywać nauczycieli. Sekretarka nie zaprasza do pokoju nauczycielskiego, on sam przyjmuje w drzwiach. Numeru telefonu wolałby nie podawać. Powtórzmy: żadnych sygnałów nie miał, życie w szkole toczyło się normalnie. Aż do 14 grudnia 2007 roku. To było już po zmroku. Trzynastoletni Bartek włożył gumofilce i stare ubranie, wyszedł z domu. Powiesił się na drzewie. Rodzina znalazła list z datą 12 grudnia. Na kartce z zeszytu w linie, pisany równym pismem tekst (pisownia oryginalna): „Pożegnanie. Nie nawidzę łysego tego pedofila. Muśałem to zrobić ponieważ mówi że ja go okradłem. Ale ja przysięgam na Boga że tego nie zrobiłem. Ale jemu tego nie powiem. To co napisałem oddać policji. I żeby go zabrali z parafii bo to pedofil. Nie chce być gwałcony przez niego. Niewiem o jaką smycz mu chodzi. To co jest moje oddać potrzebującym. Bartek”. Nieco niżej, pisany pochyłym, jakby ozdobnym drukiem dopisek „Odczytać po mojej śmierci”. Na marginesie data, godzina, informacja, że list był pisany na języku polskim. Wyrazy „pedofil” i „gwałcony” zamazane. List dotyczy miejscowego proboszcza. Rocznik 1948, proboszczem w Hłudnie był ponad dziesięć lat. Po śmierci chłopca prokuratura wszczęła dochodzenie w sprawie znęcania się nad dziećmi i odpowiedzialności za śmierć chłopca. Kuria przemyska milczy. *** W pochmurny zimowy dzień Hłudno przegrywa bezapelacyjnie z szarością. Jakiś dowcipniś zamazał na tablicy drogowej pierwsze trzy litery. Przycupnięte w dolinie rzeczki domy tulą się do siebie. Wielu majętnych gospodarzy tu nie mieszka, dużo zaniedbanych obejść, niektóre rodziny żyją w starych, drewnianych domach. Mało

kolorów, szyldów i reklam. Wczasowicze się nie pojawiają, są chałupy, w których wietrzy się bardzo rzadko, żeby nie tracić cennego ciepła. Na ścianach wielkie obrazy Matki Bożej, papieża, Świętej Rodziny, na półkach kolorowe puszki po napojach, opakowania po bombonierkach i ustawione równymi rzędami kasety z disco polo. Po śmierci Bartka miejscowi skoczyli sobie do oczu. Część, i ci byli górą, zażądała odwołania proboszcza. Były sołtys Stanisław Gładysz przejął klucze do kościoła i zapowiedział, że ich nie odda, dopóki nie zareaguje kuria. Ludzie zaczęli sobie przypominać, a dzieci – mówić. O tym, że ksiądz od lat bił pod żebra, nadrywał uszy, deptał po palcach i ściskał za ręce tak, że kości chrupały. O tym, że ministrantów potrafił uderzyć „z główki”. Dwie dziewczyny, które kiedyś chodziły do scholi, opowiadają, że ksiądz wkładał rękę pod bluzkę albo sukienkę. A tamto zdarzenie, kiedy rodzicom z dzieckiem do chrztu kazał czekać w kościele trzy godziny? A romanse, dziewczyny i to, że rodzinę rozbił? Nazbierało się przez ponad dziesięć lat. Inni opowiadają, że śmierć śmiercią, ale Bartuś miał diabła za skórą. Że niby trzynastolatek, a już złodziej. Do Gładysza dzwonią starsze panie i zapowiadają, że wyrzucą jego rodzinę z wioski, tak jak on wyrzucił księdza. Sąsiedzi rozpowiadają, że Bartek był młodym pijakiem, zupełnie jak kiedyś jego dziadek. Przekonują, że przeciwnicy księdza wykorzystali śmierć chłopca, by zniszczyć duchownego. Anna Kałamucka jako jedyna interweniowała w sprawie zachowań księdza u dyrektora szkoły: – Ja jestem wierząca, na Kościół złego słowa nie powiem. Ale tu miarka się przebrała już dawno, tyle że jakoś wszystko przechodziło bokiem. Wszyscy wiedzieli, że jest agresywny i przyłożyć potrafi. Dyrektor też, niech teraz nie robi wielkich oczu. Dwa lata temu córka tak dostała od księdza z otwartej pod żebra, że z płaczem do domu przybiegła. Byłam w szkole, ksiądz się zobowiązał przy dyrektorze, że takie coś się nie powtórzy. Szkoda, szkoda, że aż takiej tragedii trzeba było… Stanisław Gładysz to temat na osobną historię. Gospodarz pełną gębą, wielki dom na ukończeniu, dwójka własnych dzieci i dwunastka adoptowanych, po tym, jak szwagier zabił jego siostrę. Wierzący, przez dwie kadencje zasiadał w radzie parafialnej. Z podwórka widzi kościół i plebanię. Właśnie klacz się oźrebiła. Szklanka z kawą parzy spracowane dłonie. Przez kuchnię przebiegają tłumy dzieci: – No, trzeba było przeciąć to wcześniej, trzeba – przyznaje. – Ale to jest wioska, proszę zrozumieć, tutaj ksiądz traktowany jest jak półbóg. Wolno mu więcej niż zwykłemu człowiekowi. Mówi do starszych kobiet jak do koleżanek, a one myślą, że tak trzeba. Dyrektor się go boi. Społeczność jest mała, nic się nie ukryje. Myśmy wszystkie sprawy księdza znali, jego znajomości i romanse, bałaganiarstwo, że wyjeżdżał na całą noc i plebanię otwartą zostawiał, że pieniędzy nigdy nie mógł się doliczyć. Ale ksiądz to jest zawsze ksiądz. I tak mu uchodziło przez całe lata. Gładysz zabrał swoje córki ze scholi, kiedy poskarżyły się, że ksiądz wkłada ręce tam,

gdzie nie trzeba. Dekanatu wtedy nie zaalarmował. Dziś jego córki opowiadają, że miały więcej odwagi, ale były i takie, które nie miały śmiałości powiedzieć cokolwiek rodzicom. *** Siedzą w pięcioro w dużym pokoju chałupy. Rodzice Bartka, dwójka rodzeństwa, w kąciku babcia. Jeszcze jeden potomek w drodze. To już drugie dziecko pochowali – pierwsze umarło zaraz po porodzie. Na reprezentacyjnym miejscu Bartek: oprawiony w ramki, łobuzersko uśmiechnięty chłopiec. Wokół poukładane zabawki, piłka, porcelanowe świnki, krasnal i syrenka. Powstał z tego ołtarzyk. Na ścianie pamiątka z Komunii, figurka Maryi z kredensu spogląda na obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej. Minął miesiąc. Człowiek w takich sytuacjach musi czuć bezradność – czyta książki, uważa się za wrażliwego na cierpienie i niezwykle mądrego, a później jedzie oglądać tragedię, oczekując, że zobaczy rozdzieranie szat i płacz pod niebiosa. Tymczasem płacz ucichł i pierwsze łzy obeschły, żyją dalej w tym trudnym miejscu, gotują obiady i rąbią drewno. Miesiąc, a rozmawiają spokojnie, dzieci zaczynają się uśmiechać. Może to warunek przetrwania w miejscach, gdzie los nie szczędzi uderzeń, może zakodowana w genach siła, która pozwala szybko strząsnąć z siebie rozpacz po niezawinionej stracie. Tylko oczy matki ciągle podpuchnięte. Gorycz pozostała. I nie znika. Matka: – Zrobił mi z syna złodzieja. Teraz już wiem, że chodził za nim przez dwa tygodnie i nakłaniał, żeby pieniądze zwrócił. Mówił: „Bartek, oddaj pieniądze, bo jak nie oddasz, to wiesz, co będzie”. Myśmy o niczym nie wiedzieli, Bartek nie był z tych, co się skarżą. W tamten piątek ksiądz zadzwonił, to poszłam do niego. Powiedział, że syn pieniądze ukradł, ale nie potrafił nawet powiedzieć, ile tego było. Raz, że dwieście, raz, że pięćset, potem siedemset. Prosili proboszcza, żeby nie odprawiał mszy pogrzebowej, żeby przyjechał inny ksiądz. Odparł, że nie widzi powodu. A potem przyszedł ze spowiedzi przyjaciel Bartka i powiedział swojej matce, że ksiądz uważa go za współodpowiedzialnego za śmierć. A potem matka Bartka przyjmowała komunię i ksiądz zapytał, czemu przyjmuje ciało Chrystusa, skoro u spowiedzi nie była, na co odpowiedziała, że spowiadała się gdzie indziej. A wtedy proboszcz się zdenerwował. „Czego żeś nie przyszła do mnie? Przecież bym cię nie zjadł” – miał powiedzieć. Bo, jak mówią w Hłudnie, ksiądz jest trochę surowy w języku. A potem w dekanacie usłyszeli, że dziecko było niepoczytalne. Część parafian odebrała księdzu klucze i zamknęła kościół. Dzieci w szkole krzyczały, że wywiozą proboszcza na taczkach. W Boże Narodzenie w Hłudnie mszę odprawiał inny ksiądz. Odczytał list od

poprzednika, który złożył rezygnację. W liście ani słowa o tragedii. Kuria również milczała. Rodzice pokazują zdjęcia z komunii Bartka. Ksiądz ma potężne, mocno sklepione czoło, spogląda surowo. Trzyma rękę na plecach chłopca. Pod niskim sufitem chałupy znowu wisi ta niewypowiedziana myśl, czy Bartek napisał te straszne słowa w chwili gniewu, czy rzeczywiście… A z drugiej strony to przecież był twardy, wiejski chłopiec. Z byle powodu nie odebrałby sobie życia. Więc gdzie leży prawda? Gładysz: – Nie rozstrzygam, nie ma dowodów. Nawet to, co mówią córki, nie musi być równoznaczne z tym, co Bartek napisał. Ale i bez molestowania za dużo złego się tu wydarzyło. W Hłudnie czekają na wyniki dochodzenia. Teologów tu nie ma, trudno wytłumaczyć, że takie tragedie wiary osłabiać nie powinny. Jedni nie poszli do świątecznej spowiedzi, inni nie przyjmują komunii. Matka jednego z ministrantów: – Ja już nawet wszystko zrozumiem. Że bił, że męczył te dzieciaki. Bartuś nie żyje, stało się. Ale jak się dowiem, że molestował, że dotykał, jeśli to się potwierdzi, to… Nie chcę, żeby to była prawda. Jak ja wtedy przed ołtarz pójdę? Gdzie siły znajdę? *** Kończy się rada pedagogiczna, nauczycielki wychodzą ze szkoły. Na widok obcego przyspieszają kroku, w końcu niemal biegiem znikają między domami. Ci, którzy chcą porozmawiać nieoficjalnie, przedstawiają skrajnie różne wersje. Wersja pierwsza: nauczyciele wiedzieli, że ksiądz ma trudny charakter. Nie interweniowali, bo ksiądz to autorytet. Wersja druga: nie działo się nic niepokojącego. Ksiądz trzymał dzieci krótko, ale na pewno nie był okrutny. Z oskarżeniami o pedofilię trzeba uważać – dzieci wyzywają od najgorszych, czasem nawet nie rozumiejąc znaczenia słów. Kto zaręczy, że te urywki z listu były czymś więcej niż inwektywą? Jedna z nauczycielek Bartka: – Nic nie wskazywało na kłopoty tego chłopca. Nic! Jeszcze w czwartek rozmawialiśmy o wycieczce. A dlaczego żaden z kolegów nie widział na polskim, jak pisze ten list? Dzieciaki są ciekawskie, od razu by się wydało. Jakoś mi się to nie klei. *** Były proboszcz wyjechał niedaleko, raptem trzydzieści kilometrów na południe, do sąsiedniego dekanatu. Niedobra opinia przyszła szybciej, nim zdążył się rozpakować. Miejscowość jest mała, ale parafianie już pytają, czy będzie katechetą. Na razie nie wiadomo. Już poszła plotka, że uderzył ministranta. Dochodzi dwudziesta, w nowej plebanii księdza wszystkie światła pogaszone, telefon

milczy. Dom stoi blisko lasu, z południa wieje porywisty wiatr, świat wokół huczy, szumi i trzeszczy. Przyjeżdża srebrnym mercedesem. Dobrze zbudowany mężczyzna w czapce nasuniętej głęboko na czoło. Trzeba mówić głośno, żeby przebić się przez zimowy huk. Na plebanię nie zaprasza, ale też nie ucieka. Stoi w ciemnościach, przygarbiony od chłodu. Ksiądz jest przekonany, że wioskę diabeł opętał. Nie zdarzyło się przecież nic, o co można byłoby go oskarżyć. Owszem, dopominał się o pieniądze, równe czterysta osiemdziesiąt złotych, ładną popielniczkę i smycz na klucze do tego, na pewno Bartek zabrał, na pewno, ciągle jest o tym przekonany. Ta dziewczynka, co skarży się, że proboszcz bił, kłamie. Było tak, że bawili się w szkole w lokomotywę, zarzuciło ją i upadła. Ci, co się skarżą, że miażdżył ręce za karę, kłamią. Grali w łapki. Te, co mówią, że wkładał rękę za koszulę i dalej, kłamią. Raz się zdarzyło, że klepnął którąś w plecy, mówiąc, żeby się przesunęła. Czy to jest molestowanie? List jest sfałszowany, widzi to na pierwszy rzut oka. Bartuś by tak nie napisał, to nie jego styl pisma, grafolog na pewno potwierdzi. Złożył już zawiadomienie na policji. Poda do sądu tego, co kopał w drzwi plebanii w nocy i żądał, żeby ksiądz wynosił się natychmiast. Tak, zapytał kolegę Bartka, czy ten nie czuje się współ​winny śmierci przyjaciela. I co w tym złego? To przecież łobuzy, niejedno mają na sumieniu, zna tych chłopców jak zły szeląg, od tylu lat. Mówiąc najkrócej: ksiądz nie znajduje w sobie winy. Ani ułamka. Winna jest wioska. Winny jest diabeł, który pomieszał ludziom w głowach i sprowadził śmierć. Dlatego ze spokojem czeka na wyniki dochodzenia. Już po tym, jak się wyprowadził, miejscowi robili porządki na plebanii. Popielniczka się znalazła. Część pieniędzy również, pod fotelem. Były proboszcz z Hłudna wie dlaczego. Na pewno podrzucili, żeby go skompromitować. Na pewno. 2007

II

Znikają w szarym pyle Antoni Urbanik każdy dzień rozpoczyna podobnie: wstaje i pokasłując, podchodzi do okna. Lubi oglądać ptaki. W marcu na drzewach przed jego domem hałasują sroki, na zeszłorocznych badylach delikatnie świergoczą dzwońce i szczygły. Z okna widać także kawał pola, a trzysta metrów w linii prostej od domu wznosi się niewysoki płot. Za płotem wysoka hałda porośnięta rachitycznymi drzewami, dalej górują nad okolicą przybrudzone i opustoszałe budynki dawnego Zakładu Wyrobów AzbestowoCementowych, zwane tu powszechnie „Eternitem”, od nazwy ostatniej spółki, która działała na tym terenie. Jeszcze na początku lat dziewięćdziesiątych z hałdy przy każdym silniejszym podmuchu wiatru unosił się szary pył. Azbest. Antoni Urbanik od czternastu lat choruje na azbestozę – rodzaj pylicy płuc występujący u osób narażonych na kontakt z azbestowym pyłem. Istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo, że zachoruje również na międzybłoniaka – agresywny i rzadki nowotwór złośliwy płuc. Żona Urbanika przeszła krótszą drogę – nie chorowała na pylicę, umarła półtora roku po stwierdzeniu raka. Miała pięćdziesiąt dwa lata. Rozmowy o azbeście z mieszkańcami Szczucina – niewielkiej miejscowości położonej nad Wisłą, czterdzieści kilometrów od Tarnowa – wyglądają podobnie. Jeżeli nie umarł nikt z rodziny, to umarł przyjaciel. I kolega przyjaciela. Szwagierka kolegi i matka szwagierki. I tak dalej. *** Otwarta w 1959 roku fabryka zatrudniała sześćset osób i była jednym z największych pracodawców w gminie. Dzięki niej przez niemal czterdzieści lat miasto tętniło życiem. Zakład wytwarzał blisko tysiąc produktów zawierających azbest. Były uznawane za niemal idealny materiał budowlany i rozchodziły się jak świeże bułeczki. Po rury kanalizacyjne, płyty z mieszanki azbestowo-cementowej i dachówki przyjeżdżały ciężarówki z całego kraju. W kolejce przed bramą fabryki ustawiało się nieraz i po kilkaset samochodów. Kto miał znajomości w fabryce, szybko zyskiwał społeczny prestiż. W chwilach, kiedy zapotrzebowanie na eternit było szczególnie wysokie, fabryka zatrudniała przyszłych… kupców. Przyjeżdżali z Zamoj​szczyzny, spod Lublina, kawał drogi. Pracowali przez miesiąc, zarabiali jakieś pieniądze, a potem mogli jeszcze kupić wymarzony towar. Ziemie tu słabe, piąta, szósta klasa, z rolnictwa zawsze ciężko było się utrzymać. Dlatego plany budowy zakładu miejscowi przyjęli z radością. Fabryka była kolebką

cywilizacji. Pierwszy rentgen w okolicy zainstalowano właśnie tam, w przyzakładowej przychodni. Za azbestem do Szczucina przyszła jeszcze filia krakowskich zakładów „Telpod”, produkująca rezystory i części do telewizorów. W latach osiemdziesiątych w miejscowości pracowało w różnego rodzaju zakładach pracy dwa tysiące osób, co sprawiło, że Szczucin stał się najbardziej uprzemysłowioną wsią w Polsce. Szczęśliwi byli wszyscy. Nawet ci, którzy pracowali przy przeładunku. Biali jak młynarze, otrzepywali ubrania i szli do domów. Na archiwalnych fotografiach widać radość pracowników: Choćby ci trzej mężczyźni, którzy odbierają nagrody – jeden z radioodbiornikiem, drugi mocno trzyma w garści lśniący nowością rower. Narady, kolektywy, rocznice, badania rentgenologiczne w przychodni zakładowej. Ten pracownik na sucho tnie rury. Na kasku ma jedynie nieszczelną plastikową osłonę. Ten mężczyzna przy kołogniocie, czyli maszynie do rozwłókniania azbestu, gołymi rękami wkłada minerał do maszyny. Zdjęcie zrobiono w 1993 roku, kiedy w Szczucinie wszyscy już wiedzieli, że zakład to nie tylko błogosławieństwo. Prosperity Szczucina trwała do połowy lat dziewięćdziesiątych, a jej koniec wyznaczają dwa wydarzenia – przyjazd naukowców badających wpływ fabryki na środowisko oraz zwolnienia w pozostałych dwóch dużych zakładach – fabryce rezystorów i P O M -ie. – To były dobre czasy. Ludzie mieli pieniądze, bawili się w restauracjach. Jak pierwsza zmiana wyjeżdżała z zakładu na rowerach, ulicą nie można było przejść, taki był ścisk. Zupełnie jak w Chinach – wspomina z sentymentem pracownik z ośrodka zdrowia (nie chce podać nazwiska, „bo w małych miastach różnie bywa”). Z okna jego gabinetu widać dachy obłożone falistymi, sczerniałymi ze starości płytami. Fabryka wysyłała dzieci na kolonie, a rodziny na wczasy. Fabryka zapraszała artystów, żeby śpiewali na scenie w głównej hali produkcyjnej – tłumy przyglądały się występom Połomskiego, Rinn czy Rodowicz. Zorganizowała rytm życia w okolicy, wyznaczany przez cztery dekady popołudniowym i wieczornym wyciem syreny. Po roku 1999, kiedy zlikwidowano Eternit Sp. z o.o., Szczucin dołączył do grona miast zapomnianych, z legionem niepotrzebnych mężczyzn wystających całymi dniami w czterech kątach niewielkiego rynku. Z dobrych czasów w Szczucinie pozostały opuszczone hale fabryczne z napisami wyrażającymi poparcie dla kolejnego zjazdu P ZP R . Po czterdziestu latach funkcjonowania zakładu mieszkańcom gminy pozostało jeszcze kilka innych pamiątek: choroby układu oddechowego, nowotwory jelit i trzustki, a także naj​agresywniejszy – międzybłoniak opłucnej. Naukowcy twierdzą, że włókna azbestowe są niezniszczalne. *** Półtora miesiąca przed Natalią Urbanik na międzybłoniaka zmarł Józef Chrabąszcz (czterdzieści cztery lata), rówieśnik Zakładów Azbestowych. W zakładzie przepracował

dziesięć lat, wychował się w domu stojącym kilkadziesiąt metrów od hałdy. Jego żona Bożena prowadzi księgarnię i z rezygnacją opowiada o stałych klientach, którzy umarli. W ciągu ostatnich dwóch lat zgonów było tak dużo, że nie potrafi ustalić ich kolejności. – Najpierw do sklepu przestała przychodzić pani Maria, później pan Zygmunt, potem chyba zmarł Wiesław, po nim Jan – wylicza, nie ukrywając rozgoryczenia. – Ja już nawet nie mówię o tym, że jak mąż zaczął tracić siły i poszedł do lekarza, to tamten kazał mu się zgłosić za trzy miesiące, bo nie miał pewności, co to za choroba. Jemu już nic nie pomoże. Ale gorsze, że państwo znów o nas zapomniało. Przez dwa, trzy lata był duży szum, oficjele i dziennikarze przyjeżdżali stadami. Urzędnicy obiecywali, że będą dachy zdejmować i azbestowe drogi zasypywać, a ostatnio słyszę, że mamy robić to na własny koszt, bo brakuje pieniędzy. Tutaj są rodziny, których nie stać na jedzenie, a co dopiero na wymianę dachów, choćby były nie wiem jak trujące. Zapomnieli o nas wszyscy, chociaż z roku na rok choruje coraz więcej osób. Powinni nas chronić, badać regularnie, nie tylko tych, którzy pracowali w fabryce. Przecież zagrożona jest cała gmina. Rozgoryczony jest również wójt gminy Jan Sipior: – Czasem żałuję, że świat się o nas dowiedział. Cała ta burza, którą wywołaliśmy, wyszła nam na niekorzyść. Nagłaśnialiśmy problem, mając nadzieję, że państwo nam pomoże. A jaki jest efekt? Taki, że jak przedsiębiorca zainteresowany inwestycjami słyszy, że jesteśmy ze Szczucina, mówi: „A, to tam, gdzie ludzie umierają? To ja dziękuję”. Jestem rozżalony, bo państwo znajduje pieniądze na opracowywanie kolejnych dokumentów, analiz, skomplikowanych i szczegółowych programów. A na działania pieniędzy nie ma. Zostaliśmy sami, więc nie chcę już słuchać o kolejnych komisjach. *** W archiwum Małopolskiego Urzędu Wojewódzkiego w Tarnowie na pożółkłych kartkach pismem maszynowym oraz ręcznym zapisano historię Zakładu Wyrobów AzbestowoCementowych w Szczucinie. Gdyby opierać się tylko na nich, otrzymalibyśmy typową historię socjalistycznego zakładu pracy, ze wzrostem, z okresem rozkwitu, a w końcu upadkiem. W archiwum znajduje się nawet pisany pewną ręką konspekt przemówienia, które pierwszy dyrektor zakładu Władysław Dejk miał wygłosić w 1966 roku do przedstawicieli przemysłu izolacyjnego z całego kraju: „W pogodnym, wiosennym nastroju witam serdecznie w imieniu załogi naszego zakładu, organizacji partyjnej i kierownictwa uczestników dzisiejszego kolegium: przedstawicieli resortu ŻGZZ , kierownictwo zjednoczenia i wszystkich obecnych. Życzymy dzisiejszym obradom słonecznego nastroju i konstruktywnych wniosków i uchwał, które zmierzać będą do jeszcze lepszych wyników naszego przemysłu. Pragniemy z całego serca, by nasi goście czuli się u nas jak najlepiej. Zachęcam również do zwiedzania naszego Zakładu”. Są jednak inne dokumenty. Choćby ten z archiwum tarnowskiego sanepidu. W 1987 roku słynny profesor Andrzej Szczeklik, wówczas wojewódzki specjalista do spraw interny w Tarnowie, pisał do

ministra zdrowia Janusza Komendera: „Jako specjalista wojewódzki d/s chorób wewnętrznych województwa tarnowskiego wystąpiłem na piśmie, wiosną br. najpierw do Lekarza Wojewódzkiego w Tarnowie, a następnie do Ministra Zdrowia i Opieki Społ. w sprawie bardzo wysokiej liczby nowotworów złośliwych w rejonie Szczucina. Przeprowadzona na zlecenie Ministerstwa analiza potwierdziła wysunięte przeze mnie przypuszczenie, iż odpowiedzialne za to zjawisko są Zakłady Azbestowe w Szczucinie. Państwowy Wojewódzki Inspektor Sanitarny w Tarnowie powiadomił Ministerstwo Zdrowia […], iż podczas kontroli sanitarnej ww. Zakłady otrzymały ocenę niedostateczną. Z inicjatywy Lekarza Wojewódzkiego zorganizowano na ten temat kilka posiedzeń z władzami województwa, ustalono program modernizacji Zakładów do roku 1990. Na odbytej w dniu 21 XI br. naradzie z ordynatorami oddziałów chorób wewnętrznych woj. tarnowskiego dowiedziałem się jednak, że nie zrobiono żadnych konkretnych kroków, aby przerwać wysokie narażenie pracowników Zakładów. Choć doceniam znaczenie planów perspektywicznych modernizacji Zakładów, to jednak jestem mocno przekonany, że w tej sprawie trzeba działać natychmiast, lub zamknąć zakład, który zabija ludzi”. W tych dwóch dokumentach zamyka się dramat Szczucina, miejscowości, której produkcja materiałów izolacyjnych zawierających azbest dała awans cywilizacyjny, zatrudnienie w przemyśle i stabilizację – profity w północno-wschodniej części Małopolski bardzo cenne. *** Pierwsze przypadki zachorowań na międzybłoniaka zanotowano w latach siedemdziesiątych, lekarze nie potrafili jednak wówczas ich zdiagnozować. W latach osiemdziesiątych, kiedy w gminie umierali na nowotwory kolejni mieszkańcy, informacje były utajniane. Władze wojewódzkie zmierzyły się z problemem dopiero w roku 1996. Naukowcy z łódzkiego Instytutu Medycyny Pracy rozpoczęli wówczas dwuletnie badania. Mimo że raport, który sporządzili, napisany został suchym, urzędniczym językiem, jego autorom nie udało się ukryć przerażenia. Okazało się bowiem, że do środowiska uleciało siedemnaście i pół tony azbestowego pyłu. Z tego siedem i pół tony stanowił azbest niebieski, tak zwany krokidolit, szczególnie groźny dla zdrowia i odpowiedzialny za międzybłoniaka. Jeszcze w roku 1998 stężenie włókien azbestu w powietrzu przekraczało normę nawet pięćdziesięciokrotnie, a w samym zakładzie – tysiąckrotnie. Wysokie stężenie naukowcy znaleźli na boiskach szkolnych i na rynku. W miejscowej przychodni można otrzymać zestaw porażających faktów. Ryzyko, że szczucinianin umrze na między​błoniaka, jest sześćdziesięcioośmiokrotnie wyższe dla mężczyzn, a trzydziestodwukrotnie dla kobiet niż w przeciętnej polskiej gminie. Dolna granica wieku zmarłych cały czas się obniża: kobiety chore na nowotwory umierają średnio o dziesięć lat wcześniej niż w roku 1975. Między 1988 a 2003 rokiem jakieś dziesięć, dwadzieścia procent zgonów w Szczucinie było spowodowanych rakiem. Szczucinianie kilkakrotnie częściej niż mieszkańcy innych miejscowości chorują

i umierają na nowotwory trzustki oraz nienowotworowe choroby układu oddechowego. Antoni Urbanik: – Nie przejmowaliśmy się w fabryce żadnym BH P , nikt o tym nie myślał. Kiedyś przyjechali do nas Amerykanie i cała fabryka miała uciechę, bo chodzili w maseczkach. Tadeusz Głód, dawny lekarz zakładowy, obecnie zatrudniony w szczucińskiej przychodni: – Pracowałem tam dwadzieścia lat. Scen, które działy się w „Eternicie”, nie da się opowiedzieć. Czasem zastanawiam się, czy ci mężczyźni, którzy pracowali przy przeładunku azbestu i po zmianie wyglądali jak młynarze, istnieli naprawdę. Znikali w szarym pyle, tak jak teraz znika Szczucin. *** W roku 1985 Antoni Urbanik wraz z żoną posadzili przed domem czarne porzeczki. – Wystarczyło, że powiało mocniej z zachodu, a owoce z czarnych zmieniały się w popielate. Tak samo z drzewami wokół fabryki: kilka suchych dni wystarczało, by liście zmieniały kolor z zielonego na biały – opowiada. – Obok mojego domu był kanał wypełniony po brzegi szlamem fabrycznym. Azbest był u mnie w studni: woda wyglądała jak błoto. Myśmy tutaj nawet chleb z azbestem jedli. Pamiętam, jak naukowcy wykonywali pomiary w moim mieszkaniu, przy zamkniętych oknach, i łapali się za głowy, bo też znaleźli włókna – dodaje. Na azbeście zbudowana jest do dzisiaj cała gmina Szczucin. Wysypane tłuczniem drogi, boiska, na których grają w piłkę dzieci, kanalizacja; po wsiach straszą setki domów przykrytych zszarzałymi eternitowymi dachówkami. Azbestowymi odpadami gospodarze wysypywali podwórka, bo w kontakcie z wodą azbest twardniał na kamień i zastępował betonowe wylewki. Zużyte koce filcowe, niezbędne w procesie produkcyjnym, wykorzystywali w gospodarstwach do przykrywania materiałów. Niektóre kobiety własnoręcznie odwłókniały koce i robiły z nich swetry, szaliki, rękawiczki. Z azbestowych poideł korzystały zwierzęta gospodarcze. Mówiło się, że nie zaszkodzi posypać pyłem pola, na którym kiełkują ziemniaki. Nikt nie policzył, ile gruzowisk zalega po lasach albo nad brzegami Wisły. Z pustaków pomieszanych z azbestowym szlamem stawiano domy. Nawet worek po azbeście się przydawał – był znakomity do przechowywania kartofli i zboża. Bożena Chrabąszcz: – Kiedyś mój ojciec przyniósł do domu chyba z kilkanaście worków. Wywrócił je na drugą stronę i wytrzepał na podwórku, przy mnie. Cieszyliśmy się, bo wtedy każda dodatkowa rzecz w gospodarstwie to był skarb. – Ludzie bili się tutaj o azbest, to był towar deficytowy, dostępny dla osób ze znajomościami w gminie i fabryce – wspomina Adam Murczek, dyrektor szczucińskiego ośrodka zdrowia. Nawet alejki cmentarne, którymi co drugi dzień Antoni Urbanik chodzi na grób swojej żony, utwardzane są azbestem.

*** Dom Bronisławy Nowak stoi w tej samej odległości od hałdy, co zabudowania Urbanika po drugiej stronie fabryki. Krzywa, drewniana chałupina, po zabłoconym podwórku przechadzają się indory i gęsi. Pani Bronisława pamięta, ile było radości, gdy mąż załatwił w fabryce przyczepę odpadów i przywiózł je na podwórko. Po pierwszym deszczu przed chałupą utworzyła się estetyczna skorupa, ładniejsza i tańsza od cementowej wylewki, aż sąsiedzi zazdrościli. Skorupa leży zresztą cały czas, tyle że przykryta warstwą błota. Dobrze widać ją podczas suszy. – Jak ta azbeścica do nas przyszła, to mój mąż za długo nawet się nie męczył. Sześć tygodni jedynie i zasnął w szpitalu. No, pewnie, że szkoda, ale myśmy już wtedy wiedzieli, co sobie sprowadziliśmy w obejście. Nawet zdziwienia nie było. Ta cholerna fabryka więcej szkód zrobiła w gminie niż Niemcy we wojnę – wygraża Bronisława Nowak. Kilka domów dalej dogorywa kuzyn męża Nowakowej, niedawno umarło dwóch innych sąsiadów. *** Do nielicznych mieszkańców Szczucina, którzy wygrali z międzybłoniakiem, należy Andrzej Boduch. Przechodzi właśnie długotrwałą rekonwalescencję. Został poddany bardzo agresywnej terapii. Lekarze usunęli mu całą prawą stronę układu oddechowego: węzły chłonne, przeponę, opłucną. Skoncentrowany, nerwowy, twarz ściągnięta bólem. W niepewności będzie żył jeszcze co najmniej trzy lata – do tego momentu szanse na to, że choroba powróci, są duże. Teść Boducha miał mniej szczęścia – pracował w „Eternicie” jako tokarz przy wyrabianiu rur – zmarł na azbestozę. O Andrzeju Boduchu w Szczucinie mówią, że azbest się na nim zemścił. Przez dwadzieścia lat pracował na kierowniczych stanowiskach w „Rezystorach” – fabryce, która z „Eternitem” graniczy przez płot. Od okien jego biura do hali, w której przygotowywano płyty i rury, dzieliło go kilkadziesiąt metrów. W połowie lat dziewięćdziesiątych rozpoczął swoją prywatną walkę z azbestem – sprowadzał do miasta media, regularnie męczył urząd ówczesnego województwa tarnowskiego. Żądał zamknięcia fabryki albo natychmiastowych zmian w systemie produkcji. Odwrócili się od niego przyjaciele, a nawet niektórzy członkowie rodziny. – Mimo że informacje o działaniu azbestu były już wtedy powszechnie znane, niektórzy pracownicy grozili, że w razie zamknięcia „Eternitu” powybijają mi okna kamieniami. Albo że będę musiał karmić ich dzieci – wspomina. W roku 1999 Andrzej Boduch wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Tam dopadła go choroba. Nie przysługuje mu nawet odszkodowanie, podobnie jak innym chorym z „Rezystorów”, którzy całymi latami pracowali przy hałdzie. Odszkodowania nie dostanie również rodzina Natalii Urbanik, mimo że jej pole graniczyło z hałdą, ani rodzina Zofii Jagiełło, która w położonym obok „Eternitu” zakładzie przepracowała dwadzieścia lat. Mieszkała na

osiedlu, z którego do bram fabryki spacerkiem idzie się pięć minut. Szwagier pani Zofii zmarł rok przed nią. Pracownik przychodni: – To jest olbrzymia niesprawiedliwość. Przecież przez „Eternit” przewinęło się całe miasto. W hali fabrycznej dawali przedstawienia artyści, przyjeżdżały gwiazdy. Na scenie stała Danuta Rinn, a myśmy siedzieli obok azbestowych płyt. Niektórzy nawet z dziećmi. Wójt Jan Sipior: – I co ja mam ludziom powiedzieć? Że państwo ma ważniejsze sprawy na głowie? Grzegorz Jagiełło (mieszka przy „Eternicie”, żona Zofia zmarła na międzybłoniaka): – Trzeba było wszystko ukryć. Powiedzieć, że kłopotu nie ma, i usuwać azbest po cichu. Wtedy fabryka nie stałaby opuszczona. Inwestor od razu by się znalazł. Byłaby praca dla ludzi, to jest u nas najważniejsze. *** W Szczucinie boją się wszyscy. Nie tylko ci, którzy mieszkali przez dziesiątki lat na osiedlu pod fabryką czy pracowali w położonych niedaleko niej zakładach. Boją się też młodzi, którzy od wiosny do późnej jesieni grają na pylistych boiskach albo chodzą do szkoły drogami wyłożonymi azbestowymi odpadami. Oni na razie nie chorują, chociaż lekarze i naukowcy nie mogą obiecać, że nie grozi im niebezpieczeństwo – dolna granica wieku zachorowań na międzybłoniaka – najgroźniejszy z nowotworów występujących w Szczucinie – ciągle się obniża. Doktor Głód twierdzi, że obecnie wynosi dwadzieścia osiem lat. W Szczucinie boją się też wielkiej wody. Wał wiślany oddziela od hałdy spłachetek pola. Podczas powodzi w 1997 roku wały zaczęły przesiąkać. – Wolę nie myśleć, co by się stało, gdyby rozmyło hałdę. Cały ten urobek z kilkudziesięciu lat poniosłoby w kierunku miasta. – Antoni Urbanik kręci głową. – Ze mną na razie wszystko w porządku. Ale za każdym razem, jak łapię grypę albo przeziębienie, zastanawiam się, czy to już się zaczęło, czy jeszcze nie. Czuję się w jakiś sposób skazany, tak jak inni – przyznaje Adam Murczek. W fabryce pracował przez dwanaście lat, teraz urzęduje niespełna kilometr od niej. Andrzej Boduch: – Czy myślę o tym, kto następny? Tutaj​ wszyscy o tym myślą, tyle że nie każdy chce się przyznać. Wydaje im się, że azbest jest mniej groźny, jeżeli pominąć go milczeniem. Ja też łapię się na tym, że wychodzę do miasta, rozglądam się po twarzach i zastanawiam, na kogo następnego padnie. Albo poznaję po kaszlu. Stoję w sklepie, słyszę taki dychawiczny, suchy kaszelek, krótki, urywany. Myślę wtedy sobie: „Musisz uważać, przyjacielu”. Ale widocznej paniki w mieście nie ma. Jest strach, tylko że tli się głęboko i wychodzi podczas rozmów o kolejnej śmierci czy chorobie. Również pielęgniarki z ZO Z -u przyznają, że w przychodni nie dochodzi do dramatycznych scen. Te zdarzają się gdzie indziej, w Zakopanem, Krakowie lub niedalekiej Dąbrowie Tarnowskiej, dokąd trafiają chorzy ze wstępnym rozpoznaniem

międzybłoniaka. – U nas ludzie mają jeszcze nadzieję, że to przeziębienie albo grypa – tłumaczą. *** Do śmierci Jana Piekielniaka (zmarł w wieku trzydziestu ośmiu lat, trzy miesiące po śmierci Józefa Chrabąszcza) Anna Piekielniak pracowała w szpitalu w Dąbrowie Tarnowskiej. Tak się złożyło, że wielu szczucinian umierało na jej dyżurze. Patrzyła na rodziny, które płakały przy łóżkach chorych, wierząc, że sama nigdy nie znajdzie się w takiej sytuacji. – Mąż pracował przecież tylko pięć lat. Nie było żadnych reguł, żadnych wskazówek, że to akurat jego dotknie. Mój ojciec pracował w „Eternicie” trzydzieści pięć lat, przerzucał azbest łopatą. I miał tylko pylicę. Anna Piekielniak i Bożena Chrabąszcz przyznają, że ich mężowie wiedzieli o niszczącym wpływie eternitu na zdrowie. – Pod koniec lat osiemdziesiątych zrobiło się o tym głośno, zaczęły przeciekać poufne informacje. I co z tego? Jaki mieli wybór? Jak inaczej zarobiliby na utrzymanie ​rodzin? – pytają. Anna Piekielniak: – Czasem zastanawiam się nad taką sytua​cją. Mój mąż żyje, fabryka daje ogłoszenie, że znowu zaczyna przyjmować do pracy. Na starych zasadach, z całym tym azbestowym pyłem i śmiercią nad głowami. Jestem pewna, że nawet z tą wiedzą, jaka jest teraz, ludzie walczyliby o pracę. Mój mąż też by walczył. Jeszcze pod koniec lat dziewięćdziesiątych, kiedy zakład został postawiony w stan likwidacji, cała społeczność Szczucina opowiedziała się za jego istnieniem. Szczucinianie chcieli pracować, nawet za cenę zdrowia. *** – Wyludnia się Szczucin – wzdycha Andrzej Boduch. – Jeszcze kilka lat temu mieliśmy duże problemy ze znalezieniem mieszkania. Teraz można kupić bez problemu. Stoją niedokończone wille, puste mieszkania w blokach. Pod samą fabryką kilka domów jednorodzinnych czeka na kupca. Młodzi wyjeżdżają i raczej nie wrócą. Ale wcale nie dlatego, że się boją. Po prostu nie ma pracy, i to jest główny powód. Z pewnością pozostaną mężczyźni w średnim wieku, którzy w grupkach już o ósmej wystają na rogach rynku, wpatrując się w samochody przejeżdżające trasą Kielce–Tarnów. Rozchodzą się około szesnastej, jakby kończyli zmianę. Pozostanie pokolenie czterdziestolatków przekonanych, że od azbestu nie uciekną. Pielęgniarka: – Dostałam list od ciotki z Australii. I co? I pisze, że jedna jej znajoma też od azbestu umarła. Więc dokąd ja będę wyjeżdżać? Tu zostanę, może akurat mnie nie chwyci. Zresztą ucieczka nie pomoże, bo wszyscy nosimy to świństwo w sobie. *** Międzybłoniak u każdego zaczyna się identycznie: od przeziębienia albo grypy. Pani Zofia była przekonana, że przewiało ją podczas mycia okien, pan Wiesław opowiadał, że

przeziębił się, reperując samochód. Osoba chora traci apetyt, jest osłabiona, nie może spać. W końcu idzie do przychodni. Skierowanie na fachowe konsultacje szczucinianie traktują jak wyrok. Choroba nie zabija od razu. Międzybłoniak może rozwinąć się w organizmie nawet czterdzieści lat po kontakcie z azbestem. Mikroskopijne włókienka mogą też tkwić w płucach, nie powodując żadnej choroby bądź wywołując pylicę. Jeżeli się rozwinie, zazwyczaj nie trwa długo – cztery, pięć miesięcy. Niektórzy chorzy mają płuca tak zniszczone, że lekarze odmawiają operowania. Andrzej Boduch: – Niech tylko jakaś epidemia grypy przyjdzie. Od razu międzybłoniak wyłazi. Antoni Urbanik, podobnie jak jego żona, jest wyjątkowy – po czternastu latach od wykrycia azbestozy wygląda bardzo krzepko. Dziarski uścisk ręki, dobrze zbudowany. Ale opowiada, że ostatnio budzi się nocami i czuje, że nie może złapać powietrza. – Po prostu się duszę – mówi. – A jak mnie wysyłali na rentę, to się śmiałem w głos. Zdrów byłem jak ryba. Wszyscy chorzy przechodzą przez oddział doktora Krzysztofa Laskowicza, pulmonologa w szpitalu w Dąbrowie Tarnowskiej. – Rocznie rejestrujemy nawet osiem przypadków między​błoniaka opłucnej. Obawiam się, że w najbliższym czasie pracy nam nie zabraknie, tym bardziej że oczyszczanie terenu posuwa się bardzo powoli. Właściwie ostatnio w ogóle się nie posuwa – mówi doktor Laskowicz. Tadeusz Głód: – Tutaj nie ma nawet dobrego sprzętu RTG . Jak dostaję do rąk zdjęcie płuc, to nie mogę rozpoznać, co tam komu w środku gra, takie jest ciemne. Muszę się kierować wyczuciem. Zresztą jak ludzie przychodzą tutaj, to jest zazwyczaj musztarda po obiedzie. Po pierwsze, nie ma pieniędzy na profilaktykę, a po drugie, taka jest mentalność ludzi: do lekarza przychodzą, jak jest źle. Wcześniej nie ma na to czasu. – Powinniśmy działać w sposób ciągły, a nie zrywami, ale nie ma na to szans. Brakuje pieniędzy na regularne badania. – Dyrektor szczucińskiej przychodni Adam Murczek rozkłada ręce. – Zresztą dzięki badaniom azbestu z otoczenia nie wyeliminujemy. Sceptycznie do powszechnych badań odnosi się wójt Sipior: – Pomoc medyczna jest niezbędna, ale na razie nie potrafimy walczyć z międzybłoniakiem. Dlatego powinniśmy skoncentrować się na wyeliminowaniu źródeł zagrożenia. Asfaltować drogi, betonować podwórka. Tylko wtedy uzyskamy pewność, że kolejne pokolenia nie będą zagrożone. Tymczasem Szczucinowi brakuje pieniędzy na wszystko. Ze stu siedmiu kilometrów dróg utwardzanych odpadami azbestowo-cementowymi udało się utwardzić asfaltem jedynie dziesięć kilometrów, nie wspominając o zrywaniu dachów czy utwardzaniu podwórek. Gmina zlikwidowała zagrożenie wokół kilku szkół oraz na boiskach. – Z formalnego punktu widzenia gmina nie ma obowiązku podejmowania jakichkolwiek działań. „Eternit” należał do skarbu państwa, który nie chce wziąć odpowiedzialności za to, co się tutaj dzieje. Gdybyśmy zajmowali się wyłącznie asfaltowaniem dróg czy zrywaniem dachów, nie starczyłoby na nic innego. Sam remont dróg to roczny budżet

gminy – mówi z rezygnacją Jan Sipior. Koszt zerwania jednego eternitowego dachu specjalistyczne firmy wyceniają nawet na cztery tysiące złotych. Dlatego co bardziej zdeterminowani szczucinianie sami zdejmują ​faliste dachówki i wywożą je do lasów albo nad brzeg Wisły. A Antoni Urbanik nie chodzi już nawet do lekarza, chociaż coraz trudniej mu oddychać. – Kiedyś wybrałem się do Krakowa i jeden specjalista powiedział w zaufaniu, że mnie już wyleczą tylko cztery deski i piasek. Więc tak sobie powoli żyję i czekam. Andrzej Boduch: – Może to i dobrze, że nie ma powszechnych badań? Strach pomyśleć, co mogłoby się okazać. Podobno kiedy zakładowa syrena w „Eternicie” zawyła po raz ostatni, jedna z mieszkanek Szczucina napisała list otwarty. Ubolewała w nim, że miejscowość traci swój przemysłowy charakter. 2003

Życie przed potopem – Zawieszę się na hoku, zobaczycie! – krzyczy osiemdziesięcioletni Józef Kupczyk, jeden z najstarszych mieszkańców położonej na południe od Wadowic wsi Skawce. Kupczyk, jeśli dobrze mu się przyjrzeć, wygląda jak bliski krewny słynnego Karola Habryki z Paciorków jednego różańca Kazimierza Kutza. Nie tylko dlatego, że spogląda bystro spod wielkich okularów w niemodnych oprawkach, że łatwo się zacietrzewia i nosi w sobie upór twardszy niż kamień. Obu mężczyzn bardziej niż wygląd zbliża kontekst. Film Kutza opowiada o emerytowanym górniku, który nie chce wyprowadzić się z osiedla starych domów górniczych, przeznaczonego pod budowę bloków. Habryka jest jak ostatni Mohikanin, strażnik śląskiej tradycji, do końca wierny przegranej z góry sprawie. Kupczyka wysiedlą, bo jego dom leży na dnie projektowa​nego zbiornika przeciwpowodziowego w Świnnej Porębie – jednej z największych inwestycji hydrotechnicznych w historii Polski. To już końcówka. Odkąd budowa znowu ruszyła pełną parą, nie sposób przejść przez ulicę, bo pędzą nią na złamanie karku ciężarówki wypełnione żwirem. Z liczącej sto gospodarstw miejscowości zostały drzazgi, większość właścicieli przygotowana już do przeprowadzki. Umów sprzedaży nie podpisało kilka osób. Miejscowość znika, ale rachunek krzywd i pretensji wystawianych zaporze ciągle rośnie. *** Te liczby muszą robić wrażenie. Inwestor informuje, że zbudowana z trzystu tysięcy metrów sześciennych betonu konstrukcja wznosi się na wysokość pięćdziesięciu metrów. Z daleka wygląda jak potężny betonowy implant w górzystym krajobrazie. Długa na sześćset czterdzieści metrów, spina przewężenie doliny, którą leniwie płynie rzeka Skawa. Planowany zbiornik ma pomieścić sześćdziesiąt milionów metrów sześciennych wody i w razie tak zwanej wody tysiącletniej obniżyć poziom fali powodziowej w Krakowie o pół metra. To bardzo dużo, bo przy wielkiej wodzie o życiu ludzi decydują czasem centymetry. Całkowity koszt inwestycji powinien zamknąć się w kwocie jednego miliarda sześciuset milionów złotych. Samo napełnianie zbiornika będzie trwało rok. Historia potopu zaczyna się w latach sześćdziesiątych. Dokładnej daty nikt już w Skawcach nie pamięta, ale właśnie wtedy do miejscowości dotarły pierwsze sygnały o planowanej budowie zapory. Czas mijał, władza wprowadzała zakazy i zakazy wycofywała. Raz zabraniała remontowania domów i budowania nowych, innym razem na remonty pozwalała. Sołtys przynosił wiadomość, że lada miesiąc się zacznie, potem plany

znowu trzeba było przełożyć. Budowa ruszyła dopiero w 1986 roku, ale przerywano ją kilkakrotnie z braku pieniędzy. Miejscowi przyzwyczaili się do życia w cieniu nieistniejącej tamy, na dnie przyszłego jeziora. Do dzisiaj nie wierzą, że Skawce znajdą się pod wodą, że to już finisz. Na przykład Józef Kupczyk nie wierzy, że jezioro dojdzie aż do Skawiec. A przecież specjaliści wyliczyli, że lustro wody znajdzie się pięć metrów nad poziomem jego podwórka. Osiemdziesięciosześcioletni Jan Czaicki płacze za każdym razem, kiedy pomyśli o tym, jak burzyli dom jego brata. Ładny dom, wybudowali go po wojnie własnymi rękami od fundamentów, nie było materiałów, więc zwozili po trochu, to cement, to stal, to cudem zdobyty czeski eternit na dach. Tyle roboty, tyle potu stracili. Widział, jak spychają do rowu trzydzieści pięć tysięcy sztuk dobrej cegły i zasypują ziemią, jakby to jakiś pogrzeb był. W porównaniu z parametrami zapory to jest oczywiście nic, ale Czaicki i sąsiedzi nie myślą jak planiści. Wiedzą, że ich rodziny mieszkały nad Skawą od pokoleń, że włożyli całe swoje życie w budowę szarych domów i w uprawę pól, w małe, ludzkie sprawy, a teraz władza każe im się wynosić. Dom Józefa Kupczyka wraz z pół hektara ziemi rzeczoznawcy wycenili niedawno na trzysta dwadzieścia tysięcy złotych minus czterdzieści procent, bo tak zwana substancja jest zniszczona. Więc Kupczyka krew zalewa, bo co ma powiedzieć rzeczoznawcom? Rzeczoznawca przychodzi, opukuje ściany, po podwórku się rozejrzy i idzie dalej. Dom stary, zabudowania podniszczone. Za sentymenty pieniędzy nie dają. Racja obywatela, jego pragnienie, by umrzeć tam, gdzie się wychował, przywiązanie do tak staromodnego pojęcia jak ojcowizna, muszą przegrać z racją władzy, która twierdzi, że zapora jest ważniejsza. Podobnie przegrał Habryka z filmu Kutza – czym jest jeden fiński domek w starciu z wielką wizją planistyczną? To, że Kupczyk wraz z sąsiadami podciągnął w czynie społecznym za własne pieniądze półtora kilometra wodociągu, nie ma żadnego znaczenia. Jego stosunku do ziemi, starego domu, kurnika i psiej budy rzeczoznawca nie wyceni. Urodził się tutaj, stąd poszedł z rodziną do obozu pracy. Miał czternaście lat, kiedy dostał kolbą od żołnierza w głowę tak, że przestał słyszeć na lewe ucho, i widział, jak ciało jego ojca wrzucają do wypełnionego wodą dołu. Czy takie argumenty powinny dawać mu uprzywilejowaną pozycję w trakcie negocjacji? Powtórzmy raz jeszcze: nie ma to żadnego znaczenia. Liczy się stan substancji. Chociaż poirytowana opieszałością władza potrafi użyć argumentów nie do odrzucenia. Tę prawniczkę, która potrafiła zajść do jednego domu trzy razy dziennie, strasząc prokuratorem i policją, będą w Skawcach pamiętać bardzo długo. *** Kaprysy władzy, która ruszała na plac budowy, by chwilę później się z niego wycofać, rozbiły lokalną wspólnotę. Rozłożona na raty przeprowadzka zasiała w Skawcach

nieufność. O pieniądzach z wykupów nikt oficjalnie nie mówi, ale po opłotkach ciągle słychać, kto się na przenosinach wzbogacił, kto lepiej się targował. Ci, którzy wyprowadzili się wcześniej, mają pretensje do tych, którzy wyprowadzili się później, kiedy ceny ziemi były wyższe. Ale znowu ci, co wyprowadzili się wcześniej, kupili tanio działki pod zabudowę, a i koszty budowy domów były niższe. Małe rodziny miały lepiej niż wielodzietne. Poważni gospo​darze lepiej niż szaraki, bo dostali pieniądze ze sprzedaży pól. Ci, co nie zdążyli kupić ziemi pod nowy dom taniej, klną na niesprawiedliwość. – Pieniądz jest chciwy – powtarzają zgodnie, kiwając głowami. Budowa na raty wyrządziła wielką krzywdę ludziom. W Czor​sztynie dramat trwał krócej, bo ludzie przenieśli się znacznie szybciej, lokalna społeczność nie została skłócona. W tej chwili Skawce żyją pytaniem, kto wprowadzi się do nowych budynków socjalnych. Na górze, tam, gdzie przenosi się miejscowość, stanęły schludne szeregówki. Nowa blacho​dachówka i drewniane wykończenia kłują w oczy. Takich domów nie powstydziłaby się klasa średnia w dużym mieście – wykończone na błysk, całe w drewnie, z kuchenkami gazowymi i ładnymi łazienkami. O te domy również toczy się spór – jeszcze nie wiadomo, kto w nich zamieszka, ale w wiosce już wiedzą, że będą to decyzje niesprawiedliwe, już ludzie gadają, że te luksusy dostaną się największym nierobom, co zawsze darmowy chleb jadły. Wójt będzie musiał wybierać pomiędzy starszą kobietą, która mieszka razem z kurami w krzywej chałupie, ale ma kawałek ziemi i syna, a emerytowanym pracownikiem kolei, młodszym, ale bez jakiejkolwiek własności. *** W Paciorkach jednego różańca rolę Karola Habryki zagrał Augustyn Halotta, emerytowany górnik, również zmuszony przez władzę do opuszczenia swego domu w śląskich Bogucicach. Hannie Krall opowiadał o scenie, która najbardziej utkwiła mu w pamięci: „W tamtym filmie przychodzi do Habryki dyrektor kopalni i mówi: – Wiecie, panie Habryka, co powiedział taki jeden, mądry, z brodą? – Kary? – pytam – bo jest ich wiela. Czy tyn, co pedzioł, że coś nad Europa krąży? – Ten, ten. Powiedział, że wolność to jest prawo do czynienia tego, co nie szkodzi innym. – To się zgadza w stu procentach – mówię mu – ale przede wszystkim wos tyczy. To wy stawiacie interes kopalni wyżej od szczęścia ludzi. A moja wina polega na tym, że jej łodebrać nie pozwalam, bo ja wim, co to jest moja wolność…”. Kupczyk nie potrafi tak sprawnie opowiadać o swoich uczuciach, jak w dialogu filmowym. Płacze, zaciska pięści. Rzuca kwoty, których żaden negocjator nie zaakceptuje.

