Nowaczyk B. - Masada 66-73

WSTĘP

Masada — w historii wojen drobny, niemający większego znaczenia epizod. Ale jakiż to heroiczny epizod. Choć w podręcznikach historii czasem nie jest wzmiankowana, a jeśli już, to tylko jednym zdaniem, w historii narodu żydowskiego to prawie kamień milowy. Na miejscu, gdzie kiedyś znajdowała się ta twierdza, żołnierze armii współczesnego Izraela składają przysięgę wojskową, a we wszystkich pracach o tematyce patriotycznej autorzy żydowscy wymieniają ją na pierwszym miejscu. Powszechnie przyjęło się, przynajmniej do czasu po­ wstania w XX wieku naszej ery nowoczesnego państwa Izrael, traktować naród żydowski jako niemający walecznej tradycji. Postawa Żydów, żyjących przecież praktycznie od początków naszej ery w rozproszeniu, rzeczywiście nie była wojownicza. Naród ten znosił w pokorze prześladowa­ nia, najpierw ze strony ludów pogańskich, potem — wy­ znających chrześcijaństwo. I choć podstawą chrześcijaństwa jest to samo Pismo Święte {Stary Testament dla chrześcijan i dla Żydów to jedyna święta księga pochodząca od Boga), to jednak postrzegamy je tylko jako księgę świętą, a nie także jako bogate źródło wiedzy o narodzie żydowskim. A przecież wnikliwa lektura tego dzieła pokazuje nam

dzieje narodu, który musiał cały czas toczyć wojny w obro­ nie swego istnienia. Historia narodu żydowskiego to ciągłe walki ze wszyst­ kimi sąsiadami, zarówno słabszymi od niego, jak i potęgami — największymi mocarstwami w poszczególnych okresach dziejów. Główną, choć nie zawsze akcentowaną, przyczyną tych wojen była odmienność kulturowa i religijna narodu. Otaczające go narody i państwa miały różne wierzenia, ale zawsze były to religie politeistyczne — wierzono w wielu bogów, przedstawianych w postaci ludzkiej lub zwierzęcej, ale niezbyt różniących się od siebie. Często bogowie jednego ludu przyjmowani byli przez innych, jedynie (a i to nie zawsze) ze zmienianą nazwą. Podbijane ludy bardzo rzadko opierały się wierzeniom narzucanym im przez zwycięzców, bo nie różniły się one znacznie od ich rodzimych bogów i wyobrażeń religijnych. Rzymianie, szczególnie w okresie cesarstwa, przyjmowali do swego panteonu bogów podbitych ludów, by w ten sposób związać ich z imperium. W przypadku żydowskiego Boga było to niemożliwe. Bóg Żydów jest surowy, ale łaskawy dla swych wyznawców, nigdy pod żadną postacią nie wyob­ rażany, jedyny i niepodzielny. Ten Bóg ustanowił dla swych wyznawców surowe prawo — nie wolno im było w żadnym razie oddawać czci innym bóstwom, nie wolno było odstępować od jedynego Boga. I to była główna przyczyna niekończących się wojen — Żydzi nie chcieli -nigdy oddać pokłonu jakiemukolwiek innemu bogu. Stąd też i nienawiść innych do nich. A zarazem to właśnie wiara w tego jedynego Boga stanowiła źródło ich wytrwałości w walce, więzi i spoistości narodu, pozwoliła im przetrwać niewole, najazdy, prześladowania. Naród żydowski ma długą i bogatą historię. Wtedy gdy Izraelici budowali swoje miasta na Ziemi Obiecanej, na siedmiu wzgórzach w Italii szumiał jeszcze las, a i Grecy dopiero wychodzili z mroków barbarzyństwa, że już nie