On już się w życiu nabudował. Nie jest Amerykaninem, przenosić się z miejsca na miejsce, jakby to była zmiana koszuli, nie potrafi. *** Ale rozgoryczenie i krzywda, krzyk Józefa Kupczyka, płacz Czaickiego nie powinny przesłaniać faktów, które burzą jednoznaczny obraz. Skawce wyglądają tak, jakby niesprawiedliwość władzy stała się jednocześnie motorem postępu. Na dole wsi zamierające życie toczy się jeszcze z rozpędu odwiecznym trybem. Domy są tu albo przedwojenne, drewniane i krzywe, pobielone, niebieskie, albo budowane najpóźniej w latach pięćdziesiątych, z szarą elewacją, eternitowym dachem i obmurówką z tłuczonej ceramiki. Wszyscy tu wiedzą o sobie wszystko; miejscowość, mimo że niegdyś położona na węzłowym szlaku kolejowym i chętnie odwiedzana przez turystów, zawsze żyła istnieniem wsobnym, skoncentrowanym wokół kilku rodów, które mieszały się ze sobą. Kupczyki, Matuszyki, Knapczyki, Nizińscy, Czaiccy, Proroki, Mruczki, Frączki, Homle – to już prawie cały zestaw skawiec​kich ​klanów. Po podwórku Kupczyków kaczka prowadza statecznie swoje potomstwo, gdaczą kury, szarpie się pies na łańcuchu. Jaskółki wlatują do otwartej stajni. W okolicy grasuje wyjątkowo bezczelny lis, ostatnio wydusił w biały dzień wszystkie kury Krystynie Prorok. Z krzywej stajenki słychać beczenie kozy. Przy starszych domach pozostały jeszcze długie i szerokie ławy, czyli pogródki albo „rady kajfaszowe”, miejsca, gdzie sąsiedzi zbierali się na plotki. Na majówkach pod przystrojoną kapliczką nadal spotykają się ci, co pozostali. To przestrzeń ludzi mocno zrośniętych z ziemią, niezbyt bogatych, przyzwyczajonych do ciasnoty, niewygód, krzywych dachów. Półtora kilometra wyżej zaczyna się inny świat. W nowej części Skawiec władza nie popełniła błędu z nowych Maniowów, gdzie wysiedleni z terenu Jeziora Czorsz​tyńskiego górale mieszkają ściśnięci jak śledzie w beczce, zaglądając sobie do okien bliźniaczych domów. W nowych Skawcach na dużych działkach, otoczone równo przyciętymi trawnikami, kwitną różnorodne domy. Trudno znaleźć choćby dwa o podobnym kolorze elewacji – jedni wybrali pistacjową zieleń, inni brudną czerwień, bieli jest najmniej. Do tego kute ogrodzenia, ogródki skalne, złote szprosy w plastikowych oknach, gipsowe balaski na balkonach, schody obłożone dobrą terakotą. Niektórych stać było na piękną dachówkę ceramiczną i podziemny garaż. W takiej przestrzeni, co oczywiste, nie ma miejsca na kury, króliki, ule czy kaczki. Po prostu nie wypada ich hodować, nie pasują do tych okien, elewacji i dachówek. Dlatego letnia cisza miejscowości bardziej kojarzy się z dalekimi przedmieściami Krakowa czy Poznania niż z oddaloną o niecałe dwa kilometry macierzą. Zabrakło również miejsca na przestrzeń wspólną. Przy takich domach jakoś niezręcznie stawiać ławy dla „rady kajfaszowej”. Co prawda, w szeregówkach wójt zaplanował salę do spotkań, będzie tam nawet kominek, ale zmieści się w niej raptem kilkanaście osób, a przecież stare Skawce mają swój dom ludowy. Nie będzie również podstawówki, bo się

nie kalkuluje, w gminie mówią, że ci ze Skawiec mają Bóg wie jakie wymagania, taka wiejska szkoła w dzisiejszych czasach kompletnie się nie opłaca. Jest kapliczka, ale trudno przy niej się modlić i śpiewać, bo stoi przy drodze. A na drodze hałasują ciężarówki. Śpiewu i litanii nie słychać. *** Mówimy: „władza”, myślimy: „Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Krakowie”. Nadzorująca prace przy budowie zapory instytucja za punkt honoru postawiła sobie, by z dziennikarzami nie rozmawiać oko w oko. RZGW na pytania odpowiada jedynie emailem, a i to tylko na niektóre. Można zapytać o pieniądze – tych jest zawsze za mało. O kolejne opóźnienia i przesunięcie linii kolejowej, które utknęło na etapie dokumentacji. Łatwo zrozumieć lęk przed dziennikarzami: władza musiałaby odpowiedzieć wprost na bardzo poważny zarzut. Sens gigantycznej budowy nie dla wszystkich jest jasny. Duża inwestycja hydrologiczna, jak w każdym innym miejscu na świecie, również tutaj oznacza gwałt na przyrodzie i na ludziach. Wysiedlenia, ilekolwiek by zapłacić za ziemię, oznaczają ludzką krzywdę. Pytanie, czy warto płacić tak wysoką cenę za pas betonu. Ekolodzy z Towarzystwa na rzecz Ziemi sporządzili szczegółowy raport, opisujący największe inwestycje hydrologiczne w Polsce. Pisząc o Świnnej Porębie, zarzucają RZGW , że nie sprawdziło kosztów rozwiązań alternatywnych, nie tak dojmujących dla lokalnej społeczności. Na ten temat RZGW się nie wypowiada i trudno się dziwić. Nie wolno pozostawić choćby cienia wątpliwości co do sensu tej inwestycji. Gdyby udowodnić, że dało się ochronić Kraków przed wielką powodzią inaczej, oznaczałoby to, że półtora miliarda plus ciągle rosnący rachunek krzywd pójdą w błoto. Marianna Sasim, Centralne Biuro Prognoz Hydrologicznych: – Nie ma w tej chwili dobrego rozwiązania. Zdarza się, że na świecie takie konstrukcje są rozbierane. Ale to oznacza kolejne gigantyczne koszty. Rozwiązania alternatywne również są bardzo drogie. Zaszliśmy już tak daleko, że nie sposób sobie wyobrazić przerwania tej budowy. Nie wyobrażam sobie, żeby państwo mogło się z niej wycofać. *** W jednym z najładniejszych domów w nowej części Skawiec mieszka Ewa Czaicka, kuzynka Jana. Te trzydzieści pięć tysięcy sztuk ładnej cegły, o których opowiada łamiącym się głosem stary Czaicki, pochodziło z jej rodzinnego domu. W Paciorkach jednego różańca sąsiedzi Habryki przed przeprowadzką palą niepotrzebne rzeczy. Ewa Czaicka widziała takie ogniska również w Skawcach. Jedno z nich zapłonęło przed jej starym domem, rozniecone przez zrozpaczonych rodziców, kiedy zabierała ich do siebie. Ojciec spakował się jak żołnierz, matka płakała, wczepionego pazurami w podmurówkę budy psa trzeba było zanieść do samochodu. Czasem przyjeżdża tam rowerem, żeby popatrzeć, jak szybko zarosły fundamenty i jak

szybko kruszeje pamięć. Tędy biegła droga, zaraz, czy pod tym drzewem, nie, tam mniej więcej stał dom Proroków, tam mieszkali Matuszyki, tam Piskorze. Teraz tylko chwast na wysokość człowieka, nie ma nawet jak wejść głębiej, na dawne podwórko. Widziała bezradność sąsiadów, którzy zwalili na kupę dobytek, nie wiedząc, co zabrać do nowego świata. Co zrobić z broną, pługiem, piłą, co orać i co siać na nowym oprócz trawy? Ślady tych wahań widać w Skawcach do dziś. Wokół opuszczonych chałup pozostały wypłowiałe obrazy Matki Bos​kiej Licheńskiej, zapomniane krzesła, buty i fartuchy robocze. Czaicka jest emerytowaną polonistką. Z okruchów buduje mit starych Skawców, poruszając się sprawnie w czasie przeszłym. Spaceruje po swoim kraju lat dziecinnych, sporządza prywatny katalog klęsk i zdarzeń, które lada chwila znikną pod wodą. W Skawie za dnia nie można się kąpać, bo powyżej wioski wybierają żwir i korytem płynie brązowa breja zamiast wody. Rodzinne pola przypominają krajobraz księżycowy, bo zapora potrzebuje budulca. Z domu oznaczonego numerem jeden, tam, gdzie mieszkał pradziadek Czaickiej, pozostały ruiny. Ze stacji kolejowej już dawno uciekło życie – w klombach wiechcie suchej trawy, budynek dworcowy zabity na głucho. Turyści zniknęli, zarósł szlak na Leskowiec. Ewa fotografuje domy, które lada chwila zostaną zburzone, twarze starych mieszkańców, rodziny przed chałupami, ludzi pod starą kapliczką; gromadzi nazwy, żeby chociaż słowa nie zniknęły. Żeby zapamiętać, że pola były za Sztręką, za Wodą, na Końskiej Krzywdzie, na Pańskim, na Ogrodach, u Pana Jezusa, że mieszkało się na Nizieniu, w czerwonej Glinie, w dolinie Bochenkowskiej. I prosi, żeby nie usprawiedliwiać wszystkich tych zniszczeń nowoczesnością, jaką dostały w prezencie nowe Skawce. Bo przecież nie wiadomo, jak wyglądałaby miejscowość, gdyby w latach sześćdziesiątych władza nie zabroniła ludziom się rozwijać. *** W tamtym filmie Kutza Karol Habryka musiał przegrać. Przeniósł się do ładnej, nowoczesnej willi w dobrej dzielnicy Katowic. Po czym zmarł. Przyciśnięci do muru Kupczykowie wykupili na wszelki wypadek działkę na górze. Jeśli więc w Skawcach dzieje się kolejna wersja historii sfilmowanej przez śląskiego reżysera, nie ma potrzeby, by Józef Kupczyk wieszał się na haku. Wystarczy zmusić go do przeprowadzki. Albo już po wszystkim zabrać łódeczką pięć metrów powyżej miejsca, gdzie niegdyś po zielonym podwórku kolebały się kaczki z pisklętami. 2008

W dymie uzdrowisk Zimą w polskich miejscowościach uzdrowiskowych smog osiąga stężenia pekińskie. – Proszę pamiętać, że te pomiary nie będą wystarczającym dowodem w sprawie – zastrzega kilkakrotnie doktor Artur Badyda, naukowiec z Wydziału Inżynierii Środowiska Politechniki Warszawskiej. – Jest dużo chwilowych zmiennych, temperatura, wiatr, pan rozumie. Trzeba by stanąć w jednym miejscu i tak zostać, najlepiej na rok. Zaryzykujmy. WI Ś od lat bada zanieczyszczenie powietrza i ma cenny sprzęt: wart dwadzieścia tysięcy złotych laserowy pyłomierz Side Pak nie sprawia na pierwszy rzut oka piorunującego wrażenia, ot, zielone pudełko z długą rurką i ekranem. Trzeba je przypiąć do paska, a rurkę przeciągnąć pod ubraniem, tak by wystawała możliwie blisko ust. I ruszyć w teren. Urządzenie pokaże, ile pyłu zawieszonego wpada do płuc. Pył zawieszony to toksyczny koktajl, za który odpowiadają przede wszystkim paleniska domowe. Powoduje choroby płuc, serca, nowotwory, miażdżycę, astmę i alergie, skraca długość życia. Sprzęt jest sprawdzony, właśnie wrócił z kalibracji w Anglii. Usłyszałem o nim podczas rozmów o krakowskim smogu. Zatrważająca jakość powietrza pod Wawelem doprowadziła w listopadzie 2013 roku do uchwalenia przez radnych małopolskiego sejmiku pierwszego w kraju zakazu palenia węglem, drewnem oraz ciężkim olejem opałowym. Od września 2018 roku mieszkańcy Krakowa nie będą mogli używać tych paliw do ogrzewania swoich mieszkań. O ile w stolicy Małopolski sytuacja jest oczywista, o tyle dalej na południe rozciąga się ziemia słabo zbadana. A przecież pojawiają się tam każdego roku setki tysięcy mieszczuchów, którzy chcą wdychać górskie powietrze. Pyłomierz może pomóc w znalezieniu odpowiedzi na pytanie, czym oddychają naprawdę. Dwadzieścia dwa uzdrowiska położone w słabo przewietrzanych kotlinach pozostają poza kontrolą – w żadnym nie prowadzi się regularnych pomiarów jakości powietrza. Warunki są wyśmienite, czyli dla dziennikarza fatalne. Zima roku 2014 jest wyjątkowo słaba, często wieje, mróz nie maluje kwiatów jak z elementarza na szybach. To zaś oznacza, że nie trzeba bez przerwy dosypywać do pieca. Ergo: powietrze powinno być lepsze. Doktor Badyda ustawia urządzenie tak, by wyłapywało cząstki pyłu o średnicy dwóch i pół mikrometra – ze względu na swój mikroskopijny rozmiar łatwo wnikają do krwiobiegu, odpowiadając między innymi za ostre stany zapalne układu oddechowego i kłopoty z układem krążenia. Zwiększają ryzyko zachorowania na nowotwory. Dobowe średnie stężenie powinno wynosić dwadzieścia pięć mikrogramów na metr sześcienny. W Krakowie jest dwa razy wyższe. Artur Badyda: – Proszę dzwonić w razie wątpliwości. Powodzenia.

*** W słynnym uzdrowisku Rabka (specjalizacja: choroby układu oddechowego i krążenia), wszystko na to wskazuje, nie ma tematu. Ciepły dzień, lekki wiatr z zachodu, lada chwila przyjdzie wiosna. Daleko poniżej normy. Po wyremontowanym za grube miliony złotych Parku Zdrojowym przechadzają się kuracjusze. – Za wcześnie pan przyjechał po prostu. Trzeba mierzyć od siedemnastej, jak ludzie w piecach zaczynają palić – wyjaśnia Urszula Gargas, zabiegana żona właściciela największego składu opału w okolicy. Na czarnym od miału podwórzu przy ulicy Poniatowskiego piętrzą się certyfikowane sortymenty surowca z K WK „Wieczorek”. Gargasowie, jak twierdzą, sprzedają tylko najlepszy węgiel. Żadnych mułów, miałów i zasiarczonego towaru z Rosji. Licznik pokazuje tylko nieznaczne przekroczenie normy. Był taki moment w drugiej połowie lat osiemdziesiątych, kiedy Rabka zaczęła odchodzić od węgla. Władze złożyły obietnicę, że mieszkańcy dostaną dopłaty do kosztów gazu, więc Rabka zaczęła się gazyfikować na potęgę. Zlikwidowano stare kotłownie w blokach i największych sanatoriach, w „Cegielskim”, „Szebeście”, Instytucie Gruźlicy. Na gaz przeszli również Gargasowie. – A potem ceny poszły w górę i rozpoczął się odwrót – dołącza Jan Gargas. – Ci, co polikwidowali piece, znowu zaczęli je zakładać. No i śmieci. Kiedyś z odpadów do pieca szła tylko tektura. Jak ludzie zaczęli oszczędzać, w palenisku lądowało wszystko: butelki, szmaty, reklamówki. Tu w okolicy jest trochę producentów butów, kapci. Ścinki z butów też świetnie się palą. No i ekogroszek wszedł. Tyle ma wspólnego z ekologią, co te plastiki. Ten z Ukrainy, najtańszy, jest tak zasiarczony, że śmierdzi jak z dna piekła. Gargasowie też wrócili do węgla. Mają jeden z większych domów w tej części miasta, więc w sezonie zimowym zużywają nawet trzynaście ton. Jadę do urzędu miasta. Z rurką wystającą przy gardle muszę wyglądać jak pacjent jednego z sanatoriów. – I jak? Jakim powietrzem oddychają urzędnicy? – pyta Ewa Przybyło, burmistrz Rabki. – Dzisiaj idealnym. – No widzi pan, mnie się w ogóle wydaje, że tu jest nieźle. Ale zgadzam się co do jednego: Rabka odeszła od gazu. Z pięciu tysięcy gospodarstw domowych większość ogrzewa domy węglem i nie mogę mieć o to do mieszkańców pretensji. Jeśli uznajemy, że uzdrowiska są ważne dla całego kraju, niech rząd wymyśli system dopłat, dzięki którym mieszkańcy będą mogli wrócić do bardziej ekologicznych rodzajów paliwa. Pytam o palenie śmieciami i jakość węgla. Podobno akcja uświadamiająca dała efekt, a odkąd ruszyła segregacja śmieci, butelki nie lądują już w piecach. A jakość paliwa? Cóż, strażnicy miejscy interweniowali swego czasu na stacji kolejowej w Chabówce. Kolejarze kupili węgiel tak zasiarczony, że okolice dworca każdego popołudnia tonęły w żółtym dymie. Ale straż mogła się wypchać – surowiec był legalny. Burmistrz Przybyło: – A może to samochody tak trują? Po zmroku wracam na ulicę Poniatowskiego, tak jak sugerowali Gargasowie. To strefa

B uzdrowiska. W myśl prawa nie można w niej prowadzić działalności, która negatywnie wpływa na właściwości lecznicze miejscowości. Stężenie rośnie, przekracza dobową normę czterokrotnie. Samochodów nie widać. Nad Poniatowskiego kotłują się kłęby gęstego dymu, w pomarańczowym świetle lamp płyną w dół, w kierunku kawiarni „Zdrojowej”, niżej położonych pensjonatów i willi. Pachnie palonym plastikiem, mokrym drewnem, drapie w gardle. Z drewnianego domu przy Poniatowskiego wychodzi góral w czapce głęboko nasuniętej na czoło i sunie do mnie przez mgłę. – Kumorowicz Józef – przedstawia się. – Co to pan robi? – pyta z ciekawością przez furtkę, widząc, jak w świetle latarni spoglądam na ekran. Młody owczarek łasi się do jego nóg. – Powietrze badam. – I co? Tragedio? – Zgadza się. Czym pan pali w piecu? – Jak to czym? Koksem, najtaniej wychodzi. Ale to nie ja dymię. Pan popatrzy na ten kumin. Zadzieram głowę. Sąsiad Kumorowicza wystawił wysoki dom ze ślepą ścianą. Z góry na podwórko spływa brunatny, śmierdzący opar. – Brykietem hajcuje. I tak co wieczór, a jak pogoda nieakuratna, to i do rana się utrzyma. A rano znowu. Ale my tu przyzwyczajeni. Lepsze to niż marznąć w chałupie, nie? Jadę na Traczykówkę. To dzielnica nowych domów jednorodzinnych. Nie da się oddychać. Zatrzymuję się na herbatę u Edwarda Żurka. Inżynier, człowiek świadomy ekologicznie, pali miałem (jak twierdzi, umiejętnie), a wodę grzeje kolektorem słonecznym. Jego sąsiedzi używają węgla brunatnego, kamiennego, ekogroszku, gdy podczas mrozu nadchodzi przyducha, lepiej nie wychodzić z domu. Dmuchnie wietrzyk i przesuwa się wszystko nad centrum. Licznik warczy cicho na balkonie. Ponadgodzinny pomiar nie zostawia wątpliwości: dobowa norma przekroczona jest dziesięciokrotnie. I jeszcze powrót do Parku Zdrojowego. Ostatni spacerowicze wracają do domu. Z willi przy Orkana 20 na wyremontowany park, tężnię i szpital kardiologiczny wali gęsty dym. Przez godzinę stężenie jest tak wysokie, że w części parku należałoby ogłosić alarm smogowy. Co dzieje się w tym miejscu, gdy przychodzi mróz i do pieca trzeba dokładać częściej? *** Zakopane na początku marca, noc: chłodno, dosyć pusto. Na Krupówkach grupki młodych ludzi snują się sennie od lokalu do lokalu. Słychać hiszpański, angielski, polski i rosyjski. Panie z różowymi parasolkami zapraszają na drinka. Niebo bezchmurne. Zakopane nie jest uzdrowiskiem, ale postanowiłem je odwiedzić ze względu na wyjątkową rolę, jaką odgrywa. Chodzę więc promenadą wte i wewte, patrząc

z niedowierzaniem na licznik: kiedy wysiadłem z samochodu, skoczył na poziom ponad pięciuset mikrogramów i tak już został. Teraz rozumiem, skąd to dziwne uczucie. Latarnie otulone romantyczną mgiełką, szarawa przysłona w powietrzu, ledwo widoczne mimo dobrej pogody światła Gubałówki, kurtka przesiąknięta zapachem ogniska. Pogoda bezwietrzna, więc nie widać wstęg dymu – smog opadł łagodnie na miasto i trzyma je w mocnym uścisku. A dwa dni wcześniej włóczyłem się po Zakopanem przez cały dzień, a pyłomierz ani razu nie wychylił się ponad normę. Sądząc po danych ze stacji monitoringu powietrza (miasto prowadzi stałe pomiary), zimą jest to sytuacja rzadko spotykana. Dzień później rozmawiam z Januszem Majchrem, burmistrzem Zakopanego: – Nie ma powodu, by ukrywać, że są momenty, w których powietrze jest fatalne. Nie tak dawno na dworcu kolejowym działał potężny skład węgla, teraz już go nie ma. Ponad trzydzieści procent domów podłączonych jest do geotermii, kolejne trzydzieści procent deklaruje ogrzewanie gazowe, wiele domów ogrzewanych jest olejem opałowym. A mimo to nadal przekraczamy normy. Na pewno dopomagają nam nasi sąsiedzi z Kościeliska. Tam pali się na potęgę, potem smog przychodzi do nas. Majcher specjalnie wybrał się na sesję sejmiku małopolskiego, gdzie radni głosowali nad zakazem używania paliw stałych w Krakowie. – Byłem wówczas sceptyczny. Teraz widzę, że być może innego wyjścia nie ma. – Skoro powietrze jest fatalne, dlaczego podnieśliście opłatę miejscową? – pytam. – Była najniższa w okolicy. Po powrocie z Zakopanego o komentarz proszę doktor Krystynę Kubicę z Instytutu Techniki Cieplnej Politechniki Śląskiej. Zanieczyszczenia powietrza, węgiel i piece bada od kilkudziesięciu lat. – Ten problem nie dotyczy wyłącznie uzdrowisk, choć tu jest najbardziej drażliwy. Można postawić następującą tezę: mimo że węgla jest mniej niż piętnaście czy dwadzieścia lat temu, jakość powietrza w takich miejscach nie musiała się poprawić. Od dziesięciu lat nie obowiązują normy regulujące jakość spalanego węgla, dlatego w piecach ląduje coraz częściej surowiec najgorszego gatunku. Nikt nie nadzoruje jakości pieców. Połączenie marnego paliwa z marnym piecem tworzy mieszankę wybuchową. Kubica opowiada o rodzinnej miejscowości w pobliżu małopolskich Ciężkowic. – Jest tam blok nauczycielski. Palą naprawdę byle czym. Jedno takie miejsce wystarczy, by zatruć powietrze na dużym obszarze. *** – Czuje pan tę ożywczą moc? – Napotkany w Szczawnicy Jerzy Stadnicki, licencjonowany przewodnik beskidzki, obdarza mnie sympatycznym uśmiechem, ręką zataczając szeroki krąg. – Nawet w taki dzień jak dzisiaj, niby mgiełka, chmury nisko, czuć wyjątkową jakość naszego powietrza. Otóż znajdujemy się w miejscu o klimacie śródgórskim, łagodnym, umiarkowanie bodźcowym. W Polsce taką cechą może się

poszczycić tylko kilka miejsc: Doły Jasielskie, Kotlina Sądecka, Pieniny właśnie. Nic, tylko oddychać pełną piersią. Gorąco zachęcam. Stoimy przy placu Dietla, wśród ruin sanatoriów. Mniej więcej na tej wysokości przebiega granica pomiędzy górną i dolną częścią Szczawnicy. Górna Szczawnica przypomina chwilami ekskluzywny kurort europejski. Odkąd w 2005 roku rząd zwrócił uzdrowisko potomkom rodziny Stadnickich, za ciężkie pieniądze podnoszą oni z upadku kolejne wille. Pod bokiem potężnych i ciągle pełnych P RL -owskich ośrodków „Hutnik”, „Papiernik” czy „Budowlani” odżywa kameralna architektura. Dom nad Zdrojami czy ukryte wśród drzew Dworek Gościnny i hotel „Modrzewie” budzą głuche westchnienia: niesłuszne politycznie, zepchnięte w cień wielkich sanatoriów, w końcu odzyskują blask. Dolna Szczawnica – ścisk, bezład, architektura powikłana jak na sztychach Piranesiego. Domy upchane ciasno na zboczach, drewno, eternit, blacha falista, pustak, siding, bezlik kolorów i projektów. Na dachach bardzo dużo kolektorów słonecznych – to wielki sukces tutejszych samorządowców. Wszędzie tablice: „pokoje do wynajęcia”. I wszędzie kominy. – Latem jest tu wspaniale, naprawdę – dodaje Jerzy Stadnicki (boczna gałąź tych Stadnickich). Ale kuracjusze przyjeżdżają też jesienią i zimą, chcą oddychać czystym powietrzem, jest opłata klimatyczna. Włączam licznik. Na dzień dobry, o godzinie 14.07, pokazuje niemal dwukrotne przekroczenie dopuszczalnej normy. Pamiętam, że to może być na przykład szczególnie złośliwy powiew. Góra, dół? Najpierw dół, idę na spacer, podobnie jak inni kuracjusze, którzy robią sprawunki albo po prostu promenują w przerwach między zabiegami. Około piętnastej w Szczawnicy rozpoczyna się symfonia. Na ulicach pełno ludzi. Z kominów w niebo biją różnokolorowe słupy dymu. Dymy czarne, gęste jak sadza, dymy niebieskie i zwiewne, żółte, siwe, szare. Palą właściciele niewielkich pensjonatów, palą siostry służebniczki, dym leci z komina położonej w centrum restauracji Halka. Rozpalają w pensjonaciku u Żabotyckiego i w willi Palenica, rozgrzewają się piece przy Szalaya, Głównej, Wiktora i na Zawodziu. Pyłomierz warczy, stężenie rośnie. Idę do parku Dolnego. Dzieci w drodze ze szkoły bawią się na placyku zabaw, co jakiś czas alejkami suną niezrażeni chłodem amatorzy nordic walkingu, małżeństwo emerytów zażywa przechadzki. A przecież powinni uciekać. W pięknym założeniu parkowym, dumie uzdrowiska, norma stężenia przekroczona jest dziesięciokrotnie. Dym płynie z domów położonych przy alei Parkowej. Najgorzej jest pod domem jednorodzinnym obitym sidingiem – ledwo majaczy spod brudnożółtego tumanu. Jak wyjaśnia właścicielka, od zawsze palą węglem i drewnem, bo tanio. A że śmierdzi? Jest

zima, jest dym. Przez dziesięć minut padają tu wszelkie rekordy, licznik wariuje, zatrzymując się na poziomie bliskim dwóch tysięcy mikrogramów. Takich domów są w Szczawnicy dziesiątki. W polskich uzdrowiskach tysiące. W burej mgle zatrzymuje się ubrane w sportowe kurtki małżeństwo. Pytają właścicieli domu o drzewko obsypane pięknym różowym kwieciem. – Wilcza jagoda – burczy właściciel. To państwo Kowolikowie z Bytomia, emeryci na trzytygodniowym turnusie. Przyjechali podratować zdrowie. – Na pewno to nie jest wilcza jagoda. A powietrze? Takie raczej bytomskie albo i nawet mocniejsze – śmieje się pani Urszula. – Żeby nie te wody mineralne, toby my wcale z pensjonatu nie wychodzili – dodaje pan Marian. – Znam ja te dymy i węgla zapach też, na Halembie robiłem tyle lat przecież. Za co ta opłata klimatyczna, ja się pytom? Liczą szybko. Trzy tygodnie, po trzy złote od głowy. Wychodzi sto dwadzieścia złotych jak nic, niemało. Czas iść w górę, tam, gdzie wśród drzew ukrywają się melancholijne pensjonaty. Jeśli przedrzeć się przez strefę domów jednorodzinnych, problem się rozwiewa, a pyłomierz usypia: zanieczyszczenie minimalne, pod Dworkiem Gościnnym człowiek czuje ożywczą moc. Jeszcze chwila, a uwierzę w slogan, który przewija się przez wszystkie foldery: „Miejscowość jest znana ze swojego znakomitego mikroklimatu oraz czystego powietrza, które sprzyjają poprawie zdrowia i kondycji górnych dróg oddechowych”. *** Telefonuję do ekspertów. – Nie ma znaczenia, że pomiar jest chwilowy. On pokazuje, że w Szczawnicy zdarzają się stężenia pekińskie. Ministerstwo Zdrowia powinno odbierać takim miejscowościom status uzdrowiska – mówi Ryszard Listwan, wicedyrektor Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Krakowie. Doktor habilitowana Ewa Konduracka, kardiolożka i internistka z krakowskiego Szpitala imienia Jana Pawła I I , właśnie uciekła z Kościeliska, dosłownie. Po wykładzie dla nauczycieli miała zostać dzień dłużej, ale powietrze było tak fatalne, że postanowiła wrócić do domu. – Nawet jeśli pomiary są wyrywkowe, mówią bardzo dużo. Istnieją już dziesiątki prac naukowych pokazujących, że nawet krótkotrwała ekspozycja na pył dwa i pół mikrometra jest szkodliwa. W skrajnych przypadkach spacer w smogu może skończyć się dusznością, skokiem ciśnienia, zaostrzeniem przewlekłej obturacyjnej choroby płuc, a nawet zgonem. To niewyobrażalne: ludzie przyjeżdżają do uzdrowisk szukać zdrowia i nieświadomie biorą na siebie poważne ryzyko. – A mieszkańcy? Co z nimi? Jeżeli pył jest rzeczywiście tak toksyczny, to jak wygląda średnia długość życia w uzdrowiskach, które przez pół roku śpią pod grubą kołdrą

smogu? – dopytuję. Ewa Konduracka: – Nikt takich badań nie prowadzi. Można jedynie snuć domysły. I są to domysły tragiczne. Ryszard Listwan, małopolski WI O Ś : – Rozesłaliśmy niedawno po naszych uzdrowiskach propozycję przeprowadzenia specjalistycznych pomiarów. Żeby zdiagnozować problem i pomyśleć nad rozwiązaniami. Gotowość współpracy wyraziła tylko Rabka. Na koniec dzwonię do doktora Badydy. Tak, pamiętam, pomiary są chwilowe, trzeba by stać cały rok. Opowiadam o wynikach. Przez chwilę w słuchawce cisza. W końcu słyszę to jedno słowo: – Koszmar. 2014

III

Berlińskie safari Godzina 8.30: Koce na grubego zwierza Ci zza Słupska wyjeżdżają w piątek przed północą albo nawet po dzienniku telewizyjnym. Na wszelki wypadek. Do stolicy Niemiec niby nie tak daleko, ale swoje na granicy trzeba odstać. Ci z Koszalina, ze Szczecina, z Kostrzyna mogą wyjechać odrobinę później. Śpiochy w ogóle wyjeżdżają o szóstej rano, a potem narzekają, że najlepsze okazje przepadły. Młodzi i w sile wieku. Małżeństwa. Kobiety z rozwichrzoną trwałą. Tragarze zabrani spod polskich sklepów spożywczych. Zazwyczaj bezrobotni. Ze zmęczeniem na dobre przyklejonym do twarzy. W vanach i w osobowych z przyczepkami. Jadą po łupy. Na wyprawę zabierają kanapki, konserwy, czasem alkohol. I oczywiście koce. Koce są bardzo ważne, jeżeli ktoś planuje ustrzelić grubszego zwierza. Trzeba go potem przecież czymś owinąć. Flohmarkt albo po prostu Floh. Po polsku pchli targ. W Berlinie jest ich kilkadziesiąt. W sobotę rano miasto jeszcze odsypia tydzień pracy i piątkowy wypad do knajpy. Ale nie tu: hurtownicy rozstawiają na ziemi pralki, telewizory, elektryczne tarki do kartofli, stare magnetowidy i całkiem nowe odtwarzacze D V D . Można naprawdę zapolować. Roman i Mucha spod Zgorzelca stoją przy wejściu na Floh​markt w Wilhelmsruh, tuż obok wielkiego Turka, który na przykrytych folią stolikach rozkłada skóropodobne buty w cenie dziesięć euro. Obaj są wyraźnie zmęczeni minioną nocą. Podkrążone oczy, zapach przetrawionego alkoholu. – Kumpel poprosił o pomoc, bo sam nie udźwignie tych swoich pralek. To przyjechaliśmy. Czemu człowiekowi nie pomóc? – tłumaczą zdartymi głosami. – W domu nie ma co robić, a tak to po trzy dychy wpadną i jeszcze człowiek kawałek świata zobaczy. Godzina 10.00: Auto pęcznieje Flohmarkt przy trasie S-bahnu do Oranienburga jest jak środkowoeuropejskie eldorado, plac z potarganym złotym runem. Kilka kilometrów na północny zachód od starannie zaplanowanych promenad, gdzie damski płaszcz kosztuje dwa i pół tysiąca euro, a męskie rękawiczki skórzane to cztery wypłaty etatowego pracownika dyskontu spożywczego z północnej Polski, każdej soboty rozgrywa się cud powtórnych narodzin. Na wielkim klepisku, pomiędzy obsmarowaną nieudanym graffiti ścianą garaży, warsztatami i nasypem kolejki zmartwychwstają sprzęty skazane przez bogatszych Niemców na banicję. Środkowoeuropejski recykling. To, co dla jednych jest śmieciem, dla innych skrzy się jak szczere złoto. Sprzęty rozpoczynają nowe życie. To punkt tranzytowy, przygotowanie do

podróży i reinkarnacji. Rzeczy dzielą się na dwie grupy. Właściciele pierwszej uznali, że nadszedł czas na zmianę. Na kolejny telewizor, oponę, na pralkę, odkurzacz albo zestaw talerzy. Na nowe spodnie, garnitur, bluzę dresową, czapkę, widelce, frytkownicę, bieliznę, rożen z przezroczystą szybką, stepper dla tych, co chcą biegać, nie wychodząc z domu. Pożegnali podniszczony sprzęt bez żalu, od tego w końcu jest, żeby przemijał bez słowa. Rupiecie trafiają na wystawkę (w określone dni można zostawić je na ulicy) albo zabiera je z mieszkania wyspecjalizowana ekipa tureckich imigrantów zachęcona ogłoszeniem w gazecie codziennej. Turcy przyjeżdżają po sprzęty, których nie można po prostu wyrzucić na śmietnik, bo grozi za to kara. Zabierają czajniki elektryczne, lodówki, komputery, pralki. Zadowoleni są Niemcy – nie muszą płacić za wywóz, zadowoleni są imigranci. Nic się nie marnuje. W sytych berlińskich mieszkaniach przemiana materii dokonuje się szybko, sprzęty żyją krótko i trafiają na pchli targ w dobrym stanie. Jest o co walczyć. Drugi rodzaj to plebs wśród materii i on ma na Flohmarkcie mniejsze wzięcie. Trochę porozrzucanych w nieładzie książek. Albumy fotograficzne oprawione w piękną skórę. Na foliach i drewnianych stołach sterty przedwojennych zdjęć w sepii. Zastygłe rodziny mieszczan w wysmakowanych wnętrzach i ogrodach. Zabłąkane sztućce, szpulowy grundig, kasety z nagraniami zapomnianych wokalistów. Popękany plastik, zżółkłe okładki, wyschłe długopisy. Wszystko, co błąka się po strychach, lamusach i mieszkaniach starych ludzi. Starzy ludzie umierają, a potem trzeba coś zrobić z bałaganem nieważnych sprzętów, jaki pozostawili po sobie. Strych kupuje młode małżeństwo i urządza w nim wygodne mieszkanie. W polowaniu biorą udział głównie Polacy. Są też Turcy, Jugosłowianie, Rosjanie, Litwini, a także liczni emigranci z Czarnego Lądu. Na przykład małżeństwo z Wrocławia. Młodzi ludzie około trzydziestki. Nie przedstawią się, więc nazwijmy ich D W , od pierwszych liter tablicy rejestracyjnej. Zadbani, w dobrych ubraniach. Ona pracuje w branży telekomunikacyjnej, ale zawsze chciała mieć własny sklep. Marzenie się spełniło. Założyła sklep z używaną odzieżą. W sobotni poranek zmierza przez pył targowiska do samochodu. Wygina się w pałąk od olbrzymiego tobołu z ciuchami zarzuconego na plecy. Obrazek jak z ostatniej wojny. W takich samych tobołach uciekinierzy przenosili swój dobytek. Kobieta uśmiecha się. Za nią mąż, też zadowolony. Z ulgą rzucają tłumoki na klepisko. Rozpoczyna się sortowanie. Auto osobowe powoli pęcznieje. Ona: – Późno przyjechaliśmy dzisiaj, ale się poszczęściło. Podchodzę do tej baby i pytam: „Wie viel?”. Na co ona, że pięćdziesiąt centów za sztukę. To ja przebieram, przebieram, odkładam, kupka rośnie. Ona się patrzy i mówi, że jak tak, to odda cały worek za dwadzieścia euro. Wzięliśmy trzy. Sortują. Tylne siedzenia już wypełnione po sufit. Na ziemi kupka odrzutów. Ona ogląda

kurtkę dresową z modnego dawno temu kreszu. Paskudne połączenie bladego różu, czerni i żółci. Klepisko czy auto? Chwila zastanowienia. – Auto – decyduje kobieta. – Sprzedam za trzy złote. W piachu lądują czarne stringi. Nie ma co przesadzać z recyklingiem. Godzina 10.30: Talerze, odkurzacz, fajny kinkiet Nowe życie sprzętów. Daleko od Berlina ludzie będą się cieszyć z pralek i telewizorów, które w jednym kraju nie nadają się do użytku, a w innym jak najbardziej. Na twardym klepisku śmiecie zmieniają się w marzenie. Pojadą na giełdy w Szczecinie i Słupsku. Na wrocławskie targowiska na Niskich Łąkach, na Dworcu Świebodzkim. Część trafi dalej, na Białoruś i Ukrainę. Potem jeszcze dalej na wschód. I daleko na południe. Co jakiś czas przez plac przechodzi czarnoskóry mężczyzna z telewizorem na ramieniu. Kolebie się spokojnie, jakby niósł do domu kawał bawolego mięsa. Inni kupują od razu po kilka i wywożą je na wózkach. Jedne telewizory są jak nowe, ale bez problemu schodzą też telefunkeny, z których na mieszkańców Berlina spoglądała jeszcze nieprzenikniona twarz Honeckera. Ubrany w rybacki bezrękawnik pan Z., właściciel żółtego vana i czarnych wąsów, zmachał się tym bieganiem i odpoczywa właśnie przez moment przy aucie. Patrzy spokojnie na karawany Murzynów, które ciągną obok ze zdobyczą. Ktoś mu opowiadał, co dzieje się dalej. Podobno jest gdzieś w Niemczech wielki port. A w tym porcie kontenery wielkie jak domy. Tam trafia całe murzyńskie dobro. Wszystkie lodówki, zabawki, ciuchy i telewizory, te nowe i te z zaśnieżonymi od starości ekranami. Na dole kontenera stoją samochody. Na samochodach leżą dywany. A na dywanach jeszcze cała reszta. Nie pamięta dokładnie, co to za port. Może Hamburg, a może nie. W każdym razie stamtąd odrzuty z berlińskich domów płyną do Afryki. Bo Afryka wszystko wchłonie, tego pan Z. jest pewny. Pan Z. handluje na giełdzie w Koszalinie. Celuje przede wszystkim w porcelanę. Tej soboty jest zadowolony, podobnie jak małżeństwo z Wrocławia. Przed jedenastą w aucie ma już całą skrzynię talerzy, spodeczków i imbryków. Żaden Rosenthal. Dopchał papierami, żeby nic się nie stłukło. Kolega, z którym przyjechał, wyhaczył całkiem niezły dywan i dwa odkurzacze za półdarmo. Żona dorzuciła fajny kinkiet. Pozłacany. – Żeby nie bezrobocie, tobyśmy nie przyjeżdżali – nucą wspólną mantrę myśliwych z zachodniej ściany. – Owszem, za Niemca był tu porządek. Nawet parking przyzwoity mieliśmy, o tam, za siatką, gdzie teraz mercedesy rdzewieją. Ale Niemcy stąd uciekli i bazar przejęli ​Rosjanie. I zaraz się burdel… Pan Z. w pół słowa przerywa, bo żona daje sygnał. Macha ręką i oboje nurkują w tłum. Godzina 11.00: Dioda świeci, obrazu nie ma

Mówi, żeby napisać o nim X. X, lat dwadzieścia siedem, to wystarczy. Wykształcenie technik mechanik, na Wilhelmsruh bywa regularnie od kilku lat. Nie, nie wstydzi się, że tu przyjeżdża. Człowiek zarabia uczciwie na pośrednictwie. Ale nie zdradzi nawet imienia. Jak myśliwy, który nie chce zostawić w lesie żadnych śladów. X to poważna firma. Nie bawi się w detal, żadne ciuchy czy porcelana. W południe van i przyczepka wyładowane są po brzegi konkretną zdobyczą. Lodówki i pralki dokładnie owinięte kocami, żeby nie poobijały się w drodze. Przy krawężniku czeka na załadunek kilka telewizorów. Opowiedziałby dużo, ale nie ma czasu. Przede wszystkim o tym, jak się na Floh traktuje Polaków. Polak to jest, proszę ciebie, gorszy niż te szmaty, co się w brudzie walają, niż to klepisko. – Taki Jugol podszedł dzisiaj do siostry mojej rodzonej i mówi: „Polska kurwa, polska kurwa, chodź, chodź”. Że niby w żartach. I ja mu nawet pierdolnąć nie mogłem, boby nam auto spalili albo na butach roznieśli. Tak tu jest. A już nie daj Bóg, jak ktoś kraść próbuje na tym Floh. Wtedy nie ma żartów. Był taki jeden Polak, próbował. Nieważne co. Ważne, że pałami go pobili na środku klepiska. Kupą się zebrali i pałami, pałami. A inni Polacy udawali, że nie widzą, odwrócili się plecami. I kryminalni z tej niemieckiej policji Kripo, co się włóczą po cywilnemu, też jakoś nie widzieli. Nie ma tu szacunku dla Polaka. – No szybciej, szybciej, sprawdzaj, co ty, na wczasy przyjechałeś? – pogania X ojciec. Ojciec jest zdenerwowany. Chce stąd jechać jak najszybciej. Na wieczór będą w domu i zaraz zabiorą się do pracy. Dobre to dobre, zepsute wypatroszy się do kości. X sięga po torbę z akumulatorem. Sapie i jest zmęczony, od nadwagi i tej opróżnionej butelki z wódką, która stoi na wycieraczce auta. Klęka przy archaicznym, wielkim jak stodoła odbiorniku Telefunken. Wpina przewody. Nic. Dioda świeci, ale obrazu nie ma. Ojciec: – Mówiłem, żeby nie brać, niech ciebie. Czasu nie ma, ładuj to i jedziemy. W domu pomyślimy. Ojciec, zanim wskoczy do samochodu, zdąży jeszcze powiedzieć, że idzie z tego wyżyć. Wiadomo, ryzyk-fizyk, czasem coś nie działa, jak ten, przykładowo, Telefunken. Ale to też nie problem. To, co działa, biorą Ruskie, jak leci. To, co nie działa, schodzi na części. Godzina 11.30: Prenzlauer jest daleko W Berlinie są inne pchle targi. Na Ernst-Reuter-Platz komplet sztućców kosztuje tyle, co trzy pralki na Wilhelmsruh. A za pocztówkę prawie identyczną jak ta, która wala się w piachu, kolekcjonerzy żądają nawet sto euro. Na Arkonaplatz z rąk do rąk przechodzą piękne meble. Na sobotnim Floh przy Kastanienallee w pięknej dzielnicy Prenzlauer Berg za jedną koszulkę z odpowiednim nadrukiem płaci się czterdzieści euro. Można też kupić kolorowy kapelusz w takiej samej cenie. Na Wilhelmsruh identyczny kosztuje jeden euro. W second-handach na Mitte subtelne kobiety i poważni młodzi mężczyźni powoli

przesuwają towary na hakach, z rozmysłem biorąc w palce materiał. Starannie wystudiowany bałagan jest tutaj w cenie. Jest też trochę tak, jakby czynność wyboru była dziełem sztuki. Na Mitte i Prenzlauer mamy czas, żeby rozsmakować się w materii, sprawdzić każdy jej niuans i obrócić się przed lustrem, wymienić porozumiewawczy uśmiech ze sprzedawcą. Większość sklepów jest przestronna, towaru w nich niewiele, nie trzeba się rozpychać łokciami, węszyć czujnie za okazją, brodzić w śmieciach. Potem przekąska w jednej z setek urokliwych kawiarni, na przykład Czerwony Świt, tej z gwiazdą nad wejściem i z wyłącznie wegetariańskim menu. W sobotnie południe życie na Kastanienallee toczy się tak, jak powinno, leniwie, z namysłem. W tym samym czasie Floh na obrzeżach miasta dygocze, jakby miało za chwilę dostać zawału. Nie ma czasu na przymierzanie. Bierzesz, to bierzesz, nie bierzesz – odsuń się i nie przeszkadzaj, przyjdzie kto inny. Interesy toczą się w zawrotnym tempie, Turcy z parasolkami i znakami zodiaku oprawionymi w plastik krzyczą zachrypniętymi głosami: „Ajn ojro, ajn ojro”. Cyganki wymachują ubraniami. Można też zjeść – w blaszanej budzie kobieta serwuje spalone wursty z keczupem lub musztardą, według uznania. Jest herbata w plastikowym kubku, jest kawa. Sporo chętnych. Polacy biegają jak w amoku od samochodu na plac, z placu wloką towary do samochodu. Jeszcze to, jeszcze tamto, toreb w kratę zabrakło, a mówiłam, żeby wziąć więcej. Klną w żywy kamień narody jugosłowiański i turecki. Kłócą się z Frankiem, szefem targowiska, i Wanią, jego pomocnikiem wielkim jak góra – o miejsce na spłachetku klepiska umownie nazwanym parkingiem. Roman i Muszka, sapiąc, wkładają ciężką pralkę Boscha do półciężarowego mercedesa. Wania właśnie wyrzuca Dankę i jej męża z targowiska. Pod garażami kobiety zza Słupska osaczają spóźnionego handlarza ubraniami. Bez słowa rozdrapują ciuchy, łapią za swetry, kurtki, spodnie i spódnice. Z aut wylewa się towar, ubrania trzeba dopychać łokciem. Pośpiech, dziwny pośpiech nienasyconych jeszcze materią społeczeństw. Wpadają jak po ogień, żeby jak najszybciej nadrobić braki w liczbie talerzy i pralek per capita. Czy coś nowego wynika z zestawienia tych dwóch światów? Czy w ogóle istnieje jakiś zgrzyt, skoro i bywalcy butików na Mitte, i ci z Koszalina wyglądają w sobotnie południe na szczęśliwych? Godzina 12.00: Czy zawołać braci? Ci zza Słupska przyjechali na Floh dużą ekipą. Rozbili się obozem tuż przy wejściu na stację kolejki podmiejskiej. Auta ustawili w półkole, z jednej strony wysoka ściana nasypu. Dziesięć osób w różnym wieku. Kilku bladych i wymęczonych chłopaków. Braki w uzębieniu. Zmarszczki na czołach, bruzdy wokół ust. Jedna sprytna dziewczyna. Kobiety z tlenionymi włosami. Nie przedstawią się. Nie, nie pracują nigdzie. Lepiej inaczej:

pracują, tu, na Floh, tydzień w tydzień niektórzy. Właśnie skończyli pracę. Mają ubrania w tobołach i sprzęt A GD . Mają wieżę o przebrzmiałym designie – plastik wygląda jak napompowany od środka. Ze śmiechem opowiadają, jak któryś wyhaczył na koniec jeszcze frytkownicę, ale pojawiła się Murzynka i narobiła rabanu, że sprzedane komuś innemu i że nie wolno brać bez pytania. Że może zawołać braci, jeśli zachodzi taka potrzeba. Oddali, grzecznie przeprosili. Jest chwila przed odjazdem. Zjedzą bułki, zapiją herbatą z termosu. To był dobry dzień. Godzina 14.00: Trochę lepsze wysypisko Dlaczego nie chcą zdradzić nawet swoich imion? Dlaczego większość mówi: „Nie fotografuj; jak musisz, to bez twarzy”? Czego się wstydzą i dlaczego tak się spieszą, jakby klepisko paliło ich w stopy? Pan Mirek z Poznania, właściciel podrdzewiałego nissana, ma na ten temat własne przemyślenia. Dzieli się nimi, konsumując bułę z pasztetem i ogórkiem kiszonym. Żona przygotowała prowiant jeszcze w piątek, żeby pan Mirek nie musiał wydawać pieniędzy w Niemczech. Zakupy zrobione, ruch na targowisku słabnie. Polak nie wygląda na szczególnie szczęśliwego. – A czym tu się chwalić? – odpowiada pytaniem na pytanie. – Śmieci wszędzie całe sterty, piasek, brud. Pralki, telewizory na gołej ziemi stoją. Jak popada, to ludzie grzęzną w błocie. Tu jest bazar turecki, tu jest jakaś Afryka, a nie żaden syty Berlin. Jak wracam do domu w sobotę wieczorem i wyładowuję ten szmelc, to się cieszę, że znowu coś fajnego podłapałem, o, na przykład niezłe wędki dzisiaj. I skórzana walizka, piękna, nie? Ale tak się czuję też, jakbym wracał z wysypiska. Z wysypiska dla bogaczy. Jakbym pracował w jakiejś sortowni odpadów przy taśmie. Pan Mirek ma trzydzieści pięć lat, w dni robocze prowadzi niewielki komis. Wygląda jak żołnierz z armii polskich myśliwych: przepisowy wąs, błysk w oku, czarne spodnie i skórzana kurtka. Do tego czapka z daszkiem ozdobiona napisem „Indiana Happy Crew 1998”. Kiedyś uczył w szkole zajęć technicznych. Pozostał mu z tego czasu trwały uraz do młodzieży i przekonanie, że lepiej jeździć do Berlina na Floh, niż użerać się z rozwydrzonymi gówniarzami. Przywiózł go tu trzy lata temu przyjaciel. Teraz pan Mirek przyjeżdża sam. Od poczucia upokorzenia, że raz na dwa, trzy tygodnie zmienia się w pracownika sortowni, bardziej dolega mu co innego: – Nie załapałem się. Kurwa, to mnie denerwuje. Jak się mur walił, studiowałem pedagogikę w Zielonej Górze. Jak ja się szykowałem do piątkowej imprezki w akademiku, moi kolesie jechali do Berlina na prawdziwy handel: przywozili telewizory, magnetowidy nowiutkie i kasety z erotykami. Lody na patyku, te rzeczy. Wtedy w Polsce zarabiało się na nich gruby pieniądz, naród był głodny nowinek technicznych. Handlowali na Potsdamer