wspomnimy o dziejach narodu polskiego. Wiedzę o tej bogatej historii możemy czerpać z kart Pisma Świętego dzieła pisanego wtedy, gdy większość narodów nam współczesnych nie tylko żyła w drewnianych chałupach, lecz także nawet nie myślała o piśmie. Wszystkie wojny, jakie toczył w swej historii naród żydowski (poza okresem podboju Kanaanu), były w obronie ojczyzny i religii, decydującymi o losie narodu. Były to wojny okrutne, tak jak okrutne były czasy, w których je toczono. W czasie walk stosowano różne metody — w tym także takie, które obecnie noszą miano działań terrorys­ tycznych. Dzieje największej w historii narodu żydowskiego wojny w obronie religii i wolności miały, na szczęście dla potomnych, wybitnego kronikarza. Był nim Żyd, Józef, syn Mattiasa, który przyjął rzymskie nazwisko Flawiusz. Histo­ ryk opisujący dawne dzieje musi opierać się na źródłach. Ale źródłom nie zawsze można wierzyć, przynajmniej nie w całości. Można powiedzieć za znanym polskim histo­ rykiem, „że jeżeli mediewista ma trzy rodzaje źródeł, to żadnemu nie wierzy, porównuje, pisze prace na ten temat itd. Natomiast jeżeli ma tylko jedno, to co ma biedak robić? Wierzy mu bez zastrzeżeń”1. Taka jest właśnie sytuacja w przypadku pisania o powstaniu w 66 roku, o obronie Jotapaty, Jerozolimy, i wreszcie Masady. Korzys­ tać możemy tylko z dzieła Józefa Flawiusza, które jest skażone bardzo subiektywnymi ocenami. Flawiusz pisał je z myślą o czytelnikach zarówno żydowskich, jak i rzym­ skich, nie mógł więc pisać całkiem szczerze. Drugim czynnikiem, który zmusza do czytania „między wierszami”, jest fakt, że Flawiusz pisał swoje dzieło, by usprawiedliwić to, że sam — wszak Żyd — stał się stronnikiem Rzymian, 1 Janusz T a z b i r , Ciągle szukamy znaków kląski, [w:] „Gazeta Świąteczna”, dodatek do „Gazety Wyborczej” nr 87.5697 z 12-13 kwietnia 2008, s. 29.

że zdradził swoich rodaków, że namawiał ich do kapitulacji. Dlatego też był po prostu zmuszony do przedstawienia powstańców nie jako bohaterów, ale jako rozbójników, gdyż inaczej jego odstępstwo od sprawy narodowej byłoby oceniane jako zdrada. I mimo tych starań tak rzeczywiście było. Nie pomogły wysiłki Flawiusza — w opinii Żydów był on zdrajcą. Pozostaje tylko pytanie, co byłoby dla sprawy żydowskiej, a zarazem dla poznania losów i prze­ biegu wojny, ważniejsze i korzystniejsze: bohaterska śmierć Józefa syna Mattiasa w podziemiach Jotapaty, czy jego dalsze życie. Gdyby zginął, pozostałby może w tradycji ustnej bohaterem, ale kto by dziś pamiętał o nim i o heroiz­ mie jego rodaków w wojnie lat 66-73. Dlatego też głównymi źródłami wykorzystanymi w tej skromnej pracy, obok Pisma Świętego Starego i Nowego Testamentu, są: Józefa Flawiusza Dawne dzieje Izraela (wyd. Warszawa 1993), tegoż Wojna żydowska (wyd. Poznań 1980) i, w bardzo niewielkim stopniu, Plutarcha z Cheronei Żywoty sławnych mężów, t. 3 (wyd. Wrocław 2006), Tacyta Dzieje (w: Wybór pism, wyd. Wrocław 2004) oraz Gajusa Swetoniusza Trankwillusa Żywoty cezarów (wyd. Wrocław 2004). Pomocniczą rolę, ale tylko odnośnie do historii wojskowości Rzymu, odegrało dzieło Polibiusza Dzieje (wyd. Wrocław 2005). Ponadto korzystałem z prac historyków polskich i za­ granicznych, a w szczególności z prac Mireille Hadas-Lebel Józef Flawiusz. Żyd rzymski (wyd. Warszawa 1997), Daniela Gazdy Armie świata antycznego. Cesarstwo rzymskie i bar­ barzyńcy (wyd. Warszawa 2007) i Aleksandra Krawczuka Poczet cesarzy rzymskich. Pryncypat (wyd. Warszawa 1986). Korzystałem także z portali historycznych w Inter­ necie, choć ze względu na swoistą anonimowość osób umieszczających tam swoje hasła lub notki istnieje niebez­ pieczeństwo popełnienia błędu. Pełny spis literatury znajduje się na ostatnich stronach pracy.

ŻYDZI — KRÓTKI RYS HISTORII NARODU I PAŃSTWA OD POCZĄTKÓW DO RZYMSKIEGO PANOWANIA

OKRES POCZĄTKOWY PAŃSTWA — DO ROZPADU PO ŚMIERCI SALOMONA

Krainę położoną między wschodnim brzegiem Morza Śródziemnego a Morzem Martwym i Jordanem, pomiędzy półwyspem Synaj a górami Libanu, od wieków nazywano różnie — Palestyną, Kanaan, Ziemią Obiecaną, Izraelem i Judeą, Ziemią Świętą. Na te ziemie od 1500 r. p.n.e. zaczęły napływać plemiona Izraelitów i Aramejczyków, powoli wypierając z nich poprzednich mieszkańców. Około 1250 r. p.n.e. z terytorium Egiptu do Palestyny wkroczyły plemiona osiadłe przez pewien czas w Egipcie, uchodzące przed uciskiem urzęd­ ników faraona1. Na czele tej grupy Izraelitów stali Moj­ żesz i jego brat Aaron. Po wkroczeniu na półwysep Synaj (w drodze stoczono walki ze ścigającymi ich wojskami faraona), Mojżesz, po samotnym pobycie na górze Synaj, oznajmił zgromadzonym to, co usłyszał od Boga. W przed­ stawionym uchodźcom zbiorze, nazwanym przezeń Deka­ logiem, nakazał przestrzegać praw boskich. Nakazał też 1