Platz. Tamte pieniądze zainwestowali. Dzisiaj mają konkretne interesy. Jeden hurtownię dużą prowadzi, drugi biuro turystyczne. A ja co mam? Mogę trochę używanego badziewia załadować do auta. Godzina 15.30: Pamiątki po safari Na Floh nie ma już prawie nikogo. Rzeczy ruszyły w drogę. Na klepisku pozostała zawieja śmieci. Pagórki złachmanionych ubrań, fotografie i ryciny. Rozbebeszony telewizor, stara opona. Został szpulowy grundig, obok leżą: plastikowa obudowa od nie wiadomo czego, nieudana rzeźba z gipsu i pozłacany zegar ścienny. Ostatni Turcy wśród pokrzykiwań i śmiechów zwijają stragany. W odpadkach grzebią teraz „odkurzacze”. Tak mówią o nich bywalcy Floh. Ostatnie ogniwo w procesie recyklingu. Rekrutują się spośród berlińskich emerytów. Kilku starszych mężczyzn dostojnie jak marabuty stąpa w powodzi odpadków. Nie trzeba być biologiem, żeby dopasować te obrazki do trudnego życia sawanny. Najpierw przyszedł wielki myśliwy. Zabrał najlepsze mięso. Po nim pojawiły się lwy, potem ptaki drapieżne. Potem mniejsze drapieżniki. I tak dalej. W tym samym czasie przed wejściem rozgrywa się mały dramat międzynarodowy. Na ulicy stoi stary mercedes na katowickich numerach. Obok mercedesa niemiecka laweta. Kierowca lawety przeciąga pasy pod samochodem zaparkowanym dokładnie na przystanku autobusowym. Po jednej stronie mercedesa niemiecki policjant. Jest wyraźnie zdenerwowany. Może zamiast oglądać telewizję albo pójść do parku z dziećmi i psem, musiał uwikłać się w politykę zagraniczną. Policjant jest zdenerwowany, ale nie mówi ani słowa, tylko patrzy na polskiego handlarza, który próbuje ostatnich negocjacji. Handlarz ma uwalaną piachem koszulkę. Długie włosy wiją mu się po karku. Oczywiście wąs. Jego zasuszona żona przytrzymuje rozchybotaną wieżę wypchanych toreb. – Ja naprawdę już jadę. Na ein moment parkieren. Po co zaraz ściągać? Ich fahre zurück – próbuje jeszcze tłumaczyć Polak. Nie krzyczy, nie wymachuje rękoma. Pełna kultura. Uśmiecha się przepraszająco. Niemiec nie nawiązuje dialogu. Otwiera drzwi auta. Na maskę rzuca papiery, telefon komórkowy. Potem daje znak i mercedes frunie w górę. Jesień tego roku w Berlinie jest bardzo piękna. Przez cały październik prawie nie padało. O szesnastej na Floh pada rzewne sobotnie słońce. Nie ma chmur. Silniejsze podmuchy wiatru kręcą piachem i przyklejają do stalowego ogrodzenia reklamówki, papiery, niepotrzebne zdjęcia berlińskich mieszczan. Pod drzewami, tam gdzie obozowała jedna z polskich ekip, wśród liści zostały opakowania po mielonce turystycznej, papierosach męskich i najtańszych polskich wiśniówkach. Pamiątki po safari. Mercedes na lawecie odjeżdża, w radiowozie siedzi tłumaczka, kilka formalności. Polak czeka na transport. Wilhelmsruh znowu zmienia się w spokojną, uładzoną dzielnicę

podmiejską. Do następnego tygodnia. 2005

Bociany już tu nie przylecą Spotkana na przechadzce wokół odzyskanej posiadłości słynna Agnes Trawny nie przypomina krwiożerczej forpoczty Niemców, którzy lada chwila zaczną wracać na Mazury po swoje ziemie. Wśród pokrzyw, chwastów, zdziczałych krzewów, ruin, połamanych płotów, bud zbitych z kawałków drewna i folii, Trawny wygląda raczej jak osoba rozpaczliwie zdziwiona. Najwyraźniej nie dowierza własnym oczom. Siwa jak gołąb kobieta, w jasnych spodniach i skromnej bluzce, z rękami splecionymi na kości krzyżowej, zagląda przez wybitą szybę do dawnego chlewa, nogą roztrąca to, co pozostało ze stodoły, sprawdza, czy gnijące w trawie deski do czegoś jeszcze się przydadzą, ciągnie za kawał plastiku, a on rozpada się w rękach. Chodzi po odzyskanej połówce domu, przez ponad trzydzieści lat zamieszkałej przez Głowackich – rodzinę robotników leśnych, oglądając to, co po nich zostało: mapę z wilgoci na łazienkowym suficie, poroże koziołka, stare linoleum, kominek, drewnianą rybę, zapomniany klucz. Jest więc zdziwienie, ale jest też i wielki niesmak, widoczny na ogorzałej twarzy. – Jak można było? Co tu się stało? Ja nicz nie rozumiem, nie rozumiem, przecież jak my wyjeżdżali, wszystko zostało w najlepszym porządku. Byliśmy wzorowe gospodarze, a zostały śmieci. Jak można było tak wszystko na marnację puścić? – pyta Agnes Trawny. Gdyby te pytania zadawał Polak, sprawa byłaby skomplikowana. Naukowcy powiedzieliby, że nowi mieszkańcy z pewnością nie czują się do końca u siebie, urzędnik podpowiedziałby, że posiadłość należy do Lasów Państwowych, mieszkańcy tłumaczyliby, że pieniędzy ledwo wystarcza na najpotrzebniejsze rzeczy. Ponieważ jednak pytania wychodzą od kobiety z obywatelstwem niemieckim, sprawa się upraszcza. Wiadomo przecież, że obywatel Niemiec takich pytań w Polsce zadawać nie ma prawa, nawet jeśli spędził tu większość życia, mówi dobrze po polsku, a na okolicznych polach do dzisiaj potrafi pokazać, gdzie najlepiej rośnie pszenica, a gdzie gryka. Nie ma to znaczenia. Agnes Trawny, lat siedemdziesiąt cztery, obywatelka niemiecka, która odzyskała rodzinną posiadłość w mazurskiej miejscowości Narty, umacnia mit złego Niemca, który chce puścić dobrych, choć biednych Polaków z torbami. Od przejęcia całej posiadłości dzieli ją tylko krok. Połowa domu już pusta, bo Głowaccy się wyprowadzili. Właśnie minął termin eksmisji rodziny Moskalików, którzy zajmują drugą połowę domu. *** Ale Moskalikowie na razie nigdzie się nie wybierają. W czasie gdy Agnes Trawny z założonymi rękami space​ruje za płotem, oni siedzą przed

domem, pod parasolem z logo Coca​-Coli, przy rozchwierutanym plastikowym stoliczku, w typowo mazurskim pomieszaniu piękna i dobrze zakorzenionego nieładu. Przed oczami mają czerwień dachówek i cegieł zabudowań gospodarczych, która miesza się z soczystą zielenią mazurskiego lata. Brzezina delikatnie szeleści, szczebioczą jaskółki. Ze ścian domu odpada tynk. Sień ocieplili kolorowymi zgrzewkami po wodzie mineralnej, wiatę na samochód zbudowali z drewna i plastikowych banerów. Do mieszkania nie zapraszają, nie ma czego oglądać. Od kilku lat, przyznają, odpuścili, ściany czarne, bo malować nie ma sensu. Niech się zawali. Jadwiga – głowa rodziny – twarda, mazurska kobieta, Edek – jej mąż, emerytowany pracownik Lasów Państwowych, ich synowa Krystyna, czasem zajrzy teść jednego z synów. Całą historię opowiadają sobie po raz kolejny, szczegół po szczególe. Oni też nie rozumieją wszystkiego, i to chyba jedyne, co łączy ich z Niemką. Przez dwadzieścia pięć lat słyszeli, że ich dom należy do Lasów Państwowych, teraz należy do kogo innego. Jak to możliwe? Nie rozumieją też, dlaczego według sądu Agnes Trawny utraciła ziemię niezgodnie z prawem, skoro w Niemczech otrzymała za utraconą ziemię pieniądze. Albo jeszcze inne pytanie, które nie wybrzmiewa bezpośrednio, ale unosi się pod parasolem z logo Coca–Coli: skoro w tej chwili płacą osiemdziesiąt pięć złotych czynszu za siedemdziesięciometrowe mieszkanie, dlaczego mają szukać mieszkania, które będzie dziesięć razy droższe? Mają natomiast pewność, że Agnes Trawny, z domu Rogalla (tradycyjne nazwisko mazurskich autochtonów), jest kobietą nieczułą i bez serca, bo gdyby było inaczej, w ostateczności sprzedałaby im ten dom. Nie wierzą też w jej sentyment do ojcowizny. Wierzą w twardy rachunek ekonomiczny. Jeśli tak kochała tę ziemię, dlaczego przez trzynaście lat starała się o wyjazd, a potem zmieniła obywatelstwo? Wszystko to sprawia, że Moskalikowie czują się w prawie, by o Niemce mówić w jak najgorszych słowach. Powiedzmy wprost, tak jak się mówi w Nartach: powinna wypierdalać do siebie, a polską ziemię zostawić w spokoju. Poza tym o Agnes Trawny można w okolicy usłyszeć: Że w 1977 roku wywiozła do Niemiec jedenaście wagonów dobytku, w tym kury, konie, krowy. Że wyrwała nawet rury ze studni. Że jej syn to prawdziwy Hitler. Że otrzymała potężne odszkodowanie. I w końcu, że zatruła ziarno, które zostało w spichlerzu. *** Właśnie minął termin eksmisji Moskalików. Od kiedy stało się wiadome, że Trawny odzyska prawo do domu, wokół zaniedbanego domostwa krążą nie tylko dziennikarze, ale również urzędnicy, poszukując prób rozwiązania sytuacji. Warmińsko-mazurski urząd wojewódzki złożył Moskali​kom dotychczas dwanaście

propozycji lokali zastępczych, w tym również, przyznajmy, tak egzotyczne jak w położonym sto kilometrów od Nart Kętrzynie czy odległym o sto dziesięć kilometrów Górowie Iławieckim. Rodzina wszystkie odrzuciła. Głowaccy wyprowadzili się pod Szczytno, do jednego z mieszkań oferowanych przez Urząd Wojewódzki. Wójt gminy Krzysztof Otulakowski: – Muszę ważyć słowa. Ale muszę też powiedzieć, że Moskalikowie są roszczeniowi. Nie chcę mówić, kto i kiedy popełnił błąd w sprawie tej rodziny, bo że popełniono kiedyś błędy, to pewne. Nie będę komentował wyroku sądu, który w końcu zrzucił odpowiedzialność w tej sprawie na gminę. Lepiej szukać dróg wyjścia z tej sytua​cji. Wyrok jest wyrokiem, mieliśmy obowiązek znaleźć dla nich mieszkanie, więc znaleźliśmy, na rok, bo w orzeczeniu wyraźnie powiedziano, że to na określony czas. Znaleźliśmy w gminie dwa mniejsze mieszkania. Nie zgodzili się. Znaleźliśmy jedno większe, słyszę, że jest złe, bo okna nieszczelne i grzyb. To prawda, jest grzyb, bo kawał zimy lokal stał pusty i czekał na nowych mieszkańców. Skarżą się, że pokoje przechodnie, jak to w starych kamienicach. Czego oni chcą? Z mojego rozeznania wynika, że to normalna, sprawnie funkcjonująca rodzina, dlatego dajemy im mieszkanie na rok, żeby mogli się otrząsnąć i znaleźć stancję. Ja nie mam innych możliwości. Proszę podejść kilka kroków za budynek banku. Mieszka tam kobieta, która samotnie wychowuje pięcioro dzieci, szóste w drodze. Właśnie dostała wypowiedzenie, a jeśli w najbliższym czasie nie znajdzie mieszkania, opieka społeczna zabierze jej dzieci. To jest rzeczywisty problem. W Nartach i pobliskim Jedwabnie (siedzibie gminy) ludzie źle mówią nie tylko o Trawny. Nieoficjalnie można usłyszeć też wiele o Moskalikach. Podobno przewróciło im się w głowie, bo tylu propozycji, co oni, nie dostał w gminie żaden potrzebujący. Podobno są inni, w trudniejszej sytuacji, a sprawa otwiera niebezpieczny precedens – skoro jedna rodzina może przebierać w propozycjach jak w ulęgałkach, co powiedzieć innym rodzinom poszukującym lokali socjalnych? Podobno to nieprzejednana postawa Moskalików doprowadziła do tego, że poszło na noże. Agnes Trawny: – Gdyby przyszli do mnie, powiedzieli po ludzku: „Pani, potrzebujemy więcej czasu”, ja bym im podłużyła, podpisałoby się umowę, czemu nie? Czekałam tyle, to i jeszcze poczekam, niech nie idą do tego mieszkania z grzybem. Ale oni ze mną nie gadają, tylko klną albo płaczą. Krystyna Moskalik: – Chytra jest, nie? My podpiszemy umo​wę, że zostajemy na określony czas, a ona nam naliczy od razu wyższy czynsz. I jaki to jest interes? *** Jeśli zapytać Moskalików, kto przez te lata zaoferował im realną pomoc, odpowiedzą bez wahania: Prawo i Sprawiedliwość. Nie tylko dlatego, że na schodach domu Jarosław

Kaczyński zorganizował konferencję prasową, podczas której opowiadał o zagrożeniu niemieckim. Politycy P iS zrobili też zrzutkę na koszty procesu, zebrało się dwadzieścia pięć tysięcy złotych, parlamentarzyści z regionu obiecali wprowadzić ustawę blokującą roszczenia zamieszkałych w Niemczech Mazurów wobec polskiego skarbu państwa. Plany pokrzyżowała porażka w wyborach parlamentarnych z 2007 roku. Opozycyjne P iS zajęło się innymi sprawami, konflikt w Nartach zszedł na dalszy plan. Byli też inni: w gorącym roku 2007 politycy Ligi Polskich Rodzin zatknęli na domu biało-czerwoną flagę, zapewniając, że nie dopuszczą do eksmisji. Wymachując sztandarem narodowym, politycy zapominali jednak dodać, że ten spór jest również, a może przede wszystkim, rozdrapywaniem starych sąsiedzkich ran, a emigracja mazurskich autochtonów z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych była zatrutym ziarnem, które kiełkuje dopiero teraz. Nie tylko dlatego, że istnieje nić fizycznego podobieństwa między Jadwigą Moskalik a Agnes Trawny. Jakkolwiek naginać fakty, nie sposób powiedzieć, że Trawny przychodzi znikąd. Mieszkała w Nartach czterdzieści lat, urodziła się w tym domu, w Polsce przyszło na świat pięcioro jej dzieci, ojciec był powszechnie szanowanym gospodarzem. Moskalikowie potrafią nawet wskazać palcem, gdzie leży prawdziwa ojcowizna Trawny, bo przecież nie tu, tylko niżej, naprzeciwko niejakiego Kijka, a tę ziemię kupili od takiego Dominika. Agnes z Głowackim chodziła do szkoły, a już po wyjeździe przyjeżdżali regularnie do Nart na wakacje. Jej mąż, który według Moskalików teraz przewraca się w grobie, bo nigdy nie dopuściłby do tej sytuacji, zachodził do Głowackich wędzić ryby. Podobno w trakcie urlopów najbardziej lubił spacerować wzdłuż drogi i obserwować z oddalenia dom. Ile lat trzeba spędzić w jednym miejscu, by powiedzieć o sobie: „jestem stąd”? Czy Moskalikowie „są stąd”? Jadwiga Moskalik przyjechała na Mazury z rodzicami spod Przasnysza. Pracowała w masarni, potem w klubie książki i prasy. Gdy praca się skończyła, wzięła do uprawy trzy hektary, żeby zarobić na emeryturę. Jej dzieci rodziły się tutaj. – To jest nasza ziemia, mój mąż spędził w tym domu całe swoje życie. Rodzina wkładała pieniądze w remonty, płaciła podatki – mówi Krystyna Moskalik. – Teraz słyszę, że mamy komuś ustąpić, bo mieszkał tu wcześniej. A Agnes Trawny? Kiedy wyjeżdżała, jej dzieci mówiły wyłącznie po polsku. – Jestem Mazurką z dziada pradziada, a mimo to w Polsce traktowano mnie jak Niemkę, a w Niemczech przez długi czas jak Polkę – wspomina. – Ale nigdy nie żałowałam tej decyzji. Tam było lepsze życie dla dzieci i dla nas. Jak wyjeżdżaliśmy, tutaj o pralkę walczyło się całymi miesiącami, a kosztowała fortunę. W Niemczech po miesiącu pracy po prostu mogłam iść do sklepu i ją kupić. Jak twierdzi, nie było żadnych wagonów ze skarbami, zatrutego ziarna w spichlerzu ani potężnego odszkodowania. Owszem, otrzymała w Niemczech pieniądze – czternaście tysięcy marek. Twierdzi jednak, że nie było to odszkodowanie, a tak zwane świadczenie wyrównawcze, którego nie wypłacano w skali 1 : 1.

Po co więc wraca po tylu latach w dawne strony? Odpowiedź jest prosta: po pieniądze. – Mam niską emeryturę. Chcę coś zostawić dzieciom – tłumaczy, spoglądając na budynki. Budynki, dodaje, trzeba będzie zburzyć, wszystkie, bo do niczego już się nie nadają. Ma do tego prawo. Krystyna Moskalik: – No właśnie, zburzyć. Jak to: zburzyć dom, w którym człowiek się urodził? *** Agnes Trawny ma potwierdzone przez sąd prawo do swojej dawnej ziemi. Ale trudno się też dziwić irytacji Moskalików, którzy fakultetów prawnych nie pokończyli, a słowo urzędnika biorą za dobrą monetę. Weźmy dwa domki letniskowe, postawione obok domu. Nadleśnictwo wydało zgodę, synowie przywieźli cegłę, cement, peszle i zabrali się do budowy, nie dojdziemy, czy wyłącznie dla siebie, czy dla letników. Kiedy skończyli, w Nartach pojawiła się komisja z nadzoru budowlanego w Szczytnie, twierdząc, że doszło do samowoli budowlanej, w związku z czym domki trzeba rozebrać. Decyzja miała rygor natychmiastowej wykonalności, w innym przypadku rodzinie groziła kara ponad dziesięć tysięcy złotych. Moskalikowie zakasali więc rękawy i zburzyli domki. Komisja przyjechała jeszcze raz, ale uznała, że rozbiórka nie została przeprowadzona do końca, pozostały bowiem resztki ścian. Moskalikowie ruszyli do roboty jeszcze raz. Zrównali domki z ziemią, a żeby nie było wątpliwości, że rozbiórka została zakończona, na pozostałościach jednego z budynków rozpalili wielkie ognisko, w którym spłonęły resztki wyposażenia. Teraz w polu straszą porozrzucane cegły, resztki karton-gipsu, osmalone blachy, w popiele błyszczą kapsle po piwie. Agnes Trawny nie rozumiała i nie rozumie, skąd ten dym w niebo. – Czy oni nie mogli wywieźć śmieci na wysypisko? Po co palić dywan w ogniu? – zastanawia się do dzisiaj. Krystyna Moskalik nie wie, jak potoczą się ich losy i gdzie zamieszkają. Ma natomiast pewność, że Trawny w Nartach szczęścia nie znajdzie. Zemści się na niej wszystko. Mają już żelazny dowód: na stronę Głowackich przestały przylatywać bociany. 2011

IV

Przez dotyk Oglądane zza płotu przypominają dojrzałe matki, które wyszły na wiosenny spacer z małymi dziećmi. Przez sosnowy, wysuszony las zasypanymi igliwiem alejkami pchają wózki. Spotykają się na moment na papierosa, zamieniają kilka słów, potem odchodzą w różnych kierunkach. Park jest niewielki, więc nie można w nim zagubić się na dłużej. Filigranowa brunetka jedną ręką trzyma wózek, w którym zawodzi dziewczynka, a drugą usiłuje podnieść z ziemi wyrywającego się chłopczyka. Krótko ostrzyżona blondynka przyklęka i cierpliwie tłumaczy coś skulonemu dziecku. Próbuje wyjąć z jego ust szelkę, którą przypasała go do wózka. Bezskutecznie, więc rusza dalej. Ani na moment nie zatrzymuje się nerwowa kobieta z włosami blond związanymi w koński ogon. Kursuje z jednej strony placyku na drugą, zawracając w tych samych miejscach, jakby odbijała się od niewidzialnych ścian. Kiedy próbuje stanąć, wózek trzęsie się i podryguje. Czwartym wózkiem, w którym tkwi wyprężony jak do apelu chłopak, buja pogodna pani w schludnym czarnym kostiumie. Postawna, dojrzała kobieta z farbowanymi włosami schyla się i poprawia czapkę dziecku. Dziecko natychmiast naciąga czapkę na twarz. Kobieta schyla się i tak w kółko. Sielska scena. Ale kobiety poruszają się za szybko jak na zwykłą przechadzkę. Palą jednego papierosa za drugim. Dlaczego dzieci boleśnie jęczą? To zwyczajny dzień programu „Bona”. Skazane z Zakładu​ Karnego w Lublińcu przez sześć dni w tygodniu pracują jako wolontariuszki w Domu Pomocy Społecznej „Zameczek”. Opie​kują się dziesięciorgiem najciężej upośledzonych dzieci, w większości zapomnianych przez rodziców. *** „Bona” narodziła się pod koniec lat dziewięćdziesiątych. W środ​​ku wakacji w więzieniu dla kobiet w Lublińcu zadzwonił telefon. Dyrektor „Zameczku” prosił o pomoc – większość pracowników poszła na urlop, dzieci pozostały bez opieki. Nie miał gdzie zadzwonić, niewiele myśląc, wykręcił numer więzienia. – Wysłaliśmy kilka kobiet. To było trochę szalone – wspomina kapitan Lidia Olejnik-Ciwińska, kierownik działu penitencjarnego w ZK . – Ale efekty były zdumiewające. Wszyscy zadowoleni: dyrekcja D P S -u poradziła sobie z okresem urlopowym, nasze kobiety odetchnęły od więzienia i wykonały pożyteczną pracę. Przez „Zameczek” przeszły dotychczas siedemdziesiąt trzy kobiety. Do więzienia trafiły za zabójstwa, kradzieże, włamania, rozboje, oszustwa finansowe. Odsiadywały podrobione

czeki i pobicia ze skutkiem śmiertelnym, napady i zwykłe manka sklepowe. Część w Lublińcu przeszła odwyk. Miały przestrzegać dwóch podstawowych zasad: pomagać dzieciom i nie wychodzić poza płot oddzielający teren ośrodka od lasu. Zasad przestrzegały wszystkie. Bez czujnego oka klawisza, krat, apeli. Przez sześć lat żadna nie skrzywdziła dziecka. *** Filigranowa brunetka to Renata (trzydzieści sześć lat) z południa Polski, skazana na osiem lat za zabójstwo męża. W „Zameczku” od miesiąca. Na wolności zostawiła dorosłego syna i dwie córki, którymi opiekuje się jej matka. Jedna córka przed wakacjami przyjmie komunię. Renata prosiła męża, żeby tak jak ona przeszedł terapię odwykową. Po alkoholu biegał po domu z nożem. Kiedyś nie wytrzymała. – Stanęłam przed nim i już wiedziałam, że jedno z nas wyjdzie z tego żywe – opowiada. Renata zachowuje się, jakby chorowała na miłość. Może dlatego, że to neofitka – w programie jest krótko, mniej niż miesiąc, i jeszcze nie zdążyła się zmęczyć. Miota się po pokojach i próbuje zajmować wszystkimi dzieciakami jednocześnie. Trzynastoletnia Magda, niewidoma i niesłysząca, całe dnie jęczy z bólu. Łagodnieje dopiero, kiedy Renata bierze ją na ręce. Krucha, nerwowa kobieta godzinami targa trzydzieści kilogramów cierpienia i bólu. Trzymając Magdę na kolanach, wpada w macierzyński trans – śpiewa, recytuje wierszyki, obsypuje główkę dziecka pocałunkami. Kiwa się w przód i w tył, tak samo jak Magda. Ostatnio opowiadała przez telefon młodszej córce o swojej nowej pracy. – Dlaczego mnie teraz nie możesz przytulać? – zapytała córka. *** Krótko ostrzyżona blondynka to Małgosia, czterdziestolatka w wąziutkich dżinsach. Polonistka, miłośniczka poezji Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, do niedawna właścicielka prywatnej firmy. Pełna dystansu i ironii, konkretna, z błyskiem kokieterii w oku. Jedyna bezdzietna z całej piątki. Do Lublińca trafiła na cztery i pół roku za „zawłaszczenie mienia” (sześćdziesiąt tysięcy złotych). – Cierpienie, tragedia, nieuleczalna choroba, ja nie dotykałam wcześniej takiej rzeczywistości! Już chciałam się wycofać – opowiada. – Ale teraz nie potrafię powiedzieć, kto bardziej zyskuje na tym programie: my czy dzieciaki. One częściej się uśmiechają, budzą się z letargu. A my? Mamy namiastkę wolności, taki spacerniak wśród sosen. Małgosia w Lublińcu jest od trzech lat. Więzienny jazgot doprowadza ją do szaleństwa. Jedna słucha radia, druga ogląda telewizor, dwie inne się kłócą. Wszystko na kilkunastu metrach kwadratowych, w zagraconej celi. – Dzieciaki tutaj krzyczą z bólu, jęczą, płaczą, wyją. A ja odpoczywam – opowiada. – To zupełnie inne dźwięki. Czuję prawie wolność. Wiesz, co to znaczy na kilka godzin wyjść z miejsca, gdzie cały czas słuchasz o wokandach, wyrokach, sankcjach, warunkowych zwolnieniach, i porozmawiać z pielęgniarką o cenach

cukru? Małgorzata opiekuje się Bartkiem. Wyjechał do domu na święta, więc przyhołubiła Patryka, takie trochę dziecko niczyje, milczące, o atłasowej skórze, o oczach, w których często pojawiają się błyski świadomości, o mocnych zębach. Małgosia rozmawia z nim nadzwyczaj poważnie. Nie śpiewa piosenek, nie mówi wierszyków. Bez zdrobnień. – Facet, nie gryź tej szelki, bo w końcu zjesz cały wózek. I jak będziemy wychodzić na podwórko? – Próbuje wydrzeć mu z ust kawał sztywnego materiału. Patryk wodzi za nią oczami albo rusza w odpowiedzi butem. Czasem na twarzy pojawia mu się uśmiech. Jakby ironiczny – jak u Małgosi. *** Pracy jest tu więcej niż na „obieraku” w kuchni, radiowęźle czy administracji. Kiedy o ósmej wchodzą do pokojów swoich podopiecznych, wita je ciężki zaduch – trzeba zmienić pampersy. Dzieciaki śpią w nienaturalnych pozycjach: powyginane, w skrętach, zanurzone w swoich niezbadanych snach krzyczą albo uderzają głowami w szczebelki łóżek. Kobiety przewijają, myją, karmią. Marylkę z porażeniem mózgowym (mama ze wstydu chowała ją w szafie), Marcina z wrodzoną łamliwością kości. Bartka można nakarmić tylko strzykawką wtykaną w kącik mocno zaciśniętych ust, do Mateusza podczas obiadu trzeba mówić bardzo stanowczo, bo inaczej pomyśli, że to zabawa, i nie będzie chciał jeść. Noszą dzieciaki do sali parkietowej z wielkim oknem, przez które widać las i kawałek boiska, do sali doświadczania świata, gdzie dzieci leżą przy rurze z kolorowymi bąbelkami albo bawią się skrzącymi kolorowymi światłowodami, słuchając Imagine Johna Lennona. Stoją z dziećmi w kolejce do fryzjerki, która objeżdża nieforemne głowy maszynką. Spacer, leki, jeszcze raz przewinąć, jeszcze raz przytulić. Odkąd więźniarki zaczęły pomagać, śmiertelność najmłodszych dzieci spadła do zera. A lekarze dawali niektórym z nich po pół roku życia. Nie mają choroby sierocej. Są pogodniejsze. – To wszystko przez dotyk – mówią w ośrodku. *** Energiczna pani to Ewa, matka dwóch dorosłych córek, księgowa skazana z tego samego paragrafu, co Małgorzata. Jeździ z wózkiem i nie może się zatrzymać – Ania zaczyna wtedy dygotać i krzyczeć. Ewa jest w programie ledwie kilka dni, ale zachowuje się, jakby nic innego w życiu nie robiła. Błyskawicznie przewija, potrafi uspokoić Anię jednym gestem, delikatnie rozbiera dziewczynkę, tak żeby nie uszkodzić chudych jak patyki nóżek, myje jej głowę. – A co to za problem? – dziwi się Ewa. – Ania potrzebuje tego samego, co kiedyś moje córki. Pani w kostiumie, która wozi w wózku wyprężone jak struna dziecko, to Elżbieta skazana za manko w sklepie mięsnym. – Moje dzieciaki w domu mówią o nim „braciszek”.

W Domu Pomocy Społecznej są nie tylko dzieci. Więźniarki zaprzyjaźniły się z chorym na zespół Downa Lolem, który podczas zabawy frywolnie okręcał wyższą o dwie głowy wolontariuszkę. I z siedemnastoletnim Łukaszem, którego dawno temu mama wrzuciła pod nadjeżdżający samochód. Jedna z wolontariuszek usłyszała: „Daj zapalić, to cię pocałuję”. Po namyśle odmówiła. Elżbieta: – Jest tutaj taki jeden agent. Podchodzi i pokazując palcem jedną z nas, mówi: „Ty dzisiaj nie wracasz do więzienia. Będziesz brana”. Anna Nowak, terapeutka w „Zameczku”: – Czasem nasi podopieczni mocno przeżywają rozstania ze skazanymi. Tęsknią, płaczą. Ale to i tak mała cena. *** Postawna kobieta, która na spacerze próbuje poprawiać czapkę niesfornemu chłopcu, to Maria. Do Lublińca trafiła z małego miasteczka na Pomorzu. Przez piętnaście lat za każdym razem, kiedy pobił ją mąż, zamykała się w domu, żeby nie pokazywać sińców sąsiadom i rodzinie. Nie szła wtedy do fabryki. Po latach takiego traktowania zabiła męża. Sama zgłosiła się do zakładu, żeby odbyć karę. Klawisze patrzyli, jakby postradała zmysły. Jej sąsiedzi ani dalsza rodzina nie wiedzą, że siedzi w więzieniu. Myślą, że pracuje za granicą. Nie zamierza nikomu opowiadać o sobie. Za to cały czas opowiada o podopiecznych. O tym, że Mateusz dzisiaj jakiś nie tego. Że Bartek znowu słabo je, a Patryk wygląda na otumanionego lekami. Że minie pewnie parę tygodni, zanim Marcin znów spojrzy na świat zza skrzyżowanych łokci. Wie najwięcej o wszystkich dzieciach. W programie uczestniczy od jedenastu miesięcy. Jest grupową. Codziennie wpisuje w zeszyt raportów znakomicie brzmiące zdanie: „Samowolnych oddaleń nie było”. Najbardziej kocha niewidomego Mateusza. To właśnie jemu na spacerze poprawia czapkę. Tylko ona potrafi go uspokoić, kiedy chłopczyk nabiera w płuca powietrza i otwiera szeroko usta, jakby zamierzał wybuchnąć z bólu. Ona gwiżdże wtedy cicho, a on łagodnieje. Mateusz poznaje, kiedy po policzku głaszcze go Maria, bo tylko wtedy uśmiecha się kącikiem ust, przechylając z trudem głowę. *** Ponad rok temu w Krakowie ruszył młodszy brat „Bony” – program „Duet”. Więźniowie pomagają upośledzonym chłopcom i mężczyznom. Opowiadali dziennikarzom, że w celach stali się obiektem drwin. Bo mężczyzna nie będzie zmieniał pampersów. To frajerskie zajęcie! Prosili, by nie pisać, że głaszczą podopiecznych po głowach, biorą na ręce, całują albo przytulają.

W Lublińcu inne skazane patrzą na wolontariuszki z zazdrością. Każda może sama zdecydować, czy chce odejść z programu, jeżeli poczuje się zmęczona. Kobiety przychodzą i odchodzą, wychodzą na zwolnienie warunkowe albo kończą odsiadkę. Ze wszystkich siedemdziesięciu trzech wolontariuszek, które wyszły z więzienia, w „Zameczku” pojawiły się dwie. Jedna przywiozła dzieciakom worek prezentów. Tylko Małgorzata jest pewna, że do „Zameczku” wróci. – Ja nie rzucam słów na wiatr. Patrzę na Łukasza, co go ta kurwa wrzuciła pod samochód. Wezmę go na weekend do mnie, żeby odetchnął. Będziemy we czworo: on, pies, kot i ja. Będzie nam dobrze. Maria się waha. – Chcę tu przyjechać z moimi dziećmi i pokazać im Mateusza. Wspólnie zadecydować, czy weźmiemy go do nas na Pomorze. Ale nie wiem, czy będę miała siłę wrócić. – Na wolności kobiety chcą jak najszybciej zapomnieć o Lub​lińcu – przyznaje Lidia Olejnik-Ciwińska. – Ale ostatnio spotkałam w Niemczech dawną więźniarkę. Z naszym certyfikatem opiekunki znalazła tam pracę. *** Ubierają dzieci tak, by spodnie pasowały do bluzy. Wycierają nosy, czeszą. Żeby wyglądały schludnie. Ta, która dostanie pierwsza w ręce torbę z upranymi ubraniami, chowa najładniejsze dla swojego ulubieńca. Żartują: – Ty, ciotka, a nie za chudy ten twój chłopak? Nigdy nie mówią „mamo”. Zbliża się moment powrotu do celi. Na zewnątrz stuka dzięcioł, szaleją sikorki. Ciocie patrzą za okno. W rozmowy o dzieciach wkradają się marzenia o przepustkach, wokandy, terminy zwolnień. Małgosia: – Ja jestem w celi i Patryk jest w celi, tyle że ja zasłużyłam sobie i wiem, za co siedzę. A on? Dlaczego? Kto go tak pokarał i za co? Ja wrócę do normalnego życia. A on ma dożywocie. 2004

Azyl Najłatwiej byłoby napisać łzawą bajkę. Daleko, daleko od zgiełku i przyspieszonego tętna nowej Polski, pomiędzy Stalową Wolą a Sandomierzem tkwi miejscowość Gorzyce. Z równiny wyrastają szare bloki przyklejone do fabryki alufelg i tłoków, stadion trzecioligowej drużyny piłkarskiej z ambicjami, trochę chałup, restauracje Delta oraz V I P , solarium Marzena, dom kultury. Pasażerów wysiadających z P K S -u witają koślawe swastyki i nieuformowane w logiczne zdanie wyrazy: „Żydy”, „Komora”, „Hess”. Ulice wyludniają się tu bardzo szybko. Pytani o miejscowe atrakcje przechodnie z niechęcią wzruszają ramionami. – Nie ma. Tu nic nie ma. Do Sandomierza trzeba jechać. Nieprawda. Na planie miasteczka rozbłyska jedno miejsce – założony dziesięć lat temu Krajowy Ośrodek Socjalno​-Szkoleniowy dla Kobiet. Pod przydługą nazwą kryje się naj​większy w Polsce hostel, rówieśnik ustawy o planowaniu rodziny i ochronie życia poczętego. Duży kolorowy blok na skraju wielkiej łąki, niegdyś hotel robotniczy. Samotne matki, kobiety bezdomne, katowane przez mężów, a także te skrajnie niezaradne trafiały w zacisze, by w przyzwoitych warunkach otrząsnąć się z dramatycznych wspomnień i przygotować do nowego życia. Trafiały, bo ośrodkowi grozi likwidacja bądź ograniczenie działalności. Do Gorzyc nie uciekają już kobiety z całego kraju. Nie ma chętnych do finansowania ich pobytu w tym miejscu. Tak mogłaby wyglądać chwytająca za serce opowieść o oddalonym od świata azylu niszczonym przez bezdusznych urzędników. Dwa dni pobytu w gościnnym ośrodku wśród oddanych sprawie pracowników i kobiet szczerych do bólu wystarczy, by postawić pytanie: po co ten azyl? *** Po zmroku blok wygląda jak podziurawiony ul – tu światło, tam światła brak. W najlepszych czasach mieszkało w nim ponad sto dwadzieścia osób, a mógł przyjąć jeszcze więcej. Kobiety miały tu też uczyć się i pracować. Przez pewien czas szyły nawet pościel i firanki na sprzedaż, ale pomysł nie zdał egzaminu, bo drogie półamatorskie towary nie wytrzymały konkurencji z wykonywanymi fabrycznie. Teraz zameldowanych jest o połowę mniej. Zajmują dwa piętra z czterech. Dwadzieścia kobiet, czterdzieścioro dzieci, choć chętnych nie brakuje. Bo nadal tak się dziwnie w Polsce składa, że gdy mąż bije żonę, to z domu wyprowadza się żona. Mamy szczęście. Dzisiaj zabawa dla dzieci. Rozochocona czereda gania po korytarzach, z głośników dobiega disco polo pomieszane z muzyką dla dzieci. „Ciao, ciao, Siciliano, to

nie dla mnie taka gra, nie przekonasz mnie na pewno, nie zabierzesz mnie na jacht” – śpiewa wesoło szansonistka. Są chwile, kiedy na parkiecie kłębi się tłumek. Mężczyzn nie ma, tylko dyrektor wpadł popatrzeć, czy zabawa przebiega planowo. Ale dyrektor nie tańczy, więc kobiety chwytają na ręce pierwsze z brzegu dziecko i wirują z nim po sali. Albo tańczą ze sobą jak na dyskotekach z początków podstawówki. Tańczy Dorota – któregoś wieczoru uciekła z domu i ukryła się pod krzakami, więc mąż zastosował chytry wybieg: wyjął z łóżeczka niemowlaka i posadził go na lodzie. Krzyczał: „Będzie tu siedziało na tym mrozie, dopóki, kurwo, nie wyjdziesz”. Wyszła. Pobił ją tak, że trafiła na intensywną terapię. Z domu uciekła w szlafroku. Dzieci Beaty do dzisiaj zrywają się z krzykiem po nocach. Tatuś, jak miał napady psychozy, lubił świecić latarką po oczach albo bić za to, że dodały mu trucizny do jedzenia. Za Grażyną z Bieszczad, tą, która specjalnie włożyła obcisłe białe dżinsy, żeby było widać nowe kozaczki, mąż biegał z włączoną piłą motorową. Renata jest w ośrodku już czwarty rok. Tańczy rzadko, obserwuje trójkę dzieci. Ostatnio jej najstarszy syn uciekł do ojca. Na parkiecie bryluje Monika – najmłodsza mama. Jak jej chłopak dowiedział się, że zaszła w ciążę, biegał za nią po szkole i wyzywał na cały głos. Monikę od najstarszego z tutejszych dzieci dzieli różnica trzech lat. Były tu molestowane dzieci, była dziewczyna, której matka kazała siadać we wrzątku. Bo wrzątek spędza płód. *** Co daje kobietom pobyt w ośrodku? Mirosław Kopyto, dyrektor „Koszyka”, jak nazywają czasem ośrodek mieszkanki, nie zastanawia się długo nad odpowiedzią: – Otrzymują nieznany im wcześniej komfort. Te, które muszą błyskawicznie uciekać z domów, przyjeżdżają bez szczoteczki do zębów, jedynie z dziećmi pod ręką. I przez rok, dwa, czasem dłużej, nie martwią się o podstawowe sprawy: odpadają rachunki za wodę, prąd, gaz. Pokój z kuchnią i łazienką do dyspozycji. W pracowniach uczą się szycia, robią obrazy ze skóry. Jedzenie to też nie ich problem, w tygodniu gotują nasze kucharki. Ale organizujemy kursy gotowania, dajemy żywność. W weekendy muszą robić to samodzielnie. Tutaj trafiają kobiety tak niezaradne, że trudno w to uwierzyć. Z dziećmi, które na przykład nigdy nie miały prawdziwej Wigilii. Dopóki tu nie przyszedłem, nigdy nie myślałem, że można gotować makaron bez wody albo mieć kłopot z przyrządzeniem jajecznicy. My uczymy je odpowiedzialności za siebie, innych, nawet za dzieci, bo z tym też bywa krucho. Pomagamy oswoić się z urzędami, sądem, napisać podanie. A jest jeszcze sala do muzykoterapii. To mało? Dopóki pieniądze płynęły od wojewody, ośrodek funkcjonował bez zarzutu. Kiedy jednak na początku 2004 roku weszła w życie nowa ustawa o opiece społecznej i zrzuciła

obowiązek finansowania maltretowanych kobiet na barki macierzystych gmin, „Koszyk” zaczął pustoszeć. – Nic dziwnego – uważa dyrektor Kopyto. – Polskie gminy są biedne. A my mamy wysokie koszty stałe: zatrudniamy czterdzieści osób, ogrzewamy cały budynek. „Koszyk” nie jest wyjątkiem. Z podobnymi kłopotami borykają się domy pomocy społecznej. Ośrodek w Gorzycach jest jednak jedynym, który na taką skalę pomagał ofiarom przemocy domowej. Od roku życie w „Koszyku” topnieje. Sześćdziesiąt osób musiało odejść. Część z powrotem wpadła w domowe piekło. Te bardziej zaradne znalazły nowe mieszkania. U dyrektora w gabinecie piętrzy się plik wydawanych w ośrodku gazetek. W nich comiesięczne kalendarium. Do stycznia 2004 roku informacje się mieszają: przyszła pani W. z czwórką dzieci, powitaliśmy panią M. z córeczką, odeszła pani M. z dwójką dzieci. Od stycznia w kalendarium widać tylko wpisy meldujące o odejściach. *** Suma, jaką płaci państwo za zapewnienie spokoju kobietom i ich dzieciom, jest niemała. Miesiąc pobytu jednej osoby w ośrodku wyceniono na ponad tysiąc trzysta złotych – ​nieważne, czy kobieta, czy dziecko. Matka z tych pieniędzy nie dostaje ani złotówki. Jeżeli otrzymuje dodatkowo rentę lub alimenty, może je zatrzymać. Gospodarowania pieniędzmi w Gorzycach kobiety na pewno się nie nauczą. Dyrektor Kopyto uśmiecha się łagodnie, słysząc pytanie, czy nie lepiej byłoby przekazywać te pieniądze bezpośrednio do kieszeni pokrzywdzonych kobiet, zmuszając je do samodzielności. Uśmiecha się, jakby słyszał bajki. I wyjaśnia: – Większość naszych podopiecznych nie potrafi gospodarować pieniędzmi. Mieliśmy tu panią, która pewnego razu dostała większą sumę. Mówimy: „Załóż lokatę, niech pieniądze sobie leżą i powoli puchną”. Nic z tego. Po kilku dniach musiała pożyczać, bo wydała wszystko. Najłatwiej powiedzieć, że jak wydadzą pierwszą wypłatę i będą przymierać głodem, to miesiąc później rozplanują wydatki inaczej. To nie takie proste. Zwykła logika tutaj zawodzi. Jak w przypadku Grażyny. Jeszcze kiedy mieszkała w domu, było tak: ona nie pracowała, mąż ciął drewno. I przyznaje, że pieniądze z jego wypłat rozpływały się czasem nawet w ciągu trzech dni. *** Teoretycznie ośrodek ma nauczyć samodzielności i ułatwić start w samodzielnym życiu już bez ciężaru męża – bandyty czy pijaka. Statystyki prowadzone przez pracowników ośrodka wyglądają oszałamiająco: według nich osiemdziesiąt procent mieszkanek „Koszyka” po opuszczeniu ośrodka wychodzi na prostą. Trudno w to uwierzyć. Obecnie z dwudziestu kobiet poza ośrodkiem pracuje jedna. Jest fryzjerką. Reszta spędza całe dnie w „Koszyku”, część nawet nie wychodzi na spacery. Pracy jest dosyć: oprać dzieciaki, zrobić śniadanie i kolację, w weekendy dyżury w kuchni, sprzątanie.

W sobotnie przedpołudnie w kuchni wre praca jak w ośrodku kolonijnym. Trzy kobiety przygotowują obiad dla całego piętra. Będzie zupa groszkowa, a na drugie – jajko sadzone z ziemniakami i buraczkami. Joanna obiera ziemniaki. Warszawianka z urodzenia, fachowiec od ogrodnictwa, ma za sobą dwa nieudane związki. Zanim trafiła do Gorzyc, błąkała się po kraju z dziec​kiem. Joanna: – A w Gorzycach praca jest. Szukają ekspedientek do sklepów, widziałam ogłoszenia. Tak sobie myślałam, czy nie iść, nie spróbować, zapytać. – I co? – Nie poszłam, bo koleżanki odradziły. Mówią, że kobietom z ośrodka wszyscy patrzą na ręce. – A próbowała pani chociaż? – Nie. Przecież mówię, że koleżanki odradziły. *** Jeszcze na początku 2004 roku w ośrodku urywały się telefony. Dzwonili pracownicy socjalni z gmin i powiatów, wypytując o możliwość umieszczenia podopiecznych w ośrodku. Słysząc cenę, grzecznie mówili „do widzenia”. Skontaktowałem się z dwoma centrami pomocy rodzinie, z których telefonowano do Gorzyc. Pracownicy socjalni z Dubiecka szukali miejsca dla dziewczyny z dzieckiem. – Trochę nas przytkało, jak usłyszeliśmy cenę. Tysiąc trzysta za osobę? Dziewczynę przyjęły siostry zakonne z Przemyśla. Zażyczyły sobie dwieście złotych za miesiąc od dwojga. Zofia Radziejewska, socjolog, jest dyrektorem Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie w Hrubieszowie. P CP R chciał skierować do Gorzyc matkę z dwójką dzieci, ale też zrezygnował. – Może zabrzmi to okrutnie, ale czas takich hosteli mija. To pozostałość systemu, który odchodzi. Wyraźnie widać, że w działkę społeczną również wkraczają zasady konkurencyjności. Dziwne, prawda? Ale ja nie wiem, czy to jest do końca złe. Według mnie hostele konserwują bezradność kobiet, oczywiście w dobrej wierze. Bo to najprostsze: wysłać kobietę na urlop na drugi koniec Polski, zepchnąć problem na drugi plan. Dlatego w Hrubieszowie hostel traktujemy jako ostateczność. Najpierw stawiamy na edukację, rozmowy, przebudzenie środowiska lokalnego. Żeby, gdy mąż bije żonę, uaktywnić rodzinę, sąsiadów, przełamać ich bierność, a nie pozbywać się kłopotu. Rozwinęliśmy poradnictwo prawne dla kobiet. Efekty są dobre. W rodzinach, którymi się opiekujemy, liczba incydentów jest wyraźnie mniejsza. Jest też druga strona medalu, o której Radziejewska nie wspomina. Część gminnych urzędników od opieki społecznej nie chce wysyłać pokrzywdzonych kobiet poza miejsce zamieszkania, nawet gdy sytuacja jest dramatyczna. Zdarza się też, że gminy finansują miesiąc pobytu w ośrodku. Potem przestają płacić. Niektórzy do dziś nie wiedzą, że na pomoc pokrzywdzonym przez mężów pijaków kobietom można przeznaczać pieniądze z korkowego, czyli te, które otrzymuje urząd za koncesje na handel alkoholem. Mirosław Kopyto: – Gminy będą oszczędzać na maltretowanych kobietach. To w końcu

nie tak ważny dla lokalnych społeczności problem jak budowa drogi czy remont szkoły. Ostatnio otrzymaliśmy informację, że niedaleko stąd popełniła samobójstwo kobieta, której urzędnicy dwukrotnie odmówili umieszczenia w ośrodku. *** Chwilami w „Koszyku” wygląda tak, jakby duże dzieci niańczyły mniejsze – zabawy, rejwach, przekomarzania w kuchni. Część kobiet domaga się od pracowników nieustannego zainteresowania, przybiega z najbłahszym problemem. Potrzebują akceptacji, uwagi. Żeby choć przez chwilę poczuć się jak ktoś najważniejszy na świecie. Po ponad roku pobytu w Gorzycach Beata, sympatyczna poetka, niegdyś uczennica jednego z najlepszych liceów w Krakowie, twierdzi, że jeszcze nie uwierzyła w siebie. Może kiedyś? Nadal czuje się jak dziecko we mgle. I nie wyobraża sobie życia bez opiekuńczego płaszcza, jakkolwiek by on wyglądał. Najlepiej wspomina wieczór poetycki, który specjalnie dla niej zorganizowali pracownicy „Koszyka”. Ona czyta swoje wiersze, przed nią zasłuchane kobiety. Przez chwilę skupiła się na niej uwaga wszystkich. A Dorota, ta, którą mąż pobił do nieprzytomności, ostatnio kupiła mu na urodziny perfumy. Jedna z kobiet, już mieszkając w ośrodku, zaszła ze swoim katem w ciążę. *** Ten urlop, mimo że daje dłuższą chwilę oddechu, ma gorzki smak. Nie tylko dlatego, że mimo dziesięciu lat funkcjonowania ośrodka część miejscowych patrzy na kobiety krzywo. Na początku poszła fama, że rozwódki i pijaczki mają złote klamki w drzwiach. Teraz jest trochę lepiej, ale na „Koszyk” nadal mówi się „Tartak”, bo wiadomo, jaka robota odchodzi w tartaku. Dzieci w szkole otrzymały przydomek „Krajowi”. To pół biedy, gorzej, gdy słyszą, że ich matki to kurwy. Grażyna: – Ja rozumiem, że cały ten ośrodek jest dla naszego dobra. Ale nie można siedzieć w zamknięciu, bo przecież to nie więzienie. A tu nie ma dokąd iść. Kiedyś jedna wstąpiła do Delty, a gówniarze do niej z tekstem: „Hej, z »Tartaku« jesteś, pokaż, jakie masz cycki”. Kobiety raczej nie wychodzą. Siedzą we własnym towarzystwie, przy kawie wspominają okrucieństwo mężów, opowiadają o meandrach spraw rozwodowych. Niby odpoczynek, ale czasem pod oknami pojawi się pijany mąż, wywrzaskując na całe Gorzyce swoje żale. Jeden wszedł nawet na dach sąsiedniego bloku. Z dzieckiem. *** Urlop w Gorzycach smakuje dwuznacznie też dlatego, że nad głową dyrektora i każdej kobiety jak miecz Damoklesa wisi pytanie: co dalej? Mirosław Kopyto: – Cóż, ośrodek w takiej formie nie może istnieć. Zwolnień personelu raczej nie unikniemy. W rozmowach kobiet dylemat nie powraca zbyt często. Żyją z miesiąca na miesiąc,

licząc na przedłużenie pobytu. Większość nie wie, co zrobić ze swoim życiem. Ośrodek w tym nie pomaga: jego rola kończy się, kiedy kobieta zatrzaskuje za sobą drzwi. Potem pozostają widokówki, telefony. Słysząc pytanie o przyszłość, Dorota, Beata, Monika uśmiechają się łagodnie, jak dyrektor Kopyto. Beata (dwie córki, jedna chora na padaczkę, mąż schizofrenik, uwielbia łączyć alkohol z psychotropami): – Nie wiem, naprawdę nie wiem, co robić. Rodzina się mnie wyrzekła, bo nie spełniłam nadziei. Ten nowy facet, co się z nim spotykam, też ma ciśnienie ze strony rodziny. Mówią mu, żeby się ze mną nie wiązał, bo wiadomo, jak to jest z rozwódką, na dodatek dzieciatą. Więc może jeszcze uda się przedłużyć ten pobyt? – A jeśli nie? – A jeśli nie, to nie będziemy miały dokąd pójść. Są oczywiście kobiety, które mają sprecyzowany plan. Na przykład Renata (czwarty rok w ośrodku) z „Koszyka” za nic się nie wyprowadzi. Bo dokąd? Do dziesięciorga rodzeństwa? A może do męża, który zmienił dom w chlew? – A co, źle mi tutaj? – pyta, obserwując, jak stara pralka Frania miele ubranka dzieci. – Pokój z kuchnią, łazienka. I wreszcie nikt nie krzyczy nad uchem. Nigdzie się nie ruszę. Wątpliwości nie ma również Grażyna, ta, którą nosi najbardziej. Można ją spotkać, jak z dziećmi krąży bez celu wokół fabryki i pomiędzy blokami. Nic dziwnego, do Gorzyc przyjechała z jednego z najpiękniejszych miejsc w Bieszczadach: – Zostać tu długo nie możemy. Tutaj tak brzydko, gołe pole i nic więcej, a u nas przy domu potok i wysokie góry. Dzieci moje, jak tu przyjechały, zdemolowały pokój. Wyrwały zlew, szyby pobiły, nawet lampę ze ściany któreś wyrwało. I co im miałam zrobić? Czują, że to nie dla nich miejsce. Dlatego jak tylko on wróci z Niemiec z pieniędzmi, pakujemy się i wracamy w nasze piękne Bieszczady. Obiecał poprawę. Jak zobaczył ośrodek, to się normalnie popłakał. Zawsze jest szansa, że człowiek się zmieni. Zawsze, prawda? – A jeżeli znowu przehulacie pieniądze w trzy dni? – Może tym razem się uda. *** Ośrodek ma uczyć zaradności. Na koniec poznajmy więc Danusię, dwudziestojednoletnią matkę rocznego Mareczka. To jedna z najmłodszych mam w ośrodku. Przyjechała z położonego raptem trzydzieści kilometrów dalej Niska. Ojciec Mareczka nie wie, że dochował się potomstwa. Danusia twierdzi, że jej wybranek okazał się na wskroś nieodpowiedzialny, dlatego zerwała kontakty. Zarzeka się również, że nie musiała iść do ośrodka. – Przyszłam tu od razu ze szpitala. Ot, po prostu taki kaprys. Postawiłam na niezależność – ucina dyskusję. Już rok mija, od kiedy ozdobiła ściany fotografiami z palmą, morzem i wodospadem, a szafki – rzędami równo ustawionych butelek po soku Bobo Frut. Całe dnie spędza

w ciasnej kuchni i pokoiku, popatrując na te fale i palmy, rozkołysana ciurkającą z magnetofonu muzyką relaksacyjną. Tak, bardzo lubi podróżować. Na razie dojechała do obwodu kaliningradzkiego, właściwie kilkadziesiąt metrów za przejście graniczne, bo kolega przemycał papierosy i zgodził się ją zabrać. Marzy też o kupnie samochodu, najlepiej mercedesa. Na początek może być opel. Ale prawa jazdy jeszcze nie zrobiła. W ośrodku czuje się znakomicie. Jedna rzecz ją irytuje: obowiązkowe dyżury. – Nie podoba mi się, że muszę pomagać w kuchni. W końcu w ośrodku są kucharki, za coś chyba dostają pieniądze? Ta sobota jest szczególnym dniem w życiu Danusi. Postanowiła po raz pierwszy ugotować dla Mareczka kaszę mannę. Wyjaśnienia doświadczonych mam – wlej po prostu mleko, potem powoli syp kaszę do garnka, nie za dużo, i jednocześnie mieszaj – nie wystarczają. Na ratunek przybywa więc Dorota, ryzykując, że spali się sobotnie ciasto. Stoją obie nad kuchenką, Dorota sypie kaszę, Danusia zerka jednym okiem, bo nie może oderwać wzroku od dziecka. Drzwi trzaskają co rusz, jedne dzieciaki wpadają, inne wypadają, śmiechy, krzyki, dziesiątki ważnych spraw do załatwienia, jak to w sobotę. Udało się. – Wspaniała, ja na pewno bym takiej nie zrobiła – mówi dziewczyna, z wdzięcznością spoglądając na Dorotę. – Może się tak umówimy, że będziesz małemu gotować? 2005

Owca oznacza nadzieję Obudziły się pszczoły. Noce są jeszcze bardzo zimne i nie wolno odwijać ramek z grubych koców, ale jak słońce mocniej przygrzeje, owady wylatują z uli. Najpierw zwiadowczynie, potem reszta. Doktor przychodzi do pasieki co dwa dni, pracy huk. Rozpala ogień ze starych desek, piecze chleb i kawałek kiełbasy zwyczajnej przyoszczędzony ze śniadania, grzeje dłonie. W termosie herbata. Latem ma pod sobą jakiś milion owadów. Ostatnio czyści do białego drewna ule, dokładnie, żeby nie został ani gram zeszłorocznego brudu. Wyprosił specjalną karmę, piętnaście kilogramów lepkiej, wilgotnej masy, którą dzieli i wkłada do uli. Pszczoły są jeszcze ospałe, latają jak półprzytomne. Krążą wokół owczarni, a tam rozpaczliwe beczenie. Skończyły się zimowe wykoty, jagniątka już pewnie stoją na nogach. Teraz chłopaki robią korektę racic. Niewdzięczne zajęcie. Jeden przytrzymuje owcę, drugi czyści raciczki z gnoju i skraca je nożycami. Potem psika specjalnym środkiem, żeby się zakażenie nie wdało. Jak w maju wypędzą owce na pastwisko, zwierzęta nie będą kuleć i chorować. Pszczoły, owce… Drzewka owocowe lada dzień puszczą pąki. Na maszcie powiewa flaga unijna – Doktor za własne pieniądze obstalował. Trzciny szumią. Dzięcioł zielony z krzykiem przelatuje nad drzewem, dwie muchołówki szare ganiają się zaciekle między budynkami. Czystym niebem ptaki ciągną w kierunku bagien. Pociąg z Zielonej Góry do Wrocławia leniwie sunie po nasypie. Cicho jak na wsi, od niedalekich łąk wieje przedwiośniem. Idylla. Jeden szczegół psuje tę sielankę. Za plecami Doktora i chłopaków od owiec dwie wieżyczki, a w wieżyczkach kogutkowi. Kogutkowi to klawisze, którzy trzymają wartę nad więziennym murem. Wystarczy odejść trochę dalej w pole, a zza muru wyłania się posępny gmach z czerwonej cegły, jeszcze dziewiętnastowieczny. Zakład Karny w Wołowie, jeden z najcięższych polskich kryminałów. Pod wysokim murem, już po stronie wolności, toczy się przyrodnicza część programu resocjalizacyjnego pod nazwą „Czarna owca”. *** Jak określić nastrój Wołowa, jednego z najstarszych miast na Dolnym Śląsku? Ci, co czują się w nim nieźle, mówią „spokojne”. Inni, że „totalitarne”, bo przez dziesiątki lat więzienie było największym pracodawcą. Mimo że ostatnio powstało kilka zakładów, trudno znaleźć rodzinę, w której nie byłoby funkcjonariusza służby więziennej, emerytowanego albo jeszcze na służbie. Dlatego też przestępczość jest niewielka, a naród raczej spokojny.

Na skomplikowanej materii penitencjarnej znają się tu wszyscy. I wielu miejscowych uważa, że w kryminale sprawy idą w złym kierunku. Że dyrekcja rozpuściła złodziei. Złodziei, bo po obu stronach muru na skazanych mówi się tak samo. Nie „skazany”, „bandyta”, „osadzony” i tak dalej, tylko „złodziej”. Ważny dla Wołowa wyraz. Po zmroku wokół więzienia ruch. Przez ulicę mur graniczy z blokami i dzielnicą domków jednorodzinnych. Mężczyzna z pieskiem spokojnie spaceruje wzdłuż muru. Odpoczywa po ciężkim dniu pracy. – Mój dziadek był klawiszem, mój wujas był klawiszem – rozpoczyna opowieść. – Ja też chciałem iść na klawisza, ale mnie nie przyjęli i teraz dziękuję Bogu. Bo oni się rozwydrzyli. Stawiają się za mocno. Kiedyś tutaj złodzieje za jedno słowo nie tak dostawali po prostu w ryj. Teraz inaczej, porobiło się. Owce, pszczółki. Mają przecież pokój miękkich widzeń, przyjeżdżają cizie z kraju, jest wewnętrzna telewizja nawet. Czego im brak? Pracują bezdozorowo za murem, żarło wyrzucają za okno, bo im nie smakuje. Co to są za porządki w ogóle? Kolejny starszy mężczyzna wraca do domu. On także ma zdanie na temat więziennych porządków. Za dwadzieścia pięć lat harówki dostaje siedemset złotych emerytury. Z tego córce opłaca studia i utrzymuje dom. A słyszy, że państwo na jednego łobuza w więzieniu daje dwa tysiące sto złotych. To jest niesprawiedliwość. W więzieniu znają dobrze te głosy. Żyją tu w końcu od lat, miasto jest niewielkie, dyrektor zakładu pułkownik Marek Gajos otwierał społeczne szkoły, mocno tkwi w lokalnej społeczności. Żaden tekst go nie zdziwi i nie wzruszy. Ale jest też druga strona medalu. Z zewnątrz jej nie widać. Mury aż jęczą od przeludnienia. Tysiąc czterystu skazanych to o prawie trzystu mężczyzn za dużo. Dwa metry kwadratowe na głowę, o metr mniej, niż stanowi polska norma. Gajos przypomina, że Niemcy mają nawet piętnaście metrów w pojedynczych celach, a w Norwegii, kiedy lis hodowlany ma pięć, Greenpeace protestuje. W części cel kibel jest odkryty. Trzeba się załatwiać przy współwięźniach. Zlikwidowano świetlice na oddziałach, żeby ich jakoś upchać. Siedzą w małych celach po sześciu albo siedmiu, ściśnięci jak w plackarcie. W mikroskopijnych celach pojedynczych gnieżdżą się po dwóch. Już nie tylko recydywa i ciężkie wyroki, ale też drobni przestępcy, nawet „kolarze”, czyli ci, co rowerem jechali po pijanemu. Spacerniki nabite po brzegi mięśniakami. Mury są stare, jeszcze pruskie, więźniowie skarżą się na pluskwy. Mówią, że jak w nocy człowiek idzie za potrzebą, przy sedesie musi powiedzieć karaluchom: „Dobry wieczór, proszę się rozejść”. Słynny pokój miękkich widzeń to też nie jest miejsce z romantycznych opowieści o bogatych gangsterach i ich willach z jacuzzi. Prysznic i stare łóżko przy brudnej ścianie, na nim koc i poduszka pokryta gęsto plamami. Upokarzające. Etologia stawia sprawę bardzo jasno: jeżeli przekroczymy pewną granicę i na zbyt małej przestrzeni ściśniemy zbyt wiele osobników danego gatunku, dojdzie do zdarzeń dramatycznych. Wzrośnie agresja, poziom stresu skoczy błyskawicznie do góry.

Dyrektor żadnego więzienia w kraju nie odpowie na pytanie, czy ta granica została już przekroczona. Władza wysyła okólnik, dyrektor wykonuje, bez dyskusji. Dogęszcza, udaje, że zakład karny jest z gumy. W Wołowie również. Trzy lata temu spróbowali dostawić dodatkowe łóżka, żeby w celach było po ośmiu więźniów. Wybuchła głodówka. A głodówka to już namiastka buntu. Więc pułkownik Gajos, człowiek doświadczony, w ogóle nie chce dyskutować o resocjalizacji. Za dużo lat praktyki, za dużo doświadczeń, by myśleć, że choćby najpiękniejsze pomysły zbawią świat i złodzieja przerobią w ministranta. Poza dożywotkami każdy więzień kiedyś wyjdzie na wolność, pójdzie napić się piwa do restauracji albo kupi bilet w dworcowej kasie. Jak to zrobić, by nie opuszczał więzienia naładowany frustracją i nienawiścią? Żeby nie wrócił w klimat, z którego trafił do Wołowa? *** Na przykład Rafał, dwudziestoośmiolatek. Sprytny, z inteligentną twarzą – trudno uwierzyć, że odsiaduje trzeci wyrok. Wcześniej kradł samochody, a jakby mu ktoś powiedział, że będzie przyjmował wykoty albo sypał paszę do koryt, pewnie zabiłby śmiechem. Ale skończył kurs owczarski, bo ma nadzieję, że może dzięki pracy pójdzie wcześniej na komisję. Nosi kiszonkę, rozrzuca siano, buduje z desek przegrody w owczarni. Na specjalnie szczęśliwego nie wygląda, ale każda robota lepsza niż dwadzieścia cztery godziny na dobę pod celą. Tym, co niszczy w więzieniu najbardziej, jest nuda. Monotonia, identyczne dni, godziny i miesiące ciągnące się jak guma. Okna z drobną kratką, jednostajny motyw spirali z drutu ostrzowego (jest inny niż „agresty”; trójkątne nożyki rozcinają ciało do kości). Powtarzalność doprowadzona do szaleństwa, powolne odliczanie. Nuda. Czekanie na wokandę. Czekanie na przepustkę. Marzenia o tym, żeby wyjść i wypić z kumplem krowę dobrej jakości wódki. Nuda. Żadna telewizja tego nie zmieni. Jak ktoś wrażliwy, sadzi sobie zielsko w pudełkach po jogurcie i odpoczywa, patrząc na zieleń. Doktor jako jedyny na oddziale ma laptopa i czasem starzy recydywiści wpadają, żeby pooglądać zdjęcia lasu, jeziora. Niektórzy płaczą. Rafałowi do końca kary zostało dziesięć miesięcy. Nie wie, co będzie dalej. Nie wie, co ze sobą zrobi. Świeże powietrze ani praca tej niewiedzy nie rozwiewają. Inni też nie mają pojęcia. Oczywiście, istnieje możliwość błyskawicznej odmiany. Kogutkowy nie patrzy na nich przez cały czas. Dozoru nie ma, pola stoją otworem. Wystarczy skok przez płot i wolność staje się faktem. *** W ubiegłym roku był taki murarz, też pracował za zakładem, zerwał się i poszedł torami do domu. Szedł całą noc. Po trzynastu dniach przywieźli go policjanci, koniec pracy, koniec

wniosków nagrodowych, żegnaj wokando, a na dodatek dolewa – czyli przedłużenie kary. Lepiej zagryźć zęby, ganiać owce po ogóle i po pastwisku. Niedługo pójdą na łąki, jeszcze dalej od więzienia. Wytrzyma, dlaczego nie. W „Czarnej Owcy” pracowało dotychczas około trzydziestu mężczyzn. Nie uciekł nikt. *** Pracują pod samym murem, a jednak bardzo daleko od więzienia. Nawet hałasy nawołujących się z wnętrza kryminału złodziei tego nie zmienią. Każdego ranka przechodzą w inny zapach. Zapach więzienia. Taniej kuchni, kibla, facetów stłoczonych w ciasnych przestrzeniach, robotników i tych, co spełniają się na atlasie zainstalowanym na spacerniku. Jeszcze tanie papierosy, dużo cuchnących fajek, mogą być męskie. Kawa i herbata. Paprykarz szczeciński, kasza gryczana. Doktor mówi, że wszystkie więzienia pachną tak samo. Sralnia, sypialnia i bawialnia w jednym. W owczarni inaczej. Pachnie ciepłem zwierząt, wełną, mierzwą. Stary, pierwotny zapach, co przenosi myśli człowieka w odległy czas. Można wejść na strych, wypełniony po sufit sianem. Gęsta woń kojarzy się z beztroskim latem, spaniem po stogach, wakacjami na wsi. Zapach więzienia tu nie dochodzi. Najlepiej ma oczywiście Doktor. Doktor, człowiek wrażliwy i pod pięćdziesiątkę, fan Musorgskiego, z wykształcenia wiolonczelista i pianista, właściciel wypielęgnowanych rąk wyraźnie nienawykłych do pracy fizycznej, przez cały dzień obraca się w chmurze pszczelich zapachów. Wystarczy, że przy czyszczeniu uli włoży głęboko głowę do skrzyni i już jest oszołomiony intensywnym zapachem propolisu, którym przesiąkły deski. Jednocześnie gęsty i delikatny, jakby nieco syntetyczny, jest dla Doktora odtrutką na więzienie, serum, szczepionką na zaduch celi. Głowa przestaje ciążyć, przyszłość rysuje się całkiem wyraźnie. Odsiedzi swoje za fałszerstwa dokumentów i rozkręci firmę brokerską. Napisze książkę o swoich przygodach w Afryce. O tym, jak sprowadzali do Konga tomografy z pomocy humanitarnej, potem pisali, że przyszła burza piaskowa i sprzęt uległ zniszczeniu, a tomograf sprzedawali do Iranu. Się żyło, z fantazją i polotem. A teraz jest czas, jak to się mówi, odpoczynku i refleksji. Czas na myśl, że nikt go tu nie zapraszał, że bardzo ładnie poprosił o sanatorium w Wołowie. Ma czego chciał. *** Przechodzą nie tylko w inny zapach. Jest coś jeszcze ważniejszego. To język. Za murem kalifaktor fasuje szamkę, szamak rządzi, ciach bajera, ostatnio jeden świr tak chciał iść na przepustkę, że jebnął na bańkę z koja, od złej zasypki można się przekręcić, ten siedzi z dychy, czyli że na przykład wywalił staruszce bejsbolem, a ten jest ćwiarą, czyli dwadzieścia pięć lat dostał, ciach bajera, rok nie wyrok, dwa lata jak dla brata, jak

źle napiszesz, to cię znajdę, z nerwów można zajebać klawiszowi fikołem, zły klawisz to łeb, ale zryty łeb to złodziej, co ma źle pod kopułą, na przykład od spida, kajfus węszy, Rafał siedział kiedyś z typami z Bolesławca, co mieli niechude wyroki, niechudy wyrok, damy zastawkę, wokanda, warunek, masturbacja, chcieli chłopaki pedofila przekopać po patencie, ale oddziałowy nie pozwolił, ciach bajera, kabaryna, betoniara, Głogów, Strzelce Opolskie, Wałbrzych, wrocławskie Klęczki, Sztum jest przejebany, kryminał w starym stylu. A po tej stronie są tryki i maciorki, matki, są raciczki, owiecz​​ki, łąki, a na łąkach motyle, jagniątka beczą żałośnie, ta owieczka to Śnieżynka, dobrostan, wykot, sianko, czarnogłówki, wrzosówki, suffolk, ogół, pszczoła miodna właściwa Apis mellifera mellifera i pszczoła kraińska Apis mellifera carnica, obrzeżyny, runo, podogonie, pojarek, czerw, pierzga, mleczko, włos puchowy i rdzeniowy, taniec okrągły, truteń zapładnia królową wysoko nad ziemią, wywijanie odwłokiem, substancja mateczna, źródło pożytku, rójka, zimowla, pszczółki zbieraczki, każda owieczka beczy inaczej, wysoko i nisko, grubym głosem i ledwo, ledwo głosikiem. Mieszają się te dwa języki ze sobą, narzecza więziennych twardzieli i łagodnych hodowców. Uczą się nowej rzeczywistości, czegoś więcej niż trudnej sztuki przeżycia w więzieniu. Kiedy biorą na ręce jednodniowe jagniątko, roztapiają się i wyglądają jak mali chłopcy z ukochanym szczeniakiem na rękach. Krystian, blady i zaaferowany dwudziestosiedmiolatek z Lu​​bina, który przez lata żył z okradania sklepów, piwnic i kios​ków, z przejęciem opowiada o różnicach pomiędzy owcą wrzosówką a suffolk i czarnogłówką. Tłumaczy, że te pierwsze są malutkie, mają czarne nogi i głowy, to rasa ginąca, na kożuchy, a teraz nikt kożuchów w Polsce nie robi, mięsa w niej mało. Bardzo spokojne i posłuszne, nie rozbiegają się po polu. Mięsne lubią pobrykać. Suffolki są większe, mają szersze głowy, duży tułów i szeroki grzbiet, dobry tryk czarnogłówki może ważyć nawet sto pięćdziesiąt kilogramów i lepiej nie podchodzić, jak ma zły humor, bo rogi strasznie twarde. Krystian dobrze sobie radzi w owczarni, lubi zwierzęta i to się czuje, dlatego awansował na stróża. Co kilka dni zostaje na noc w kanciapie pilnować stada. Co godzina podchodzi do kawałka szyny zawieszonego na słupie i wali w nią prętem, kogutkowy słyszy, że więzień jest na swoim miejscu. Gdyby nie ta szyna, byłoby jak w zwykłym gospodarstwie. Doktor już wie, że każdy ul ma inny charakter. Są takie, że możesz rękę włożyć bez rękawicy i wyjąć plaster, ale są też inne, że i w siatce nie podchodź. Rozróżnia rodzaje miodu. Albo może opowiedzieć o tym, jak się pszczoły porozumiewają. Przez taniec, naprawdę. Pszczoła, która znalazła pokarm, przylatuje do ula i za pomocą skomplikowanego zestawu ruchów potrafi nakierować swoje siostry we właściwą stronę. Jest więc jakiś inny świat poza celą, inny język, coś więcej niż gadki o wokandzie i najbardziej przejebanych krymi​nałach.

Są pytania inne niż kto w jakim więzieniu siedział i czy gdzie indziej też jest tak potwornie ciasno. *** Gospodarstwem rządzi Marek Marszałek. Pracownik służby więziennej, miłośnik przyrody, doświadczony weterynarz i przy okazji kawał faceta. Obserwuje chłopaków z boku. Przez owczarnię przeszli już skazani za morderstwa i gwałty ze szczególnym okrucieństwem, paserzy, „kolarze”, dziesioniarze i zwykli złodzieje. Szybko widać, który lubi zwierzęta, który nie. Owce boją się agresywnych, uciekają przed nimi w kąt owczarni. – My tutaj pracujemy bez złudzeń. Wiadomo, że część tych chłopaków wyjdzie i wróci do Wołowa. Taka jest reguła. Porażki są wkalkulowane w koszty. Była jedna grupa, co poszła z owcami na łąki i spiła się alkoholem. Błyskawicznie wylecieli z programu – opowiada. – Ale zyski są olbrzymie. Wyparowuje z nich agresja. Roztapiają się. Nie muszą już grać twardzieli. Niektórzy wychodzą z tych swoich więziennych skorup, zaczynają opowiadać. Ręki nie podają, bo taka jest zasada, że klawiszowi więzień ręki nie poda, ale rozmawiają. I to są straszne historie. Zazwyczaj połamane dzieciństwo, rodzice, co mieli inne sprawy na głowie niż dzieci. Jeden skok w bok i zaczyna się jazda w dół. Krok po kroku w kierunku Wołowa. Zakład karny ma to szczęście, że dyrektor nie boi się odpowiedzialności. Pułkownik Marek Gajos, chociaż rozmów o resocjalizacji nie lubi, jest przekonany, że zakłady karne nie mogą funkcjonować tak jak dwadzieścia lat temu. Za dużo się zmieniło. Kłopot nawet nie w tym, że tradycyjna hierarchia więzienna się rozsypuje, a miejsce podziału na grypsujących i frajerów zajmuje podział na tych, co mają pieniądze, i biednych. Ważniejsze jest co innego: więźniów przybywa, są bardziej zdemoralizowani. Kiedyś złodzieje mieli odrobinę wiedzy ogólnej i zazwyczaj tak zwany fach wyuczony. Teraz ich pojęcie o świecie często ogranicza się do mapy zakładów karnych. Nie umieją napisać podania, czasem nie potrafią utrzymać długopisu w ręce. Wielu nie pracowało nigdy i pracować nie zamierza. Niech frajerzy pracują. Jeden ze starszych więźniów w Wołowie (nie chce się przedstawić): – Ci młodzi złodzieje często nie myślą w ogóle. Oglądamy na przykład dziennik, a potem ja wkręcam jednego, czy nie mieszka u niego na dzielni taka Angela Merkel. A on mi odpowiada: „Andżela? Andżela? To chyba przy innej ulicy, bo ja jej nie znam”. Litości! Dodajmy, że pułkownik Gajos nie jest typowym dyrektorem „od do”. Kończy pracę w więzieniu, zaczyna pracę w samorządzie. Zgodził się na karkołomny eksperyment – podczas wrocławskiego festiwalu teatralnego „Dialog” więźniowie wymieszani z widzami wolnościowymi obejrzeli brazylijski spektakl Apokalipsa 1,11, z naturalistycznymi scenami przemocy i kopulacji. Więc taki ma plan, żeby w kierowanym przez niego więzieniu skazani nie mieli czasu na bezczynność. Więźniowie uczą się, budują Centrum Kształcenia Ustawicznego, pieką chleb, szyją piłki i zabawki, brukują chodniki, heblują deski, mogą pracować jako introligatorzy

albo skończyć kurs przedsiębiorczości. Możliwości jest wiele. Na razie przy różnych zajęciach udało się zatrudnić około pięciuset więźniów. – Nic więcej im dać nie możemy. Dajemy pracę, naukę, intensywne kursy. Jak z tego skorzystają, to ich sprawa – komentuje dyrektor. Gajos ściągnął do pracy Krzysztofa Koniecznego. Społecznik, ekolog, człowiek żywioł, wulkan energii, z wykształcenia ornitolog. Ukochany gatunek to żuraw. Dobro więzienia jest dla niego równie ważne, jak ochrona przyrody. Wspólnie wymyślili, że warto dać więźniom taką pracę, dzię​​ki której przyroda nieco odetchnie. Padło na owce, bo to łagodne zwierzęta, a poza tym ratują łąki wokół Wołowa przed zarastaniem. Zwierzęta zgryzają trawę, dzięki czemu pod miasto nie podchodzi las, a piękny ptak derkacz nie traci miejsca do gniazdowania. Okolica jest wiejska, wokół wielkie pustki, łąki, lasy i bagna. Dobre miejsce na stado owiec i ule. Pomogły O N Z i Unia Europejska. Wołów jest w tej chwili jedynym zakładem karnym w Europie, który resocjalizuje i jednocześnie dba o zrównoważony rozwój. Potem program się rozrośnie. W mieście konsternacja: zakład karny dostał na „Czarną owcę” jedenaście milionów złotych. Po co tak dużo w kryminalistów ładować? Konieczny: – To jest całkowicie błędne myślenie. Oni nie pracują wyłącznie dla siebie, ale również dla tego regionu. Dla przyrody. Doktor: – Proszę to podkreślić. Bardzo mi zależy. W ubieg​łym roku cały miód z pasieki pojechał do domu dziecka. Jestem z tego dumny. Nadwyżki z owczarni sprzedają hodowcom albo na rzeź. Zasada jest taka, że pod murem owiec się nie zabija. Ta garstka od owiec i uli, mimo że pracuje pod murem, jest od więzienia najdalej. Trafili do świata, o którym wcześniej nie mieli pojęcia. Więc krążą pszczoły, za murem napakowane chłopaki krążą po spacernikach, owce nakarmione, można usiąść i chwilę odpocząć. Chłopaki palą. Tylko spokój, radości nie widać. Jeden dzień wyroku mniej, nic więcej. Wolność jeszcze daleko. Wielkanoc blisko, może pozwolą wyjść na przepustkę. Doktor: – Pięknie jest. Leczy mnie ten zapach. Może na starość założę pasiekę, kto wie? Krystian skończył w więzieniu kurs przedsiębiorczości. Chce otworzyć własną firmę. Ale jeszcze nie wie jaką. Czasem, jak mają lepszy humor, śmieją się, że wyjdą w końcu na wolność, może pójdą pracy szukać, a na świadectwie ukończenia kursu będzie stało jak byk: „Zaświadcza się, że taki a taki, urodzony tego a tego, ukończył kurs »Czarna owca« w Wołowie. Przy ul. Więziennej 6”. I będzie to niewątpliwie bardzo znaczący kawałek papieru. Na początek nowej drogi symboliczne świadectwo. Owca oznacza przecież nadzieję. Tylko co z tym kolorem wełny? 2007

Z twarzą w gnoju Życie w ośrodku rehabilitacyjnym Monaru w podopolskim Zbicku toczy się tym samym, monotonnym rytmem od 1982 roku. Dzień rozpoczyna się o wpół do siódmej. Niezależnie od pogody dwa kilometry biegu, jeśli mocno pada, biegają wokół boiska. Śniadanie, później praca. Zajęć jest dużo, żeby wypełniły dzień po brzegi: na szesnastu hektarach żyznej ziemi przy ośrodku sieją owies, hodują konie, świnie, pod folią warzywa, w sadzie niedawno posadzone drzewka. Za budynkiem biurowym olbrzymia dziura w ziemi, umocniona drewnem – napełnią ją wodą i zapuszczą sto kilogramów karpia. Dwa razy w tygodniu wieczorami spotkania, na które mówią „społeczność”. Przychodzą w skarpetkach do dużej sali, kłócą się, dyskutują o planach ośrodka, decydują o karach dla kolegów. Niedawno nałożyli czerwony drelich jednemu nowicjuszowi, który próbuje grypsować. Na plecach ma wielki napis „Mafia”, na piersi „Zakład Karny”. Wśród czterdziestu mieszkańców wygląda jak naznaczony. To jeden ze sposobów na złamanie nowych członków wspólnoty, którzy nie chcą się dostosować. Lista ustaleń i metod w Zbicku jest długa. Nowicjusz chodzi w drelichach. Nowicjusz może odzywać się na społeczności po miesiącu. Nowicjusz nie obsługuje telewizora. Internet jest dostępny, ale nie wolno korzystać z portali społecznościowych ani GaduGadu. Obowiązuje abstynencja seksualna – pary nie mogą spotykać się na osobności po dwudziestej trzeciej. Herbatę słodzimy jedną płaską łyżeczką, kawę dwoma łyżeczkami (mogą być czubate). Trzy kawy dziennie to maksimum. Zakaz przekleństw i agresji. Wyładować się można na ​boisku. Życie w Zbicku toczy się spokojnie, podobnie jak w innych ośrodkach. To jedna z głównych zasad leczenia stacjonarnego – powtarzalność, cykliczność, próba pokazania, że zwyczajność oznacza ciężką pracę, posiłek, sport i sen. Przez wiele lat w sali, gdzie zbiera się społeczność, wisiało motto: „Pokochać szarość życia”. Monotonia jest tu zasadą. *** Historia Monaru to również historia polskiego narkomana i zmiany, jaką przeszedł w ciągu minionych trzech dekad.

Do pierwszych polskich ośrodków trafiały głównie dwie grupy społeczne – hippisi i gitowcy. Przez wiele lat ćpanie było ideologią i zajęciem w pewnym sensie elitarnym. Oznaczało ucieczkę od szarości P RL -u i formę buntu. Przez wiele lat na rynku królowała niepodzielnie polska heroina, której działanie sprawiało, że jej użytkownik po prostu wypisywał się z rzeczywistości. Lata dziewięćdziesiąte – te wywróciły w Polsce ten klasyczny schemat do góry nogami. „Kompot” zszedł na dalszy plan, wyparty przez amfetaminę i kokainę, które nie odcinały od świata, ale wręcz przeciwnie, na krótką metę pozwalały w nim lepiej funkcjonować. Na rynku na szeroką skalę pojawiły się halucynogeny, konopie, szczególnie niebezpieczne mieszanki heroiny i stymulantów. Narkotyki zmieniły się w chleb powszedni, dostępny na telefon i dowożony do domu. Zawędrowały do małych miast. Narkotyki biorą nauczyciele, policjanci, dziennikarze, bandyci i biznesmeni. Według danych Krajowego Biura do spraw Przeciwdziałania Narkomanii w 1990 roku liczba osób przyjętych do leczenia stacjonarnego wyniosła dwa tysiące osiemset. W 2006 – ponad trzynaście tysięcy. Liczba uzależnionych w całym kraju szacowana jest na sto tysięcy osób. *** Czterdziestoośmioletni Robert Humski to w środowisku postać legendarna. Szef Zbicka i położonych niedaleko Poznania Rożnowic wierzy w skuteczność terapii prowokatywnej. Przykładowo: jest społeczność. Humski mówi do jednej z młodych dziewczyn: „Jesteś gruba, brzydka, masz cellulit, śmieją się z ciebie za plecami”. Dziewczyna ma łzy w oczach. „Dlaczego pan tak do mnie mówi?” „Bo taka jest prawda. Zrób coś ze sobą”. Humski uważa, że ma do tego prawo. Jest jednym z najbardziej doświadczonych liderów w Monarze. Jako pierwszy w kraju przyjmował narkomanów chorych na A I D S . Dwadzieścia pięć lat po tym, jak do położonego na skraju melancholijnej równiny dworku przyczołgała się pierwsza grupa narkomanów zarażonych wirusem H I V , trudno uwierzyć w jego wspomnienia i w atmosferę tamtego czasu. Brakowało podstawowej wiedzy i reguł postępowania, Humski wracał wieczorami do domu, do żony i małego dziecka, w progu rozbierał się do naga, pakował ubrania w worek, worek niósł do prania, sam wskakiwał do wanny. To był czas, kiedy lekarze myli ręce spirytusem po każdym kontakcie z zarażonymi. Mówiło się, że chorobę przenoszą komary. Humski pojechał kiedyś na kongres medyczny w Spale i do dziś pamięta utytułowanego epidemiologa, który ze strachu nie chciał podać mu ręki. Kontaktowy, do bólu szczery, jest typem człowieka, który po kilku minutach rozmowy zachowuje się, jakby znał cię całe życie. Fan szybkich i drogich motocykli, jeepów, koni i dobrej zabawy. Były zapaśnik. Nie ukrywa, że lubi alkohol. Po jednej z imprez stracił prawo jazdy. Humski: – Do każdego trzeba podejść inaczej, bo jeśli przekroczysz granicę, łatwo

skrzywdzić. Ale czasem gram mocno, żeby do człowieka dotarło. W Monarze stosujemy ciągle tak zwane dociążenia, bo bez nich nie dalibyśmy rady. Tutaj przychodzą ludzie, którzy nie potrafią zasłać po sobie łóżka albo uprać gaci, jak mam ustawić ich do pionu? W Zbicku jest tak – jeśli nie wstaniesz o szóstej trzydzieści, jeśli grzecznie poproszą cię raz i drugi o pobudkę, a ty odmówisz, obleją cię zimną wodą. Będziesz musiał też budzić się o godzinę wcześniej. Nie posprzątałeś w chlewie? Śpisz ze świniami, w nieposprzątanym kojcu. Świnie cię nie zjedzą. Zapomniałeś nakarmić świnie? Zjesz obiad w chlewie. Mimo próśb nie oszczędzasz prądu? Poprosimy na specjalną wartę. Twoi koledzy oglądają Wiadomości, ty stoisz naprzeciwko i trzymasz żarówkę w wyciągniętych dłoniach. Za poważne przewinienia wobec społeczności tak zwana samobójka – wyprowadzasz się na tydzień z ośrodka. Albo przeżyjesz, albo wrócisz do ćpania. Marek Zygadło, szef krakowskiego Monaru, rozmawia o takich metodach z dużą ostrożnością. Z dociążeń zrezygnował już dawno. W krakowskich ośrodkach nie ma wieszania upokarzających tabliczek na szyjach, kontroli korespondencji, karnych marszobiegów: – Kiedyś mieliśmy do czynienia z klientami o przechyle wyraźnie psychopatycznym. To byli ludzie bez poczucia lęku, ekscentrycy, nastawieni na to, by odróżniać się od społeczeństwa i stawać mu ością w gard​le – opowiada. – W tej chwili przeciętny polski narkoman to neurotyk, zalękniony, pełen kompleksów i zahamowań, bez wyraźnego odruchu buntu wobec świata. Bierze, bo coś go boli, ale nie wie co. Bierze, bo biorą inni, bo taka jest moda. Po narkotyki znacznie częściej niż kiedyś sięgają też ludzie z traumami wyniesionymi z domu, ofiary przemocy fizycznej i psychicznej, gwałtów. Dlatego ludzie, którzy trafiają do ośrodków, wymagają pozytywnych bodźców w trakcie leczenia, a nie tresury. *** O trzech dekadach Stowarzyszenia Monar z jego obecną przewodniczącą, Jolantą ŁazugąKoczurowską, rozmawia się przyjemnie tylko do pewnego momentu. Kłopot nawet nie w tym, że pytania o losy instytucji traktuje z charakterystycznym rodzajem pobłażania, z jakim ludzie wtajemniczeni w wiedzę wyższą spoglądają na amatorów. Ma prawo, bo z narkomanami pracuje od początku lat siedemdziesiątych. Jest ekspertem Rady Europy, dużo podróżuje. Sam Monar jest w tej chwili jedną ze świętych polskich organizacji, pierwszą, która rozpoczęła systemową pracę tam, gdzie władza i lekarze nie chcieli wkraczać. Najpierw narkomania, później chorzy na A I D S i nosiciele wirusa H I V , bezdomni, programy wymiany igieł i strzykawek, street workerzy – wszędzie tam monarowcy byli pierwsi, narażając się często na niechęć bądź agresję. Ostrożne, potwierdzone dokumentami szacunki pokazują, że tylko dzięki stacjonarnym ośrodkom z ćpania wyszło piętnaście tysięcy osób. Są więc powody do dumy. Założyciele Monaru, kiedyś traktowani jak szaleńcy albo trędowaci, dzisiaj dostają medale za zasługi.

Są też jednak tematy, których następczyni Marka Kotańskiego nie lubi. Najbardziej irytuje ją pytanie o rolę Monaru w leczeniu substytucyjnym, czyli kontrolowanym przez państwo stosowaniu zamienników heroiny i opiatów, na przykład metadonu. W Polsce program substytucji rozwija się z oporami i budzi ciągle kontrowersje, oznacza bowiem, że narkoman zamienia jedno uzależnienie na inne i na dodatek przechodzi pod kuratelę państwa, które sponsoruje mu nowy narkotyk. W 2008 roku z programu korzysta około tysiąc pięciuset narkomanów w całym kraju. Dyskusja poróżniła środowisko i ustawiła barierę, którą trudno przekroczyć. Po jednej stronie jest więc przewodnicząca Monaru, obok niej Robert Humski i większość liderów ośrodków. To głos dominujący. – Monar nie będzie zajmował się substytucją, bo przestanie być Monarem – denerwuje się Jolanta Koczurowska. – U podstaw naszego działania leży strategia całkowitej abstynencji, do której prowadzimy naszych klientów. Tak jak w Zbicku czy innych miejscach. Nie blokujemy rozwoju programów metadonowych, one nam nie pasują ideologicznie. Niech robi to ktoś inny. Humski: – Metadon psuje narkomanów jeszcze bardziej. Rozumiem, że są stare ćpuny, które nie potrafią już żyć bez wspomagania, w ich przypadku ma to sens. Ale w programy wchodzą młodzi ludzie, nawet osiemnastoletni. Uczymy ich, że można żyć na haju. To jest niedopuszczalne. Po drugiej stronie środowisko krakowskiego Monaru, Marek Zygadło oraz znienawidzony przez część kadry monarowców Jacek Charmast z Warszawy. Marek Zygadło: – W środowisku dominuje przekonanie, że metadon to ćpanie, tylko że legalne. Ja jestem innego zdania. To jest lek. Lek, który pozwala ludziom żyć, pracować. Nie kradną, nie chodzą po bajzlach, nie prostytuują się. Co najważniejsze – żyją. Charmast: – Nie mam nic przeciwko ośrodkom stacjonarnym. Ale potrzebne są zmiany. Stare ćpuny już w większości powymierały, wchodzą nowe pokolenia i nowe problemy. W Polsce nie ma ośrodków terapii dla metadonowców. Nie ma ośrodków dla uzależnionych i jednocześnie chorych psychicznie, a to coraz większy problem. Nie ma hosteli dla ludzi opuszczających ośrodki po leczeniu. Mamy za to ciągle miejsca, które przypominają kompanie karne. Monar zawsze był w awangardzie, skąd ten strach przed zmianą? Po tym jak Charmast zaangażował się w sprawę uruchomienia programu metadonowego w Gdańsku, jedynym dużym mieście polskim bez substytucji, w zarządzie usłyszał, że musi liczyć się ze zwolnieniem ze stowarzyszenia. *** Humski pamięta takie zdarzenie sprzed kilku lat. Podczas tak zwanej przyjęciówki przed społecznością stanęła kandydatka na nowicjuszkę. Pytanie z grupy: „Naprawdę zależy ci, żeby z nami być?”. Odpowiedź: „Naprawdę, chcę tu być”.

Głos z grupy: „Wysmaruj sobie twarz gnojem świńskim”. Robert Humski: – Wysmarowałem się pierwszy, żeby ją zachęcić. Paliło jak diabli. Inni za mną. Tak rozumiem działanie społeczności terapeutycznej: pokazujemy, że jesteśmy razem, i dajemy dowód naszej determinacji. Ta dziewczyna też się wysmarowała. Marek Zygadło: – Powiem mocno. Na początku działania Monaru psychopata wychowywał psychopatę. Taki mieliśmy czas, że ludzie byli w ośrodkach niszczeni i składani od nowa, wychodzili z nałogu, niektórzy zostawali terapeutami i stosowali te same metody. Tak się ciągnie do dziś. *** Czysta statystyka jest dla ośrodków stacjonarnych nieubłagana. W 2005 roku Krajowe Biuro do spraw Przeciwdziałania Narkomanii ankietowało jakość działania placówek leczenia i rehabilitacji uzależnionych od narkotyków w Polsce. Według naukowców struktura leczenia narkomanów w Polsce jest źle zbudowana – ośrodki stacjonarne pochłaniają siedemdziesiąt procent środków na leczenie i rehabilitację, mimo że zajmują się około trzydziestoma procentami uzależnionych, a wskaźniki utrzymywania się w leczeniu są bardzo niskie. Z wewnętrznych danych Monaru wynika, że w niektórych ośrodkach z leczenia rezygnuje osiemdziesiąt procent przyjętych. Problem nie dotyczy jednak wyłącznie Monaru, który obejmuje pomocą niewiele ponad dziesięć procent przyjętych do leczenia w ośrodkach. Brakuje za to poradni, miejsc detoksykacyjnych, hosteli. Autorzy ankiety sugerują zwiększenie liczby miejsc w programie substytucyjnym do sześciu tysięcy i skrócenie czasu rehabilitacji w ośrodkach. Robert Humski: – Ja bym uważał ze statystyką. Mogę przeorganizować ośrodki tak, by klienci pozostawali w nich pół roku, a nie czternaście miesięcy. Ale nie wierzę, że można ustawić w pół roku człowieka, który przez sześć lat grzał amfetaminę. To jest nierealne. Charmast: – Nie chcę likwidowania ośrodków, tylko proporcjonalnego podziału pieniędzy, żeby obok starych metod pojawiły się nowe. W Monarze nie ma niestety dyskusji na ten temat. *** Pod przychodnią przy krakowskim Szpitalu Rydygiera, w której narkomanom wydawany jest metadon, ośrodki stacjonarne mają jak najgorszą opinię. Bo niszczą, zabierają cenne lata, odrywają od prawdziwego życia i piorą mózg. Jeśli mierzyć efektywność programu metadonowego liczbą osób, które wyzerowały się, czyli potraktowały substytut heroiny jak pomost do abstynencji, to okaże się on porażką. Zerują się nieliczni, część dobiera inne narkotyki. Wystarczy kilka minut pod przychodnią, by usłyszeć następujący dialog: – Słuchaj, rozmawiałem z nim… – I co?

– No, dwa gramy, dwa gramy może przywieźć ewentualnie. Są też i inne rozmowy. Leszek i Jacek, narkomani z dwudziestoletnim stażem z krakowskiego programu, znaleźli prawdziwą pracę. Obaj są kierowcami. Albo Władek z Gdańska, który po metadon przyjeżdżał specjalnie do Krakowa – teraz pracuje w stoczni, uczciwie zarabia pieniądze. Takich przypadków jest również bardzo dużo. Jacek Charmast: – Byliśmy na wspominkach w Zakopanem, takie spotkanie liderów dla upamiętnienia Kotana. Przypadkiem poznaliśmy się z gościem z Francji. Świetnie ubrany, z rodziny hotelarzy i winiarzy. Też z programu metadonowego. Miałem wrażenie, że niektórzy moi koledzy nie mogli w to uwierzyć. *** Jednym z symboli prostowania narkomanów w Monarze była przez lata „glajfa”, czyli rytuał obcinania włosów. Marek Kotański wielokrotnie wspominał, jak obciął tępymi nożyczkami włosy dziewczynie, która chciała opuścić ośrodek i wrócić do grzania. Zgodziła się pod przymusem. Została w ośrodku, skończyła leczenie, wróciła do normalnego życia. Kotański przyznawał, że zrobił świństwo, ale prawdopodobnie dzięki temu świństwu dziewczyna przeżyła. Humski: – Marek mawiał jeszcze, że „narkomanię trzeba wybijać z dupy gumowym młotkiem”. Ja w to wierzę. Myśmy za jego życia ciągle się kłócili, ale na zewnątrz zachowywaliśmy jedność. Teraz coś pęka. A Monar powinien zachować swój twardy rdzeń, dzięki któremu powstała jedna z najsilniejszych społecznych instytucji w Europie. Zygadło: – Bez gruntownych zmian czeka nas powolna agonia. Nie możemy być nowoczesną organizacją bez otwarcia na nowe sytuacje. W Zbicku i Rożnowicach Humski nie obcina już włosów narkomanom. Przez pewien czas stosował jeszcze „ścieżkę Humskiego” – wycinali przez głowę szeroki pas, ale i z tego zrezygnował, bo fryzura nie jest dzisiaj żadnym wyznacznikiem statusu społecznego jak ćwierć wieku temu. Więc w naprawdę kryzysowych sytuacjach farbują klientowi włosy na zielono. 2008

Towar wjeżdża na chabecie Bilet do zakładu karnego we Wronkach M. może otrzymać w każdej chwili. Po wyjściu z poprzedniej odsiadki nie zaczął spłacać alimentów, więc sprawa jest przesądzona: na pewno znów pójdzie siedzieć i do kolekcji wyroków za napady i kradzieże dopisze kolejny. Bilet może przyjść w każdej chwili, ale doświadczenie podpowiada M., że zdarzy się to prawdopodobnie przed Bożym Narodzeniem, z nieznanych mu bowiem przyczyn polski wymiar sprawiedliwości zawsze wzywa go do odsiadki przed świętami. M. – czterdziestoletni, niespokojny mężczyzna, który z braku środków do życia popala w osmolonych lufkach poznajdowane byle gdzie niedopałki, ze zdenerwowania nieustannie kiwa się przy stole i traci wątek – przyzwyczaił się do zakładów karnych. Spędził w nich łącznie dziesięć lat. Grypsował. O kolejnym pobycie myśli jednak ze strachem. M., w latach osiemdziesiątych świetnie zapowiadający się sportowiec ze skłonnością do narkotyków i rozróby, nie ćpa już od ośmiu miesięcy, pierwszy raz od wielu lat. Jest wolontariuszem krakowskiego Monaru. Chodzi na kurs operatora walca dro​gowego. Więzienie będzie prawdopodobnie oznaczało powrót do nałogu. – W ostatnich latach w żadnym innym miejscu narkotyki nie były tak blisko mnie jak w kryminałach. Heroina, spid, do wyboru, do koloru. Jak jesteś przy forsie, możesz zamówić nawet kokainę – opowiada. – Za każdym razem, jak trafiam do więzienia, ćpania jest coraz więcej. Więzienny świat M. nie mieści się w oficjalnych statystykach Centralnego Zarządu Służby Więziennej. Te pokazują, że problem narkotyków jest minimalny: w 2009 roku we wszystkich zakładach karnych środki odurzające znaleziono trzysta dziewięćdziesiąt sześć razy, w pierwszym półroczu roku 2010 – dwieście siedem razy. Zestawmy jednak te dane z informacjami, że około trzydzieści procent z osiemdziesięciu tysięcy osadzonych skazano za złamanie ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii. Ilu z nich jest uzależnionych bądź potrzebuje pomocy terapeuty – nie wiadomo. Do tego dodajmy narkomanów, którzy trafili do więzień tak jak M., z innych paragrafów. Otrzymujemy ciemną, trudną do sprecyzowania liczbę i paradoks: jeśli uznać, że w opowieściach M. i innych uzależnionych, którzy trafili do więzienia, tkwi choćby ziarno prawdy, to miejsce przymusowego odosobnienia, teoretycznie odcięte od świata, jawi się jako miejsce, w którym z uzależnienia wyleczyć się bardzo trudno. *** Wśród więźniów, którzy skończyli odsiadkę w ciągu minionych dwóch lat i zgodzili się na rozmowę, zgodna opinia panuje co do jednego: zakłady karne to świetny rynek zbytu

narkotyków. Czasy, kiedy wymarzoną używką był spirytus, minęły bezpowrotnie. – Nie ma lepszego miejsca na handel niż więzienie, bo rządzą nim inne mechanizmy niż na wolności. Ryzyko znacznie większe, ale większe jest też przebicie – twierdzi Andrzej K. (dwadzieścia lat w kryminałach, zaleczone uzależnienie, ze względu na stare znajomości nie chce występować pod nazwis​kiem). Obecnie pracuje na warszawskich ulicach, pomagając uzależnionym. Mówi, że w zamian za całe zło, które wyrządził innym, chce wnieść choć trochę dobra. *** Jeśli więc za ćwierć grama brązowej heroiny narkomani płacą na wolności około czterdzieści złotych, w zakładzie karnym ta sama waga, czasem rozrzedzona przez oszusta, będzie kosztowała sto, sto dwadzieścia złotych. Jeszcze więcej można zarobić na amfetaminie: kupowana u producenta kosztuje jakieś dziesięć złotych za gram, w więzieniu sprzedawana bywa za pięćdziesiąt złotych. Najrzadziej używanym środkiem płatniczym jest gotówka: więźniowie płacą dilerom papierosami i lepszymi produktami z paczek, najczęściej jednak transakcja odbywa się dzięki telefonom komórkowym: trzeba zadzwonić do rodziny, podać numer konta i zmyślić powód. W ostatnich latach funkcjonariusze służby więziennej znajdowali narkotyki w pierogach, cukierkach, flamastrach, kawie, wydrążonej cebuli, słoiku z nutellą. Narkotyki można ukryć w rączce rakietki do ping-ponga, listwie przypodłogowej, poduszce, koszu na śmieci w sali widzeń. Kobiety próbowały przemycać do więzienia narkotyki w pochwie, mężczyźni w odbycie. W więzieniu w Wołowie więźniowie produkowali przeznaczone do sprzedaży piłeczki-maskotki, które wracały do nich przez mur, wypełnione narkotykami. Popularnym sposobem jest połknięcie wypełnionej narkotykiem prezerwatywy, którą następnie trzeba w celi zwymiotować. Narkotyki można przemycać w pieluchach podczas widzeń z dziećmi, w ustach, SW zanotowała nawet przypadek więźnia, który przed powrotem do zakładu z przepustki namoczył włosy w roztworze polskiej heroiny. Specjaliści od resocjalizacji wskazują, że więźniów niszczy między innymi brak pracy, ale jest też druga strona medalu – ci, którzy pracują poza zakładem karnym, często wracają do więzienia z narkotykami, znęceni zarobkiem bądź zastraszeni przez więzienne mafie. Popularność narkotyków w więzieniach łatwo wytłumaczyć czystą arytmetyką. Żeby wnieść do celi pół litra wódki, trzeba się nieźle nagimnastykować, a zysk z tego minimalny. Jeśli wniesiesz taką samą objętość amfetaminy, obdzielisz nią całe więzienie i jeszcze zostanie. *** Narkoman, który trafia do zakładu karnego, ma przed sobą dwie drogi: albo w trakcie pierwszej rozmowy z wychowawcą przyzna się do uzależnienia, albo pójdzie w zaparte. Wynik zależy od kalkulacji. M.: – Jeśli masz krótki wyrok, nie warto, bo tylko zapaskudzisz sobie kartotekę

i utrudnisz życie. Nawet jeśli masz zespół odstawienia, pot się z ciebie leje, rzygasz i srasz pod siebie, jest duża szansa, że wychowawca nie będzie drążył tematu. Jeśli tobie nie zależy, jemu tym bardziej. Mówisz, że pobili cię gliniarze, masz zatrucie, cokolwiek. Czasem nawet dostaniesz środki przeciwbólowe na dzień dobry. Ale jeśli wyrok jest dłuższy, trzeba się zastanowić. Możesz wtedy starać się o miejsce na oddziale terapeutycznym, na którym zazwyczaj ciśnienia są mniejsze. M. nie ma wyboru. Jego kartoteka mówi wszystko, więc każdą kolejną odsiadkę spędza w zamkniętych celach, izolowany od współwięźniów. Z oddziałów terapeutycznych wyrzucano go za niesubordynację. – Mówili, żeby pisać na rękach [chodzi o więzienny język migowy], jak będę czegoś potrzebował. No to napisałem. Drugą drogę można przejść na przykład w Zakładzie Karnym w Elblągu, gdzie od 1998 roku działa oddział dla więźniów uzależnionych od narkotyków. Cele dwuosobowe, na korytarzach kwiaty, w świetlicy kilkanaście osób na kursie doszkalającym. Regularne spotkania z terapeutami, na oddziale trzydzieści dziewięć osób. Kapitan Ewa Sienkiewicz, kierowniczka oddziału terapeutycznego w ZK Elbląg: – W takich miejscach dobrze widać, jak różne mogą być odcienie narkomanii w więzieniach i jak się ona zmienia. Mieliśmy tu fale opiatowców i uzależnionych od amfetaminy. W tej chwili pojawia się coraz większa liczba młodocianych przestępców z uzależnieniami krzyżowymi, od alkoholu i narkotyków albo od różnego rodzaju narkotyków. Zaczynali zażywać w wieku dziesięciu, jedenastu lat, więc trudno im uwierzyć, że można bez tego żyć. Innym zjawiskiem ostatnich lat są skazani, którzy po narkotyki sięgnęli w wieku trzydziestu, czterdziestu lat, co kiedyś się nie zdarzało. Oddziałów takich jak w Elblągu jest w całym kraju zaledwie szesnaście. Pod koniec pierwszego półrocza 2010 roku przebywało w nich pięciuset trzydziestu sześciu więźniów. Dla porównania: w tej chwili na dwudziestu ośmiu oddziałach dla uzależnionych od alkoholu przebywa niemal tysiąc osób. Jest też inna różnica: alkoholicy mogą wychodzić na spotkania A A poza więzienia, brać udział w corocznych mityngach i koncertach – wszystko po to, by zobaczyć, jak interesujące jest życie na trzeźwo. Narkomani takich możliwości nie mają. Tę dysproporcję łatwo wytłumaczyć. Służba więzienna nadal uznaje alkohol za główny problem osadzonych. Bierze się to nie tylko z wygody: część dyrektorów pochodzi z pokolenia, które niekoniecznie rozpoznaje odurzonych narkotykami. Średni czas oczekiwania na terapię w Elblągu wynosi pół roku i można powiedzieć, że jest nieźle, bo jeszcze kilka lat temu na miejsce czekało się trzy lata. Jest jednak druga strona medalu: kolejka przesuwa się szybciej, bo program terapeutyczny trwa dwa razy krócej niż kiedyś. Kończy się po sześciu miesiącach, w momencie, w którym terapeuta zaczyna docierać do więźnia. Dla porównania: na wolności przeciętny program trwa około półtora roku. Andrzej K.: – Nie mówię, że dla wszystkich, ale dla wielu moich kolegów pół roku to w sam raz tyle, żeby trochę odpocząć od narkotyków. Wracają na zwykły oddział, a potem

do ćpania. Kapitan Ewa Sienkiewicz: – Nasza rola jest prosta. Mamy obudzić poczucie straty, żeby zrozumieli, ile życia przeszło im koło nosa i jak dużo przegrali, ale też obudzić nadzieję, że można żyć inaczej. Tyle że to ciężka i długa praca. Są tacy, którzy zaczynają rozmawiać po dwóch miesiącach, ale też tacy, dla których pół roku to stanowczo za mało. O oddziale opowiadają Adam i Darek, rówieśnicy M., uzależnieni od heroiny i amfetaminy. Zaczynali jeszcze w latach, kiedy na rynku rządził kompot, a narkomania była dostępna dla nielicznych. Pierwszy trafił do więzienia za produkcję, drugi „popłynął” po dziesięciu latach abstynencji. Obaj na wolności zostawili żony i dzieci. Obaj aż drżą z niecierpliwości, czekając na rychłe zwolnienie. Adam: – Te szesnaście oddziałów to kropla w morzu potrzeb. Ale jak patrzę na chłopaków, którzy mogliby być moimi synami i leczą się tutaj, to zadaję sobie pytanie o motywację. Część z nich znalazła się na terapii z nakazu i traktuje ją jak zło konieczne. Nic im w głowach jeszcze nie iskrzy. Więc miejsc jest mało, a na dodatek część obsadzają zawodnicy, którzy bronią się przed pomocą. Darek: – Może nie dotknęli jeszcze dna, nie wiem, za młodzi są. Z drugiej strony to daje im szansę, żeby nie spalić wszystkiego. Po dwóch latach od opuszczenia oddziału uczestnicy terapii otrzymują do wypełnienia specjalne ankiety. Odpowiada połowa. Z tej grupy połowa deklaruje abstynencję. Kapitan Sienkiewicz: – Koniec terapii i to, co następuje po niej, są niejednokrotnie bardzo trudne. Część osób pozostaje dalej w więzieniach, jeśli są w Elblągu, to mamy z nimi kontakt, oferujemy grupę wsparcia. Część jednak wyjeżdża i niestety wraca do starych schematów więziennych. Często zdarza się, że już tu, na miejscu, piszą o zwolnienie warunkowe, bo wolność zawsze jest wartością nadrzędną. Uświadamiamy, że to za wcześnie, że powinni kontynuować terapię na wolności w poradni lub ośrodku, niektórzy jednak czują się już silni, wracają w swoje środowisko i niestety wkrótce potem znowu zaczynają ćpać. *** M. w więzieniu nie pracuje, bo praca to przywilej. Nie uczy się, bo kursy są dla nielicznych. Nuda go zjada, chce odmiany. Co robić? Nuda, nuda, nuda. Jest na przykład amfetamina. Można zjeść, wciągnąć, można też pojechać po kablach. W więzieniach nie ma zazwyczaj kłopotu ze sprzętem, strzykawka i igła zawsze się znajdą. W jednym z zakładów karnych, w których był na wczasach, sprzęt przywozili z zewnątrz dostawcy chleba. Przede wszystkim dla gangsterki, która pakowała anaboliki. M. pisze więc na rękach. Towar dostarcza kajfus, czyli więzień odpowiedzialny za rozwożenie jedzenia po oddziałach. Albo chabeta (więzienna poczta kursująca między celami). F. (trzydzieści lat, na wolności zdiagnozowane uzależnienie od alkoholu, opiatów i amfetaminy): – Ciągali mnie po różnych kryminałach, aż w końcu trafiłem do Barczewa.

Na nasz oddział ćpanie wjeżdżało z regularnością szwajcarskiego zegarka, co dwa tygodnie. Najfajniej jest oczywiście po heroinie, tyle że trzeba mieć pieniądze. Siedzisz w upchanej celi, śmierdzi po sufit, nudno, a jak zapalisz, nic już nie przeszkadza. Wisi ci to po prostu, mogą tam wepchać jeszcze z dziesięć dodatkowych łóżek, a tobie będzie wszystko jedno. Kłopot zaczyna się w momencie, gdy się komuś narazisz. Łomot murowany, a nie masz jak się bronić, bo jesteś za słaby. Kiedyś zapaliłem spokojnie, potem powiedziałem dwa słowa za dużo i musieli mnie zbierać z podłogi. Co dzieje się z człowiekiem zamkniętym w ciasnej celi, z kilkoma lub kilkunastoma współwięźniami, po zażyciu pobudzającej amfetaminy? M.: – Jedni się młócą, inni gibają pompki, inni czytają. Ja grałem całą noc na playstation. *** Na pytanie, czy w polskich więzieniach brakuje skutecznych sposobów pracy z uzależnionymi od narkotyków, dyrektor Centralnego Zarządu Służby Więziennej pułkownik Kajetan Dubiel odpowiada z szerokim uśmiechem: – Ależ oczywiście, że brakuje! Podobnie jak brakuje świetlic, pracy dla skazanych, pieniędzy na podwyżki dla funkcjonariuszy i wielu innych rzeczy. Dyrektora CZSW (obecnie w trakcie wypowiedzenia, był ósmym szefem więziennictwa w ciągu dziesięciu lat) trudno oskarżyć o obojętność wobec potrzeb więźniów. Należy do funkcjonariuszy najmocniej zaangażowanych w rozwijanie programów metadonowych w więzieniach, krytykuje zbyt restrykcyjną ustawę o przeciwdziałaniu narkomanii, która pozwala zamykać za jednego skręta. A jednak już na początku swego urzędowania został postawiony w trudnej sytuacji. Kiedy wiosną tego roku stwierdził, że uprawnienia więźniów są zbyt duże, a służba więzienna powinna surowiej egzekwować prawo, ostro protestowały instytucje ochrony praw człowieka. Dubiel zdania nie zmienił. Nadal uważa, że sytuacja, w której więźniowie dyktują warunki klawiszom, jest niedopuszczalna. *** Andrzej K.: – Jednym z powodów, dla których narkotyki robią w więzieniach taką furorę, jest słabość służby więziennej. Jak w 1975 roku poszedłem pierwszy raz siedzieć za zabójstwo, trafiłem do Włodawy. Bili tam tak strasznie, że więźniowie mówili „Czerwona Włodawa”. Nie chcę powrotu do tamtych czasów, ale teraz wahadło przechyliło się w drugą stronę. Są klawisze, w których można bezkarnie rzucić najgorszym bluzgiem. Oni się boją. A tam, gdzie jest strach, tam dla więźniów otwierają się różne możliwości. Służba więzienna może kupić jeszcze więcej psów do wykrywania narkotyków i zainstalować jeszcze więcej masztów do wychwytywania rozmów komórkowych. Jeśli nie zniknie strach przed więźniami, narkotyków będzie przybywać. Pułkownik Dubiel: – Po 1989 roku szacunek dla służby więziennej został z różnych przyczyn nadwerężony. Więzienia otwarły się na kontrole z zewnątrz, ale w efekcie

więźniowie poczuli się bezkarni. F.: – U mnie na oddziale dyscyplina tak się rozluźniła, że goście, którzy palili heroinę, nie wstawali przy wejściu klawisza. Słabość służby więziennej oznacza jeszcze jedno: jest bardziej podatna na korupcję. CZSW nie podaje statystyk pokazujących, ilu funkcjonariuszy zostało oskarżonych o próby przemytu narkotyków. Andrzej, były funkcjonariusz z jednego z największych więzień na południu kraju: – To była najpilniej strzeżona tajemnica, nawet po wódce nikt się nie zwierzał, czy dostał propozycję przeniesienia czegoś na teren zakładu, czy przymknięcia oka. Nie zamierzam tłumaczyć kolegów, ale jak się zarabia dwa tysiące złotych i dostaje propozycję szybkiej fuchy, albo nie daj Bóg ktoś mówi: „A co tam u twoich dzieci…?”, to naprawdę trudno nie ulec. Najdramatyczniejszym jak dotąd epizodem było mało znane zdarzenie z Zakładu Karnego w Łowiczu, gdzie w 2007 roku została rozbita grupa przestępcza przemycająca narkotyki. Jednym z jej członków był funkcjonariusz służby więziennej, którego mafia wpuściła w swoje szeregi, żeby pracował na dwóch etatach. Twierdzenia, że służba więzienna nie próbuje walczyć z problemem narkomanii w zakładach karnych, nie da się jednak obronić. Najlepszym przykładem jest program metadonowy. Liczba osób nim objętych powoli rośnie – w porównaniu z 2007 rokiem, kiedy z terapii korzystało osiemdziesięciu sześciu więźniów w całym kraju, trzy lata później jest ich pięć razy więcej. Metadon w więzieniach nie budzi takich emocji jak kiedyś, ale nadal nie wszystkim się podoba. Kapitan Ewa Sienkiewicz: – Ja stawiałabym na model abstynencyjny. Metadon nie rozwiązuje problemów, tylko buduje złudne poczucie równowagi. Andrzej K.: – Nie wierzę w metadon w więzieniach. Kryminał powinien być miejscem, gdzie czyścisz się do zera. Jeśli tylko masz motywację, nie znajdziesz lepszego miejsca. Sam K. przyznaje jednak, że w więzieniach przez wiele lat brał narkotyki. I nie tylko: zdarzyło mu się przekupić pracownika więziennej kuchni i przygotować kompot. Dubiel: – Myślenie, że więzienia są wyspą szczelnie odizolowaną od społeczeństwa, wkładam między bajki. Wszystkie problemy z wolności pojawiają się za kratami, tyle że w zwielokrotnionej i groźniejszej formie. Ja się nie łudzę, że wyczyścimy więzienia z narkotyków do zera. One były, są i będą. Kiedyś oglądałem więzienie w kanadyjskiej tundrze, daleko na północy, absolutnie odcięte od świata. Tam również znajdowano narkotyki. Na razie CZSW nie przewiduje tworzenia kolejnych oddziałów terapeutycznych. Brakuje środków. Mają się pojawiać w miarę otwierania nowych zakładów karnych. Tyle że na razie nowe zakłady karne nie powstają. W opowieści M. o Wronkach pułkownik Dubiel nie wierzy: – To przecież jedno z najlepiej chronionych więzień w kraju.

*** Podczas ostatniego pobytu w więzieniu M. zadłużył się na okrągły tysiąc. Niby niewiele, byli w końcu tacy, którzy prze​ćpali tam znacznie większe pieniądze. W pewnym momencie koledzy upomnieli się jednak o zwrot długu. Docisnęli. M. nie chce o tym opowiadać. Mówi jedynie, że delikwenta można docisnąć na różne sposoby, na przykład podczas spaceru, kiedy umówiony wcześniej klawisz odwraca głowę, albo w łaźni. Zadzwonił więc do matki, mówiąc, że potrzebuje pieniędzy na adwokata. Skłamał, ale gdyby tego nie zrobił, matka już by go nie zobaczyła. Istnienie więziennej spirali długów potwierdzają pracownicy SW . Andrzej: – Niektórzy próbują uciec na oddziały ochronne, czyli tak zwane cwelownie. Tyle że to oznacza absolutny upadek w więziennej hierarchii. W więzieniu nie ma jak się ukryć, nawet przeniesienie do innego zakładu nie pomaga, bo poczta między kryminałami działa błyskawicznie. Tak więc M. zapłacił, wyszedł, a teraz błąka się po ulicach Krakowa z dopalanym w nieskończoność niedopałkiem. Czeka na bilet, nadziei nie widać w nim za grosz. A na pytanie, jak odnajdzie się za kratami, wspomina niewyraźnie o playstation. 2010

V

Najlepsze buty na świecie Jeszcze niedawno, dwadzieścia lat wstecz zaledwie, faszysta był wyłącznie zbrodniarzem. Faszysta to faszysta. Dobry faszysta to martwy faszysta. Czy wyobrażacie sobie, że przez miasto, na oczach świadków wojny i ich dzieci, przed pokoleniami wychowanymi na Czterech pancernych i Klossie, paraduje mężczyzna w mundurze esesmana? Wiele się przez ten czas zmieniło. Według profesora Tomasza Szlendaka, zajmującego się badaniem polskiego fenomenu rekonstrukcji, odtwarzaniem różnych epok w Polsce zajmuje się kilkadziesiąt tysięcy osób. Polacy (ku zaskoczeniu Niemców) przebierają się za żołnierzy Wehrmachtu, formacje SS , odtwarzają z pietyzmem ubrania zbrodniarzy z dywizji Dirlewangera, bronią Berlina, biją komunistów, z szacunkiem wypowiadają się na temat ducha bojowego esesmanów broniących frontu w okolicy estońskiego miasta Narwa. Ale, podkreślajmy to przy każdej możliwej okazji, nie ma w rekonstruktorach nic, absolutnie nic z niezdrowej fascynacji. Jest wyłącznie trzeźwe spojrzenie na mundury, broń, postawę bojową, zainteresowanie technikaliami. Oddajmy głos rekonstruktorom. Oto wyimki z oczywiście jak najbardziej antyfaszystowskiej i apolitycznej strony stowarzyszenia „Die Freiwilligen”, rekonstruującego walki ochotniczych formacji Waffen-SS z lat 1944–1945: SS -Gruppenführer Fritz von Scholz, słynny „Papa Scholz”? Był jednym z najbardziej cenionych i lubianych przez swoich żołnierzy dowódców Waffen SS . SS -Hauptsturmführer Hans-Gösta Pehrsson? Za swoje zaangażowanie w Waffen S S zapłacił swoim prywatnym życiem. „Był on dobrym kolegą. Lojalnym, honorowym i dzielnym. Posiadał bardzo dużą wiedzę i kompetencje z zakresu wojskowości. Nigdy nie odmówił pomocy tym, którzy jej potrzebowali, nawet gdy jego własne życie było w tym momencie zagrożone” (cytat z opowieści frontowego kolegi). Waffen-Unterscharführer der SS Eugene Vaulot? Zyskał szacunek swoich kolegów za swoje wiecznie pozytywne nastawienie do życia i poczucie humoru. SS -Standartenführer Max Wünsche? Szybko udowodnił swoją wartość, wykonując najtrudniejsze rozkazy wyznaczone jego jednostce […]. Jak wielu oficerów Waffen-S S po wojnie Wünsche osiągnął duży sukces w cywilnym życiu. SS -Hauptsturmführer Otto Günsche? Pomimo trudnego losu po wojnie Günsche zdołał odbudować normalne życie.

Aktywnie działał w środowisku weteranów Waffen-S S . Między innymi dzięki unikalnej pozycji „naocznego świadka historii” był nieustannie odwiedzany przez historyków, których niezmiennie wdzięcznie gościł do końca swego życia. SS -Untersturmführer Ferdinand Laporte? Zimnym, szarym popołudniem 17 lutego 1945 roku Laporte zgromadził swoich ludzi, objaśnił cel ataku i poklepując każdego z osobna po ramieniu, zachęcał do walki. SS -Unterscharführer Arthur Christian? Pomimo ran odmówił przeniesienia ze swojego stanowis​ka karabinu maszynowego, dopóki sytuacja na jego odcinku nie uległa stabilizacji. […] Zapamiętany został przez swoich kolegów, jako zawsze skory do pomocy przyjaciel i wspaniały towarzysz broni. Ani słowa o motywacjach. Ani o tym, że do tych jednostek trafiała elita, ludzie sprawdzeni, oddani nazizmowi bez​granicznie. Nie, nie ma w tym żadnej fascynacji, skąd. Jest wyłącznie trzeźwe spojrzenie. Po prostu trzeba docenić tych żołnierzy. Ich odwagę i męstwo. Czas też najwyższy, by przyznać, że esesmani mieli poczucie humoru. *** W sobotnie popołudnie siedzą przy stole w mieszkaniu Piotra Jastrzębia na nowohuckim osiedlu Sportowym. Oprócz Piotra (budowlaniec) są jeszcze Krzysztof Śmigielski (student historii) i Dawid Śliwiak (kucharz). To część niewielkiej Grupy Rekonstrukcji Historycznej „Ostheer” (specjalizacja: wojska Wehrmachtu na froncie wschodnim). Kończy się zima. Zimą rekonstruktorzy zasadniczo odpoczywają, choć są cenione za granicą grupy, które wyjeżdżają walczyć o Ardeny albo prowadzić manewry w Finlandii. Zima to czas na remont sprzętu, łatanie rozdartych w czasie walki spodni, poszukiwanie w sieci brakujących elementów umundurowania. Nie znaczy to, że rekonstrukcja zamiera wówczas całkowicie. Można na przykład, jak zrobił to „Ostheer” w styczniu, wybrać się na całodniowy biwak do zaśnieżonego lasu. Dla siebie, nie dla widzów: żeby zobaczyć, jak to było – przedzierać się małą grupą przez zaspy, z ciężkim jak cholera Panzer​schreckiem, racją żywnościową, w pełnym uzbrojeniu i mundurze. Na razie jest sobota, manewry daleko za nimi. Zastanawiają się, jak zaplanować nadchodzący sezon. Są grupy, dla których rekonstrukcja stała się sposobem na życie – grają w filmach, niektórzy pełnią funkcję konsultantów historycznych za granicą. Czasem zapłaci samorząd, który chce urządzić na ulicach miasta pokazową lekcję historii. Na większości imprez rekonstruktorzy pracują za zwrot kosztów podróży, darmowy nocleg i coś na ząb. Piotr Jastrząb prowadzi do szafy, w której na półkach zastyg​ły modele aut i czołgów niemieckich z I I wojny światowej: – Zaczęło się w pracowni mikromodelarstwa, tutaj, w Nowej Hucie. Łaziłem tam jako dzieciak i nie ma co ukrywać: najbardziej kręciła mnie technika niemiecka, detale, szczegóły uzbrojenia. To były świetne rozwiązania. Popatrzmy na przykład na panterę: przecież to był najlepszy czołg I I wojny. Jak zaczęła się moda na rekonstrukcje, od razu połknąłem bakcyla.

Dawid Śliwiak: – Historia ciągnęła mnie od małego, nawet w szkole wygrywałem konkursy wiedzy o Armii Krajowej. Historia i starocie. Dla mnie ma to bardzo duże znaczenie, że mam autentyczną maskę gazową sprzed wojny. Krzysztof Śmigielski: – Od małego jeździłem z ojcem na wycieczki, na forty austriackie, na przełęcz Dukielską, nasłuchałem się dużo o ck armii. Pamiętam, jak w lesie znalazłem swój pierwszy niemiecki hełm. Kurczę, to było jak wtajemniczenie. Będzie więc tak: najpierw kwietniowy rajd śladami Stellung A2, czyli ciągu umocnień na wschód od Puszczy Niepołomic​kiej. Potem „Grenadier” – duża impreza rekonstrukcyjna na warszawskiej Cytadeli, później jeszcze piknik militarny w Tarnowie. Na koniec sezonu na pewno niepołomickie Pola Chwały. Imprez jest tyle, że gdyby się uparli, do domów mogliby nie wracać przez cztery miesiące. *** No, to teraz moja kolej. Najpierw jest koszula – bawełniana (lniana), miękka, szara, w białe pionowe paski, przy szyi zapinana na guziki. Dawno nie prana, specjalnie, żeby miała swój zapach. Potem spodnie M 40. Na szelkach, u dołu lekko zwężane, wokół kostki mają specjalny system troczków, żeby usztywniać stopę. Nieprane, widać już lekkie przebarwienia. Buty, oryginalne. Ciężkie jak cholera, z drewnianą podeszwą. Od spodu podbite równymi rzędami ćwieków. Niegdyś najlepsze wojskowe buty na świecie, nie do zdarcia. Bluza. Na lewym ramieniu cynowa odznaka (replika), pamiątka po walkach na Krymie. Na lewej piersi, zgodnie z regulaminem mundurowym – Infanterie-Sturmabzeichen, srebrna, replika. Co oznacza, że wziąłem udział w trzech atakach bojowych na pierwszej linii w ciągu trzech dni walki, trzech kontratakach lub trzech dniach walki poza macierzystym oddziałem. Możliwe też, że w czasie rozpoznania, ataku lub kontrataku walczyłem wręcz. Czarno-biało-czerwona wstęga Krzyża Żelaznego chowa się pomiędzy guzikami. Jeszcze pas z klamrą, ładownice do mauzera, hełm rozmiar 32, maska gazowa (oryginał), granat i saperka. Wersja na lato bez płaszcza, wersja zimowa z płaszczem. I plecak. Dziś nie pobiegam po klatce schodowej, bo sąsiedzi Jastrzębia trochę się denerwują, słysząc łomot za drzwiami. Wcześniej Piotrkowi zdarzało się urządzać suche zaprawy na korytarzu. Chłopaki z „Ostheer” przyglądają się krytycznie. Ta chuda bródka nie bardzo pasuje, choć, zaraz, była przecież dywizja hiszpańska. W niecały kwadrans z dziennikarza zmieniam się w żołnierza Wehrmachtu w drodze w głąb Związku Radzieckiego. Jaką wiedzę o wojnie daje mi ta przemiana? Spodnie gryzą, po plecach zaczyna płynąć pot. Ciężkie to wszystko i nieporęczne, sam bym całego rynsztunku nie nałożył. Nie czuję

strachu, nie dowiem się na szczęście, jak to jest, gdy kula przeszywa oko albo gdy puszczają zwieracze. Nie jestem faszystą. Tylko ta broda, ta broda. Kiedy przeglądam zdjęcia, widzę, że w mundurze wyraźnie ją zadzieram. *** Jest chłodna majowa niedziela roku 2012. Pogoda nie dopisuje. Zimno, niebo nad Warszawą zaciągnięte grubymi chmurami. W parku przed Zamkiem Ujazdowskim na razie pusto i cicho, szumią poruszane wiatrem drzewa, światło jest łagodne i jakby przygaszone. Z daleka słychać tylko krótkie, chrapliwe komendy w języku niemieckim, wyrzucane z męskiego gardła. Owe komendy są częścią Siódmego Biennale Sztuki Współczesnej. W bocznej alejce oddział Waffen-SS (pułk „Nordland”, czyli ochotnicy z Norwegii, Danii i Holandii) przygotowuje się do obrony Berlina. Berlina będą bronić po raz drugi: kilka dni wcześniej odegrali tę samą bitwę w berlińskim Treptower Park. Część widzów przyjęła ich występy z entuzjazmem. To już finał. Twarze pomazane ziemią i farbami, polowe mundury. Dotarli aż na Kaukaz, znaczy pod Ujazdów. Za chwilę rozpocznie się bój na niby, znaczy na śmierć i życie z Polakami oraz swołoczą radziecką. Zaznaczmy przy tym od razu i bez zabawy w prawdziwe-nieprawdziwe, że dla wielu rekonstruktorów formacji niemieckich faszyzm i bolszewizm położone na dwóch szalach wagi wcale się nie równoważą. Rosjanie byli znacznie gorsi, można usłyszeć. Na przykład Niemcy generalnie nie gwałcili kobiet. Mieli też ładniejsze mundury, lepsze uzbrojenie, myli się częściej. No, i nie byli komunistami. Untersturmführer Per (na co dzień Piotr Kryn, prawnik, dyrektor Departamentu Zdrowia w kujawsko-pomorskim Urzędzie Marszałkowskim, w Toruniu go cenią, zna się na ubezpieczeniach zdrowotnych i problemach psychiatrii szpitalnej) lustruje swoich podwładnych. Spogląda zza dużych, okrągłych okularów. Ręce splótł na plecach. Per jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych postaci ruchu rekonstrukcyjnego. Chętnie opowiada, że przebieranie się za faszystę jest czymś w rodzaju misji historycznej, a mundur zbrodniarza nakłada po to, by pokazać kolejnym pokoleniom, jak zbrodniarz wyglądał. Kryn/Per niesie kaganek edukacji historycznej. Ergo: bierze na siebie ciężar. Przebrać się za powstańca warszawskiego albo ułana to żadna sztuka. Nałożyć na siebie mundur czarnego bohatera – oto jest wyzwanie. Niestety, dzieci tego ciężaru nie czują. Kiedy już pod Zamkiem Ujazdowskim padnie ostatni niemiecki żołnierz, a enkawudziści zapalą papierosy wspólnie z faszystami, będą w podnieceniu biegać po polu walki, szukając łusek i miejsc, gdzie wybuchały zakopane w ziemi ładunki. Zapamiętają rzeczywiście profesjonalną pirotechnikę, pióropusze dymu, ziemię wyrzucaną podmuchem

eksplozji w powietrze. Zapamiętają, jak pięknym i skomplikowanym urządzeniem jest karabin maszynowy. Zapamiętają, że wojna to świetny spektakl. Śmierć w rekonstrukcji wygląda na niegroźną, łatwą i tak oczywistą jak pstryknięcie palcami. Na umówiony znak martwy podnosi się, otrzepuje mundur i kłania zazwyczaj licznie zgromadzonej publiczności. Inaczej niż w filmie, gdzie okropności wojny widać z detalami. Jak napisał kronikarz współczesnej „Die Freiwilligen” o ostat​niej niemieckiej kontrofensywie w Ardenach: „Nasze płaszcze szybko przemokły, a zmuszeni do pozostawania w bezruchu i utrzymywania pozycji obronnych marzliśmy w naszych transzejach, od czasu do czasu wypuszczając patrole w celu nawiązania kontaktu z nieprzyjacielem i wybadania kierunku posuwania się wrogich oddziałów. Na szczęście wesoła międzynarodowa atmosfera, wspomagana papierosami i przygotowanymi wcześniej racjami żywnościowymi pozwoliły nam przetrwać ten ciężki dzień […]”. Tomasz Szlendak: – W ramach naszych badań zrobiliśmy ponad piętnaście tysięcy zdjęć. Na bardzo dużej części z nich widać dzieci z karabinami. Jeden z naszych badaczy w raporcie napisał wprost, że jest to uczenie dzieci radości zabijania. Jeśli tak jest, to edukacyjne przesłanki, jakimi się kierują niektórzy rekonstruktorzy, zawodzą. Tatusiowie z dumą fotografują synów z karabinami. Ma to i pozytywne strony, bo promuje pewne wartości, które dzisiaj giną, trzeba wprost powiedzieć: honor, dyscyplinę, wierność. Ale z drugiej strony umacnia mit wojny jako męskiej zabawy. Na razie Per przechadza się asfaltową alejką, to w jedną, to w drugą stronę. Na lewej piersi Krzyż Żelazny, poniżej odznaka za rany odniesione w boju. Odznaka jest jednocześnie prawdziwa i nieprawdziwa, bo takie same otrzymywali faszyści autentyczni, a teraz takie same przyznają sobie rekonstruktorzy za prawdziwe rany odniesione w nieprawdziwych bojach. Było tak, że w trakcie rekonstrukcji Per zahaczył o drut kolczasty i wpadł do okopu, a noga została na górze. Pękł staw skokowy. Głowa lekko uniesiona, broda podana do przodu. Nie ma powodu oskarżać Kryna i kolegów o zamiłowanie do faszyzmu. Obawy, że przebieranie się za żołnierzy niemiec​kich prowadzi do utożsamienia z myślą Hitlera, nie znajdują odbicia w rzeczywistości. Większość rekonstruktorów to osoby głęboko patriotyczne, często z rodowodami niepodleg​łościowymi (choć w GRH „Wiking” są i potomkowie żołnierzy Wehrmachtu). Wojna to świetna zabawa, nawet jeśli rekonstruktorzy chcą, by widzowie myśleli co innego. Podkute buty wybijają na asfalcie równy, spokojny rytm, który nie ma prawa wywoływać we mnie żadnych wspomnień. A jednak wywołuje, jakbym lęk przed tymi dźwiękami otrzymał zapisany w genach. ***

Jedźmy dalej, na Grenadiera, pod Cytadelę, żeby spotkać znajomych. – Nasze zabawki rosną razem z nami – tłumaczy jeden z rekonstruktorów. Tego dnia w Warszawie dopisuje wspaniała pogoda. Czterystu chłopa (kobiety nieliczne) biwakuje na Cytadeli w upalnym słońcu. To już siódma edycja imprezy, która ożywiła to zapomniane miejsce i urosła do rangi jednej z najważniejszych imprez rekonstrukcyjnych w kraju. Za chwilę ruszą w bój. W planach między innymi wrześniowa bitwa o Warszawę, rekonstrukcje walk Powstania Warszawskiego i bitwa o Berlin. – Myśmy to miejsce odkryli ponownie dla zwiedzających – powie Tomasz Kowalczyk, organizator imprezy, kiedy emocje opadną. – Proszę zapytać w Warszawie, co to jest Cytadela i co się w niej działo. Ludzie już nie wiedzą, kim był Traugutt i co to jest w ogóle X Pawilon. Dzięki „Grenadierowi” Cytadela, na co dzień miejsce raczej zapomniane, ożyła. Liczby przemawiają za Kowalczykiem. Pierwszy konwent organizowany na Cytadeli przyciągnął pięciuset widzów, drugi – już cztery tysiące, w 2012 roku przez fortecę na wiślanym brzegu przechodzi osiem tysięcy osób; wszystko po to, by przyciągnąć nowych miłośników gier strategicznych i, nie bójmy się mocnych słów, rozkochać w historii. – Tu historia jest na wyciągnięcie ręki, łatwo się nią zarazić – przekonuje Kowalczyk. – Można porozmawiać z ostatnimi żołnierzami Powstania Warszawskiego, zobaczyć dioramę bitwy pod Monte Cassino. Towarzystwo jest wielobarwne. Przyjechali przebrani za Niemców i Rosjan Litwini (biorą udział w bitwie o Berlin). Jest „Ostheer”, jest przedwojenna Policja Państwowa, są liczne zastępy powstańców, wojska napoleońskie i secesjoniści (przyzwyczaili się już, że nie budzą takiego zainteresowania jak formacje z I I wojny światowej), mikromodelarze i twórcy skomplikowanych, budowanych nieraz całymi miesiącami makiet historycznych. Do tego kilkadziesiąt autentycznych pojazdów z epoki: słynna jeżdżąca mina „Goliath”, wóz powstańczy „Kubuś” (odbudowany autentyk), transporter Sd.Kfz. 251 (Hanomag), samochód pancerny Adler, polska tankietka, oryginalne pojazdy pancerne typu Marder i Hetzer. Wszystko na chodzie. Wszystkiego można dotknąć. Grają karabiny maszynowe, strzelają mauzery. Dziewięć inscenizacji w ciągu dwóch dni, na stosunkowo niewielkim terenie, więc łatwo obejrzeć każdy detal. Duże zainteresowanie budzą rekonstruktorzy z Niemiec przebrani za formację SS . Młokosa wśród nich nie uświadczysz – sami poważni mężczyźni. W nocy musieli tęgo balować, bo niektórzy mają kłopoty z utrzymaniem pionu, kiedy przyjmują gratulacje od polskiego ministra. Niemcy są podpici i szczęśliwi, bo u siebie w kraju mogą występować wyłącznie w umundurowaniu pozbawionym emblematów faszystowskich, przez co rekonstrukcja traci sens. Jak odgrywać żołnierza faszystowskiego bez wrony albo trupiej główki? Tłumaczą więc nieco enigmatycznie, że w pełnym umundurowaniu występują jedynie na imprezach prywatnych. Atmosfera w kuluarach jest raczej zabawowa. W kociołku jedna z grup schowała puszki

po piwie. Gorąco jak czort, chłopaki się porozbierali. Ciężko ranny Amerykanin (nieprawdziwy) dogorywa w pełnym słońcu. Największy i niezbyt trzeźwy Niemiec (prawdziwy) celuje do powstańca ze swojego karabinu, potem próbuje zerwać białoczerwoną opaskę z jego ręki, chwilę później wylewnie wita się z innym. Jest to widok doprawdy wyjątkowy w historii stosunków polsko-niemieckich: faszysta w ramionach powstańca, ale nikogo on nie dziwi. Na razie żarty, żarty i dobry humor. Na powagę przyjdzie czas na placu boju. Na Cytadeli „Ostheer” prezentuje się bardzo dobrze. Zdaje się, że to przystanek w drodze do Stalingradu, o czym świadczy wiszący nad głową kierunkowskaz. W centralnym miejscu moździerz wz. 43, karabiny oparte o stojaki, kufer z wielką wroną trzymającą swastykę w szponach. Przywieźli ze sobą pieczołowicie odtworzone racje żywnościowe i przybornik. Suchary, konserwa (coraz trudniej znaleźć takie jak dawniej, bez zawleczki na wieczku), chleb, igły i prezerwatywa – wszystko w kopiach oryginalnych opakowań. Przy namiocie leży Jarosław Łach, przedsiębiorca z Zagłębia. Jego droga do „Ostheer” prowadziła przez tak zwaną wykrywkę, czyli fascynację wykrywaczami metali i tym, co kryje ziemia. Jest gorąco, więc pozwala sobie wyglądać jak żołnierz na tyłach frontu: w podkoszulku na ramiączkach i w spodniach, leży na plecaku (autentyk z czasów wojny) z zawadiacko przesuniętą na tył głowy furażerką i leniwie obserwuje, jak sąsiadujący z ich obozem Niemcy wygładzają swoje mundury. – Dlaczego akurat ta formacja? Odpowiedź jest bardzo prosta: z dwojga złego wybieram feldgrau. Ruskiego munduru nie nałożę, nie ma szans – tłumaczy. – Ale faszysty nie dam z siebie zrobić. Nie ma możliwości, żeby do naszej grupy dostał się ktokolwiek zafascynowany nazizmem. Co innego miłość do mundurów, a co innego akceptowanie zbrodni. Łach nie mówi wszystkiego. Nie wspomina na przykład o wiosennym rajdzie, kiedy polało się za dużo alkoholu. Poheilowali sobie chłopcy trochę dla zabawy w romantycznym pejzażu – tak powiedział mi jeden z uczestników rajdu. Dla zabawy. Przecież faszystami nie są. Dobrego humoru członków „Ostheer” nie mąci nawet to, że Piotr Jastrząb musi polec. Mimo że sanitariusz, zginie w ostatni dzień „Grenadiera” pod Berlinem, zatłuczony saperką przez żołnierza Armii Czerwonej. Pytanie: co jest najważniejsze w trakcie rekonstrukcji? Odpowiedź: szczegóły. – Nie możemy walczyć w takich mundurach pod Lenino – tłumaczy esesman mężczyźnie, który chce zorganizować rekonstrukcję tej bitwy i szuka chętnych formacji. – Nas tam nie było. Da się zrobić, ale to skomplikowane. Będzie kosztować ta zabawa. Rozróżnienie między autentykiem i podróbką. Prawdziwy–nieprawdziwy. Im więcej prawdziwego, tym lepiej. Choć sytua​cja jest trudna, wyobraźmy sobie, że rekonstruktor

w oryginalnym umundurowaniu rekonstruuje przeprawę przez bagna. Może to oznaczać kilka tysięcy złotych wyrzuconych dosłownie w błoto; pomieszanie między autentykiem a repliką nie dotyczy wyłącznie rekonstruktorów – podczas rekonstrukcji bitwy nad Bzurą tłum gapiów ukląkł wspólnie z ułanami, żeby przyjąć błogosławieństwo od księdza. Ważne jest odegranie scenariusza co do milimetra. Ty giniesz na początku, ja na końcu, tamci wbiegają dokładnie w piętnastej minucie. Tuż przed inscenizacją walk na placu Napoleona psuje się pompa paliwowa w Hetzerze i zamiast niego powstańczej barykady musi bronić, niezgodnie z prawdą historyczną, Marder. Dla widzów nie ma to, co prawda, znaczenia: tłumy wyciągają szyje, obserwując, jak faszyści walą się na bruk. Ale fachowcy powiedzą, że cierpi przekaz historyczny. Polscy rekonstruktorzy stawiają sobie za punkt honoru unikanie tak zwanego czeskiego scenariusza, czyli odgrywania scen, które w rzeczywistości nie miały miejsca. Czesi odgrywali na przykład obronę kraju przed wkraczającymi wojskami niemieckimi, co w Polsce stało się przedmiotem docinków. Jedną z bardziej zajętych osób na Cytadeli jest Henryk Ratyński. Ubrany jak spod igły, siwy, uśmiechnięty, krawat z Polską Walczącą, do piersi przypięte odznaczenia. Ratyński reprezentuje środowisko żołnierzy A K z autentycznej Grupy „Kampinos”. Odgrywa rolę kogoś w rodzaju narratora. Kiedy rekonstruktorzy przygotowują się do odegrania bitwy o Warszawę, on z przejęciem, podniesionym głosem, akcentując poszczególne wyrazy tak, jakby występował na plenum, opowiada o chwale i tragedii tej grupy. O walce o Dworzec Gdański (pięciuset naszych tam poległo), o tym, jak chłopcy zadawali straty przeważającym siłom wroga. On sam został w czasie wojny ranny od wybuchu pocisku… Coś się nie zgadza. – Który pan jest rocznik? – pytam. – 1935 – odpowiada Ratyński ze spokojem. – I walczył pan w powstaniu? – Nie, po drugiej stronie Wisły byłem, jak ten pocisk wybuchł. Nawet blizna została, o, tu… Żołnierze środowiska A K „Kampinos” siedzą w cieniu. Są jedną z atrakcji, chyba nie najważniejszą. Jest tak gorąco, że nie mają siły wyjść. Nieruchomi jak posągi, mówią mało, żeby nie tracić cennej energii, zresztą, przez lata opowiedzieli już wszystko, o każdym kawałku powstańczej Warszawy. Wśród nich Edward Duchiński ze zgrupowania „Żaglowiec”. Walczył dosłownie kilka kroków stąd, odbijając się przez kilka dni wraz z topniejącą grupą kolegów od Dworca Gdańskiego jak od ściany; niedaleko wraz z niedobitkami oddziału składał broń, idąc między szpalerami Niemców; niedaleko od Cytadeli wytężali słuch, licząc bezskutecznie na wsparcie z praskiego brzegu; to przecież kilka kroków stąd na jego oczach zginął „Kamień”, dzielny żołnierz z Wiersz,

a on nawet nie mógł pogrzebać ciała. Edward Duchiński twierdzi, że rekonstrukcja go zachwyca. Przypomina mu się wszystko na widok tych mundurów i tej wspaniałej młodzieży. Tomasz Kowalczyk, organizator „Grenadiera”: – Pokazaliśmy dioramę akcji Kutschera łączniczce „Kamie”, która jako dziewczyna brała udział w tym zdarzeniu. To ona jako pierwsza zasygnalizowała, że Kutschera wyszedł z domu, i dała tym samym sygnał do rozpoczęcia akcji. Popłakała się, ale nie dlatego, że rozdrapaliśmy rany. Ona była szczęśliwa, że ktoś chce o niej pamiętać. Henryk Ratyński: – Ja o powstaniu mogę bez końca opowiadać, proszę bardzo, dlaczego nie? I o tym, jak nasi chłopcy zadawali Niemcom dotkliwe straty w Puszczy Kampinoskiej, i o tym, jak powstała Niepodległa Rzeczpospolita Kampinoska, i o bohaterskich walkach o lotnisko bielańskie również. O krwi przelanej, o wszystkim. Ale młodzi tego już nie słyszą. Nawet jak zdjęcia w szkołach pokazuję, oni nie słyszą. Młodzi chcą dotknąć, zobaczyć na żywo, usłyszeć, jak karabin grzechocze. Dlatego rekonstrukcje są takie wspaniałe. Zachwycony jestem. Zachwycony jest mimo tego, że publiczność, która słucha jego opowieści o „Kampinosie”, z trudem maskuje zniecierpliwienie. Dziecko dopytuje, kiedy zaczną w końcu strzelać. Ludność cywilna Warszawy też chciałaby już zacząć, bo upał niemiłosierny. Grzeje się silnik w oryginalnym Adlerze. Historia mówiona, owszem, jest ważna, ale przyszliśmy tu po to, żeby zobaczyć, jak giną ludzie, jak grają karabiny maszynowe (na gaz), żeby usłyszeć huk granatów i ujrzeć tumany bitewnego kurzu. Podobnie jak Ratyński, Piotr Kryn z GRH „Wiking” (na Cytadeli nie występują) wierzy, że takie działania edukacyjne mają sens, że publiczność zgromadzona wokół bitwy o Berlin, obrony barykady czy kampanii wrześniowej nabędzie wiedzę o tym wydarzeniu. Niechby nawet i ułomki wiedzy – w czasach kiedy wiedza ucznia o I I wojnie światowej kurczy się i usycha, będzie to zawsze coś. Ale profesor Tomasz Szlendak jest sceptyczny: – Młodzi ludzie odbierają rekonstrukcje jako coś w rodzaju filmu w 3D , żadna historia nie zostaje w głowach. I przywołuje przykład bitwy pod Grunwaldem: – Organizatorzy opowiadali nam, że widzowie po bitwie nie potrafią rozpoznać rycerzy poszczególnych armii. *** Przy okazji rekonstrukcji zawsze pada pytanie o granice, których przekraczać nie wolno. To pytanie prowadzi do awantury. Podobnie jak w kwestii autentyk–replika, tak i tu panuje oczywiste poplątanie. Z jednej strony śmierć wygląda na niegroźną, z drugiej – rekonstruktorzy pokonują kolejne progi wrażliwości. W 2010 roku w Będzinie organizatorzy widowiska historycznego chcieli zrekonstruować pacyfikację tamtejszego getta, pokazując między innymi spędzanie żydowskich dzieci na rampę i do wagonów bydlęcych. Po fali krytyki zrezygnowali z części scen.

W 2012 roku, żeby unaocznić bestialstwo żołnierzy Rosyjskiej Wyzwoleńczej Armii Ludowej (RO N A ), rekonstruktorzy we Wrocławiu wyrzucili zakonnika z okna, a jednego z powstańców przeciągnęli po bruku na linie przywiązanej do motocykla. Najwięcej emocji wzbudziła rekonstrukcja Powstania War​​szawskiego na Czerniakowie w 2007 roku. Podczas walk żołnierze niemieccy gwałcili tam Polki, w ostatnich dniach powiesili też księdza Józefa Stanka. Skoro normalne w rekonstrukcjach średniowiecznych jest dobijanie rannych, dlaczego nie pokazać tego w rekonstrukcjach z I I wojny światowej? Dlaczego, ku przestrodze oczywiście, nie zrekonstruować aktu wieszania? Jeśli ksiądz Stanek został naprawdę powieszony, dlaczego udawać, że było inaczej? Jeśli dochodziło do gwałtów, dlaczego nie wysłać publiczności sygnału, że tak wyglądała rzeczywistość powstania? O czym wolno pamiętać, a o czym trzeba zapomnieć? Jeśli Arturowi Żmijewskiemu wolno w ramach performansu wpuścić nagich ludzi do komory gazowej, żeby mogli tam pograć w berka, dlaczego na przykład zabronić rekonstruktorom inscenizacji wyzwolenia obozu w Auschwitz? Tomasz Kowalczyk: – Nie sposób podczas takich inscenizacji uniknąć pokazywania cierpienia, wycinanie go z walki byłoby absurdem. Zgadzam się, to nie jest normalne, tak jak normalna nie jest wojna. Ale podczas jednej z rekonstrukcji pograliśmy za mocno. Pokazaliśmy zdobycie dwóch barykad powstańczych, Niemcy wybili warszawiaków do nogi, czterech esesmanów wciągało dziewczynę do pawilonu. Jak się wszystko skończyło, zapadła kompletna cisza, nie było oklasków. Dzieci to oglądały. Więcej takich rekonstrukcji robić nie będziemy. Ja wiem, że takie zdarzenia miały miejsce, ale musimy opowiadać je inaczej, bo w innym przypadku widzowie zapamiętają wyłącznie okrucieństwo. – Przegięciem to są Bękarty wojny Tarantino i wywrócony do góry nogami obraz wojny – uważa z kolei Piotr Jastrząb z „Ostheer”. – My robimy teatr historyczny. Liczy się wierność faktom. A przy okazji fajna zabawa, którą coraz rzadziej mącą zdarzenia takie jak spod Zamku Ujazdowskiego. Widziałem na własne oczy: jeszcze zanim rozpoczęła się inscenizacja, w ciszy i wśród szumiących niespokojnie drzew, do jednego z uczestników podeszła kobieta o białych jak mleko włosach. Chłop był wysoki, ona niziutka, musiała zadzierać głowę, żeby zajrzeć w jego szczere, niebieskie oczy. On mówił coś spokojnie, uśmiechał się łagodnie. – O co chodziło tej pani? – zapytałem nieco później. – Mówiła, że przypominam jej oprawcę, którego zapamiętała z dzieciństwa – odpowiedział rekonstruktor. *** Wieczorem, kiedy na Cytadelę spada zmrok i odchodzą ostatni widzowie, kiedy rozwożą

do domów ostatnich żywych powstańców, między pałatkami i w namiotach rozkwita życie towarzyskie, jak to na wojnie: z manierek leje się płyn inny niż herbata. Rozmawiają o historii, oceniając swoje mundury, autentyczność sprzętu. Im więcej autentyków, tym poważniejszy rekonstruktor, wiadomo. Wiedzy fachowej mógłby pozazdrościć im niejeden naukowiec. Jak to jest z tym wieńcem na czapkach oficerów Wehrmachtu, popularnie zwanym kapustą? A mianowicie, czy pierwsze były haftowane, czy też były to wytłoczki? A która krawcowa szyje najlepsze koszule pod mundur? Cały kłopot, rozumiesz, w tym, że nie robią już tuńczyków w tradycyjnych konserwach, wszystkie mają zawleczkę na wieczku, a przecież kiedyś zawleczek nie było. Mam mauzera z Chin. Na japończyka nie wystarczyło. Dobrze jest mieć karabin na gaz, wychodzi taniej niż ślepaki. Gdzie kupiłeś te buty? A jakimi gwoździami podkułeś? Ze znalu? A gdzie z wykrywką chodzisz? Ja to, jak zaczynałem, to znalazłem buta z zawartością w środku. Mundur masz z Niemiec, Poznania czy Chin? Wiecie, że w Chinach jest podobno moda na przebieranie się do ślubu w faszystowskie mundury? O żabce do bagnetu wz. 24 będą debatować do rana. 2012

Planeta Auschwitz. List do chrześniaczki Droga Alu, zastanawiałem się dzisiaj, czy w swoim pięcioletnim życiu słyszałaś już wyraz Auschwitz. Auschwitz, Auschwitz, jak to brzmi? Obojętny, suchy i drewniany jak cała niemiecka mowa wyraz, z poświstem wewnątrz, trudna zbitka spółgłosek, która sprawia wrażenie, jakby słowo brało w środku zbyt ostry zakręt. Może mignął gdzieś w powietrzu podczas Twoich dziecięcych zabaw przed telewizorem czy radiem, mignął i utonął, jak inne niezrozumiałe wyrażenia. Idiosynkrazja, Weltschmerz, ircha, kastaniety, Auschwitz. Dopiero za kilka lat, kiedy otworzysz pierwszy podręcznik do historii, zacznie wypełniać się ołowianym ciężarem. Pomyślałem o tym na kilka dni przed obchodami kolejnej rocznicy wyzwolenia obozu koncentracyjnego K L Auschwitz-Birkenau. Do Oświęcimia już ciągnęły korpusy dyplomatyczne, prezydenci, setki reporterów, byli więźniowie. Byłych więźniów wymieniam na ostatnim miejscu celowo, bo nie oni byli w tym wszystkim najważniejsi. Pomyślałem, że napiszę do Ciebie list. Nie do przeczytania jutro ani za rok. Podsunę Ci go, kiedy już dorośniesz. List o tym, że nie powinnaś bać się tego miejsca. Ja się bałem, mimo że kiedy pierwszy raz odwiedziłem obóz, byłem już dorosły. Owszem, wielokrotnie podróżowałem po nim wcześniej, wgapiony w telewizor czy kartki podręcznika do historii. Ta sama trasa czeka za kilka lat i Ciebie. Po raz pierwszy jednak dotknąłem Ściany Śmierci, szubienic, chłodnej ciszy najstarszego krematorium, szyn na rampie. Przed tą wizytą bałem się, że od nadmiaru wzruszeń wybuchnę płaczem i stracę męską twarz. Tymczasem nic z tych rzeczy – obejrzałem walizki, zdjęcia, Różewiczowski warkocz za szybą, buty, lalkę, okulary, wnętrza baraków, ogarnęła mnie wielka przestrzeń Brzezinki, po której grasował porywisty wiatr. I nic. Czułem się niestosownie. Ani jedna łza nie popłynęła po policzku, choć powinna. Czy oznacza to, że jestem człowiekiem bez serca, czy może żyjemy w kraju, który oswaja nas od dzieciństwa ze świadomością istnienia pamiątek po piekle, tak bardzo, że stąpając z wprawą po śladach zbrodni, nie odczuwamy zdziwienia, niczym turysta od dzieciństwa starannie przygotowywany do wizyty w szczególnym muzeum? Mam nadzieję, że to drugie. Czy kiedy pójdziesz do szkoły, przejdziesz tę samą drogę, co ja, Twój ojciec, mój brat, moi rodzice? Mam nadzieję, że tak. Przed każdą taką rocznicą do Oświęcimia zjeżdża wędrowne plemię reporterów, żeby

napisać kolejny tekst rocznicowy. Zazwyczaj kręcimy się bezradnie, próbując znaleźć wyjście z fatalnego dylematu – pisać trzeba, a wszystko już zostało napisane. Każda tragedia spenetrowana od góry do dołu, każdy barak i każda piędź ziemi nasiąkłej krwią. Nawet te najstraszniejsze momenty, wieści o ludziach, którzy po wyzwoleniu obozu szukali wśród zwłok złotych zębów i zegarków – wszystko to już wiemy. Choćby iskra świadomości literackiej wystarczy, by zadać sobie pytanie: co jeszcze można napisać o obozach koncentracyjnych po Tadeuszu Bo​rowskim? Jest jednak pewien szczegół, o którym mówi się od niedawna i raczej niechętnie – dziesiątki lat po tragedii istnieją dwa obozy. Pierwszy, ten, który tkwi w naszych głowach, w oczach turystów, historyków, to obóz wielkich rocznic. Pojawiają się w nim wtedy prezydenci ze wszystkich stron świata, młodzież i dawni więźniowie w pasiakach. Przez pola Brzezinki niesie się w takich dniach monotonny apel poległych. Numer obozowy, imię, nazwisko, data urodzenia, data śmierci. Rocznica wyzwolenia obozu przemija w chłodzie, Marsz Żywych przechodzi Drogą Śmierci wśród świeżej wiosny, rocznica zagłady obozu romskiego, kiedy do Brzezinki zjeżdżają tabory autobusów i aut pełne kolorowych spódnic, szelek, kapeluszy, oblana jest sierpniowym skwarem. Ale jest też drugi obóz. Kamerzyści chowają sprzęt i odjeżdżają w kierunku innych rocznic, prezydenckie czartery kołują po pasie startowym w Balicach. Wtedy się pojawia. Kiedy pierwszy raz przyjechałem do Oświęcimia, bardziej niż rozmiary tragedii i pozostałości bestialstwa poruszył mnie fakt, o którym wcześniej nie miałem pojęcia – życie w cieniu Zagłady. Była sobota, w budynku dla pracowników obozu, położonym już w strefie muzeum, beztrosko kwitły kwiaty, niedaleko stali mężczyźni z piwem, na parkingu przy obozie turyści jedli hot dogi i keczup kapał z bułki na chodnik. W Brzezince dwie kobiety z rowerami skracały sobie drogę z działek, rozmawiając między barakami o kłopotach rodzinnych. Po głowie plątały się urywki z Miłosza i Szczypiorskiego. Jeszcze później usłyszałem anegdoty o miejscowych – jeden po pijaku zasnął w krematorium, inni w poszukiwaniu grzybów halucynogennych pełzali na czworaka niedaleko od łączki, na której Sonderkommando paliło zwłoki zagazowanych. Traf chciał, że pełzali przed oczami zdumionej wycieczki z Izraela. W pozostałościach nieludzkiego świata ciurkały strumyki zwyczajności, spokoju i zobojętnienia. Byłem częścią jednego z nich. Dlaczego? Czy odległa i spenetrowana światłami kamer tragedia mniej dolega? A może czas spiłowuje kolce drutów kolczastych? To są dwa światy, które mieszają się bardzo niechętnie. Gdy z Auschwitz do Birkenau rusza Marsz Żywych, miasto przepoławia szarfa obstawiona przez ponurych osobników z najróżniejszych służb wywiadowczych. Miejscowi stoją na balkonach, przerywają na moment swoje zajęcia i wychodzą przed bramy zakładów, żeby obejrzeć tłum przesuwający się Drogą Śmierci. Wśród tego tłumu oświęcimian jest raczej niewielu. Czy może być inaczej, czy też statystyk od praw historycznych udowodniłby szybko, że proporcje są identyczne jak w czasie wojny? Ostatnio dowiedziałem się na przykład o kinie. W 1944 roku, kiedy mordowanie szło

pełną parą, jedni oświęcimianie przemycali do obozu leki, broń, korespondencję. Inni chodzili do nowo otwartego kina oglądać znakomite filmy z wiedeńskiej wytwórni. Sala była wypełniona po brzegi, obok siebie Niemcy i Polacy, ramię w ramię. Do dzisiaj wspominają, że przy niesprzyjających wiatrach z enklawy kinowej sali wychodzili w swąd palonych ciał, który niósł się od Brzezinki. Nie ma lepszego miejsca do roztrząsania pytań, na które, miejmy nadzieję, nigdy nie będziesz musiała odpowiadać: czy stanąć po stronie kinomanów, a po powrocie do domu szczelnie zamknąć okna, czy narażać się na śmierć w imię cudzej sprawy? Jeżeli odwiedzisz kiedyś poobozowe tereny, będzie Ci jeszcze łatwiej niż mnie. Zanim dorośniesz, z kilku garści żyjących do dzisiaj więźniów pozostaną nieliczni. I mało prawdopodobne, byś się na nich natknęła. Takie rozmowy są trudne, znacznie trudniejsze niż lektura poruszających świadectw, bo pośrednik osłabia przekaz, więc część energii gubi się i rozprasza. Spotkania z nimi, jeżeli tylko masz nieco więcej czasu, wyglądają identycznie. Najpierw rytualne westchnienie: „Przecież ja już wszystko powiedziałam/powiedziałem”. Ale za chwilę rozkręca się płyta ze starą opowieścią i kręci się, kręci coraz szybciej, chaotyczne wspomnienia, poprzeplatane obrazy, gordyjski węzeł bestialstwa, groteski, czarnego humoru, burza nieskoordynowanych obrazów, która może trwać całymi godzinami, jeżeli tylko chcesz słuchać. Siadasz naprzeciwko osiemdziesięcioletnich mężczyzn i kobiet, płynie opowieść o tym, ile wszy wyłowionych z własnej odzieży można zabić w ciągu jednego wieczoru (rekord numeru 17524 wynosi sto). Patrzysz na pomarszczone, pełne spokoju twarze, przez które przelatują niespodziewane grymasy bólu. W trakcie rozmowy pojawiają się na stole kolejne książki, zapiski, teczki ze zdjęciami. Nie, obóz nie śni im się po nocach, zbyt dużo czasu minęło. Pytasz, jak to jest z tym przebaczaniem, tak, przebaczyli, już dawno przebaczyli, zaprzyjaźnili się z Niemcami, kiedy sił wystarczało, jeździli rozmawiać z niemiecką młodzieżą, syn jednej z nich jest nawet ojcem chrzestnym jakiejś Niemki, a z kolei tej Niemki ojciec jest ojcem chrzestnym jej syna. Tak, wybaczyli, chociaż… chociaż jeden z byłych więźniów był niedawno na zaproszenie sióstr zakonnych w małej niemieckiej miejscowości, oglądał procesję z boku i patrząc na plecy spokojnie, równo maszerujących mężczyzn, pomyślał, że mundury SS leżałyby na tych plecach jak ulał. Przed tobą więzień z numerem obozowym 121, dobry, „stary numer”, w obozie pięć lat. Pucołowaty starszy pan w okularach, prywatny fryzjer Rudolfa Hössa. Człowiek, który brzytwą i nożyczkami objeżdżał przez trzy lata ucieleśnienie zła, zastanawiając się, jak to możliwe, że zło jest tak dobrze wychowane, nigdy nie krzyczy i nie bije. Niemieckie dzieci pytają go podczas spotkań, dlaczego nie poderżnął Hössowi gardła. Co ma odpowiedzieć: że tym gestem poderżnąłby również gardła kilku tysiącom więźniów, sobie, swojej rodzinie? Wyobraźnia rozpoczyna swoją okrutną pracę – jak numer 121 wyglądał sześćdziesiąt pięć lat temu, jak zachowywał się, kiedy esesmani katowali go kolbami, czy płakał, czy

zagryzał zęby? To jest moment, kiedy dramat wisi w powietrzu i znika czas, pod rękę ze starszym mężczyzną wędrujesz w przeszłość, powracając do lata 1940 roku, kiedy obóz zaczął zapełniać się pierwszymi transportami. – Trafiliśmy na inną planetę – opowiada numer 17524. – To było tak nierzeczywiste… Pamiętam pierwsze obrazy, są jak zaczarowane wspomnienie zuganga: wchodzimy w świat bez zieleni, głęboko szary, jakieś bezpłciowe postacie w dziwnych ubraniach snują się między barakami. Kobiety? Mężczyźni? Nie odgadniesz. Okazało się później, że to Żydówki słowackie w ubraniach jeńców radzieckich. Dla mnie początek to przede wszystkim niewyobrażalny smród. Żyliśmy bez światła, wody, urządzeń sanitarnych, funkcję sanitariatów pełniła długa cementowa rynna. Zamiast podłogi w baraku błotniste klepisko. Kto dostał pryczę przy ziemi, był skazany na błyskawiczną chorobę i śmierć. Nie myłam się trzy miesiące. Wanda myła się w herbacie. Takie spotkania zawsze pełne są przerw, mimo że opowieści snują się po raz nie wiem który, że obudowane są deklaracjami, że to już daleka przeszłość i wszystko zostało przetrawione. Zawsze jest głuche westchnienie, moment, kiedy oczy rozmówcy napełniają się łzami albo głos się łamie. Z takich spotkań wychodzę chory. To jest dziwne uczucie – niby nic nowego. Nic, czego nie można byłoby się spodziewać po lekturze Borowskiego, Szmaglewskiej czy Grzesiuka. A mimo to znowu spływa na ciebie choroba i jakieś dziwne zmęczenie, jakby ktoś zdjął ze swoich barków kawał niewyobrażalnego ciężaru i położył na twoje plecy. Znowu dopada myśl, gdzie są granice przebaczenia. Mimo że to nie twoja wojna ani twój obóz, nikt z rodziny tam nie zginął. Czym innym jest obóz prezydentów, dziennikarzy i historyków, czym innym obóz starych więźniów, którzy rzadko kiedy używają wielkich słów. Opowiadają prywatne historie, pełne szczegółów – o kupnie zawszonego swetra, przez który zaraziła się tyfusem, o tym kapo, który zamiast ręki miał protezę. Odpinał tę protezę i bił nią na śmierć albo kazał kłaść więźnia pod walec ugniatający kruszywo. To jeden z tych ciężarów, na które trzeba się zgodzić. Jeszcze jedna nauka płynie z tych spotkań – każde z nich otwiera świat piekielnych paradoksów. Na przykład taki, że im więcej pracy miało zatrudniane do palenia zwłok Sonder​kommando, tym łatwiej żyło się najstarszym więźniom. W piekle również obowiązuje zasada „kto pierwszy, ten lepszy”. „Stare numery” otrzymały stanowiska funkcyjne, dzięki czemu śmierć zaglądała im prosto w oczy nieco rzadziej niż innym. Albo niechęć najbliższej przyjaciółki numeru 17524, również byłej więźniarki, do książek o tematyce obozowej. – Książek o Oświęcimiu z zasady nie czytam, bo to jakaś makabra – opowiada. – Nie można pisać, że zdarzyły się wyłącznie upodlenie, bestialstwo i komory gazowe. Gdyby tak było, nikt by nie przeżył. Więc były w obozowej codzienności jaśniejsze punkty. Co w tym dziwnego? Musieliśmy się przecież ratować, również śmiechem. Tak, często się śmiałyśmy z różnych głupot, żeby nie zwariować. W obozie prawie do końca występował kabaret, były śpiewaczki z Francji.

17524: – Na przykład ta morderczyni Mandl. Największa diablica. Leżała kiedyś w szpitalu, a dziewczyny wyczytały z jej karty chorobowej, że ma bóle podczas stosunków płciowych. A puszczała się przecież wspaniale. Ile myśmy się z tego naśmiały. Albo orkiestra. 121: – O tak, orkiestra. Takiej orkiestry już później w życiu nie słyszałem. Pomagała przetrwać. Zdarzało się, że wracaliśmy z pracy i po lewej stronie od bramy leżał stos trupów, a po prawej stali muzycy. Adam Kopyciński, Adam Wysocki z zespołu Dana, fantastyczni muzycy. Czego oni nie grali? Kalif z Bagdadu, Poczta w lesie, Pszczoła, Alte Kameraden, marsz Radetzkiego, szybkie i skoczne francuskie marsze, dobrze się przy nich maszerowało, bardzo dobrze. Jak to pojąć? Kiedy nadejdzie osiemdziesiąta rocznica wyzwolenia obozu, będziesz już dorosłą kobietą, świeżo po studiach, zainteresowaną historią bądź nie. Zakładam, że zarejestrujesz tę rocznicę, na którą zjadą prezydenci i dziennikarze. Byli więźniowie raczej już nie dotrą. Ta rocznica ma szczególny kontekst – na drugim końcu Polski, w Gdańsku, trwa proces pomiędzy antysemitą a pisarzem, który w męskich, konkretnych słowach odważył się antysemicie odpowiedzieć. Odpowiedzieć tym samym języ​kiem, którego używa antysemita. Antysemita się obraził i złożył pozew. Po sali sądowej w kierunku zwolenników pisarza niesie się szept: „Hitler miał rację. Miał rację. Miał rację”. Taki szept słychać nadal w wielu polskich domach. Szepczą go rówieśnicy byłych więźniów. Ale nie tylko, młodsi też. Ciekawe, kiedy po raz pierwszy go usłyszysz? 2005

Natłustka Jak pachnie zbrodnia po sześćdziesięciu latach? Przede wszystkim czuć ją chemikaliami. Na przykład ponad osiemdziesiąt tysięcy par butów należących do więźniów wymordowanych w K L Auschwitz-Birkenau pachnie olejem kopytkowym. To substancja wytwarzana z kopyt zwierzęcych, zalatująca dawno zjełczałym tłuszczem. Doskonale konserwuje skórę. Do oleju dodaje się lanolinę – wosk zwierzęcy otrzymywany podczas czyszczenia wełny owczej. Miła woń, trochę jak kosmetyki albo proszek do prania. I jeszcze benzyna lakowa. Ciężki chemiczny zapach. W ten sposób powstaje natłustka. Naciera się nią buty. Buty pachną inaczej niż walizki, w których Żydzi przywozili swój dobytek. W muzeum mówią, że w butach pozostało więcej zapachu człowieka. Bo są przechodzone, bo wsiąkała w nie krew, pociła się stopa. A walizka? Ktoś trzymał ją przez moment za rączkę. Nie więcej. Drzwiczki do pieców krematoryjnych, długie pogrzebacze do przesuwania zwęglonych ciał, metalowe wzierniki, przez które esesmani sprawdzali, czy ciała w komorze przestały się ruszać – pachną paraloidem B -44 albo cosmoloidem, zwanym też woskiem mikrokrystalicznym. Mają zapach rozcieńczalników. Rozcieńczalniki pozwalają utrzymać w ryzach korozję. Są jeszcze zapachy starych dokumentów, zbutwiałych banknotów chowanych pod podeszwą, papierowej wyściółki, listów pisanych z obozu. Ostre zapachy metalowych łyżek, które wygięły się od gorąca. Zardzewiałych nożyczek, noży, widelców… Wszystkie wonie mieszają się w pracowni konserwatorskiej muzeum w Oświęcimiu. To jedno z najnowocześniejszych tego typu laboratoriów w Europie. W sterylnych wnętrzach wyłożonych bielutkimi płytkami grupa kilkunastu młodych ludzi konserwuje materialne ślady zbrodni. Kafelki ani świeżo pomalowane ściany nie pachną. Konserwatorzy chodzą w białych fartuchach. Nic nie tłumi woni skóry, metalu, chemii. Pachną makatki, którymi więźniarki wyściełały podłogi baraków, pachną stare mapy i plastik, który je okrywał. Kawałki materii leżą na stołach niczym ciała przygotowane do operacji. Do kogo należał ten but? Od dwóch lat najwięcej wysiłku pochłaniają buty. Te same, które w bloku 5 można oglądać przez szybę. Zachowały się, bo Niemcy nie zdążyli ich wywieźć ani spalić. Leżały w błocie Brzezinki, kiedy w styczniu 1945 roku odnaleźli je Rosjanie. Od 2003 roku konserwatorzy zabezpieczali buty dorosłych. Teraz przez ich ręce przechodzą buciki dziecięce.

Paweł Kwiek, Krzysztof Kolasa i Łukasz Wójcik siedzą na zydelkach wokół góry obuwia. Pochyleni, ze skrobaczkami w dłoniach, przypominają kucharzy obierających ziemniaki. Pomieszczenie wypełnia dławiący zapach, który szybko wnika w płuca. Na ustach mają maski, ale woń i tak dostaje się do gardeł. – Starość, stęchlizna, wilgoć, chemikalia – wyliczają składniki zapachu, wydłubując z podeszew kamyki. Z niektórych butów wysypuje się słoma. Do innych przylepiło się błoto. Co oznacza, że do komory gazowej dziecko szło przez deszcz albo roztopy. Z butów wysypują się też trociny. To pamiątka po poprzednich konserwatorach, którzy impregnowali buty w specjalnej wirówce. Wrzucali je do obrotowej beczki wypełnionej trocinami pomieszanymi z drobnym żwirkiem, olejkiem cedrowym i lanoliną. Efekt był bardzo dobry, ale obuwie się niszczyło, więc konserwatorzy ​przeszli na prace ręczne. Paweł Kwiek: – Tu nie można zbyt wiele myśleć. Na początku, gdy brałem but do ręki, zastanawiałem się, do kogo mógł należeć. Na czyją nogę pasował. Ale tak się nie da, bo trudno pracować. Przyzwyczaiłem się i jakoś idzie. Wydłubują kamyki i trociny, wytrzepują kurz. Po siedem godzin dziennie, więc rozmawiać trzeba. Rozmawiają przy stercie butów o dziewczynach, imprezach, o tym, co zdarzyło się wczoraj na mieście. Czasem coś znajdą. Ostatnio na przykład opakowanie po kremie nivea lub wyściółkę ze sprawdzianu z matematyki w bucie jakiegoś dziecka – na kartce widać dobrze słupki cyfr. Czasem rozmawiają ze sobą jak czeladnicy od szewca. O tym, że po butach można poznać status pomordowanych. Buty z lichych tkanin przemieszały się z tymi z dobrze wyprawionej skóry. Niektóre damskie pantofle do dzisiaj zachowały szyk i widać, że kosztowały kawał grosza. Albo o tym, że tamte buty są cięższe od dzisiejszych. Skóra grubsza, gorzej wyprawiona, stwardniała na kamień, w podeszwach dużo gwoździ, podków, klamer. Że drewniak drewniakowi nierówny. Biedota musiała chodzić na niewygodnych podeszwach z jednego kawałka drewna, a lepiej sytuowani szli do gazu na podeszwach z kilku kawałków drewna połączonych skórą i paskami. Dzięki temu stopa lepiej pracowała. Bardzo rzadko zdarza się but luksusowy – z podeszwą ze sztucznego tworzywa. Szmaciaki poddały się pierwsze. Po sześćdziesięciu latach materiał jest podziurawiony, rozłazi się w rękach. Pokiereszowały go mole. W niektórych butach można znaleźć larwy insektów. Chłopaki wypełniają kolejną skrzynkę. Seledynowy but z czerwoną wstążką na sznurowadle – może biegła w nim do komory gazowej dziewięcioletnia Felicja Gold, której aż do 1944 roku udawało się ukryć w łódzkim getcie? A może jedna z sióstr Papa? A może Livia albo Erica? Może jedna z bliźniaczek Fuchs? Bucik obszywany grubą dratwą – czy nosił go trzyletni Gyurika Káldor z Węgier, czy raczej mały Belg Bernard Wajland? Pepegi, wiatrówki, pantofle… Niektóre w całkiem dobrym stanie. Dopiero z bliska

widać, że wszystkie są poskręcane i pogięte, jakby ponad sześćdziesiąt lat temu męczyły się w konwulsjach. *** Mirosław Maciaszczyk i Tomasz Irzyk, starsi konserwatorzy z pracowni, mogliby chodzić po muzeum Auschwitz z zawiązanymi oczami. Część miejsc rozpoznają nosem. Na przykład bloki otwarte dla turystów różnią się zapachem od tych, do których turyści nie mają wstępu. Na zamkniętych blokach w powietrzu czuć starość i cierpienie. Co to znaczy czuć cierpienie? To tak, jakby w ciężkim powietrzu zastygły krzyki kobiet poddawanych zabiegom ginekologicznym albo odgłosy bicia. Zapach męczarni. W blokach zamkniętych od sześćdziesięciu lat stoi gęste i nieruchome powietrze. W blokach, po których krążą turyści, powietrze jest inne. Drzwi otwierają się i zamykają, czasem jest przeciąg, ludzie przychodzą ze swoimi perfumami, przynoszą świeży pot, woń śniadań i obiadów. Chemikalia najbardziej czuć na bloku 4, gdzie przechowuje się dwie tony włosów. Czuć je do tego stopnia, że najwrażliwsi ludzie wymiotują. Tomasz Irzyk: – Łaziłem po wielu miejscach, w których wiało stęchlizną i wilgocią, ale nigdzie nie czułem takiej ciężkości powietrza, co tutaj, w zamkniętych blokach. – To jest zapach obozu. Tak pachnie śmierć – dodaje Krzysztof Kolasa. *** Skrzynka z butami wędruje dwa pomieszczenia dalej. Zapach kurzu i stęchlizny jest już słabiej wyczuwalny, bo przytłumia go woń natłustki. Wśród skrzynek siedzą trzy wesołe dwudziestolatki. Gadają o chłopakach, zakupach, pogodzie. Pochylone nad stołem przekazują sobie kolejne buty. Sylwia Kochan myje każdy specjalnym mydłem konserwatorskim. Sylwia Sikorska wyciera, a Agnieszka Szerszeń pędzelkiem nanosi natłustkę. – O, proszę porównać – mówi z zadowoleniem Agnieszka, pokazując dwa buty. Na jednym skóra jest martwa, na drugim, tym zakonserwowanym, połyskuje żywym blaskiem. – Po wyschnięciu wyglądają jak nowe. Odzyskują kolory. W niektórych można by chodzić. Dziewczyny mają lepszą pamięć niż chłopcy. Pamiętają pojedyncze buty. Gdy zaczynały pracować przy konserwacji, przez ich ręce przechodziły buty dla dorosłych. Duże numery. Przypadkiem pojawił się sandałek z wgłębieniami od ​dziecięcych palców, jakby przed chwilą ściągnięty z małej stopy… Albo ten bucik ortopedyczny, rozmiar 20, z korkową podeszwą. Chłopiec musiał utykać, idąc do gazu. Nie, to nieprawda, że płakały. Może jakaś inna dziewczyna. Nie przyszły tu w końcu po wzruszenia, lecz do konkretnej pracy. Spisują nazwy zakładów szewskich widoczne na wewnętrznej stronie cholewy.

Dziesiątki nazw i adresów. „Royal”, „Lipsia”, „A. Wypyszyński, Warszawa, Niecała 5”, „Cinderelle”, „Den Haag – Amsterdam”, „Parisia”, „Pracownia wykwintnego obuwia, Antoni Szela, Łódź, ul. Piotrkowska 96”… Uważnie przyglądają się butom na obcasie albo na koturnach. Czasem któraś westchnie z żalu, że takich fasonów już się nie robi. Nie lubią kozaków, bo jest kłopot z wyczyszczeniem. Sylwia Kochan zapamiętała but z wężowej skóry wyprodukowany przez zakład Dermata. Na pewno należał do jakiejś elegantki. Natłuściły go i zaczął tak pięknie błyszczeć, tak pięknie… *** Większość konserwatorów pochodzi z Oświęcimia i okolic. Żyją pod rękę z obozem od wczesnego dzieciństwa. To nieodłączna część ich świata. Starsi pracownicy mogli jeszcze bawić się w wojnę w budynku Starego Teatru, w którym Niemcy przechowywali cyklon B. To był fantastyczny plac zabaw. Ich rodzice należą do pokolenia, które pamięta zapachy z ciastkarni położonej na terenie byłego obozu. Grzybiarze bardzo lubią lasy wokół lagru w Brzezince. Tomasz Irzyk, rocznik 1979: – Do obozu jesteśmy przyzwyczajeni. Góry butów każdy z nas widział nieraz przez szybę. I nagle szyba znika, a my przechodzimy na drugą stronę. Bierzemy je do rąk, dotykamy starej skóry. Nie ma już masy, są pojedyncze sztuki, które kiedyś należały do konkretnych ludzi. Historia rozpada się na indywidualne przypadki. Zaczynasz myśleć, na jaką nogę mógł pasować ten but, jakie dziecko w nim chodziło. Oczywiście w pewnym momencie trzeba powiedzieć „stop”. Jeżeli chce się tutaj pracować, trzeba się skupić wyłącznie na materii. To nie jest brak wrażliwości, tylko konieczność. My tu mamy inne zadania: zbadać, jaki jest stan przedmiotu, jak go odrdzewić, zaimpregnować, zabezpieczyć. Żyje mi się dobrze, o piętnastej wsiadam do auta i wracam do domu. Staram się nie zabierać ze sobą myśli o butach. Główny konserwator Witold Smrek w obozie pracuje dwadzieścia lat. Nie rozmawia o tragediach, moralności, największej zbrodni w dziejach ludzkości. Nie używa wielkich słów, podobnie jak jego podwładni. Woli poprowadzić w kąt korytarza, gdzie w kilku gablotach schowane przed oczami turystów leżą spokojnie szczątki odnalezione podczas remontów. Smrek ogląda po raz kolejny pamiątkowe broszki w kształcie kartek żywnościowych (na jednej zachował się napis: „W Dniu Matki od Sali”, kromka sczerstwiałego na kamień chleba znaleziona w jednej z wartowni, butelka, kompasy, nieśmiertelniki jeniec​kie, wyciory do karabinów, okruchy stopionego szkła z baraków koło „Kanady”. – Dopiero tutaj czuję naprawdę, jak żyli. Biorę do ręki te rzeczy i potrafię sobie wszystko wyobrazić… *** Konserwatorzy nie tylko odmładzają materię. Zadają sobie również pytania. Kiedy powinni powiedzieć „dosyć”? Czy jest sens odmładzać przeszłość i przywracać

pozostałościom po Holocauście dawno zgasły blask? Są znakomite sposoby. Duraglit do konserwacji metalu. Tanina, wersenian, kwas cytrynowy. Aceton, toluen, fosforany. Wszystko w służbie ludzkiej pamięci. Na jednym ze stołów w pracowni leżą sprzęty obozowe codziennego użytku. Tomasz Irzyk pokazuje łyżkę i nóż: – Co jest prawdziwsze? Co mówi więcej? Czy ta pięknie wyczyszczona srebrna łyżka z wygrawerowanym ptakiem, czy może nóż zjedzony przez rdzę? Może powinniśmy zostawić te buty, żeby rozpadły się w proch, żeby tkaninę zżarły mole… Tak stanie się z włosami eksponowanymi w muzeum. Co jakiś czas konserwatorzy myli je w detergentach i środkach dezynfekujących. Powstał spór: czy włosy są szczątkami ludzkimi? Jeśli są, to nie wolno ich konserwować. Jeżeli nie są, można traktować je jak łyżki albo buty. Przeważyła pierwsza opcja. – Już są kruche, ale zanim rozsypią się w pył, minie co najmniej kilkadziesiąt lat. Będziemy je nadal pokazywać. Aż do stanu śmierci technicznej – ocenia Witold Smrek. – A buty pozostaną znacznie dłużej. Skóra to trwały materiał. Dziewczyny od pędzelkowania: – Dużo rozmawiamy o naszej pracy. Kiedy zaczęłyśmy tu pracować, część znajomych była zdziwiona. Jedni uważali, że to zajęcie obrzydliwe, inni mówili, że powinniśmy zostawić te buty i nie przywracać im kolorów. Niech się rozpadną. Że nie wypada robić takich rzeczy. Bo to niesmaczne. Sylwia Sikorska: – Powiem krótko i może mało odkrywczo: jestem dumna, że tu pracuję. I że dzięki mnie buty przetrwają dłużej. 2005

Sześćdziesiąt lat pielgrzymki Tuż przed świtem Denise Karagiorga jest gotowa do drogi. Na koszulę narzuciła jesienny płaszcz, nałożyła ortalionowe buty. Do tego czapka, dobra może na ateńskie mrozy, ale nie na podróż przez szczyt polskiej zimy. Rękawiczki, cienki szalik. Wystarczy. Za oknem pokoju gościnnego trzeszczy i wzdycha dwudziestostopniowy mróz. W białym świetle lamp widać druty kolczaste, dalej bloki K L Auschwitz wyłaniają się niewyraźnie z ciemności. Nad obozem mrugają styczniowe gwiazdy. Sześćdziesiąt jeden lat temu o tej porze jechała w niewiadome, w wagonie bez dachu, owinięta papą albo workiem po cemencie. A może spała już w barakach Neustadt-Glewe? Nie pamięta. Mieszają się daty i szczegóły. Za chwilę zapuka Szymon Kowalski, dobry polski duch Denise. Weźmie jej kuferek podróżny, chwyci mocno pod rękę, pójdą po skrzypiącym śniegu. W dłoni będzie trzymała różę. Bus przyjedzie punktualnie. W Gliwicach dosiądą się Elżbieta i Alina. Trzysta kilometrów na zachód od Oświęcimia, w środku gór, czeka na nią brat Johann. Szukała go sześćdziesiąt lat. *** Rodzina Domeneghinich miała szczęście, jeżeli przyjąć, że to słowo pasuje do losów ofiar obozów koncentracyjnych. Ojczym, wysoki rangą oficer greckiego lotnictwa, zdołał uciec do Egiptu. Do Auschwitz pojechali we czwórkę. Siedemnastoletnia Denise i jej młodszy o rok brat, mama Edith, babcia Elsa. Ale zginęła jedynie ta ostatnia. Zaraz w pierwszy dzień po przywiezieniu do Auschwitz została zagazowana przez Niemców. Był ciepły kwietniowy dzień. Denise pamięta, jak wysypali się na rampę, pewni, że przyjechali do pracy – dwa i pół tysiąca Greków po jedenastu dniach podróży w bydlęcych wagonach. Nie wiedzieli, że komory gazowe w Birkenau pracują pełną parą i zdarzają się dni, kiedy krematoria nie nadążają z paleniem ciał. Nie wiedzieli, co to są komory gazowe i krematoria – w Atenach nikt im o tym nie opowiadał. Nie pamięta już twarzy, nazwisk, czy jechali z nimi rówieśnicy, czy ludzie starsi. Tylko jeden szczegół – z sześćdziesięciu osób w ich wagonie po drodze zmarło dwanaście. Ustawili się w kolumny, do selekcji. Młodzi i silni na jedną stronę. Wśród nich Denise z matką i bratem. Reszta – prawie dwa tysiące osób – na drugą. Wśród nich babcia Elsa. Niedługo później przez obóz popłynął ciężki smród palonych ciał. Z krematoryjnego komina buchnął ciemny dym. – Już po nich. Wasze rodziny się palą – zakomunikował ktoś spokojnie matce Denise. Mijały miesiące. Krematoria pracowały nieustannie. Domeneghini mieli szczęście –

dobrze znali niemiecki. Matka Denise, Żydówka z Wiednia, rozmawiała z dziećmi w ojczystym języku. Cała trójka dostała dobrą pracę, pod dachem. One sortowały na „Kanadzie” rzeczy deportowanych do obozu. On pracował w magazynach z odzieżą więźniarską. Znajomy kapo pozwalał mu czasem podejść pod druty i zamienić kilka słów z siostrą. O czym rozmawiali? Jak wtedy wyglądał? Nie pamięta już, nie pamięta. Pewnie o tym, że matka żyje. Może o wszach na swetrze, złych butach albo o tym więźniu, który z braku bandaża owinął sobie głowę papierem toaletowym. Spał mocno, zbyt mocno. Rano okazało się, że szczur wygryzł w papierze dziurę wielkości pięści. Typowe historie z Birkenau. Na pewno nie o szczęśliwym dzieciństwie w Atenach, przy Arachovis 61, o planach, że ona będzie leczyć ludzi, a on zostanie architektem. Nie o filmach podróżniczych, które wspólnie oglądali w kinach, marząc o wyjazdach. Na rozmowy o przeszłości nie mieli czasu. Ostatni raz widzieli się już w styczniu 1945 roku, na kilka dni przed wymarszem więźniów z obozu. – Spotkamy się w Atenach – obiecał Johann. Zawsze dotrzymywał słowa. *** Bus wjeżdża na autostradę. Denise uważnie obserwuje zimowy krajobraz, stacje benzynowe i wylizane wiatrem pola. Ciągle zerka na mapę. Tak, to musiało być gdzieś tutaj. Auto na pewno przetnie trasę jej wędrówki ze stycznia 1945 roku. Szli przez pięć dni. Z przodu kolumna kobieca, daleko z tyłu mężczyźni, wśród nich Johann. Nie było mrozu, padał śnieg. Esesmani nie pozwalali zatrzymać się ani na moment, więc Denise otwierała z pragnienia szeroko usta i łapała płatki wirujące w powietrzu. Za dnia buty przemakały, w nocy zamarzała w nich woda, więźniowie spali więc po barakach i szopach jak z nogami włożonymi w lód. Nie pamięta, jak nazywała się ta miejscowość, w której wsadzili je do pociągu. Byli więźniowie wskazują na Gliwice albo Wodzisław Śląski. – P…, p…, poń…? Jak to się nazywało? – Denise kręci głową. Kolumna Johanna szła dalej, pijąc śnieg. Poszukiwania brata rozpoczęła zaraz po wyzwoleniu. Kiedy ambasada grecka przewiozła je do Londynu, wysłały list do Polskiego Czerwonego Krzyża. Potem kolejny, już z Aten, do greckiego CK . Czerwony Krzyż kazał czekać cierpliwie, więc czekali – matka, schorowany ojczym, Denise. Najważniejszym sprzętem w mieszkaniu stał się telefon. Każdy dzwonek mógł oznaczać upragnioną informację. Całkiem automatycznie ułożyli swój rytm życia tak, by z ich trójki zawsze ktoś był w domu, żeby nie przegapić upragnionego terkotu aparatu. – W tym czasie przyszedł list do Johanna napisany przez jego przyjaciela z obozu. Z Ameryki. Umówili się tak, że nasz adres będzie skrzynką kontaktową. I to mi dało nadzieję. Bo skoro przeżył tamten, to dlaczego nie Johann? Takie rzeczy się zdarzają. Los

jest wielki. Czekali dalej. Po sześciu latach przyszła odpowiedź z Czerwonego Krzyża: informacji brak. Potem napisali do Międzynarodowego Biura Poszukiwań w niemieckim Bad Arolsen, największej instytucji dokumentującej losy więźniów obozów koncentracyjnych. Znowu długie miesiące oczekiwania. I odpowiedź: informacji nie ma. W połowie lat pięćdziesiątych po raz pierwszy przyjechała do Auschwitz. Potem w roku 1962. I jeszcze w 1967. Nie wiedziała, że istnieje obozowe archiwum. Dwukrotnie stukała do drzwi archiwów w Moskwie. Pomyślała, że skoro wyzwalali obozy, to na pewno mają jakąś dokumentację. Może właśnie jakąś brakującą jej część, w której znajdzie się jedno krótkie zdanie. Umarł dnia tego i tego. Albo wyzwolony tu i tu. – Powiedzieli, że wszystko zniszczyli Niemcy. A teraz wiem, że to nieprawda – opowiada. Kiedy grecki kompozytor i były więzień obozów Zak Menachem wspomniał w wywiadzie, że na początku roku 1945 do Sachsenhausen przyjechała grupa Greków z Auschwitz, napisała znowu do Niemiec. Może był w tej grupie? Znowu pomyłka. Denise: – Nie było tak, że zamknęłam się w domu, czekając na wiadomość. No, może przez pierwsze miesiące. Ale później wróciłam do normalnego życia. Skończyłam szkołę, potem praca, założyłam rodzinę. Przez dziesięć lat byłam stewardesą, zwiedziłam cały świat. Ale w każdym miejscu, na Madagaskarze, w Belgii, Peru i Australii, była ze mną ta myśl: odnajdę Johanna albo jego grób. Mówiłam: „Nie zapomnę o tobie, Johann. Może żyjesz w Melbourne albo Nowym Jorku i myślisz, że zginęłyśmy w styczniowym marszu. A ja właśnie ląduję albo rozpoczynam kolejny lot całkiem niedaleko. Może straciłeś pamięć od uderzenia kolbą w głowę. Może leżysz w nieoznaczonej mogile albo siedzisz w ogródku przed domem, patrząc na raczkujące po trawniku wnuki. Muszę mieć pewność”. Wiedziałam, że szukam igły w stogu siana. I wiedziałam, że ją znajdę. Tam, gdzie jest wola, znajdzie się i sposób. Denise towarzyszą Krystyna Leśniak i Szymon Kowalski, pracownicy muzealnego Biura do spraw Byłych Więźniów. Nie przypominają urzędników poszarzałych od roboty papierkowej – są raczej jak psychoterapeuci. Łagodni, wyciszeni. Podczas rocznic obozowych pomagają byłym więźniom. Wiedzą, kiedy zamilknąć, odsunąć się pół kroku w tył, kiedy chwycić za rękę. Szymon pochyla się nad niższą o dwie głowy Denise z czułością, jak wnuk. Leśniak i Kowalski każdego dnia penetrują dziwną przestrzeń, miejsce, gdzie suche informacje z kartotek: urodzony, numer transportu, numer obozowy, zginął, mieszają się z płaczem byłych więźniów i ich potomków. Bo w Biurze, mimo że minęło sześćdziesiąt lat od zakończenia wojny, czasem słychać płacz. Są pośrednikami. Napełniają archiwum relacjami ofiar i ich rodzin, z archiwum wyciągają ocalone szczegóły. Zachowało się około dziesięć procent obozowych dokumentów. – To nie jest zwykła praca. To misja – tłumaczy Kowalski.

Zainteresowanie losami ofiar Auschwitz i Birkenau nie słabnie. Rocznie do Biura trafia blisko cztery tysiące zapytań o dane. Pytają historycy i osoby prywatne, z Nowej Zelandii, Izraela, Białorusi. Przyjeżdżają ofiary i ich wnukowie. Jeżeli coś się ostatnio zmienia, to charakter zainteresowania. Coraz częściej przychodzą krótkie listy pisane jak SMS -y, które pospiesznie wystukujemy w autobusie albo podczas wieczornych wiadomości. Zdarzają się i takie: „Cześć. Nazywam się tak i tak. Piszę do Was aż z U SA . Podaję numer obozowy i nazwisko mojego dziadka. Czy możecie mi wysłać jego fotkę?”, „Hello, dowiedziałem się ostatnio, że moja prababcia zginęła w komorze gazowej. To straszne, prawda? Czy wiecie o niej coś więcej?”. Sprawa Denise jest nietypowa. Ciągną się za nią pytania, na które w archiwach odpowiedzi nie ma: po co tak długo szukać? I jak to możliwe, że człowiek czeka sześćdzie​siąt lat? Kowalski, chociaż historyk z wykształcenia, nie wie. Ale pamięta, jak w 2003 roku do ich Biura weszła ze swoim podniszczonym kuferkiem wątła kobieta. W Grecji usłyszała, że Rosjanie zwrócili część archiwów obozowych. Tych samych, których w latach sześćdziesiątych nie mieli. Ruszyła więc w kolejną podróż. Kowalski, słuchając jej historii, oniemiał. – Zaczarowała nas. Dobrze: dziesięć, dwadzieścia lat poszukiwań, rozumiem. Ale ponad pół wieku? Do tego jej zdecydowanie, spokój, wiara, że jej brat żyje. Jej pogoda ducha. Jej upór. Pracownicy Muzeum opowiadają, jak wygląda upór Denise. Kiedy przyjeżdża do Auschwitz, nie śpi po nocach, tylko czyta książki z biblioteki. Poszukuje w nich śladów tragedii greckich Żydów. – Nie mam czasu na spanie – tłumaczy. Tej zimy na śliskich chodnikach Oświęcimia upadła trzy razy. Stłukła okulary i trzeba było je naprawiać w pracowni konserwatorskiej. Ale na uroczystości dotarła. Rok temu przyjechała na obchody sześćdziesiątej rocznicy wyzwolenia K L AuschwitzBirkenau, bo miała nadzieję, że coś się wyjaśni. Okrągłe rocznice przyciągają do obozu ludzi z całego świata, nawet byłych więźniów, którzy ze względu na podeszły wiek i choroby rzadko ruszają w podróż. Poprosiła Kowalskiego, aby dokładnie sprawdził listę ​więźniów – uczestników uroczystości. Johanna na niej nie było. Uroczystość miała rozpocząć się o piętnastej, ale Denise była w Birkenau już trzy godziny wcześniej. Ubrana w swój cienki paltocik i delikatny szal wypatrywała brata. Miała ze sobą różę, lekki uśmiech na twarzy. Padał gęsty śnieg. Mróz jak diabli, prześladuje ją ta polska zima, okutani w grube koce więźniowie dygotali na krzesłach. Każdy z tłumu oficjeli miał coś bardzo ważnego do powiedzenia. Jedna z więźniarek krzyczała rozdzierająco do mikrofonu. Johann nie przyjechał albo go nie poznała. Skostniałą jak sopel pracownicy Muzeum zawieźli do muzealnych biur. Wypiła herbatę i taksówką pojechała do Balic. Bez słowa skargi, niepotrzebnej łzy, że znowu się nie udało. Spóźniła się na samolot, więc na następny czekała całą noc.

*** W Gliwicach dosiadają się Alina i Elżbieta, kolejne polskie duchy opiekuńcze Denise. Wożą ją samochodem pomiędzy Balicami a Muzeum, przygotowują jedzenie, bo Denise nie jest tym absolutnie zainteresowana. Interesują ją fakty, materiały archiwalne, mapy Gór Sowich. Trudno powiedzieć, czy spotkały się z nią w Muzeum przypadkiem, czy było to coś więcej. Dwa lata temu zobaczyły wątłą, pochyloną kobietę w kawiarni, zaczęły rozmawiać. I podobnie jak Kowalski oniemiały, zdumione energią i wiarą, jakie tkwią w upartej Greczynce. – Takie spotkanie zdarza się raz w życiu. Widzisz kruchą kobietę, która wygląda, jakby miała za chwilę zemdleć. A ona ma w sobie więcej siły niż młody człowiek – opowiadają. Sprawdziły trop gliwicki, kontaktowały się z Żydowskim Instytutem Historycznym. Może tam coś wiedzą? W miejscowych archiwach na temat Johanna nie ma ani śladu. W ŻI H też nie. Jeszcze dwa chybione strzały. Obraz pogodnej i skostniałej z zimna Denise zapadł Kowalskiemu w pamięć. Zaraz po uroczystościach wysłał list do Bad Arolsen, tam, gdzie rodzina kołatała ponad pół wieku temu. Mają tam kopie dokumentów ze wszystkich obozów. Na informacje trzeba czekać kilka lat. Po dwóch miesiącach odpowiedź: informacji brak. Denise poprosiła, żeby szukał dalej. Potem jeszcze raz Sachsenhausen. Nic. Jad Waszem. Nic. Do każdego listu z krótką informacją Kowalski dołączał książkę o ewakuacji obozu, o greckich Żydach w K L Auschwitz. Wrzesień 2005 roku. List do Muzeum Gross-Rosen w Rogoźnicy. Jest, naprawdę jest! Krótka odpowiedź: był u nich chłopak o takim nazwisku. Tylko suche fakty: przebywał w podobozie Geppersdorf (Milęcice), 22 kwietnia 1945 roku ewakuowany do jednego z podobozów kompleksu Riese w Górach Sowich. Ale nie zgadzają się numery obozowe. Mają Johanna Domeneghiniego o numerze 97313, a brat Denise miał przecież inny. Ale to możliwe, bo każdy obóz inaczej numerował więźniów. Być może stąd kłopoty z odnalezieniem więźnia. Kowalski drąży dalej. Pisze do Żydowskiego Instytutu Historycznego, jeszcze raz do Bad Arolsen, do Frankfurtu, gdzie działa instytucja przyznająca odszkodowania byłym więźniom. Denise przypuszczała, że jeżeli przeżył, to starał się o odszkodowanie. W końcu znajduje Johanna w wykazie chorych sporządzonym już przez polskie wojska. Szpital w Głuszycy. – Jedno słowo: szok! Doczekał wyzwolenia! Miała intuicję – emocjonują się historycy obozowi. Kowalski dociera do opracowania historycznego o szpitalach dla byłych więźniów w Kotlinie Kłodzkiej. Jest. Johann Domeneghini zmarł 20 maja 1945 roku w szpitalu na terenie zakładów

włókienniczych. Kowalski dowiaduje się też, gdzie prawdopodobnie spoczywają zwłoki. – Jak zareagowała? Bardzo spokojnie. Nie było płaczu – relacjonuje. – Kupiła mapę Polski. I napisała list z krótkim pytaniem: „Jak się tam dostać?”. *** Denise w Głuszycy, podupadłym mieście dolnośląskim. Wśród pejzażu pięknej architektury fabrycznej i powojennej brzydoty. Wyciąga z kuferka starą leicę z zepsutym dalmierzem i z trudem idzie po lodzie pod dwa budynki firmy przędzalniczej. W prowizorycznym szpitalu więźniowie umierali na tyfus. Po wyzwoleniu nadal umierali na tyfus albo z przejedzenia – rzucali się na przywiezioną przez Rosjan żywność, zamiast jeść małe porcje. Portiera nie ma. Wejść nie można. Denise robi zdjęcie za zdjęciem. W drugim budynku widać kobiety przy pracy. Forsujemy bramkę, właścicielka pozwala wejść do wnętrza zakładu, chociaż jest pewna, że żadnego szpitala tu nigdy nie było. Była fabryka amunicji. Starsza kobieta wygląda na rozczarowaną. Ani śladu wojennych historii. Żadnej tabliczki wmurowanej w ścianę, napisu, że w tym oto budynku umierali więźniowie, a wśród nich młody Grek z Aten. To daleka i mało ważna przeszłość. Nie ma gdzie położyć róży. Stoi przez chwilę bezradnie na środku dużej hali, wśród beczek z przędzą i wielkich maszyn dziewiarskich. A potem rusza do wyjścia, pytając: – Czy to na pewno tu? Jest w busie jedno wolne miejsce, na przykład dla kogoś z rodziny Denise. Obok niej mogłaby siedzieć córka. Ale córka nie chciała przyjechać. Nie lubi rozmów o Holocauście, wspomnień i opowieści Denise. Auschwitz odwiedzać nie zamierza, w Polsce nie była nigdy, bo kraj źle jej się kojarzy, ze śmiercią i obozami. Nie ma siły na takie próby. Owszem, próbowała czytać obozowe wspomnienia, ale wszystkie odkładała po kilku stronach. Zbyt trudna lektura, złe sny po niej przychodzą. Więc może jeden z dwóch wnuków? Ten, który studiuje dziennikarstwo w Londynie? Denise kręci przecząco głową. Na razie za wcześnie. Może kiedyś nabiorą siły i przyjadą do Birkenau, żeby zatopić się na chwilę w ciszy przestrzeni obozowej, dotknąć resztek krematoriów albo położyć się w gęstej trawie pomiędzy barakami. Być może. Jeżeli nie – nic w tym złego. Są tematy, które wybieramy świadomie, są też i takie, które wybierają nas. Denise uważa, że obóz należy do drugiej kategorii. – Jeżeli masz tam jechać z poczucia obowiązku, lepiej nie jedź w ogóle. Są książki, filmy, widokówki. Do takich wizyt trzeba dorosnąć. Musisz mieć w sobie potrzebę zrozumienia piekła – opowiada. Jej zielone oczy schowane głęboko w pomarszczonej jak zimowe jabłko twarzy patrzą przenikliwie. I mam poczucie, że widzą zbyt wiele. Numer obozowy 76951, pochylony i pozornie wątły, z pełnym przekonaniem twierdzi, że ma w sobie siłę: – Obóz mi ją dał. Wyszłam z Auschwitz mocniejsza psychicznie. Nie

złamało mnie jak innych. Nie chorowałam, nie odcięłam się od świata. Byłam pogodną dziewczyną. Do dzisiaj w każdym człowieku widzę dobre strony. Jak skończyła się wojna, miałam siedemnaście lat i już wiedziałam, co jest najważniejsze: silna wola, spokój, świadomość, że los jest nieprzewidywalny i wszystko może się zdarzyć. Obóz mnie tego nauczył. Dlatego szukałam sześćdziesiąt lat. Skoro mogło się zdarzyć, że w komorze zabrakło gazu i kilkudziesięciu więźniów przeżyło, to mogło zdarzyć się i tak, że Johann po wojnie był cały i zdrów. Przerywa i palcem wędruje po mapie. Żeby zapamiętać trasę. Z autostrady na drogę krajową 396, potem na Strzelin, Dzierżoniów, potem przez Bielawę. Jaki prosty ten finisz. Z drogi w Kolcach trzeba skręcić tam, gdzie ostry zakręt obok wiejskiej świetlicy. Złuszczony znak „miejsce ofiar zbrodni hitlerowskich” pokazuje kierunek. Denise wyrywa się do przodu i wpada od razu po kolana w śnieg. Potem jeszcze głębiej, ale idzie dalej, pod górę, tropami saren i zajęcy. Nie daje rady sama, więc Szymon i Piotr – kierowca busa – biorą ją pod ręce. Tą wąską drogą, pod górkę i przez mostek, Niemcy wywozili pod las zmarłych z wycieńczenia i głodu więźniów Riese. Wywozili nocą, nagich, na furach przykrytych byle jakim prześcieradłem. Tak opowiadali Niemcy z Kolc, którzy podglądali nocami przez zaciągnięte zasłony. Pod górkę i przez mostek tuż po wojnie pracownicy szpitali wozili chorych, którzy doczekali wyzwolenia i zmarli. Johann był jednym z nich. Pod górę, śnieg coraz głębszy, wpadają w koleiny. Co chwila przystanek. Denise nie mówi ani słowa, zagryza tylko wargi z wysiłku i patrzy spokojnym wzrokiem przed siebie. W dłoni ściska zmarzniętą różę. Do butów nasypało się śniegu, czapka przekrzywiona. I koniec. Stoimy na rozległym zboczu, przy niewielkim obelisku, z kośćmi zamordowanych pod nogami. Pani sołtys mówi, że latem miejscowi wypasają tu krowy. Niedaleko na wschód widać pasmo Osówki. We wnętrzu góry plączą się sztolnie i szerokie tunele z betonu wybudowane w nieznanym celu przez więźniów. Być może Johann był jednym z nich. Denise kładzie różę na pomniczku, przyjaciółki pomagają rozpalić znicze. Rozgląda się po białej przestrzeni. Gdzieś tu prawdopodobnie leżą prochy jej brata. Prawdopodobnie, bo całkowitej pewności nie ma. Sześćdziesiąt lat pielgrzymki po to, żeby położyć różę na śniegu i postać kwadrans na silnym mrozie. Potem powrót. Szybko zapada zmrok. Mróz znowu tężeje. Przysypiamy ze zmęczenia. Tylko Denise nie śpi. Jej ostry, nieruchomy profil jest o kilka tonów ciemniejszy niż noc za oknem. Nie sposób odgadnąć, czy poczuła ulgę, czy coś się w jej życiu właśnie domyka i kończy. Zadaje pytanie za pytaniem, na głos, nie czekając na odpowiedź: – W którym budynku umarł? Tam, gdzie beczki z przędzą, czy w tym drugim, opuszczonym?

– Czy pracował przy budowie bunkrów? Przecież Niemcy musieli się wtedy już ewakuować? – Jak to możliwe, że go nie zastrzelili? – Jak wyglądała jego śmierć? Czy umarł spokojnie, czy w bólu? Na pewno na tyfus? A może pękł mu żołądek, jak tym jeńcom, którzy rzucili się na jedzenie przywiezione przez radzieckich żołnierzy? – Kto go pochował? Ciekawe, czy ten ktoś żyje? – Jak Johann wyglądał przed śmiercią? W aucie nie ma radia, więc nie wiemy, że dzieje się tragedia. Niedaleko od nas ratownicy wyciągają spod szczątków hali targowej pierwsze ciała ofiar. Taki splot: gdzieś na autostradzie pomiędzy Wrocławiem i Gliwicami starsza kobieta, której obozowe piekło dało jednocześnie siłę i cierpliwość do trwania. Wokół hali w Chorzowie rodziny ofiar, które tę samą siłę i tę samą cierpliwość będą musiały odnaleźć. – Denise, czy to koniec twojej podróży? – pytam w końcu, oczekując potwierdzenia. – To dopiero początek – słychać zdecydowaną odpowiedź w ciemności. – Odnalazłam Johanna, a teraz trzeba się nim zająć. Wracam latem. Najpierw zrobimy nagrobek. 2006

Wehrmacht pozdrawiamy Kilka dni przed 1 września tego roku stałem wśród mieszkańców wiosek Beskidu Niskiego, którzy przyjechali do Banicy, by wziąć udział w odsłonięciu pomnika. W nocy z 27 na 28 sierpnia 1944 roku bombowiec Halifax I I FS-P z siedmioma polskimi lotnikami na pokładzie wracał znad Warszawy, gdzie dokonał zrzutów. Zestrzelony przez niemiecki myśliwiec, uderzył w ziemię tuż za miejscowością Krzywa. Cała załoga zginęła. Dzięki pracy kilku pasjonatów udało się wyjaśnić nieznane okoliczności śmierci żołnierzy, dotrzeć do ich rodzin i w końcu doprowadzić do odsłonięcia obelisku, który zastąpił wcześniejszy, mniej okazały. Przy takich okazjach nieodmiennie powtarza się identyczny rytuał: łzy rodzin ofiar mieszają się z protokołem dyplomatycznym, przy czym ten drugi ma głos decydujący. Mijają kolejne dekady, umierają świadkowie, zmieniają się ekipy rządzące, urzędnicy odchodzą na emeryturę, na ich miejsce przychodzą kolejni, a oficjalny język, jakim opowiadamy o wojnie, tkwi w okowach ustalonej dawno temu stylistyki. Westerplatte, Banica, Warszawa, Łódź, obozy koncentracyjne, pomniki okazałe mniej lub bardziej, liczba poległych mierzona w milionach bądź w dziesiątkach. Na rocznice okrągłe przyjeżdżają urzędnicy wyższego szczebla, rocznice pozostałe obsługiwane są przez drugi garnitur – takie są zasady dyplomacji. Również przed językiem, w którym wyrosła większość Polaków, zostało postawione zadanie karkołomne – powinien opisać to, co absolutnie niewyrażalne. Oto miejsce zroszone męczeńską krwią. Największa tragedia w dziejach ludzkości. Ludzie ludziom zgotowali ten los. Wasza męczeńska ofiara nie była daremna. Nigdy więcej wojny. Istnienia ludzkie starte w proch przez machinę nazizmu. Są rany, których nie zagoi czas. Nie dopuścimy, by zło zatriumfowało raz jeszcze.

Być może nie da się tych słów uniknąć. Coś powiedzieć trzeba, jest mikrofon, zanim przetniemy wstęgę i zapalimy znicze, powinniśmy odczytać z kartki kilka ważkich zdań. Odwiedzając imprezy rocznicowe, słuchając prezydentów, wójtów, majorów i sekretarzy stanu, oglądając zniecierpliwionych widzów, trudno jednak oprzeć się wrażeniu, że język ten niesie w sobie coraz mniej siły, że słowa o hekatombie brzmią wątło jak szelest przewracanych kartek, tym wątlej, że coraz rzadziej wspierają je wygłaszane bezpośrednio słowa ofiar. Przed mikrofonami nie ma miejsca dla tych, którzy płaczą. I rzadko, zbyt rzadko zdarzają się takie momenty, jak nieoczekiwane zburzenie protokołu podczas sześćdziesiątej rocznicy wyzwolenia obozu K L Auschwitz-Birkenau, kiedy w mrozie i styczniowych ciemnościach do mikrofonu przedarła się Miriam Yahav, krzycząc: „Zabraliście mi wszystko! Daliście mi numer! Stoję przed wami naga!”. Nie żyją

bądź nie mają już sił bohaterowie słynnego wiersza Barańczaka, ci, którzy Złożyli wieńce i wiązanki kwiatów; ci z chorobą wieńcową, z wapnem w żyłach tym, którzy w wapienne doły twarzą w dół padali ze związanymi z tyłu bukietami rąk;

Co w zamian? Bo przecież nie jest jednak tak, że przestajemy mówić o wojnie. Przeciwnie, w ostatnich latach stała się ona jednym z najgoręcej dyskutowanych tematów historycznych. W komiksach, filmach, na płytach i podczas gier miejskich, w przekazach dla młodzieży, w Muzeum Powstania Warszawskiego – prezentuje się ona coraz ciekawiej, coraz większą sprawia nam frajdę. Nurt oficjalny i opowieść świadków ustępują pola nowej narracji, często dwuznacznej i przenikniętej duchem okrutnej zabawy. Przykłady tej przemiany widać coraz wyraźniej. Rzecz wydarzyła się wcześnie rano, kilka godzin przed tym, jak prezydent Kaczyński zestawił zbrodnię katyńską z Holocaustem, a premier Putin ostrzegł przed wydłubywaniem rodzynek ze spleśniałego tortu. Konrad Olszewski, prowadzący poranną audycję radia ESK A Rock, wspomniał, że trudno mu wstawać o tak wczesnej porze z łóżka, inaczej niż żołnierzom niemieckim, którzy siedemdziesiąt lat temu o świcie siedzieli już w samolotach, czołgach, a nawet w jednym pancerniku. Na koniec dziennikarz pozdrowił ówczesnych żołnierzy niemiec​kich i wyraził dla nich swój podziw. Olszewski zachował się idiotycznie. Dowcipy o wojnie, w tym smakowite kawałki o Żydach, istniały w naszym kraju zawsze. Urocze chapeau bas dla dzielnego Wehrmachtu dowodzi jednak, że rozmywają się granice między narracją oficjalną, a tym, co wcześniej zarezerwowane było dla szczeniaków. Granice tabu skurczyły się, a być może kiedyś znikną w ogóle. Co prawda, z wojny śmiejemy się od dawna, dziennikarz ESK A Rock podniósł jednak poprzeczkę bardzo wysoko, kto wie, być może 17 września opowie na antenie dowcip o dziurce z tyłu głowy. Dlaczego nie? Swoje marzenie o podjęciu tematu wojennego spełnił ostatnio rysownik Papcio Chmiel. W przedmowie do powstańczych przygód Tytusa, Romka i A’Tomka autor, niegdyś konspiracyjny żołnierz, zwierza się ze swoich wątpliwości: „Ale jak pokazać Tytusa z jego małpimi dowcipami na tle tragicznych wydarzeń martyrologicznych, niepewności życia w każdej sekundzie, ginących kolegów, łez matek, walących się domów i niemieckich mordów?”. No właśnie: tu hekatomba, rzeź Woli, Kanał Wajdy, masakra na Kilińskiego, a tutaj Tytus, znany raczej z dowcipów w rodzaju wylewania wiadra wody na głowę. Jak to połączyć? Papcio Chmiel nie jest pierwszym rysownikiem, który zapragnął w formie komiksowej oddać okrucieństwo wojny, podobne próby podejmowane są w Polsce od lat siedemdziesiątych. Jest natomiast pierwszym, który bezwiednie zamienił powstanie

w kabaret. „Tylko ty wyszedłeś z piekła Starówki?” – pyta wychodzącego z kanału Tytusa jego kolega. „Jako pierwszy miałem przetrzeć szlak ewakuacyjny, ale nie dali szczotki” – odpowiada dowcipnie Tytus. Albo ta zabawna scena, kiedy chłopcy zastawiają pułapkę na spragnionego wódki kałmuka, wkładając pod butelkę dwa granaty. „Pomysł dobry, ale mało wydajny” – krytykuje rzeczowo Romek. *** Również w oficjalnej opowieści o I I wojnie światowej od kilku lat słychać nowy ton. Dobiega z miejsc, gdzie rozgrywały się zdarzenia najokrutniejsze, a w skład coraz lepiej słyszanego chóru wchodzą urzędnicy samorządowi, historycy, specjaliści od P R , ale także zwykli obywatele. Trudno dyskutować z faktami: mimo że przez cały P RL i chwilę po nim w społecznej świadomości funkcjonował „obóz w Oświęcimiu”, to obóz w Oświęcimiu nie istniał, tak jak w czasie wojny nie istniała nazwa Oświęcim, zastąpiona przez Auschwitz. Zmiana nomenklatury ma w zamyśle precyzować sprawcę i język, jakim się posługiwał. Oprócz przyczyny oczywistej – próby powstrzymania festiwalu żenujących pomyłek w rodzaju „polskich obozów zagłady” – są też inne. Władze Oświęcimia za wszelką cenę próbują oddalić od siebie wojnę i obóz, wierząc, że ich miasto może być takim jak każde inne. Emocje, z jakimi opowiadają o rzekomych krzywdach wizerunkowych wyrządzanych przez muzeum, pozwalają przypuszczać, że traktują je jak uciążliwą przeszkodę w normalnym życiu. Jakby nie zdawali sobie sprawy, że miejsce, w którym rozegrał się dramat tak niewyobrażalny, nigdy nie powróci w dawne tryby. Kolejnym punktem na mapie jest Łódź. Od kilku lat władze miasta konsekwentnie podkreślają, że getta w Łodzi nie było. Istniało Ghetto Litzmannstadt. Nawet nazwa „getto”, wzbogacona o „h”, brzmi bardziej obco i oddala się od rodzimego języka. Z jednej strony – łatwo zrozumieć tych, którzy zmieniają świadomość społeczną poprzez zmianę języka. Nie da się wykluczyć, że jest ona jedyną skuteczną bronią przeciwko nieukom. Z drugiej jednak – nie sposób uniknąć wrażenia przesady w tej dbałości o detale. Nadal trudno mi uwierzyć, że od sformułowania „łódzkie getto” prowadzi prosta droga do przypuszczenia, że to łodzianie zorganizowali w czasie I I wojny światowej dzielnicę zamkniętą. Jeśli jednak uznajemy, że Oświęcim i Łódź to symbole przemian, powinniśmy również akcentować, że nie istniało warszawskie getto, tylko Warschauer Ghetto. Nie było getta w Otwocku, istniało natomiast Ghetto der Stadt Otwock, nie istniał Majdanek, a Żydów gazowano w Konzentrationslager Lublin. I dalej: jakim prawem dokonujemy skrótów myślowych, o sprawcach wojny mówiąc „Niemcy” zamiast „hitlerowcy” albo „Ukraińcy” zamiast „U PA ”? Czy wszyscy Ukraińcy należeli do U PA ? Stawiam pytania, które w innym przypadku można by uznać za przyczynkarskie, ponieważ pokazują zamęt, z jakim musimy się mierzyć, próbując ustalić na nowo oficjalną opowieść o czasach wojny. Świadczy dobrze o nim przywoływany tu już przykład Oświęcimia. Otóż zgodnie

z prawdą historyczną i pod wpływem polskich próśb U N ESCO zmieniło nazwę „Obóz koncentracyjny Auschwitz” na „Auschwitz-Birkenau. Niemiec​ki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940–1945)”. Ale od strony dworca do bramy głównej nadal prowadzi ulica Więźniów Oświęcimia. Po burzliwej dyskusji mieszkańcy uznali, że koszt zmian byłby zbyt duży. Meldunek ma tam prawie ośmiuset ludzi, działają sto dwadzieścia trzy firmy. Za dużo zachodu. Podobnie w Szczecinie i Wrocławiu, które również postanowiły utrzymać nazwy ulic: „Ofiar Oświęcimia” i „Ofiar Oświęcimskich”. Wniosek: owe zmiany potrzebne są jedynie po to, by skuteczniej walczyć z dziurawą świadomością mieszkańców Niemiec, Włoch czy Francji. Między nami wszystko może pozostać po staremu. *** Wszystkie wymienione pomysły, niezależnie od tego, czy są efektem głupoty, chybionej koncepcji, poszukiwań historycznych, nieskrępowanej wyobraźni, czy też pobudzenia emocji silnymi bodźcami, dowodzą jednego: narracja wojenna się zdemokratyzowała. Już nie kombatanci w szkołach podstawowych, nie szkolne izby pamięci czy zapomniane muzea chwały oręża polskiego na ziemiach zachodnich z zapleśniałymi eksponatami budują naszą świadomość historyczną. Im dalej w lata, tym mniej w nas wojennego tabu, zdarzeń, przy których chce się zamknąć oczy, słów, których wymawiać nie wolno. Wojna stała się polem interpretacyjnych gier, chwilami głupich, chwilami bezwzględnych. To, co kiedyś byłoby uznane za bluźnierstwo, dziś jest jednodniowym wygłupem, tematem do dyskusji historycznej albo – to też możliwe – katalizatorem uczuć patriotycznych. Granica tego, co w opowieści o wojnie dozwolone, powoli się rozmywa. Czy możliwa jest inna opowieść o wojnie? Coś, co ominie oficjalną pustkę, a jednocześnie uniknie raf, jakimi najeżona jest nasza nowa narracja? Czy – żeby być szczerym wobec siebie – oficjalne przemówienia są rzeczywiście puste, czy też próg społecznej wrażliwości został podniesiony tak wysoko, że nie odbieram ich treści? Podczas jednej z ostatnich uroczystości w K L Birkenau po raz pierwszy nie dałem rady: stężenie sztuczności i pompy było zbyt wielkie. Odbiłem w bok, pomiędzy ruiny baraków. A tam, w pokruszonym betonie, na pryzmach cegieł, przy resztkach kominów i pod ścianami, kłębią się nadal historie. Leżą pogrzebacze i wygięte od gorąca zawiasy, stare gwoździe, zjedzone przez czas szufle wyglądają jak sitka, na ścianach widać ślady ognia. Z ziemi wygląda kawałek porcelany z napisem „Waffen-SS ”. Gdzie indziej potłuczone butelki z niedzisiejszego szkła – na brudnozielonym ułomku widać napis „Trieste” i wybitą mapę Adriatyku. Za moimi plecami delegacje składały symboliczne wiązanki kwiatów i deklarowały, że już nigdy więcej człowiek człowiekowi… Dłubałem w wilgotnej ziemi, a ona, lekko poruszona palcami, zaczynała jęczeć. W Banicy, podczas odsłonięcia pomnika, nie było rekonstrukcji, żaden bombowiec nie spadł, nie zobaczyliśmy krwi ani poszarpanych ciał. Z lotniska w Łososinie nadleciał jednopłatowiec i rzucił wiązankę kwiatów. Spadła dokładnie w miejscu, w którym

sześćdziesiąt pięć lat wcześniej zginęli lotnicy. Wystarczyło. 2009

Żółte Oto niepozorna na pierwszy rzut oka fotografia, datowana na lato 1942 roku. W gęstej trawie, pod brzozą, pozuje para. Łysiejący brunet nosi jasne szerokie spodnie, białą koszulę i marynarkę. Ni to obejmuje, ni to przyciąga do siebie młodą kobietę w sukience z krótkimi rękawami. Twarze kobiety i mężczyzny są bardzo blisko, jakby od pocałunku dzielił ich moment. On patrzy uważnie w jej oczy, ona śmieje się szeroko, odsłaniając zęby. Wygląda na szczęśliwą. Las za ich plecami prześwietlony jest silnym, letnim światłem. On to Kajetan Skrzypczyński, rocznik 1917, były student, syn poznańskich inteligentów. Dobrze zna niemiecki. Od blisko roku jako jeden z ośmiu Polaków pracuje w Chełmnie nad Nerem – pierwszym obozie zagłady na okupowanych przez Niemców ziemiach polskich. Trafił tam z grupą więźniów do kopania grobów, ale wszyscy oni traktowani są na równi z esesmanami: mogą opuszczać obóz, nie noszą na nogach łańcuchów. Obóz działa jak dobrze naoliwiona maszyna: każdego dnia do ciężarówek, których wlot rury wydechowej umieszczony jest wewnątrz budy, wchodzi jakieś tysiąc osób. Mordowanie i zrzucanie ciał do jam w położonym cztery kilometry na zachód od Chełmna lesie rzuchowskim trwa do popołudnia lub dłużej. Potem część personelu ma wolne. W czasach kiedy została wykonana fotografia, Skrzypczyński nadzorował więźniów, którzy rozkopywali groby pierwszych pomordowanych i palili je w piecach. Ona to miejscowa, siedemnastoletnia wówczas Maria M. Pracuje w kuchni, przygotowując posiłki dla personelu obozu. O Chełmnie od 1945 roku powiedziano bardzo dużo. W latach 1941–1945 zginęło tu blisko trzysta tysięcy osób, głównie Żydów. Obóz stał się laboratorium, w którym po raz pierwszy stosowano metody uśmiercania na masową skalę. Samochodom z rurą skierowaną do wewnątrz uważnie przyglądał się Rudolf Höss. O Chełmnie pisała Zofia Nałkowska w Medalionach. Metody mordowania znamy w najdrobniejszych szczegółach: wiemy, że w samochodach nad podłogą ułożona była specjalna drewniana kratownica, która uniemożliwiała zatkanie rury. Wiemy, że zwłoki zagazowanych układano w piecach krematoryjnych warstwami, na przemian z drewnem opałowym. Wiemy nawet, jak wyglądał młyn kulowy do mielenia kości na mączkę. Między innymi tutaj Claude Lanzmann realizował swój słynny dokument Shoah. Mimo to o Chełmnie nie powiedziano jeszcze wszystkiego. W wiosce i okolicach nadal żywa jest historia równoległa, dostępna dla wtajemniczonych, złożona z ułamków, oskarżeń, zdań wypowiadanych w wąskim gronie. To opowieść o Polkach i Polakach, którzy jeszcze w trakcie wojny nawiązali ścisłą współpracę z obozem. O tym, jak można oswoić Zagładę i urządzić życie w jej cieniu.

To w końcu opowieść o powojennym poszukiwaniu złota i konsekwentnym wypieraniu niewygodnych dla lokalnej społeczności faktów. *** Zaraz po wyzwoleniu obozu na miejsce przyjeżdża prokurator Władysław Bednarz z ówczesnej Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce. Zbiera zeznania okolicznych mieszkańców i Żydów, którzy przeżyli, konstruując wstrząsający zapis zbrodni. Odsłania punktowo ziemię na terenie dawnego pałacu w Chełmnie, gdzie Niemcy założyli pierwszy obóz, i znajduje tam biżuterię. Widzi, jak spośród powodzi drastycznych szczegółów wyłaniają się fragmenty wojennej rzeczywistości, o których wolelibyśmy nie wiedzieć. Po latach zeznania trzeba czytać bardzo uważnie, niektóre nazwiska brzmią bowiem bardzo podobnie, Mistrzaka łatwo pomylić z Henrykiem Maliczakiem, Henryka Maliczaka z Henrykiem M.: „Znałem Polaków zatrudnionych pomocniczo w obozie. W szczególności Stanisława Szymańskiego, który został w 1942 r. zabity przez zastępcę komisarza (nazwiska nie pamiętam). Powodem zabicia Szymańskiego było to, że rzekomo miał on kochankę (H. Domicela), której przynosił pożydowskie rzeczy. H. została zaaresztowana i wysłana do Oświęcimia. Polubiński mówił mi, że wśród przywożonych transportów przywożą również Polaków. Raz powiedział mnie: »Dziś była smutna sprawa, przywieźli księży. Cóż mieliśmy robić«. Ile księży nie powiedział mi” (Józef Grabowski, zeznanie z 9 czerwca 1945 roku). „Nazwiska Polaków, którzy pracowali w obozie są: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Piekarski Franciszek, leśniczy z poznańskiego Szymański Stanisław Polubiński Stanisław (syn wójta) Maliczak Henryk, ogrodnik z poznańskiego Jaskólski [prawidłowo Jaskulski] Lech z Leszna M. Henryk Skrzypczyński Kajetan” (zeznanie Heleny Król z 14 czerwca 1945 roku).

„Do Żydów przemawiał Polak Piekarski, który tu przyjechał z partią 7-miu innych Polaków z więzienia z Poznania. Pomagał dzieciom z auta schodzić Polak Henryk M.” (Wiktoria Adamczyk, zeznanie z 19 czerwca 1945 roku). „U Przybylskiej nocowałem jeszcze jedną noc w stajni, ujawniwszy swoją obecność. Poprzednio Przybylskiej dałem dwa pierścionki za to, by mnie przechowała. Do Przybylskiej przyszedł Ludwicki Antoni z Chełmna i ten mnie poznał. Wyszantażował ode mnie zegarek i obrączkę za milczenie. Bałem się Ludwickiego, gdyż on zadenuncjował Żyda Finkelszteina, gdy ten uciekł. W szczególności zobaczył on uciekającego Finkelszteina i posłał jakąś dziewczynę (nazwiska jej nie znam) po żandarma Sliwke. Wskazał on Sliwkiemu drogę, którą uciekał Finkelsztein. Sliwke zastrzelił Finkelszteina, gdy ten miał już wszystkie szanse do ucieczki i gdyby nie denuncjacja Ludwic​kiego

uratowałby sobie życie. O czynie Ludwickiego wiem od żony ogrodnika Mistrzaka. Nadmieniam, że siostra Lud​wickiego Hela Ludwicka miała dziecko z wacht. Hefelem. W tym czasie, gdy Ludwicki wyszantażował ode mnie obrączkę i zegarek, wojska rosyjskie były już w Chełmnie” (Mieczysław Żurawski, ocalały więzień obozu w Chełmnie, zeznanie z 31 lipca 1945 roku). Bednarz wyjeżdża i do Chełmna nigdy już nie wraca. *** Położone malowniczo na wysokim zboczu Chełmno po sezonie wygląda i pachnie tak jak wszystkie inne małe miejscowości rolnicze w kraju – z kominów leci gęsty dym węglowy, nad dachami szybują stada gołębi, z otwartych obór i chlewów słychać szczęk wiader. Niżej wielkie rozlewiska Neru i Warty, romantyczne rzędy wierzb, z daleka dobiega szum autostrady A 2. Ludzi na ulicach mało, ale po zmroku w większości okien płoną światła. Mieszkańcy są bardzo gościnni: otwierają nieznajomym szeroko drzwi, na stoły wjeżdżają ciasta, kawy i trunki na rozgrzewkę. Zestaw tematów jest szeroki, możemy porozmawiać o ostatnich powodziach, kłopotach rolników, szansach gospodarstw agroturystycznych, lekarzach i cenach żywca. Przy pytaniach o wojenną i powojenną przeszłość okolic kawa nieco szybciej wędruje do ust, ręce krzyżują się na piersiach. Nie wiedzą, nie pamiętają, nie słyszeli. Ani ci najstarsi, ani ich dzieci, obecnie w średnim wieku lub na progu starości. Nieliczni rozmawiają nieoficjalnie, półgębkiem, wyrzucając z siebie urwane zdania i nazwiska sąsiadów. Nigdy własne. Jedną z osób, które wykonują gesty inne niż rozkładanie rąk, jest Zdzisław Grabowski, rocznik 1926, właściciel wielkiego domu, kształtem bardziej podobnego do fortu niż do luksusowej willi. Szary, ciężki, masywny, otoczony grubym murem, jest najokazalszym domostwem w Chełmnie. Dożywający lat Grabowski zajmuje z żoną trzysta metrów kwadratowych. Dwupiętrowy dom zaraz po wojnie wystawił jego ojciec Józef. O ogrodniku Józefie Grabowskim, choć zmarł dawno, w Cheł​mnie mówią źle. Do dzisiaj można usłyszeć obelgę „polscy Żydzi”, w której zawierają się pogarda i zawiść wobec najzamożniejszej rodziny w okolicy. Z zeznań, jakie Józef Grabowski złożył po wojnie, wynika, że miał dobre kontakty z Niemcami. Dobre do tego stopnia, że Niemcy dali mu w dzierżawę pałacowy ogród. Musiał być świadkiem gazowania ludzi, bo w zeznaniach przyznaje, że sam słyszał przemówienia wygłaszane przez Piekarskiego do prowadzonych na śmierć. Po wysadzeniu pałacu w powietrze dostał zgodę na zaoranie ogrodu. „Wyorywało się różne przedmioty np. łyżki, noże, papiery. Słyszałem, że znajdowała okoliczna ludność pierścionki w parku pałacowym, w miejscu, gdzie dawniej była sterta ubrań. Ja nic nie znalazłem” – zeznał Józef Grabowski. Zdzisław Grabowski: – Nie wszystkie ofiary dawali radę przebadać. I coś tam w tej ziemi zostało. Jak przyjechał tu do Chełmna prokurator Bednarz, to ekipa z Urzędu Bezpieczeństwa miała pilnować i wtedy zabezpieczyli wiele cennych rzeczy. Bo

miejscowi szukali żółtego. I w pałacu, i w lesie. Po wojnie szukali. Z sitami, przetakami szli. Brali tę ziemię stąd, z grobów. Przewozili do stodół i przesiewali. Nie pamiętam już kto, nie pytajcie. Ale wiem, że znajdowali. Żadne bogac​twa się z tego nie urodziły, bo większość tego złota poszła na wódkę. Myśmy nie szukali. A ten dom? Rodzina ciężko pracowała, w wojnę też. Jeździliśmy sprzedawać warzywa do Łodzi. Ojciec miał przepustkę. Y (kobieta w średnim wieku, nie chce zdradzać tożsamości): – Zapytajcie o szczęki. W lesie rozbijano jeszcze raz szczęki Żydów, nawet te, z których wcześniej wyrwano złote zęby. Dlaczego? Bo w leczonych zębach czasem znajdowano cienkie złote wkłady. Wielu chodziło. U B musiało grobów pilnować. Wśród starszych mieszkańców Chełmna do dziś żywa jest opowieść o kilkunastoletnim chłopaku, który został przyłapany przez milicję na grobach w lesie rzuchowskim. Przesiewał ziemię. W areszcie spędził krótki czas, bo milicjanci nie znaleźli podstaw do jego ukarania. W latach siedemdziesiątych był jednym z najważniejszych działaczy P ZP R w Wielkopolsce. *** Bednarz wyjechał, ale sprawa wróciła w 1956 roku. W jednym z archiwów trafiliśmy na ślad, który wskazuje, że Wojewódzki Urząd do spraw Bezpieczeństwa Publicznego w Poznaniu po raz pierwszy zainteresował się wówczas Henrykiem M., jednym z Polaków zatrudnionych w obozie w Chełmnie. Na polecenie naczelnika wydziału powiatowa delegatura w Wolsztynie przeprowadziła wywiad terenowy w rodzinnej miejscowości M., ustalając, że w 1939 roku trafił do aresztu za udział w internowaniu Niemców tuż po wybuchu wojny. M. trafił do więzienia w Forcie V I I w Poznaniu. Po wojnie powrócił do rodzinnych Rakoniewic, ale po oskarżeniach o zdradę Polaków zbiegł. Na tym ślad się urywa. *** Zdzisław Lorek, strażnik lokalnej pamięci, oprowadza po obozie. Przyjezdny z Olkusza, przez miejscowych nazywany z przekąsem i szacunkiem jednocześnie „pierwszym Żydem Chełmna”, wtopił się w lokalny krajobraz aż za dobrze. Lorek to pasjonat – tropi po archiwach i prywatnych domach wszystko, co związane z historią obozu. Urzęduje w dawnym sklepie GS -u, za drzwiami, z których wielkimi płatami odpada farba. Podobno posiada duże archiwum, całością nie chce jednak się dzielić. W Chełmnie dużo się zmieniło. Jeszcze w połowie lat dziewięćdziesiątych, kiedy teren dawnego pałacu należał do GS -u, po podwórzu wałęsały się psy i krowy, piętrzyły się pryzmy węgla. Teraz teren uporządkowano, widać zarysy fundamentów. Wyremontowano spichlerz, w którym składowano rzeczy ofiar. Lorek pokazuje dziecinne wózki, fragmenty szczęk, ozdoby i zabawki. Na oświetlenie zabrakło pieniędzy, więc w odwiedzanym przez

dziesięć tysięcy ludzi rocznie muzeum trzeba oświetlać część eksponatów latarką. Lorek: – Nazwisk nie znam, nie mam pojęcia, kto kopał. Ale kopali na pewno. I to nie tylko tutejsi. Zaraz na początku mojej pracy usłyszałem od jednego z mieszkańców Chełmna opowieść o kombatantach Związku Bojowników o Wolność i Demokrację z Kalisza, którzy w latach siedemdziesiątych przyjechali do pałacu z wykrywaczem min i oficjalnym zezwoleniem. Szukali „chlebowych dołów”. Zdzisław Grabowski: – Potwierdzam. Z początku Niemcy rozdawali gospodarzom chleb, co go Żydzi ze sobą przywieźli i nie zdążyli zjeść. Mój ojciec dostał trzy worki, wsypał do żłobu, a później na dnie znalazł trzy pierścionki. To Niemcy szybko się dowiedzieli, że Żydzi w chlebie chowają złoto. Zabronili rozdawać i wszystko w ziemię zakopywali. Po wojnie kombatanci zaczęli w ziemi kopać, ale zrobiła się afera i wyjechali. Zdzisław Lorek: – Kiedy w latach dziewięćdziesiątych prowadziliśmy badania archeologiczne, mieliśmy towarzyszy. Przychodzili po tym, jak kończyliśmy pracę, z wykrywaczami metalu. Ziemia była wyraźnie rozgrzebana. Zgłaszaliśmy sprawę na policję, ale sprawców nie udało się ustalić. *** W 1964 roku sprawa Henryka M. powraca raz jeszcze. Polacy, którzy pracowali w obozie, zaczynają mówić. M. mieszka wówczas i pracuje w Szczecinie. Dotarliśmy do niepublikowanych wcześniej zeznań, jakie dwójka pomocników gestapo złożyła w Komendzie Wojewódzkiej w Poznaniu. Wyłania się z nich obraz symbiozy, która powstawała stopniowo między gestapowcami a polskim personelem. Z zeznań wynika też, że wszyscy zostali wyselekcjonowani wcześniej w poznańskim więzieniu do grupy, która pomagała w mordowaniu chorych psychicznie. Znany jest już podział zadań w początkach funkcjonowania obozu: Libelt (niewymieniony w zeznaniach Heleny Król), M., Polubiński odbierają kosztowności, Piekarski odgrywa przemówienie, w którym zapowiada, że straceńcy jadą na roboty, Jaskulski obsługuje samochody, Piekarski i Skrzypczyński nadzorują więźniów zakopujących zwłoki, Maliczak i Szymański zajmują się sprawami gospodarczymi. Z zeznań Henryka M.: „Na początku działalności tego miejsca masowych straceń wolność osobista grupy Polaków zatrudnionej w Sonderkommando była ograniczona i byliśmy pilnowani. Później jednak kierownictwo obozu nie stawiało przeszkód, kiedy chcieliśmy wyjść na wieś. Mieliśmy tam dziewczęta, do których chodziliśmy”. Z zeznań Henryka Maliczaka: „Grupa Polaków zatrudniona w obozie, do której i ja należałem, po kilku tygodniach cieszyła się wolnością. Mogliśmy sobie po pracy w obozie swobodnie chodzić po okolicznych wsiach. Każdy z nas miał we wsi jakąś dziewczynę. Ja chodziłem do Wiktorii K. zamieszkałej w Chełmnie oraz do mego kolegi Józefa Grabowskiego posiadającego ogrodnictwo […]. Jeśli chodzi o pieniądze, to mieliśmy ich pod dostatkiem. Pieniądze te zdobywali koledzy M., Polubiński, Libelt zatrudnieni przy

odbieraniu więźniom kosztowności. […] Ubrania, bieliznę, obuwie mogliśmy sobie wybierać, jakie nam się podobało. Za pieniądze zabrane więźniom kupowaliśmy sobie od miejscowych chłopów żywność. Zanosiliśmy im również i odzież. Dziewczęta, z którymi utrzymywaliśmy bliskie kontakty, również były przez nas obdarowywane. Często urządzaliśmy sobie u chłopów zabawy z wódką […]. Z Niemcami żyliśmy w dobrej komitywie. Uważali oni nas za pracowników. Kierownictwo [niemieckie] obozu nigdy nic nie mówiło na temat możliwości ucieczek. Zresztą, o ile wiem, nikt z nas nigdy nie miał zamiaru uciekać. Również nigdy nam nie grozili, że jeżeli któryś z nas ucieknie, to rozprawią się z rodziną. Obiektywnie stwierdzić muszę, że powodziło nam się wówczas dobrze”. Henryk M.: „Aparat fotograficzny mieliśmy po pomordowanych”. O atmosferze, jaka w czasie wojny panowała w okolicy Chełmna, tak opowiada jedna z wysiedlonych Polek (w źródłach nie ma jej personaliów): „My żeśmy zostali wygnani. Poszliśmy do Skowronka na Porębie. To było na jesień. Miałam wtedy 13 lat. […] W naszym domu były 3 żydowskie rodziny. Mieliśmy 2 mieszkania, a w środku była kuchnia. To w każdym mieszkaniu była jedna rodzina. Życie Żydzi musieli kupować od Polaków. Wszystko musieli kupić. Niemcy im nic nie dali. Żydzi mieli pieniądze. Mieli dużo złota, to kupowali. Tu ludzie byli biedni. Na tych wsiach to same piachy były! To ludzie chcieli zarobić!”. Henryk Maliczak: „Był jeden szczególnie pamiętny wypadek, kiedy więźniowie nie chcieli wchodzić do samochodu śmierci. Wówczas Libelt zatrudniony przy więźniach wszedł dla przykładu do samochodu, a za nim weszli inni. Przez pomyłkę został razem z innymi zagazowany. Gdy jednak Niemcy zorientowali się, że Libelt jest w samochodzie, kazali natychmiast otworzyć i go wyciągnąć. Gdy otwarto drzwi wiele więźniów jeszcze żyło i usiłowało wydostać się z samochodu. Wówczas drzwi zatrzaśnięto raz jeszcze i samochód pojechał, ale już nie gazując, do lasu, gdzie okazało się, że Libelt nie żyje”. W trakcie przesłuchania M. opowiada, że wspólnie z kolegami sprawdzali narządy rodne i odbytnice martwych w poszukiwaniu kosztowności. Postępowanie zostaje umorzone. Niewykluczone, że M. ma za sobą duże wsparcie. W roku 1964 zastępcą prokuratora generalnego P RL jest pochodzący z tej samej miejscowości Kazimierz Świtała. Z jego bratem – Wacławem Świtałą – M. prowadził do gazu psychicznie chorych w Poznaniu. *** Chełmno to miejscowość, w której ludzie lubią też pożartować, na przykład na jednego z pracowników muzeum mówią nie inaczej jak „Złotnik”. – Złoto łakoma rzecz. Były takie sprawy, że przesiewali. I coś tam pono znaleźli. A na mnie tak mówią, bo porządkowałem teren w lesie rzuchowskim. Pełno było kości, prawie na wierzchu, do dzisiaj zresztą jest. I tak ludzie nazwali. Ja tam niczego nie szukałem ani nie znalazłem – tłumaczy mężczyzna.

O niezwykle gościnnej G. (pracowała w muzeum) mówią, że złoty ząb wstawiła sobie dziwnym trafem dopiero wtedy, jak zaczęła przekopywać grządki w lesie. Ona sama nic nie wie. – Po wojnie było wszystko tak rozryte i nie trzeba było grzebać głęboko. Tak mi matula mówiła – twierdzi. O kotłowni przykościelnej z wielkim kominem, że dymi jak piec krematoryjny. Janusz Stachowiak, w latach osiemdziesiątych sekretarz gminy (odpowiadał między innymi za utrzymywanie porządku w lesie rzuchowskim), usłyszał kiedyś od przełożonego, że tak się stara, jakby lada chwila miały transporty z ludźmi znowu przyjechać. *** Jeszcze jedno zdjęcie, wykonane mniej więcej w tym samym czasie, co pierwsza fotografia. Kopie obu wyciąga z szuflady pani Y. Na zdjęciu Stanisław Polubiński (ten, który odbierał kosztowności) pozuje na moście nad Nerem. Świetnie ubrany, pod krawatem, starannie uczesany, uśmiecha się szeroko. Za plecami, po lewej stronie kadru, widać pałac, obok którego mordowano Żydów. Po co do tego wracać? Y: – Tu wszyscy wszystko wiedzą, tyle że przed obcym nigdy się nie wygadają. Nawet to, kto zabrał zaraz po wyzwoleniu z obozu pogrzebacz do mieszania popiołów w krematoriach. Sama widziałam zdjęcie jednego z gospodarzy, który ogrodził chałupę płotem z lasu rzuchowskiego. Te sprawy nadal są wstydliwe. Zapytajcie o kobiety, które spotykały się z Polakami z obozu. Nie tylko Maria M. Była też Wikta K., Zofia Sz., były P. i H., były Maria K. i Kazia G. Spotykały się z tymi chłopami i miały z tego coś. Żółte, ubrania ładne. Większość po wojnie została, żyła tutaj, powychodziła za mąż. Maria M. miała kłopoty, bo to zdjęcie z brzeziny ktoś podejrzał i trochę ją szantażowali. Ale niejedna rodzina nie wyszła z wojny czysta. Te chodziły z chłopami, tamci po wojnie rozkopywali groby, u tamtego Niemcy wódkę pili do nieprzytomności, u innego zgwałcili Żydówkę w stodole. Nawet nie wiem, czy jest po co do tego wracać po latach. Pytamy o nazwiska. Od jednego z mieszkańców słyszymy, że po wojnie wszystkie kobiety wyjechały. Od innego, że żadna już nie żyje. Dzieci? Bliska rodzina? Nasi rozmówcy kręcą przecząco głowami. Y również nie chce powiedzieć nic więcej. Podobnym murem społeczność lokalna stanęła w 1945 roku za Józefem Grabowskim. Jak dowiedzieliśmy się w Chełmnie, trafił na kilka miesięcy do więzienia pod zarzutem kolaboracji z Niemcami. Jego sąsiedzi mieli jednak zeznać, że jest przykładnym gospodarzem i dobrym obywatelem. Do dziś w miejscowości można usłyszeć, że przed wyrokiem uratowało go żydowskie złoto. Zdzisław Grabowski: – Ojciec siedział kilka miesięcy, to prawda. Ale za co, to już naprawdę nie pamiętam. Nie dowiemy się też z pewnością, kto w latach osiemdziesiątych na świeżo odkopane fundamenty jednego z krematoriów wysypał ciężarówkę śmieci.

*** W 2001 roku M. został skazany na osiem lat więzienia. To pierwszy Polak skazany za udział w eksterminacji Żydów w Chełmnie. Prezydent Kwaśniewski odmówił ułaskawienia. Pozostali uniknęli kary – czterech nie dożyło końca wojny, dwóch wyjechało za granicę. Dziennikarz „Przekroju” Marek Szymański, który pisał o wyroku, wspominał, że M. przyjął nakaz aresztowania bez zdziwienia, jakby był na niego przygotowany. Jego rodzina opowiadała, że od zakończenia wojny żył tak, jakby się czegoś bał. W styczniu 2006 roku Henryk M. opuścił zakład karny. Sąd wydał decyzję o przerwie w karze pozbawienia wolności. Jest ona bezterminowa. Udzielono jej ze względu na stan zdrowia skazanego. *** Napisać, że Chełmno to miejsce, w którym ogrodnik spokojnie przypatrywał się egzekucjom, a dziewczyny patrzyły głęboko w oczy mężczyznom, którzy nie zmyli jeszcze z siebie swądu palonych ciał, byłoby jednak nadużyciem. Choćby dlatego, że okupacja na terenach Wielkopolski była inna niż na terenach Generalnej Guberni. Kraj Warty, w którym znalazło się Chełmno, bezpośrednio wcielono do I I I Rzeszy, co oznaczało brak granatowej, cieszącej się choćby pozorami autonomii policji. Od początku wojny Wielkopolska stała się miejscem licznych wywózek i egzekucji miejscowych elit. Powody były proste – duża liczba Niemców i dobrze rozwinięte rolnictwo sprawiały, że teren przedstawiał się dla hitlerowców bardzo atrakcyjnie, jako jednocześnie spichlerz i miejsce, z którego wyciąć ślady polskości będzie najłatwiej. Polacy, którzy zostali na miejscu, mieli prosty wybór – albo daleko idąca współpraca z nową władzą, albo groźba śmierci. Między innymi dlatego konspiracja społeczna istniała tam w stanie szczątkowym. Mimo represji zachowały się też dowody na postawy inne niż te, których ślady widać na zdjęciach z wojennego Chełmna. Przez całą okupację kilka kilometrów od obozu, w zabudowaniach Józefy Jabłońskiej, ukrywał się Wolf Grabina. Udało mu się przeżyć naloty żandarmerii. 31 stycznia 1942 roku został aresztowany przez Niemców Stanisław Kaszyński, sekretarz gminy. Kaszyński – społecznik, komendant straży pożarnej, organizator teatru amatorskiego – próbował wysyłać do przedstawicielstw dyplomatycznych listy opisujące obóz zagłady. Mówiono też, że pracował dla wywiadu ZWZ -A K . Został zdekonspirowany i kilka dni po zatrzymaniu zastrzelony podczas próby ucieczki. Wśród mieszkańców Chełmna do dziś krążą pogłoski, że Kaszyński został zdradzony przez jednego z najbliższych kolegów, a później – kiedy uciekał – jeden z mieszkańców nie pozwolił mu biec przez swoje podwórko. Zginęła też jego żona. Kaszyński przekazywał pisane przez siebie listy za pośrednictwem jednego z mieszkańców Chełmna. Po jednej z tych „akcji” został aresztowany. Człowiek, który przekazywał listy Kaszyńskiego, przeżył wojnę. Zmarł wiele lat później.

Kiedy niedawno powstał pomysł nazwania imieniem Kaszyńskiego miejscowej szkoły podstawowej, okazało się, że jest niepopularny i na patrona się nie nadaje. Szkołę nazwano imieniem Adama Mickiewicza. *** W archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego odnajdujemy niezwykły pamiętnik. Pisany przez Polaka ukrywającego się w okolicach obozu. „Każdego wieczoru idę na spacer w pole. Noc mnie kryje. Jestem swobodniejszy. Wytężam wzrok. Wytężam słuch. Chcę przeniknąć ciemności. Chcę ujrzeć straszną tajemnicę. Ale widzę tylko tajemnicze światła i światełka na szosie i przy pałacu. I słyszę te ponure motory. Wiem, że nocą ta piekielna robota ustaje. Kaci wypoczywają. Ale nieraz przywożą i nocą »ludzki towar« do »fabryki śmierci«. Usiedzieć nie mogę w ukryciu, choć powinienem. Straszna tajemnica ciągnie, trapi, męczy. Wymykam się więc często ze swego ukrycia jak złodziej i podążam bliżej Chełmna. Najczęściej to robię w niedzielę i święta. To się tak nie rzuca w oczy. Wszędzie pełno Niemców. Wszędzie kręcą się żandarmi i gestapowcy z Chełmna. […]. Ale ja ryzykuję. Pod Chełmnem, może w odległości kilometra są zagajniki. Przychodzę tu często, siadam i obserwuję. I patrzę oczami, duszą i sercem. I czytam tę straszną księgę bytu, która nazywa się: »Chełmno«. Jestem wierzącym. Głęboka wiara w Boga – oto moja religia. Ale właśnie dlatego, że wierzę, [to] nic nie rozumiem. Tak, przychodzę tu często. […]”. *** Są jeszcze inne zdjęcia. Rozluźniony Henryk M. w towarzystwie esesmanów. Grzeją się w słońcu, pijąc piwo. Podobno w szufladach tutejszych domów można znaleźć fotografie, na których Polacy z obozu maszerują dumnie przez środek wsi. Idą szeroką ławą, ze swoimi dziewczynami. Widział je jeden z naszych rozmówców. Zdzisław Grabowski: – Tam w tych dołach na pewno jeszcze coś pozostawało. Ale że zabronili kopać, to co poradzić? O złocie żydowskim w Chełmnie do dzisiaj mówią „żółte”. 2011 Współautor: Piotr Litka

Korzystaliśmy między innymi z: wojna światowa w Wielkopolsce Wschodniej. Wybrane aspekty, red. P. Gołdyn, Konin 2010. W. Bednarz, Obóz straceń w Chełmnie nad Nerem, Warszawa 1946. Mówią świadkowie Chełmna, red. Ł. Pawlicka-Nowak, Łódź 2004. M. Szymański, Grzybobranie na polanie śmierci, „Przekrój” 2001, nr 33. II

Schody Schody przy rabczańskiej ulicy Gilówka, mało reprezentacyjnej części kurortu – budownictwo komunalne, psy na łańcuchach, zagrzybione domy, krzywy asfalt – czekały na odkrycie prawie siedemdziesiąt lat. Nikt z miejscowych nie pamięta, jak to było po wojnie, przy Gilówce nie mieszka bowiem towarzystwo, które można byłoby posądzić o prowadzenie pamiętników. W każdym razie dawno temu ktoś musiał je zasypać, przywieźć ziemi i gruzu, żeby skryły się przed oczami rabczan w oczekiwaniu na lepsze czasy. A może to ziemia ze wzgórza sama postanowiła pochłonąć resztki historii? Prawdy na razie nie znamy, wiadomo tyle, że zostały cztery stopnie prowadzące nie wiadomo dokąd. Szerokie na dwa i pół metra, z dwoma prostokątnymi podestami z cementu. Na tych stopniach minęło całe dzieciństwo Narcyza Listkowskiego. Narcyz, obecnie elektryk w Warszawie i jeden z bardziej szanowanych ludzi na dzielnicy, biegał po kilku schodach w górę i w dół, prał się z kolegami, walczył na kije i ćmił pierwsze papierosy. Psy gryzły kości, mieszkańcy sąsiedniej kamienicy paradowali ścieżką do solidnego, murowanego wychodka albo z niego wracali. Dobrze zbudowany trzydziestoczterolatek, ogolony przy samej skórze, z wyraźną blizną nad okiem, w koszulce polo i dżinsach, historią zainteresował się już na początku podstawówki, w domu sąsiada urządzając niewielką izbę regionalną z pamiątkami. Później na wiele lat przyszły inne zainteresowania – sporty walki i szybkie motocykle. Pewnego razu historia przypomniała się sama. *** W sierpniowe popołudnie sala gimnastyczna I LO w Rabce wypełnia się elegancko ubranymi ludźmi. Dzień jest upalny, w niedalekim Parku Zdrojowym krzyczą dzieci, kuracjusze spacerują wokół źródła solankowego, cyrk Zalewski zwija namiot i odjeżdża gdzie indziej. Rabka w sezonie ma się chyba nieźle – dużo turystów, czysto, nawet nowe budynki sanatoryjne wyglądają bardzo przyzwoicie. Nie o tym jednak będzie dzisiaj mowa. Po stromych schodach do szkoły wspinają się ostatni świadkowie, w odświętnych garniturach. W kieszeniach i pudełkach mężczyźni przynieśli ze sobą książeczki kombatanckie i medale. Mówią chętnie, wystarczy zaczepić, jakby czekali, aż ktoś wyśle choćby lekki sygnał zainteresowania. – To jest Krzyż Partyzancki, to Krzyż Oświęcimski, a tu, proszę, Medal Zwycięstwa i Wolności. – Proszę mówić głośniej, bo ja ze słuchem nie tego.

– Jak to było? – Pamiętam wszystko, co do szczegółu. – Walczyłem w partyzantce i była wsypa, Niemcy otoczyli dom. – Ojca i babkę zabili od razu, mnie z matką i stryjem powieźli do więzienia w Czarnym Dunajcu, stamtąd na gestapo do Zakopanego, do willi „Palace”, gdzie byliśmy torturowani. Z Zakopanego pojechałem na Montelupich, z Montelupich do Oświęcimia, mój numer obozowy 168061, z Oświęcimia do Mauthausen, mój numer obozowy tam to 52496, stamtąd do obozu Ebensee w Alpach, gdzie dożyłem wyzwolenia. Miałem dwadzieścia jeden lat, ważyłem trzydzieści siedem kilogramów, a lekarze mówili, że zamiast płuc mam jedną wielką gruźliczną dziurę. Świadkowie zajmują miejsca, jest trochę młodzieży, dużo osób w średnim wieku, przyszli też lokalni politycy. Dziewczęce trio (klawisze, skrzypce, saksofon) śpiewa repertuar po polsku i hebrajsku, na przykład: „O, jak to dobrze i jak miło, gdy wszyscy w zgodzie żyją”. I P N przygotował wystawę poświęconą Polakom ratującym w czasie wojny Żydów oraz rodzinie Ulmów, która za pomoc Żydom została rozstrzelana. Burmistrz Ewa Przybyło mówi, że przed spotkaniem czuła strach, nie ma bowiem pewności, czy mimo upływu lat Rabka jest na nie gotowa. Oto i bohater sierpniowego popołudnia: przed państwem Werner Oder, lat pięćdziesiąt, pastor Chrześcijańskiej Wspólnoty Tuckton w Bournemouth. Niski, w kusej marynarce, z pofałdowanym czołem. Dopóki nie spotkał Boga, przestawał z bandytami, pił na umór, cudem uniknął zastrzelenia, a później cudem nie zdążył się zemścić – ten, który do niego strzelał, zginął z innej ręki. Werner Oder przyjechał tu, by prosić o przebaczenie za czas wojny, opowiedzieć o swoim dzieciństwie, groźbie antysemityzmu, a także o tym, że przeszłość nie umiera, nawet jeśli zamieść ją głęboko pod dywan, więc wspaniale, że Rabka pięknieje, pastor jest pełen podziwu, kiedy tak chodzi i ogląda wypielęgnowany Park Zdrojowy, ale sam park, bez pamięci o tragediach, jakie kiedyś rozgrywały się w tym miejscu, to o wiele za mało. Oder jest w Rabce nieprzypadkowo: w czasie I I wojny światowej przebywał tu w randze SS -Oberscharführera jego ojciec Wilhelm, bliski współpracownik jednego z katów Podhala – Wilhelma Rosenbauma. Obaj zorganizowali w willi „Tereska” Szkołę Dowódców Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa, do której z Rzeszy i terenów okupowanych przyjeżdżali kandydaci na członków piątej kolumny, esesmani, komisarze kryminalni, oficerowie policji, a po 1941 roku policjanci ukraińscy i białoruscy. Rabka zmieniła się w krwawy poligon doświadczalny. Wśród rozlicznych zajęć, w jakich brali udział pedagodzy z „Tereski” oraz kursanci, odnotujmy również: tortury, egzekucje (praktykowano głównie strzał w kark, jako najbardziej ekonomiczny), zasypywanie żywcem, wieszanie, łapanki, strzelanie do ruchomych tarcz (w tej roli więźniowie), strzelanie do dzieci, tresura psów policyjnych (w roli pozorantów zwyczajnie ubrani więźniowie), pacyfikacje okolicznych miejscowości (Jordanów, Mszana Dolna, Maków Podhalański), zakładanie gett oraz ich sprawna

likwidacja. Szacuje się, że tylko w masowych grobach w lesie za willą „Tereska” spoczywa jakieś pięćset osób. Polowano przede wszystkim na Żydów. Rosenbaum swoją pracę, jeśli można tak powiedzieć, wykonywał z niezwykłym nawet jak na sadystę zaangażowaniem. Strzelał do ludzi na ulicach, własnoręcznie wieszał, topił i torturował. O roli Odera wiadomo niewiele. Zasłuchany Narcyz Listkowski siedzi w ostatnim rzędzie. *** W 2007 roku rabczańscy gimnazjaliści Michał Rapta i Wojciech Tupta dają się zachęcić nauczycielowi historii. Grzegorz Moskal na lekcji wspomina, że na okupacyjnej mapie uzdrowisko odegrało prawdopodobnie znaczącą rolę, zachowanych wiadomości jest jednak bardzo mało, a na dodatek znajdują się one w wielu źródłach, warto więc byłoby sprawą zająć się szczegółowiej. Michał i Wojtek obiecują napisać referat. Okazuje się, że o wojennej historii swego miasta nie wiedzą właściwie nic. W przewodniku po miejscach pamięci narodowej uzdrowisku poświęcono trzy linijki. W pracach o okupacyjnych dziejach Podhala Rabka doczekała się kilku wzmianek. Jest jeszcze parę reportaży z lat siedemdziesiątych, trochę danych w internecie i garść wspomnień. Równie mało wiadomo o przedwojennej społeczności żydowskiej w uzdrowisku, informacje są mniej niż skąpe. Z tych zachowanych w ogłoszeniach gazet lokalnych można wnioskować, że stała się ona popularnym uzdrowiskiem dla zamożniejszych Żydów, którzy chętnie wynajmowali tam domy. Przy ulicy Podhalańskiej swoją siedzibę miało Towarzystwo Rabczańskiej Kolonii Leczniczej dla Żydowskiej Dziatwy Szkolnej imienia Marii Frenklowej, młodzież skupiała się w klubie wioślarskonarciarskim. Nie wiadomo, ilu ich przewinęło się przez Rabkę w latach 1939–1945. Michał Weichert, reżyser teatralny, a w czasie wojny prezes Żydowskiej Samopomocy Społecznej (po 1945 roku oskarżony o kolaborację z Niemcami) wspominał w pamiętnikach, że w 1941 roku w Rabce mieszkało sześciuset Żydów, z czego czterystu to byli miejscowi. Z pewnością nie jest to liczba kompletna, Weichert nie bierze bowiem pod uwagę ani transportów z innych miast, ani tych, którzy nieraz całymi miesiącami ukrywali się po domach. Michał i Wojciech rozpuszczają wici po mieście, poszukując informacji. Nawet wśród starszych mieszkańców wiedza o przeszłości okazuje się być nikła; mimo to chłopcy docierają do kilkudziesięciu żyjących świadków i przeszukują archiwa. Praca gimnazjalna rozrasta się, zmieniając w końcu w pierwszą monografię historyczną wojennej Rabki. Po jej pierwszym wydaniu zgłaszają się rodziny ocalałych Żydów. W Anglii żyje Marek Goldfinger, naoczny świadek Zagłady, który w czasie wojny mieszkał w sąsiedztwie „Tereski”, słuchając strzałów i krzyków mordowanych. W liście do gimnazjalistów pisze między innymi o tym, jak próbował przekazać jedzenie uwięzionej

w „Teresce” babci: „Znając dokładnie teren i wiedząc, że dojście do szkoły od frontu będzie zupełnie niemożliwe, zdecydowałem się spróbować podejść od tyłu, przez las, od wzgórza Grzebień. Podchodząc pod budynek, zobaczyłem, że teren jest pilnowany szeregiem uzbrojonych Ukraińców SS . Widać było przygotowany duży grób. Grupy żydowskich robotników wycinały trawę kwadratami na zamaskowanie grobu, następnie układali je na taczki i przewozili w pobliże dołu”. Dla Michała, Wojciecha, ale też Grzegorza Moskala ta praca jest przełomem. Miasto zyskuje nowy wymiar, nieobecne dotychczas, zarezerwowane dla kombatantów tło zaczynają zaludniać cienie ofiar i bandytów, przeszłość budzi się i zaczyna wołać. Choćby schody Rosenbauma, wybudowane z rozmachem i w wielkim stylu na polecenie dyrektora szkoły. Powstały z macew ściągniętych z okolicznych cmentarzy – dziesięć stopni po dziesięć metrów długości każdy. Macewy, zarządził Rosenbaum, należy odwrócić napisami do góry, żeby mieć więcej satysfakcji podczas ich deptania, nagrobki czarne mają zaś układać się w kształt niemieckiego orła. Po tych schodach szli na rozstrzelanie Żydzi. Świadkowie wspominają, że Rosenbaum celebrował wejście po nich jak ceremonię. Sprężysty trzydziestoletni mężczyzna z batogiem, miłośnik koni i powozów, lubił stąpać po macewach powoli, statecznie, niczym monarcha. Po wojnie schody znikają, z ich resztek w lesie powstaje monument ku czci pomordowanych. Część trafia podobno do okolicznych gospodarstw. Nikt takich badań dotychczas nie prowadził, ale bardzo prawdopodobne, że polska społeczność Rabki okazała w czasie wojny dużą pomoc Żydom, większą niż w innych miastach. Z wypowiedzi świadków wyłania się obraz miejscowości odważnej, może dlatego, że ton społecznemu życiu nadawali lekarze. Zmienia się również mapa miasta. Tędy szli z dworca do getta, w tej willi przy Nowym Świecie mieszkał Rosenbaum, a w tej przy Zakopiańskiej jego kochanka. A tu, nad samą Rabą, w niepozornym, podniszczonym domu z różową elewacją, niedaleko od bożnicy i rytualnej rzeźni, mieściła się od 1942 roku żydowska łaźnia. Część transportów zaraz po kąpieli maszerowała z niej na rozstrzelanie. Gimnazjaliści szukają, a Narcyz jest w drodze. Ma na utrzymaniu rodzinę, próbuje wykupić mieszkanie przy Gilówce, więc najpierw wyjeżdża za granicę, a potem znajduje pracę w Warszawie. *** Podczas spotkania z Oderem widać wyraźnie, że dla wielu osób wojna trwa. Głos z sali: jak to możliwe, że w Zakopanem, w willi „Palace”, tam, gdzie działało gestapo, gdzie wieszali mnie na drzwiach, ciągnęli głową w dół po schodach, jest teraz ośrodek rehabilitacyjny i gabinet odnowy biologicznej, jak to… Oder przerywa, tłumacząc, że nie zna się na polityce. Chce mówić o swoim ojcu, o rodzinie, wierze w Boga.

Ojciec? Jedyne, co ma z nim wspólnego, to twarz kryminalisty właśnie. Człowiek z piekła rodem, brutalny, po wyjściu z więzienia otoczony wianuszkiem kochanek i ciemnością. Na przedmieściach Linzu, gdzie mieszkali, towarzyszyła mu pogarda wymieszana z szacunkiem. Pogarda, bo przegrał wojnę, szacunek, bo mimo wszystko był podczas wojny prawdziwym Kimś. Po wojnie utrzymywał ścisłe kontakty z Rosenbaumem, który z sadystycznego mordercy zmienił się w szanowanego producenta słodyczy. Rodzina? W starszym pokoleniu nie widział choćby cienia skruchy. Panowała niepisana zasada: o wojnie i roli Austriaków w niej nie rozmawiamy. Wiara w Boga? Dla Odera okazała się ratunkiem przed koszmarami sennymi, alkoholizmem, przemocą i nienawiścią do Żydów. W młodości poznał Petera Wieganda, ewangelizatora, od którego usłyszał, że Bóg jest miłością. Zaczął zbierać informacje o ojcu, co, jak wspomina, było powolnym wstępowaniem w kolejne kręgi piekielne. Przy tej okazji otarł się o świat znany wyłącznie z powieści sensacyjnych – okazało się, że członkowie jego rodziny mieli kontakt z organizacją O D ESSA zajmującą się transferem poszukiwanych nazistów do Ameryki Południowej. Kiedy na spotkaniu rodzinnym zapytał: „Co uczyniliście Żydom?”, w domu rozpętało się piekło, mężczyźni chcieli go pobić. Wojna trwa i powraca nieoczekiwanie. To nie mógł przecież być przypadek, że szanowany i charyzmatyczny pastor Werner Oder objął zbór w Bournemouth nad kanałem La Manche. Któregoś razu, czytając lokalną gazetę, zwrócił uwagę na artykuł o Marku Goldfingerze, który przeżył Holocaust i mieszka w tym samym mieście. Goldfinger, Goldfinger, czy przypadkiem to nie rodzina kobiety, która składała zeznania w procesie jego ojca? Marek Goldfinger (do Rabki przyjeżdża od pewnego czasu regularnie, na spotkanie nie mógł dojechać): – To była moja siostra. Jak tylko Oder powiedział swoje nazwisko, wszystko wróciło. Oder jest przekonany, że wojna nadal trwa. Porównuje świadków z Polski i Austrii: starsi uczestnicy rabczańskiego spotkania mają łzy w oczach, ktoś wyciera nos. Bez wątpienia zdarzają się chwile, kiedy przeszłość katuje ich równie mocno jak pejcz Rosenbauma. Starzy Austriacy, twierdzi Oder, również czują żal, ale jest to wyłącznie żal niedoszłych zwycięzców. Dlatego o żadnych rozliczeniach, na podobieństwo niemieckich, nie może być mowy. – Austria jest krajem nadal zniewolonym, ponieważ nie zmierzyła się nigdy ze swoją przeszłością. Starzy umierają bez skruchy, młodzi nie widzą potrzeby, by zajmować się wojną. Po spotkaniu w szkole Narcyz Listkowski przedstawia się Oderowi. Chwilę rozmawiają, a potem wsiadają do samochodów, żeby pojechać na wąską uliczkę Gilówka. *** Było tak. Narcyz Listkowski przyszedł na prezentację książki, wcześniej trochę podczytywał o pracy trójki autorów na prowadzonym przez nich blogu. Słuchał

z zainteresowaniem, książkę zakupił, w domu zaczął ją przeglądać. Okazało się, że na jednym ze zdjęć widnieje jego rodzinny dom. Ulica Gilówka, nad Rabą, te same talerze anten satelitarnych, białe kominy, nad rzeką stalowy płotek. Podpis obok zdjęcia głosił: „Budynek, w którym znajdowała się łaźnia”. Pod spodem informacje, że okradano tu Żydów, a część z nich prowadzono bezpośrednio na śmierć. Wszystko stało się jasne. Czarno-biała szachownica z płytek na podłodze (zerwali ją w trakcie remontu, kto mógł wiedzieć), ozdobny kafel „Artur Lori Kraków”, wgłębienie w piwnicy, zniwelowane z takim trudem. Przygotowywali się do śmierci właśnie tam, gdzie Narcyz z żoną oglądają telewizję, a dzieciaki szaleją jak opętane. Narcyz Listkowski: – Ja może nie jestem aż taki, no, strasznie wrażliwy. Ale nie wierzę, że to mogło pozostać na mnie bez wpływu. Może coś po prostu wołało. To nie mógł być przypadek, że akurat poszedłem na spotkanie, kupiłem książkę, że w książce znalazło się akurat to zdjęcie? Narcyz zaczął rozglądać się po okolicy. Nieco wyżej nad domem zachował się fragment starego odpływu, Narcyz przypomniał sobie, że starzy mieszkańcy opowiadali o rzeźni rytualnej, która stała tu jeszcze w czasie wojny. W książce przeczytał, że łaźnia stała obok bożnicy. Uważnie przyjrzał się schodom. Były szersze, niż myślał, bo część, przysypana ziemią, wchodziła w ogródek sąsiadki. Zebrał kilku mężczyzn z sąsiedztwa, przyzwoicie zapłacił. Kopali w soboty, kiedy wracał z Warszawy, przez trzy tygodnie, wśród rozwłóczonych psich kości, gruzów i śmieci, krok po kroku w górę. Odkopali jeszcze sześć podestów. Ukazały się schody znacznie większe niż schody Rosenbauma. Na ostatnim poziomie dokopali się do fundamentów i obrysu drzwi wejściowych. Odsłonili całe wejście do bożnicy. Dalej w bok nie da się kopać. Tak się bowiem składa, że na miejscu bożnicy stoi wielki murowany sracz. Psy szarpią się na łańcuchach, nad niedojedzonymi kośćmi latają muchy. Władze miasta obiecują, co prawda, że schody oświetlą, teren uporządkują, a nawet dadzą pieniądze na pomnik, ale trudno uwierzyć, by uwadze gości, którzy być może przyjadą tu szukać śladów przeszłości, umknął widok wychodka. Na razie o tym nie myślmy. Niedaleko stąd, wiele lat temu, Wilhelm Rosenbaum powoli i statecznie pokonywał kolejne stopnie, zadowolony, że mordowanie przebiega planowo. Po spotkaniu w szkole Oder przyjeżdża na Gilówkę i wchodzi po stopniach, syn jednego z morderców. Modli się. 2011

Korzystałem z: Materiały Żydowskiego Instytutu Historycznego. M. Rapta, W. Tupta, G. Moskal, Mroczne sekrety willi „Tereska”: 1939–1945, Wadowice 2009.

K. Samsonowska, Wyznaniowe gminy żydowskie i ich społeczności w województwie krakowskim (1918–1939), Kraków 2005.

Do hymnu – A o czym mamy śpiewać, na litość boską? – pyta poirytowana Agata Kowol. – O Kubusiu Puchatku? W tym miejscu? Przecież dzieci wiedzą, że nie mieszkają pod Disneylandem, tylko niedaleko obozowych drutów. Agata Kowol jest dyrektorką szkoły podstawowej imienia Pomnika Dzieci Więźniów Oświęcimia w Brzezince. Na głowie ma początek roku i radę pedagogiczną. Do tego budżet szkoły – a jaki jest, wiadomo. Atmosfera wokół systemu edukacji też nie najlepsza. Same znaki zapytania. A teraz na dodatek w szkole zaczęli pojawiać się dziennikarze. Przychodzą i pytają, czy przypadkiem hymn, który podczas uroczystości śpiewają uczniowie, nie jest zbyt okrutny jak na dziecięcą wrażliwość, czy nie należałoby go schować do opasłych kronik szkolnych, zastępując nowym. Dyrektor Agata Kowol tłumaczy. Po pierwsze: dzieci uczą się pierwszej zwrotki i refrenu, na dodatek tylko te ze starszych klas, a drugiej zwrotki, tej mocniejszej, nie ma nawet na stronie internetowej szkoły. Po drugie: hymn jest częścią tradycji, dobrej i wielkiej tradycji tej szkoły. Po trzecie: dla tych byłych więźniów, którzy jeszcze żyją i utrzymują kontakt ze szkołą, odejście od hymnu byłoby ​ciosem. A przecież szkoła po części należy również do nich. Przejdźmy na salę gimnastyczną. Tu, przed pięknie udekorowaną ścianą (granatowe zasłony, na nich wielki napis „Witajcie, pierwszaki”, żaglówka, motyle, beztroska chmurka, kwiaty i słońce) zbierają się wystrojeni uczniowie. Za nimi tłumek rodziców. Rozpoczyna się kolejny rok szkolny. Dzieci nie wyglądają na szczególnie straumatyzowane, w sali gimnastycznej huczy jak w ulu, pełno śmiechu i kuksańców. Całość baczność! Szkoły sztandar wprowadzić. Na haftowanym srebrną i złotą nicią sztandarze z jednej strony orzeł, z drugiej kontury Polski na biało-granatowych pasach, granice kraju wyznaczone są nazwami miejscowości, w których znajdowały się obozy zagłady dzieci. Przez środek ojczyzny biegnie wiązka drutu kolczastego. W centrum kraju odwrócony czerwony trójkąt z wpisaną ​literą „P”. Do hymnu państwowego. Do hymnu szkolnego. Śpiewają tekst napisany na podstawie wiersza Tadeusza Borowskiego Drutami okolony skrawek świata: Drutami ogrodzony skrawek świata, Gdzie ludzie tylko numerami są, Gdzie brat spodlony gnębi swego brata,

A śmierć koścista dłoń wyciąga swą. Tam morze ludzkiej krwi i łez pociekło, Tam z krzykiem trwogi budzisz się ze snu, A gdy Cię ktoś zapyta, gdzie jest piekło, To śmiało możesz odpowiedzieć mu. Ref.: Birkenau, przeklęte Birkenau, Przez Boga zapomniane piekła dno. Birkenau, cierniowa droga, Tysięcy ofiar wspólny grób, Królestwo, w którym nie ma Boga, to Birkenau.

Rodzice śpiewają razem z dziećmi. Jest bardzo podniośle i, to zupełnie subiektywne odczucie, bardzo mroźno, kiedy tak nierównymi głosami opowiadają o cierniowej drodze i królestwie, w którym nie ma Boga. Jakby pewne historie czekały w pobliżu, na wyciągnięcie ręki. *** W szkolnej izbie pamięci, w starannie prowadzonych kronikach, na korytarzu szkoły widać historię pewnej narracji, której częścią jest hymn. I która, tu dyrektor Agata Kowol zgadza się całkowicie, odchodzi w przeszłość. Oto niedziela, 8 września 1968 roku, jedna z najważniejszych dat w powojennej historii Brzezinki. Szkoła rozpoczyna działalność. To klasyczna tysiąclatka, której budowa mogła się rozpocząć między innymi dzięki zabiegom byłych więźniów. Położona kilometr od obozu, zastępuje starą szkołę i budzi autentyczny zachwyt dzieci, rodziców i dziennikarzy, którzy jeszcze przez wiele lat będą pisać o jasnych korytarzach, dużych oknach i zieleni otaczającej budynek. Wstęgę przecina Lidia Boczarow Rydzikowska-Skibicka, numer obozowy 70072, jedna z najmłodszych więźniarek obozu Auschwitz-Birkenau (do obozu trafiła, mając trzy lata). Na czystych ścianach uczniowie wieszają prace. „Na przykład – rysunek rozkwitłego, złamanego goździka na tle obozowego pasiaka, niezdarnie nakreślony dziecięcą ręką” – napisze kilka lat później jeden z dziennikarzy odwiedzających szkołę. Dzieci opowiedzą mu również, że lekturą, która absorbuje starszych uczniów, jest Dzieciństwo w pasiakach Bogdana Bartnikowskiego. W 1972 roku szkoła otrzymuje sztandar ufundowany ze składek najmłodszych więźniów. Na ścianie obok pokoju nauczycielskiego pojawia się wielka tablica z pamiątkowymi gwoździami, na których wygrawerowano imiona i nazwiska fundatorów. Metalowe elementy tworzą kształt orła. Głowa szlachetnego ptaka składa się z pięciu elementów. Wśród nich ważne nazwiska: prezes Związku Bojowników o Wolność i Demokrację generał Mieczysław Moczar i prezes Rady Naczelnej związku Józef Cyrankiewicz. Uczniowie o więźniach mówią „Ciocie” i „Wujciowie”. Byli więźniowie regularnie przysyłają do szkoły pieniądze. Kontakty są bardzo intensywne, kilka razy w roku Brzezinkę odwiedzają działacze ZB oW iD z Warszawy.

Z okazji sześćdziesiątej rocznicy rewolucji październikowej na terenie Birkenau harcerze ze szkoły wspólnie z przedstawicielami władz sadzą sześćdziesiąt drzew. W szkole śpiewa się cały hymn, łącznie z drugą zwrotką: Płomieniem rzyga komin krematorium, Odorem ciał spalonych cuchnie krąg, Cierniowej ścieżki więźnia kres i znoju, Wędrówki kres i koniec ludzkich mąk. Tu grobu mieć nie będziesz, przyjacielu, Popiołów garść rozwieje polny wiatr, Nieważne to, wszak jesteś jeden z wielu, Wielu tysięcy, co zapomniał o nich świat.

Obchody Międzynarodowego Roku Dziecka (1979) mają w szkole specyficzny przebieg. W tym roku do izby pamięci trafia urna z prochami spod ściany straceń z bloku 11 oraz stosów spaleniskowych w Brzezince. Podczas uroczystej akademii uczniowie siedzą na wprost wielkiej reprodukcji słynnego zdjęcia. Styczniowe słońce wpada przez wielkie, nowoczesne okna do sali gimnastycznej. Na ścianie, tam, gdzie podczas rozpoczęcia roku wiszą żaglówka i słońce, widnieje powiększona do nienaturalnych rozmiarów fotografia czworga dzieci – ofiar eksperymentów doktora Mengele. Ofiary przytłaczają całą salę, patrząc z wyrzutem na ubrane odświętnie dzieci i byłych więźniów w ciemnych strojach. Przez tablicę do koszykówki przewieszona wielka flaga byłych więźniów, obok wielki transparent z fragmentem z Broniewskiego: Na mojej ziemi miliony mogił, przez moją ziemię przeszedł ogień, przez moją ziemię przeszło nieszczęście, na mojej ziemi był Oświęcim.

Pomalowaną na czarno izbę pamięci wypełniają świadectwa byłych więźniów, medale, rzeźby, zdjęcia. Oddajmy jeszcze głos dzieciom: „Ja, prosty uczeń, oskarżam faszystów o śmierć czterech milionów niewinnych ludzi” – pisze Basia z ósmej klasy. Ta narracja zaczyna wyraźnie słabnąć w połowie lat dziewięćdziesiątych. Wpisy w księgach pamiątkowych są coraz rzadsze, coraz mniej zdjęć, coraz mniej byłych więźniów przyjeżdża do szkoły. Z hymnu zostaje jedna zwrotka. *** Zmienia się również obóz. Jeszcze w połowie lat osiemdziesiątych oświęcimianie żyją z terenami poobozowymi w dziwacznej symbiozie. Po wojnie opuszczona strefa wokół obozu zaczyna zapełniać się domami. Na terenie dawnego obozu K L Auschwitz cukiernicy pieką ciastka. W budynku

Starego Teatru, w którym Niemcy przechowywali cyklon B , dzieci bawią się w wojnę. Nauczyciele zabierają klasy do Brzezinki na ogniska, niedaleko obozowych baraków pasą się krowy, a brzozowy lasek graniczący z obozem, blisko polanki, na której Sonderkommando paliło zwłoki pomordowanych więźniów, cieszy się dobrą sławą wśród grzybiarzy. Do przeciwpożarowych stawów położonych na terenie obozu przychodzą wędkarze. Kiedy woda zamarza, młodzi grają tam w hokeja. Przez obóz chodzi się na skróty, do znajomych, do kościoła. Tereny poobozowe zaczynają funkcjonować życiem oddzielnym na początku lat dziewięćdziesiątych, kiedy stopniowo rośnie liczba odwiedzających. Zbierania grzybów nie sposób pogodzić z oczekiwaniami gości z całego świata, którzy w Birkenau szukają przede wszystkim ciszy. Największe emocje budzi Marsz Żywych, postrzegany jako zdarzenie eksterytorialne – miejscowi nie mogą zrozumieć, dlaczego maszerujących eskortują policjanci i uzbrojeni ochroniarze, dlaczego zamykane są ulice i szkoła musi odwoływać lekcje. Kontakt okolicznych dzieci z poobozową przestrzenią nie znika. Dzieci ze szkoły w Brzezince nadal palą znicze pod Międzynarodowym Pomnikiem Ofiar Obozu. Ale znacznie rzadziej odwiedzają obóz samodzielnie. – W Brzezince dzieją się te same procesy, co w każdym innym miejscu kraju – tłumaczy Katarzyna Krzoska, polonistka, historyczka i terapeutka ze szkoły w Brzezince. – Kiedyś dzieci po szkole miały wolne i poznawały świat samodzielnie, teraz rodzice wożą je z miejsca na miejsce. Obóz poznają z nami albo z rodzicami. To akurat bardzo dobre rozwiązanie, nie bardzo wyobrażam sobie, żeby pozwalać dzieciom na swobodne odkrywanie tego terenu. Krzoska (w szkole od 2004 roku) pamięta dobrze moment, kiedy po raz pierwszy usłyszała hymn szkoły. Wbiło ją w podłogę i do dzisiaj nie może powstrzymać łez wzruszenia, słysząc pierwsze słowa hymnu szkolnego. Ale widzi wyraźnie, jak zmienia się wrażliwość i wiedza uczniów. Ona sama pochodzi jeszcze z pokolenia, dla którego oczywistością było poznawanie obozowych lektur w młodym wieku. Szmaglewską czy Grzesiuka czytała jeszcze przed studiami. Wojna śniła jej się po nocach. Widziała na przykład któregoś razu swoją matkę za obozowymi drutami. – Świadomość dzieci, które tutaj uczymy, zmienia się w ostatnich latach bardzo szybko. Jest coraz mniej tych, którzy mają wiedzę o wojnie z pierwszej ręki, od dziadków – opowiada. – W domach wojna nie jest już tak ważnym tematem jak kiedyś. Na tych terenach przez długi czas żywe było poczucie wielkiej krzywdy, bo przecież mieszkańcy Brzezinki byli wypędzeni ze swoich domów, stracili ziemię, a część z nich nie doczekała się po wojnie zadośćuczynienia. Ale wszystkie te wątki tracą na wyrazistości. Krzoska od lat zastanawia się, jak opowiadać o obozach, żeby uniknąć P RL -owskiego języka zemsty, rewanżu, żeby nie powiedzieć zbyt wiele. Próbuje inaczej rozkładać akcenty, mówiąc o łamaniu podstawowych praw człowieka, unika też zbytniej dosłowności. Do Auschwitz ze swoimi uczniami nie chodzi, w Birkenau przede wszystkim

milczą, rozmowę zostawiając na później. *** Pani Lidia Boczarow (obecnie Maksymowicz), ta sama, która w pogodną wrześniową niedzielę roku 1968 uroczyście przecinała wstęgę, do szkoły w Brzezince przyjeżdża cały czas. Należy do grupy ostatnich więźniów, którzy żyją i zachowali na tyle dobre zdrowie, by regularnie odwiedzać swoją szkołę. Bardzo energiczna, sprawna, mówi o sobie, że chęć przetrwania musiała mieć w genach. Lidia Maksymowicz: – Mam wielkie wątpliwości, czy ten hymn powinien nadal być wykonywany. Myślę teraz o latach, kiedy przyjeżdżaliśmy do szkoły bardzo dużą grupą. Mówiliśmy prawdę, ale jednocześnie mówiliśmy rzeczy potwornie smutne. I ten tekst też taki jest. Coś się we mnie pozmieniało, do tego stopnia, że odmawiam spotkań z klasami jeden–cztery. A starszym staram się opowiadać o optymistycznej stronie życia. Mogę opowiadać o eksperymentach medycznych doktora Mengele, o torturach, wybitych zębach, wszystko mogę. Ale wolę powiedzieć: „Popatrzcie, życie zwyciężyło, wojna jest daleko, coraz dalej. Trzeba pamiętać, ale jednocześnie wybaczać, bo bez wybaczenia nikt nie zazna spokoju, nawet ofiara”. Chciałabym, żeby to właśnie zostało zapamiętane, jak podczas uroczystości nie będzie już ani jednej osoby w oświęcimskiej chuście na ramionach. *** Podobnie jak Agata Kowol, ksiądz Manfred Deselaers z oświęcimskiego Centrum Dialogu i Modlitwy nie wie, czym można byłoby zastąpić obecny hymn szkoły. – To nie jest zwyczajne miejsce i nigdy nie będzie. Mieszkańcy to rozumieją – mówi. – Ja również mógłbym się czepiać, bo przecież przedstawia obóz jak świat bez Boga. A Bóg w obozie był. Ale ta melodia jest znakiem, symbolem, lekcją. Inaczej z obcokrajowcami. Przyjeżdżając do Oświęcimia, nie są w stanie uwierzyć, że kilometr od obozowych drutów można prowadzić szczęśliwe i zwyczajne życie, chodzić do szkoły i witać rok szkolny pod wyciętym z żółtego papieru, optymistycznym słońcem. Agata Kowol: – Ludziom trudno pojąć, że jedno nie wyklucza drugiego. Hymn śpiewamy, ale nie oznacza to, że kładzie się on cieniem na naszym życiu. Rozmowy z szóstoklasistami zdają się to potwierdzać. O obo​zie mówią z trudem, wyuczonymi zdaniami, wiedzą, że niedaleko od budynku szkolnego ginęli w cierpieniach ludzie. Pytają, dlaczego Romowie mieli oddzielny obóz, dlaczego Niemcy znakowali ludzi jak zwierzęta. Ożywiają się, opowiadając o Brzezince współczesnej. Domów coraz więcej, nowych, ładnych, sprowadzają się nowi mieszkańcy, którzy nie chcą mieszkać w centrum Oświęcimia. W Brzezince żyje się świetnie, szczególnie odkąd powstał orlik. Sztuczne oświetlenie to jest coś, czasem tłok taki, że nie można się dopchać. Paulina: – Chodzimy nad Wisłę. Wisła jest u nas bardzo piękna. Dzieciom podoba się również, że można bawić się w sianie, że pejzaż taki rozległy, że

można usiąść na miedzy i popatrzeć, że do kolegów blisko i wszyscy się znają, że jakoś dobrze się oddycha. Albo niebo. – Mam dom z płaskim dachem – opowiada Adam. – Można wyjść na ten dach i oglądać gwiazdy, wspaniale widać. Kiedyś nawet pożyczyłem lunetę, żeby lepiej było widać. *** Między pokojem nauczycielskim a izbą pamięci, w szkole Dzieci Więźniów Oświęcimia wisi pamiątkowa tablica z ćwiekami ułożonymi w kształcie orła. Podczas każdej przerwy rozgrywa się pod nią krwiożerczy spektakl, nad którym z trudem panują dyżurni nauczyciele: hałas, kłąb chłopięcych rąk i nóg, ciosy celne lub chybione, śmiechy i wrzaski. Potem, kiedy zabrzmi dzwonek i korytarz opustoszeje, można podejść i przyjrzeć się bliżej. Widać wyraźnie, że część gwoździ z nazwiskami fundatorów nie wytrzymała próby czasu i wypadła. Pozostały po nich dziury w drewnie. 2012

Kopiec z widokiem na kacet A kiedy już kopiec powstanie, zmieni się bardzo wiele. Odwiedzający zrozumieją wreszcie, że wojna jest złem. Przyszłe pokolenia przystaną w zadumie przed tajemniczą, trawiastą kopułą, którą w spadku pozostawili dla nich ostatni więźniowie kacetów. Z potężną konstrukcją (sto metrów średnicy, trzydzieści pięć metrów wysokości, wewnątrz sala konferencyjna na osiemset miejsc, sale seminaryjne, koncertowe i wystawiennicze, sale spotkań młodzieży i seniorów) wiążą się wyłącznie wielkie cele: upamiętni wszystkie ofiary ludobójstw, dyktatorów i wojen. Pozwoli zamyślić się nad słowami, które pomysłodawcy piszą wyłącznie wielką literą: Pokojem, Prawami Człowieka, Godnością. Kopiec wzbudzi refleksję nad tematami najważniejszymi, nad życiem w pokoju, wydobyciem ze zniewolenia, przemocy, nad człowieczeństwem, ludzkością oraz jej tragiczną historią, nad tym, jak budować lepszy świat. Właściwie wszystko, co znajdzie się wewnątrz kopca, ma nazwę, przed którą wypada z pokorą pochylić głowę: „Centrum Mediacji – Konferencji Pokojowych”, „Sala kinowa dla prezentacji filmów o tematyce pokojowej”, „Akademia Etyki i Edukacji dla Pokoju”, „Przedstawicielstwa organizacji pozarządowych, działających na rzecz pokoju i obrony praw człowieka”, nawet telewizja i radio są „ukierunkowane na tematykę pokojową”. Przy okazji, co niebagatelne, znajdzie się sporo miejsc pracy dla miejscowych, w recepcjach i przy obsłudze. Tak przynajmniej wyobraża to sobie Janusz Marszałek, były prezydent Oświęcimia, obecnie koordynator budowy Kopca Upamiętnienia i Pokoju na polach pomiędzy Auschwitz i Birkenau. Kiedy tak stoi na środku omiatanego zimnym wiatrem pola, obok aktu erekcyjnego – łagodny, nienagannie ubrany mężczyzna w średnim wieku – widzi, jak to miejsce będzie wyglądać za kilka lat: zamiast błota, gliny, roztopów, resztek sadu, równiny po horyzont, spłachetków brudnego śniegu, ma w oczach całoroczny ruch, nowoczesność połączoną z szacunkiem dla historii. Coś, co zdejmie wreszcie piętno z tych nieszczęsnych obozowych hektarów, wyraźny znak, symbol potężny i niedający się ominąć. Coś, co pokaże, że wola życia i pokoju (Życia i Pokoju) jest silniejsza niż wszystko. Jeszcze kilka szczegółów i można ruszać z budową. *** Pierwszy szczegół to postać samego Janusza Marszałka. Jest coś dziwnego w pokorze, z jaką przyjmuje argumenty przeciwko inwestycji. Zgadza się ze wszystkim, co usłyszy. Właściwie chętnie z całej sprawy by się wycofał, gdyby nie byli więźniowie, dla nich to robi.

Czy to dobre miejsce? Czy kopiec nie zdominuje obozu? Tak, zastanawiał się nad tym i przez chwilę miał podobne wątpliwości, ale świadkowie przekonali go, że lepszego miejsca nie znajdą. – Ja tylko podejmuję próby. Błękitne spojrzenie, szczery, pogodny uśmiech, w klapie marynarki nieodłączny symbol τ, który prorok Ezechiel kreślił na czołach wybranych. Pod krzyżem wpinka Lions Club, międzynarodowej organizacji charytatywnej zrzeszającej biznes​menów. – Jestem jedynie pomocnikiem. Ten ciepły, podkreślmy, wręcz ujmujący wizerunek nie powinien mylić. Był czas, kiedy Janusz Marszałek pokazywał lwie pazury i drapał nimi bez opamiętania. Być może zaważył na tym nieszczęśliwy ciąg zdarzeń. Wielką i niekwestionowaną przez nikogo zasługą Marszałka było założenie na początku lat dziewięćdziesiątych pierwszej w kraju wioski dziecięcej „Maja”, w której opiekę znalazły dzieci osierocone i opuszczone przez rodziców. Ale traf chciał, że pierwsze biuro założonej przez Marszałka fundacji „Bliżej Człowieka”, zbierającej pieniądze na dzieci, mieściło się w klasztorze karmelitanek, utworzonym na terenach Starego Teatru, gdzie w czasie wojny Niemcy przechowywali cyklon B. Kiedy do klasztoru wkroczył rabin Avi Weiss, protestując przeciwko obecności krzyża w miejscu, gdzie ginęli Żydzi, napotkał właśnie sympatycznego mężczyznę o jasnym spojrzeniu. Ich rozmowę pokazały później zagraniczne telewizje, budując przekonanie, że Marszałek jest jedną ze stron konfliktu. Niedługo później Janusz Marszałek wszedł w ostry spór z dyrekcją muzeum. Na wykupionych w pobliżu K L Auschwitz poprzemysłowych terenach chciał zbudować centrum handlowe, a dochody przeznaczać między innymi na funkcjonowanie wioski dziecięcej. W swojej rachubie opierał się na Oświęcimskim Strategicznym Programie Rządowym, który przewidywał, że z terenu muzeum zostanie wyprowadzona działalność handlowa, nie biorąc pod uwagę, że stanowi ona blisko połowę wpływów instytucji. Wybuchł międzynarodowy skandal, a Janusz Marszałek został uznany za chciwego biznesmena, który chce budować biznes na obozowych trupach. Po latach sąd uznał, że Marszałek działał zgodnie z prawem, a spółka ma prawo do odszkodowania, ale było już za późno: rozgoryczony, pełen żalu, zaczął szukać spisków i ukrytych przyczyn swojego niepowodzenia. Zdążył obrazić między innymi Aleksandra Kwaśniewskiego, Władysława Bartoszewskiego i Jerzego Buzka, pytając w jednym z listów, jakie prowizje otrzymali od przedstawicieli Światowego Kongresu Żydów. „W kuluarach sejmowych mówi się głośno, że panowie podzielili między sobą m.in. 3 mln U SD za przepchnięcie ustawy […] o ochronie terenów byłych hitlerowskich obozów zagłady […]” – pisał. W lokalnym radiu mówił o burzy wokół tworzenia dyskoteki w sąsiedztwie Międzynarodowego Domu Spotkań Młodzieży: „Ten szum medialny jest kolejnym przykładem wykorzystywania historii Auschwitz do niszczenia miasta Oświęcim przez ludzi związanych ze Światowym Kongresem Żydów”. Od Kalmana Sultanika, wówczas wiceprzewodniczącego Światowego Kongresu Żydów

i członka Międzynarodowej Rady Oświęcimskiej, żądał oficjalnie, by ten rozliczył się ze swoją rzekomo „zbrodniczą przeszłością”. Zamiast centrum handlowego powstał duży punkt obsługi turystów, nie przyniósł on jednak spodziewanych zysków: w późniejszych latach spółka zbankrutowała. W Oświęcimiu Janusz Marszałek zyskał jednak wielką popularność. Mieszkańcy – w dużej części przekonani, że cień Auschwitz pada na miasto, blokuje jego rozwój, że jest odpowiedzialny za bezrobocie i upadek przemysłu – byli zachwyceni postacią przedsiębiorcy, który poszedł na wojnę z muzeum. W 2002 roku w drugiej turze wyborów na prezydenta miasta Janusz Marszałek otrzymał sześćdziesiąt procent głosów. Wybór ten oznaczał, że drogi miasta i muzeum rozchodzą się na dobre – profesor Władysław Bartoszewski wielokrotnie deklarował, że z Marszałkiem współpracować nie będzie, tym bardziej, że z ust nowego prezydenta nigdy nie padły choćby rzucone półgębkiem przeprosiny. Mimo że po wyborze na prezydenta Marszałek łagodzi retorykę, towarzyszy mu opinia człowieka, którego najważniejsze działania prowadzone są w kontrze do muzeum. Czasem ten pokorny, cichy człowiek zapomina się i mówi językiem dalekim od ewangelicznego. – Kto właściwie stoi za tym pomysłem? – pyta znacząco, kiedy w Oświęcimiu pojawia się profesor Andrzej Zoll z ideą zbudowania Ogrodów Europy, parku łączącego miasto z obozem. Blokuje pomysły muzeum, które chce zaadaptować budynki Starego Teatru i rozwinąć tam działalność konferencyjną, nadal próbuje też wyprowadzić z terenów poobozowych działalność komercyjną. Muzeum traci wysoką darowiznę od fundacji z Bostonu, która, zniecierpliwiona problemami prawnymi, rezygnuje ze współpracy. Patrząc na plany budowy kopca, trudno uniknąć wrażenia, że stoi za nimi podświadoma chęć powołania do życia czegoś, co przyćmi obozowe tereny, będzie dla nich konkurencją. *** Szczegół drugi to awantura, jaka wybuchła, jeszcze zanim pierwsza łopata z chrzęstem zagłębiła się w ziemię. Żeby ją zrozumieć, trzeba na chwilę zostawić rozmiękłe pole przy ulicy Ostatni Etap oraz samotną figurę Janusza Marszałka pod przewianym niebem. Jest rok 1994, grupa byłych więźniów K L Auschwitz zastanawia się nad symbolicznym testamentem, jaki mogliby zostawić dla potomnych. Decydują się na Kopiec Pamięci i Pojednania, który upamiętni wszystkie ofiary Zagłady: Żydów, Polaków, Sinti, Romów, jeńców sowieckich, inne narody. Autorem projektu zostaje Józef Szajna, wybitny artysta, w młodości więzień Auschwitz i Buchenwaldu. Należy do tych, którzy z obozu nie wrócili nigdy: w jego twórczości ślady tragicznych przeżyć powracają nieustannie. Szajna projektuje kopiec o wysokości około trzydziestu pięciu metrów. Chce, by budowla została usypana z kamieni przywożonych przez odwiedzających z całego świata.

Na górze stanie rzeźba „Przejście–2005” – stalowy monument, w którym wycięty jest kształt sylwetki ludzkiej. Rzeźba ma symbolizować przejście z czasów pogardy do czasów tolerancji. W nocy ze szczytu kopca w niebo bije potężny strumień ​światła. Wewnątrz – sala amfiteatralna na sześćset miejsc, z zapleczem konferencyjnym. To nie tylko testament ideowy byłych więźniów, ale również testament artystyczny wybitnego twórcy. Prace nabierają tempa i koloru, kiedy włącza się w nie prezydent Oświęcimia Janusz Marszałek. Wybucha skandal, bo pierwsza lokalizacja jest fatalna: kopiec o wysokości dziesięcio​piętrowego wieżowca ma powstać przy obozowych drutach. Sprawa jest nadzwyczaj delikatna: byli więźniowie zaangażowani w projekt bardzo źle znoszą jakąkolwiek krytykę. Wielką niewiadomą jest też stopień poparcia byłych więźniów dla projektu – w dokumentach, oprócz Józefa Szajny, przewija się garstka nazwisk ofiar kacetów. Po apelach muzeum i Międzynarodowej Rady Oświęcimskiej Janusz Marszałek znajduje nowe miejsce, przy ulicy Ostatni Etap. Ze świata napływają pierwsze kamienie. Ogółem będzie ich ponad trzysta. Są wśród nich fragmenty skał, kostki brukowe, cegły, kawałki marmuru, podarunki od uczniów, polityków, byłych więźniów. Oto kawałek dachówki z Nagasaki. Oto kostka z Hiroszimy. Trzy duże kamienie z Buchenwaldu, nierówne, surowe, w tym jeden podarowany przez Józefa Szajnę. Kawałek drezdeńskiego Frauenkirche, zbombardowanego przez aliantów. Fragment muru z więzienia w Tarnowie, z którego ruszył pierwszy transport. Hans Gert-Pöttering, jak na przewodniczącego Parlamentu Europejskiego przystało, przysyła solidny prostopadłościan. Są i kamienie z Jerozolimy. Oraz czarny, szlifowany na błysk marmur od kardynała Dziwisza. Kopcem zaczyna się interesować buddyjska grupa religijna Agon Shu, której członkiem był Shōkō Asahara, odpowiedzialny za zamach w tokijskim metrze z 1995 roku. Wspólnie z władzami Oświęcimia zamierzają obchodzić sześćdziesiątą szóstą rocznicę transportu pierwszych więźniów do Auschwitz. Wybucha afera, prezydent wycofuje się ze współpracy, więc buddyści ograniczają się jedynie do odprawienia na oświęcimskim stadionie rytuału goma: w czerwcowe niebo bije dym z tysięcy zapisanych modlitwami drewnianych tabliczek, które uczestnicy wydarzenia rzucają na stosy. Okazuje się, że pół roku wcześniej przedstawiciele Agon Shu przywieźli do Oświęcimia sto tysięcy dolarów, przeznaczając je na budowę kopca. Prezydent miasta wraz z czterema członkami delegacji poleciał też na ich koszt do Japonii. W czerwcu 2007 roku władze miasta, byli więźniowie i przedstawiciele różnych wyznań wmurowują akt erekcyjny pod budowę kopca, w polu z widokiem na szklarnie

i wodociągi. W 2008 roku Józef Szajna umiera. Opiekę nad projektem przejmuje jego syn Łukasz, malarz, grafik, właściciel trójmiejskiej agencji reklamowej. Byli więźniowie zaczynają zdradzać zniecierpliwienie. Przynaglają władze miasta oraz odpowiedzialnych za koncepcję do działania. W tym czasie atmosfera wokół prezydenta Marszałka znowu zaczyna się zagęszczać. To, co wydawało się jego wielką zaletą, nagle staje się ciężarem – władze muzeum unikają współpracy. Oznacza to, że realizacja jakichkolwiek projektów związanych z obozem staje się bardzo trudna. Na dodatek prezydent wdaje się w awanturę z jedną z pracownic, która oskarża go o mobbing. Sprawa trafia do prokuratury. Na Janusza Marszałka wali się fala krytyki za zaproszenie do rady honorowej komitetu budowy kopca Eriki Steinbach. Nie układa się także współpraca z radą miasta. Lokalni politycy mają pretensje, że Marszałek spędza mnóstwo czasu w delegacjach, które nie przynoszą wymiernych korzyści, że kopiec przysłania mu codzienne problemy mieszkańców, że chce oddać za darmo hektary cennej ziemi. W mieście rozpoczyna się gra kopcem – pomysły Janusza Marszałka są odrzucane przez radnych. Łukasz Szajna zakłada fundację, która ma nadzorować projekt, ale rychło traci nerwy: w listach wysyłanych do władz Oświęcimia i byłych więźniów skarży się na bałagan i partyzantkę panujące w mieście. Nie wie dokładnie, ile pieniędzy spływa od darczyńców, kto i za co ma płacić. Mimo obietnic rada miasta odmawia przekazania gruntów w wieczystą dzierżawę, zamiast tego proponując umowę na trzy lata. Rozgoryczony Łukasz Szajna rozwiązuje fundację i ogłasza zakończenie prac nad projektem. Niedługo później Janusz Marszałek przegrywa wybory. Ginie od własnej broni: on, który do władzy doszedł dzięki zmęczeniu oświęcimian życiem w cieniu martyrologii, musi teraz odpowiadać na zarzuty, że martyrologia przesłania mu bezrobocie, emigrację i brak trasy ekspresowej S -1. To nie do końca sprawiedliwe zarzuty. Ale faktem jest, że wszystkie pomysły Marszałka na związanie miasta z muzeum kończą się fiaskiem. Pamiątkowe kamienie trafiają najpierw do muzeum, a potem do zamkniętego archiwum biblioteki miejskiej, gdzie czekają cierpliwie na obrót spraw. Wydawać się może, że sprawa kopca umrze bezpowrotnie. Tak jednak nie jest: jedną z ostatnich decyzji prezydenta Marszałka jest wydzierżawienie na trzy lata gruntów pod budowę kopca Polskiej Unii Seniorów – organizacji działającej między innymi na rzecz, jak czytamy w statucie, „pojednania i pokoju między narodami”. Kiedy w 2012 roku umiera prezes P U S Henryk Łagodzki, były powstaniec, więzień obozów, prezesem organizacji zostaje wybrany Janusz Marszałek. *** Szczegół trzeci to przestrzeń pomiędzy Auschwitz a Birkenau. Na tej równinie budynki są w większości niskie, jakby przycupnęły. Zimowe światło

odbija się w dachach szklarni. Pod jednym z zakładów widać stertę złomu. Linia wysokiego napięcia przecina pola, lecą wrony, z rzadka przejeżdża samochód drogą na Harmęże. Nowy, zgrabny budynek wodociągów. Wszystko to, połączone ze świadomością, że niedaleko stąd wymordowano ponad milion ludzi, rodzi dziwne wrażenie. Zwyczajność tego miejsca jest trudna do pojęcia, domaga się dopowiedzenia. Spory o kształt terenów obozowych towarzyszą temu miejscu od momentu wyzwolenia. Mało kto pamięta, że realnie rozważano propozycję, by wszystko zaorać. W historii muzeum to jeszcze jeden pomysł na dopełnienie przestrzeni. W archiwach muzealnych można znaleźć pełno listów z propozycjami od instytucji oraz osób prywatnych. Ktoś sugeruje, żeby podczas jednej z rocznic wypuścić w niebo kilkadziesiąt tysięcy gołębi, koniecznie białych. Znany kreator mody ma następujący plan: pod bramą „Arbeit macht frei” ustawi wybieg, po którym przejdą modelki. Modelki będą chude. Wsiądą do rolls-royce’ów. Taki pomysł ma, według kreatora, głęboki sens symboliczny, pokazuje bowiem siłę życia i możliwość wyzwolenia. Młodzi Niemcy pytają, czy mogą przemaszerować po zmroku przez Birkenau z płonącymi pochodniami. Żydzi proponują, by w Birkenau postawić dziesięć tysięcy macew. Jeden ze zwiedzających radzi, by wzdłuż rampy ustawić figury esesmanów z psami w skali 1:1. Przydałoby się też dobre nagłośnienie – szczekanie psów i komendy w języku niemieckim nadałyby miejscu większy autentyzm. Są też pomysły, można powiedzieć, całościowe. Co by było, gdyby pozwolić Birkenau zarosnąć trawą albo zalać część wodą? Obecny dyrektor muzeum Piotr Cywiński lubi rozmawiać z artystami. Opowiadając o swoich pomysłach na Auschwitz i Birkenau, często posługują się wyrazem „palimpsest”. Ostatnio słyszał nawet o pomyśle, by w Sztutowie rozpylać zapach, który będzie kojarzył się ze swądem palonych ciał i włosów. Kopiec to jednak zupełnie inna historia, nie da się jej sprowadzić do makabrycznej anegdoty czy postulatów pisanych w porywie serca. Skala przedsięwzięcia jest tak wielka, że przysłania obóz. Piotr Cywiński: – Ogrom projektu profesora Szajny odzwierciedla sposób myślenia części byłych więźniów. Oni czują, że muszą zrobić coś wielkiego, bo tylko to pozwoli zrzucić im z siebie wielki ciężar. Potrzebują gigantycznego znaku, żeby wyzwolić się z gigantycznej traumy i odejść w przekonaniu, że zrobili wszystko, co mogli, żeby podobny koszmar nigdy się już nie powtórzył. Kłopot w tym, że największą wartością tego miejsca jest jego autentyzm. Nie pomniki i wystawy przyciągają tu ludzi. Oni chcą dotknąć autentyku. Inna sprawa, że część wyjeżdża z poczuciem braku kropki. To napełnia ich niepokojem. Chcą jasnego, pozytywnego, czytelnego przesłania. A to jest zupełnie inne miejsce. Człowiek jedzie do K L Birkenau i nagle okazuje się, że widzi sto siedemdziesiąt hektarów pustki, w której nie majaczą żadne łatwe odpowiedzi. Moim zdaniem to najlepsze

rozwiązanie z możliwych. Janusz Marszałek ma zupełnie inne zdanie. Chce, by odwiedzający muzeum goście nie uciekali stąd od razu, by nie wsiadali błyskawicznie do autokarów i samochodów. Chce zatrzymać ich jak najdłużej. Chce, by ta wysmagana wiatrem równina tętniła życiem. *** Jest jeszcze jeden szczegół, najbardziej przyziemny. Po tym jak Janusz Marszałek zostaje wybrany na prezesa P U S , znowu rusza w drogę. Mimo że ciągnie się za nim kłąb nierozwikłanych konfliktów, a jego nazwisko budzi negatywne emocje w muzeum, stuka do drzwi biskupów niemieckich, katolickich i ewangelickich, pokornie prosząc o wsparcie. To już zupełnie inny projekt niż to, co wyobrażał sobie Józef Szajna. Inna jest nazwa, nie ma kopca z kamieni ani sylwetki człowieka na szczycie. Łukasz Szajna nie zezwolił na wykorzystanie wizji ojca, więc zamiast kamieni jest trawa, a zamiast człowieka – kawałek pustej platformy. Ale idea pozostaje ta sama. Marszałek zdobywa cenne poparcie. 27 stycznia 2013 roku w kościołach diecezji bielsko-żywieckiej księża odczytali list biskupa Tadeusza Rakoczego, który zachęca do „modlitewnego i materialnego wsparcia” projektu. Przed kościołami ministranci zbierają pieniądze do puszek. Brakuje, bagatela, sześćdziesięciu pięciu milionów złotych. Na pytanie o finanse Janusz Marszałek, na pozór w szczerym polu, ustawiony pod zimny wiatr, bez władzy, z wyczerpanym dawno kredytem zaufania w muzeum i topniejącą grupą więźniów za plecami, uśmiecha się promiennie. Mówi, że lawina ruszyła i nie da się jej już powstrzymać. 2013

Sztandaru już nie uniosą Tutaj spotkania rozpoczynają się od minuty ciszy. Stoją dookoła stołu – grupa kobiet i mężczyzn z wyrzeźbionymi wiekiem twarzami. Okna pomieszczenia wychodzą na północ, więc wszystko tonie w łagodnym, nieco niebieskawym świetle. Kolor pochodzi od śniegu, który leży na księżowskich ogrodach i krzywych dachach krakowskich kamienic. Na spotkanie Polskiego Związku Byłych Więźniów Politycznych Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncentracyjnych przybyli delegaci następujących klubów: Klub Zakopane, Klub Sachsenhausen, Klub Nowa Huta, Klub Dzieci Łodzi, Klub Ravensbrück, Klub Mauthausen, Klub Auschwitz, Klub Majdanek, Klub Płaszów, Klub Buchenwald. Razem dziesięć osób. Stoją przez chwilę dookoła stołu (delicje, kruche ciasteczka, sok w kartonie, plastikowe kubeczki), nieruchomi jak na uroczystym apelu. Żegnają Henia i Józia, którzy odeszli w ostatnich tygodniach. *** Kolega Karol Kowalski, dowcipny, drobny, zmęczony, narzeka trochę na choroby, do dziecięcego obozu w Łodzi, nazywanego też „Małym Oświęcimiem”, trafił jako pięciolatek. „Polen-Jugendverwahrlager” na łódzkich Dołach, przy ulicy Przemysłowej, powstał po to, żeby wykorzystać do ciężkiej pracy również najmłodszych. Z kilkunastu tysięcy więźniów, którzy przewinęli się przez obóz, przeżyło prawdopodobnie nieco ponad tysiąc. Pan Karol jest dobry w liczeniu, zajmuje się logistyką: jeździ swoim cinquecento, rozwożąc paczki z pomocą i rozmawiając z tymi, których choroby przykuły już na stałe do łóżek; jest też nieoceniony, jeśli chodzi o załatwianie wczasów dla byłych więźniów. Pan Karol o wojnie opowiada najmniej: kiedy skończyła się wojna, trafił do przytułku przy Marysińskiej, dosłownie kilka kroków od swojego obozu. A potem pożeglował w kraj, nigdy i z nikim nie rozmawiając o tamtym czasie. Było, minęło, rozdział zamknięty. Za dziewczynami się oglądał, uwielbiał żeglarstwo i samochody. Czy to w liceum felczerskim, czy to w czerwonych beretach, nikt nie miał prawa wiedzieć, co Karol przeżył w Łodzi. Wspomnienia lazaretu, w którym dzieciom wszczepiano choroby zakaźne, bicia na śmierć i pracy ponad siły zachował dla siebie. Przez lata powracały tylko w snach, ciężkich, niejasnych – spadał w nich długo, z krzykiem, pośród innych ciał, w ciemność bez dna. Owszem, należał do związku, ale nigdy się z tym nie afiszował. Wojna upomniała się o niego dopiero w 2000 roku. Pustkę, jaka nastała po śmierci żony,

wypełnił spotkaniami społeczności byłych więźniów, na tyle mocno, że bardzo szybko okazał się postacią niezbędną. *** Inaczej koleżanka Lidia Maksymowicz, rumiana, wesoła kobieta, ta sama, która dawno temu przecinała biało-czerwoną wstęgę przed nową szkołą w Brzezince. Do Birkenau trafiła w wieku trzech lat, z terenu dzisiejszej Białorusi. Przeżyła szesnaście miesięcy, aż do wyzwolenia. Przygarnięta przez bezdzietne małżeństwo z Oświęcimia, od pierwszego dnia po opuszczeniu obozu była tą, która przeżyła. Obóz nie pozwolił jej odejść ot tak sobie. Patrząc na uśmiechniętą starszą panią, trudno uwierzyć, że na podwórku bawiła się w doktora Mengele, młodszym dzieciom wtykała pod pachy patyki imitujące termometry, a te, które jej zdaniem nie miały szans, wysyłała do gazu. Mówili o niej „dzika Zośka”, bo przez pół roku nie dawała się pogłaskać ani przytulić, a na jednym z pogrzebów zapytała na głos, dlaczego wszyscy płaczą, skoro tylko jedna osoba umarła. Bramę Śmierci Niemcy zbudowali na polu, które należało przed wojną do jej przybranych rodziców. Pierwsze wycieczki? Do Auschwitz, wtedy położonego daleko za miastem, trafiła dopiero jako dorosła kobieta. Ale wujek mieszkał w Brzezince, w domku z widokiem na obóz. Opustoszałe baraki były świetnym miejscem do zabawy w chowanego i w berka. W pewnym momencie przeszłość zaczęła ją uwierać – Lidka nie chciała być Lidką z lagru. Numer zaklejała plastrem. Ani słowa o obozie. Przełom nastąpił w 1962 roku, kiedy z Czerwonego Krzyża przyszła wiadomość, że jej rodzice ocaleli i mieszkają w Donbasie. Od tego momentu życie Lidii, wówczas dopiero co przyjętej pracownicy oświęcimskich zakładów chemicznych, wywróciło się do góry nogami: Lidia została, jakby to źle nie brzmiało, celebrytką. Zdjęcia pięknej, młodej dziewczyny wypełniły łamy gazet polskich i radzieckich. Została uznana za symbol przyjaźni polsko-radzieckiej, budowanej na wojennych gruzach, choć jedna z fotografii mówi co innego, widać na niej bowiem, jak dwie matki, między którymi stoi nieco bezradna córka, mierzą się twardym spojrzeniem. Za fotografami z Polski i ZSRR przyjechali inni. Lidia została twarzą obozu, dowodem na zwycięstwo życia nad śmiercią, obiektem zachwytów i sesji fotograficznych. W kolorowych magazynach włoskich i duńskich, których wycinki zachowała do dzisiaj, widać stojącą za drutami kobietę otuloną srebrnym lisem. *** Koleżanka Maria Szewczyk w obozie nie była. Był jej mąż Włodzimierz, już nieżyjący, więzień z Gross-Rosen. Wspominać zaczął niedługo przed śmiercią. Mówił, że śni mu się znowu piekło, opowiedział, jak któregoś razu, nosząc kamienie, zasłabł i spadł ze ściany kamieniołomu, wprost na lorę z trupami. Te trupy go uratowały. Po wojnie nie dostał się do

wymarzonego Dęblina – na przeszkodzie stanęła działalność w A K . Ale nie można powiedzieć, żeby wojna i obóz zniszczyły jego życie. Utrzymywał, że jako inżynier mechanik i głowa rodziny spełnia się w życiu doskonale. Maria Szewczyk, drobna, z nieco melancholijnym uśmiechem. Nie była w obozie, ale tragedia, jaką niesie ze sobą przez te lata, jest niewyobrażalna. To się zdarzyło 22 stycznia 1945 roku, w podkrakowskiej wiosce Mogiła, gdzie jej rodzina zaszyła się po wyjściu z Powstania i obozu w Pruszkowie. Maria, dziesięcioletnia wówczas dziewczynka, została w chałupie z ojcem i bratem, matka poszła do miasta szukać pracy. Usłyszeli strzały, porwane, nierówne serie, zbliżały się w ich kierunku. Ojciec wyszedł przed chałupę, zobaczyć, co się dzieje. Chwilę później nie żył. Prawdopodobnie dostał rykoszetem – żołnierze radzieccy strzelali na wiwat. Czekając na matkę, Maria i jej brat spędzili dwa dni z ułożonym na słomie ciałem ojca. Po śmierci męża zaczęła pomagać byłym więźniom. Bez niej krakowski oddział nie mógłby istnieć: na wysłużonej maszynie do pisania Erica pisze życzenia świąteczne, prośby o zapomogi, uwagi i skargi. Tych ostatnich jest od pewnego czasu najwięcej. *** – Jesteśmy potrzebni dzieciom i podczas obchodów rocznicowych. Poza tym mogłoby nas już nie być – jasno stawia sprawę kolega Józef Rosołowski, prezes zarządu okręgu w Krakowie. O osiemdziesięcioczteroletnim Józefie Rosołowskim (postawny, dobrze zbudowany mężczyzna, zawsze nienagannie ubrany, głos dobrze ustawiony, jakby stworzony do przemówień) rzeczywiście pamiętają w szkołach: niech tylko jakaś akademia wyskoczy, od razu nauczyciele dzwonią i zapraszają. Nad salą orzeł, młodzież śpiewa Płonie ognisko… albo Bogurodzicę, potem jest chwila dla pana Józefa, opowiada po raz kolejny, bez bardzo drastycznych szczegółów. – Piękne barykady budowaliśmy, na Czerniakowie nawet jedną z ławek szkolnych. Ja byłem mały, przydzielono mnie do sekcji, która produkowała butelki zapalające. – Po powstaniu trafiłem na dziewięć miesięcy do Mauthausen, kochani, to był jeden z najcięższych obozów, tak, kamienie nosiłem po stu osiemdziesięciu sześciu stopniach, widziałem, jak spadają z nich ludzie. – Te kamienie później Niemcy zrzucali z góry, dla zabawy, na naszych oczach. – Moi drodzy, przywieźli nas z Warszawy czterystu chłopa, z obozu wyszło dwudziestu sześciu. – Miałem szczęście, bo kapo w naszym bloku tylko udawał, że bije, inaczej bym nie przeżył. Mówić o obozie Józef Rosłowski zaczął dopiero po pięćdziesiątce. Wcześniej studiował w warszawskiej Szkole Głównej Planowania i Statystki ekonomię, specjalizacja artykuły nabiałowe, potem pracował w krakowskich wodociągach. A teraz stara się

pomagać byłym więźniom. Ostatnio nawet został wybrany z kolegą Kowalskim do władz ogólnopolskich, choć, między nami, z roku na rok coraz mniej wiadomo, kogo reprezentować i w jakim celu. Według kombatantów z sześciuset tysięcy byłych więźniów żyje w Polsce około czterech tysięcy. Część unieruchomiona w domach albo przykuta do łóżek. I jak takiego kolegę prosić, żeby regularnie płacił składki? *** Biuro krakowskiego oddziału związku: dwa pokoiki w zniszczonej kamienicy przy ulicy Dietla, tam, gdzie przewalają się tłumy beneficjentów opieki społecznej. Na korytarzach tynk sypie się ze ścian, napisy: „Pasy chuje”, „Wisła kurwa”, złodzieje, pobite kobiety, alkoholicy, kiedyś opieka społeczna musiała powiązać krzesła łańcuchami, żeby klienci nie wynieśli. Ale byli więźniowie i tak są szczęśliwi, że mają swoje miejsce. Przygarnęła ich gmina żydowska – właściciel potężnego budynku. Lokal byłych więźniów odremontowany jak należy. Na podłogach dywany, w gablotach sztandary. Czerwony telefon nie działa od dawna – śmieją się, że to linia specjalna, tylko po drugiej stronie głucho. Na ścianach gabloty i ramki. Oto własnoręcznie wyhaftowany przez jedną z więźniarek sztandar. Biało-niebieskie pasy obszyte frędzelkami w barwach narodowych. „Łódź”, „Majdanek”, „Dachau”, numer obozowy. Pod tym sztandarem wisi ozdobna rama, a za szkłem, na szarym papierze, widać oryginalne zdjęcia wykonane w 1945 roku przez wojska amerykańskie w wyzwalanych obozach. Stosy nagich ciał, połamane kończyny, więźniowie prezentują, jak należy włożyć ciało do pieca, do tego wykonane flamastrem dopiski, cyfry, daty i skróty. Jedna pani przekazała te zdjęcia w darze, już nie żyje. W gablotach największa świętość: sztandary związkowe, odprasowane, bez śladu starości, w jeden z nich wpięty złoty Medal Opiekuna Miejsc Pamięci Narodowej wz. 2. Portret Piłsudskiego, nad nim szczegółowy plan obozu Gusen I , oprawione w laminat kopie gazety „Wolni Ludzie”, periodyku wydawanego zaraz po wojnie przez Związek Byłych Więźniów Politycznych. „Mordercy z Ravensbrück na szubienicy”, „Kat obozu Gross-Rosen trzykrotnie skazany na śmierć”, „Osławiony Aumeier z Oświęcimia wydany Polsce (powoli, powoli znajdą się wszyscy)” – krzyczą nagłówki. Na stole ciasteczka, sok, czerwony obrus. Kolega Rosołowski wbija ciężko łokcie w blat. Kolega Kowalski nasuwa głębiej okulary na nos. Temat trudny: będą mówić między innymi o przychodni dla byłych więźniów. Znajduje się w tym samym budynku, co lokal Związku, tyle że piętro niżej. A także o ogólnej sytuacji zdrowotnej więźniów. – Moi kochani, sytuacja jest taka, że pieniędzy na przychodnię nie ma, dlatego część kosztów będziemy musieli opłacać z kamizelki. W tym roku dotacja z Kolbe-Werk będzie mniejsza o połowę, ale i tak miło, że odpisali, jest im bardzo przykro. Konieczny jest

aparat do mierzenia ciśnienia oka, ale taki aparat, jak żeśmy się rozpytywali, to koszt około trzydziestu tysięcy. Ja słyszałem nieoficjalnie, że N FZ chce zlikwidować przychodnię. Pierwsi lekarze już odchodzą, bo nie dostali kontraktów. – Kolega Władek otrzymał właśnie list z Fundacji Polsko-Niemieckie Pojednanie. Trochę im zajęła odpowiedź, siedem miesięcy, podobno duży nawał korespondencji. Co oni tu piszą? Że pieniędzy nie dadzą, ale możesz zadzwonić na specjalną linię telefoniczną, będziesz mógł porozmawiać z prawnikiem albo lekarzem. Albo spróbują znaleźć wolontariusza. Wspaniale. Władeczku, jak oni nie chcą ci dać tego dofinansowania na operację oka, to nie bardzo wiadomo, co robić. Zabieg musi być zrobiony poza ubezpieczeniem, bo kolejka z ubezpieczenia jest taka, że dopiero za dwa lata byś się do doktora dostał. Więc myślmy, co robić. – Mamy w tej chwili w całym okręgu około trzydziestu leżących. W ubiegłym roku dwadzieścia sześć osób przekroczyło dziewięćdziesiątkę, w tym już czterdzieści. Robi się dramatycznie. Trzeba ludziom pomagać, tylko jak? – Są możliwości dofinansowania wyjazdów do sanatoriów. W tym roku w grę wchodzą Inowrocław, Jurata, Horyniec, Kudowa, Ustroń, Nałęczów. – Chciałem powrócić do tematu składek. Składka roczna wynosi czterdzieści złotych, z tego u nas zostaje jakieś dziesięć złotych. Z czterech tysięcy byłych więźniów w okręgu żyje trzystu, z tego stu płaci składki. W związku z tym, jak wiecie, musieliśmy zlikwidować konto w banku. – Trzydzieści sześć złotych opłat miesięcznie to stanowczo za dużo. – Moi drodzy, nie było wyjścia. *** Koleżanka Maria zachowuje w skoroszytach listy, które niestrudzenie wystukuje na maszynie Erica. W Związku zauważają, że ostatnio adresaci przestali spieszyć się z odpowiedziami. Kolega Władek nie jest przecież wyjątkiem. 13 listopada 2006 roku Józef Rosołowski wręcza Januszowi Krupskiemu, ówczesnemu kierownikowi Urzędu do spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych list. Informuje w nim, że byli więźniowie tracą uprawnienia. Przypomina, że byli więźniowie obozów koncentracyjnych zostali pozbawieni auto​matycznego prawa do bycia inwalidami wojennymi, że nie mogą już za darmo jeździć koleją i autobusami, że ograniczono im do minimum korzystanie z bezpłatnych leków, że utracili połowę emerytury lub renty oraz ulgi w opłatach tele​fonicznych. Odpowiedź przychodzi po półtora roku. Kierownik rozkłada ręce. Pismo z 10 marca 2009 roku do przewodniczącego Rady Dzielnicy XV I w Krakowie, dotyczące napisu „Jude raus” na jednym z nowohuckich bloków: „Zarząd Okręgu […] zwraca się z prośbą o kategoryczne i pilne spowodowanie zlikwidowania uwłaczającego byłym więźniom obozów koncentracyjnych napisu na budynku pomiędzy blokiem numer 1 i 10 przy osiedlu Kalinowym w Dzielnicy XV I

w Nowej Hucie. Interwencje w tej sprawie zgłaszamy od dwóch tygodni w sekretariacie Rady bezskutecznie. Napisy te godzą w pamięć o cierpieniach tysięcy więźniów politycznych zgładzonych w obozach koncentracyjnych podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce […]”. Odpowiedzi w archiwach Związku brak. W ubiegłym roku krakowski Związek poprosił Akademię Górniczo-Hutniczą o choćby stary komputer i drukarkę. Koleżanka Maria co prawda wspaniale pisze na maszynie, ale komputer na pewno ułatwiłby korespondencję. O internecie byli więźniowie nawet nie marzą. Odpowiedź nie przyszła do dziś. *** Zebranie się kończy, delegaci powoli wychodzą. Jest czas na mniej oficjalne rozmowy. Nie oszukujmy się, jest to środowisko trudne. Także tu są równi i równiejsi. Na przykład ci z Auschwitz mają skłonność do tego, by traktować tych z na przykład podszczecińskich Polic jako niemalże szczęściarzy. Co tam Police. Auschwitz to była tragedia. A przecież w Policach dochodziło do zdarzeń nieludzkich. Ostatnim byłym więźniom trudno pogodzić się z faktem, że nowe prawo zrównało ich właściwie z innymi represjonowanymi. Co ci, z przeproszeniem, gówniarze, którzy poszli siedzieć za „Solidarność”, mogą wiedzieć o represjach? Ostatni byli więźniowie denerwują się, słysząc, że koledzy z A K , nawet ci, którzy z wojny wyszli bez szwanku, mają status inwalidów wojennych, a im tego statusu się odmawia. Ostatni byli więźniowie mają żal, że nikt nie chce się nimi zajmować. To nie do końca prawda: na przykład w Krakowie działają całkiem nieźle międzynarodowe programy wolontariackie, przyjeżdżają młodzi ludzie ze świata, żeby pomóc, porozmawiać, wysłuchać. Więźniom pomagają krakowscy harcerze. Ale prawdą jest, że w ostatnich Wszystkich Świętych po raz pierwszy nie poszli na Cmentarz Rakowicki ze sztandarem. Po prostu stał się zbyt ciężki. 2013

Postscriptum Część reportaży zawartych w tym zbiorze ma swój dalszy ciąg. Ksiądz Andrzej Z. dostał wyrok dziesięciu miesięcy w zawieszeniu, obecnie pracuje jako kapelan w Domu Pomocy Społecznej. Ksiądz Dzedzej wydał upragnioną książkę o byłych kapłanach. Proboszcz z Hłudna został przez sąd pierwszej instancji skazany na dwa lata w zawieszeniu, za znęcanie się nad dziećmi, ale Sąd Okręgowy w Krośnie wyrok uchylił. Mieszkańcy Szczucina rzadziej zapadają na raka płuc – program usuwania odpadów azbestowych zaczął przynosić efekty, w miejscowości powstało trochę prywatnych biznesów. Stare Skawce opustoszały: po latach sporów wyprowadzili się z nich ostatni mieszkańcy. Moskalikowie wyprowadzili się z domu Agnes Trawny. Denise nie żyje, ale przed śmiercią zdążyła jeszcze wystawić bratu skromny nagrobek na górskiej polanie. Po publikacji reportażu Sztandaru już nie uniosą Akademia Górniczo-Hutnicza sprezentowała byłym więźniom używany komputer. Celowo nie uaktualniałem jednak żadnego z tekstów, uznając, że powinny one pozostać tym, czym były w momencie ich powstawania: zapisem ludzkich dramatów oraz uporczywych zmagań z losem. Michał Olszewski

Nota edytorska Reportaże ukazywały się w latach 2003–2014 na łamach „Tygodnika Powszechnego” i „Gazety Wyborczej”. Tekst tytułowy ukazuje się po raz pierwszy. Azyl, „Gazeta Wyborcza. Wysokie Obcasy”, 16 lutego 2005. Berlińskie safari, „Gazeta Wyborcza. Gazeta Świąteczna”, 19 listopada 2005. Bociany już tu nie przylecą, „Tygodnik Powszechny” 2011, nr 30. Brońcie naszego księdza, „Gazeta Wyborcza. Dodatek Kraków”, 21 listopada 2003. Diabeł przyszedł do wioski, „Tygodnik Powszechny” 2008, nr 3. Do hymnu, „Tygodnik Powszechny” 2012, nr 39. Kopiec z widokiem na kacet, „Tygodnik Powszechny” 2013, nr 6. Natłustka, „Gazeta Wyborcza. Gazeta Świąteczna”, 26 sierpnia 2005. Owca oznacza nadzieję, „Tygodnik Powszechny” 2007, nr 14. Planeta Auschwitz, „Gazeta Wyborcza. Gazeta Świąteczna”, 29 stycznia 2005. Przez dotyk, „Gazeta Wyborcza. Wysokie Obcasy”, 15 maja 2004. Są we mnie zadry, „Tygodnik Powszechny” 2007, nr 8. Schody, „Tygodnik Powszechny” 2011, nr 37. Sześćdziesiąt lat pielgrzymki, „Gazeta Wyborcza. Gazeta Świąteczna”, 11 marca 2006. Sztandaru już nie uniosą, „Tygodnik Powszechny” 2013, nr 4. Towar wjeżdża na chabecie, „Tygodnik Powszechny” 2010, nr 44. W dymie uzdrowisk, „Gazeta Wyborcza. Duży Format”, 27 marca 2014. Wehrmacht pozdrawiamy, „Tygodnik Powszechny” 2009, nr 37. Z twarzą w gnoju, „Tygodnik Powszechny” 2008, nr 11. Znikają w szarym pyle, „Gazeta Wyborcza. Gazeta Świąteczna”, 22 marca 2003. Żółte, „Tygodnik Powszechny” 2011, nr 3. Życie przed potopem, „Tygodnik Powszechny” 2008, nr 28.

WYD AWN ICT WO CZ A RN E sp. z o.o. w w w.cz arne.com.p l Sekretariat: ul. Kołłątaja 14, III p., 38-300 Gorlice tel. +48 18 353 58 93, fax +48 18 352 04 75 e-mail: mat eus z @cz arne.com.p l, t omas z @cz arne.com.p l, dominik@cz arne.com.p l, ew a@cz arne.com.p l, edy t a@cz arne.com.p l Redakcja: Wołowiec 11, 38-307 Sękowa tel. +48 18 351 00 70 e-mail: redakcja@cz arne.com.p l Sekretarz redakcji: malgorz at a.kur@cz arne.com.p l Dział promocji: ul. Hoża 42/1, 00-516 Warszawa tel./fax +48 22 621 10 48 e-mail: agnies z ka@cz arne.com.p l, dorot a@cz arne.com.p l, z ofia@cz arne.com.p l, marcjanna@cz arne.com.p l Dział marketingu: honorat a@cz arne.com.p l Dział sprzedaży: p iot r.bagins ki@cz arne.com.p l, agnies z ka.w ilcz ak@cz arne.com.p l, urs z ula@cz arne.com.p l Audiobooki i e-booki: anna@cz arne.com.p l Skład: d2d.p l ul. Sienkiewicza 9/14, 30-033 Kraków, tel. +48 12 432 08 52 e​-mail: [email protected] l Wołowiec 2014 Wydanie I

Spis treści Seria Strona tytułowa Strona redakcyjna I Brońcie naszego księdza Są we mnie zadry Diabeł przyszedł do wioski II Znikają w szarym pyle Życie przed potopem W dymie uzdrowisk III Berlińskie safari Bociany już tu nie przylecą IV Przez dotyk Azyl Owca oznacza nadzieję Z twarzą w gnoju Towar wjeżdża na chabecie V Najlepsze buty na świecie Planeta Auschwitz. List do chrześniaczki Natłustka Sześćdziesiąt lat pielgrzymki Wehrmacht pozdrawiamy Żółte Schody Do hymnu Kopiec z widokiem na kacet Sztandaru już nie uniosą Postscriptum Nota edytorska Kolofon