Starożytny Izrael, [w:l http://www.wiw.pl/historia/dziejepanstw.

zbudować z niebutwiejącego drewna, spiżowych i złotych blach oraz skór owczych i kozich przenośną świątynię stanowiącą Przybytek Boga, a w niej umieścić bogato zdobioną złotem skrzynię nazwaną Arką Przymierza2. Od tej chwili, zgodnie z Dekalogiem, plemiona wędrujące z Egiptu stały się wyjątkiem wśród innych ludów — zaczęły wyznawać religię monoteistyczną. Jak to wynika z treści praw objawionych Mojżeszowi, w odróżnieniu od innych wierzeń dla nich istniał tylko jeden Bóg, i to Bóg niemający postaci: „Pierwsze słowo poucza nas, że Bóg jest jeden i że tylko Jemu należy oddawać cześć. Drugie zabrania nam czynić wizerunków jakichkolwiek żywych stworzeń dla oddawania im czci”3. Czytając dosłownie Pismo Święte: „Ja jestem Pan, twój Bóg, który cię wywiódł z ziemi egipskiej, z domu niewoli. Nie będziesz miał cudzych bogów obok Mnie! Nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani żadnego obrazu tego, co jest na niebie wysoko, ani tego, co jest na ziemi nisko, ani tego, co jest w wodach pod ziemią! Nie będziesz oddawał im pokłonu i nie będziesz im służył”4. Bóg Izraelitów nie miał, w odróżnieniu od bogów innych ludów starożytnych, żadnej rodziny. Relacje między nim a jego ludem były regulowane ściśle określonymi zasadami zawartymi w przekazanych Izraelitom przez Boga za pośrednictwem Mojżesza przepisach prawa, opisanymi w świętych księgach judaizmu, zwanych przez nich Torą (na Torę składa się pięć pierwszych ksiąg Starego Tes­ tamentu: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb i Powtórzo­ nego Prawa). Księgi te nie tylko opowiadały historię „narodu wybranego”; stanowiły także swoisty kodeks, zbiór 2 Józef F l a w i u s z , Dawne dzieje s. 167-182. Dalej zaznaczamy tylko Flawiusz. 3 Tamże, s. 180. 4

Pismo

1982, s. 86.

Śnięte

Starego

i

Nowego

Izraela,

Testamentu,

Warszawa

1993,

Poznań-Warszawa

praw i obowiązków całego narodu, zawierały wszystko to, co obejmuje w naszych czasach prawo karne, cywilne i kanoniczne, a ścisłe ich przestrzeganie miało zapewnić powodzenie i łaskę Boga dla narodu. Ta dziwna dla wszystkich innych ludów religia, jej surowe nakazy i ścisłe ich wypełnianie przez wyznawców, była stałym źródłem zatargów z innymi ludami, przyczyną wielu nieszczęść i prześladowań tego, przecież „wybrane­ go”, narodu (a jednak mimo tych prześladowań i szykan, trwających aż do obecnych czasów, lud ten trwał i trwa w wierze swych przodków). Grupy Izraelitów, dokonawszy podboju Palestyny, połą­ czyły się z nielicznymi przedstawicielami swego ludu na tych ziemiach i do 1200 r. p.n.e. opanowały tereny przy­ obiecane im przez Jahwe i Mojżesza. Podzielone na dwanaście plemion (każde plemię otrzymało swoją ziemię i zadania do spełnienia; wyjątek stanowili Lewici, których zadaniem było kapłaństwo, toteż nie mieli swego przydziału ziemi), rozpoczęły kolonizację Palestyny. Na straży służby i prawa Bożego stali „sędziowie” — ich rządy trwały około dwustu lat. Taka organizacja rządów stanowiła wyjątek w tamtych czasach — sędziowie wybierani byli doraźnie i nie mieli pełni władzy, ich rola ograniczała się do rozstrzygania sporów, interpretacji przepisów prawa mojżeszowego, a wyjątkowo — sprawowania przywództwa w trakcie sporów i walk z sąsiadami5. Napływ obcych plemion (Filistynów i Ammonitów) zmusił Izraelitów do utworzenia scentralizowanej władzy. W połowie XI w. p.n.e. ustanowiono królestwo. Pierwszym królem został Saul — wódz, który wygrał wojnę z Ammonitami. Po jego śmierci państwo początkowo zostało podzielone na Izrael z królem Iszbaalem i Judeę z królem Dawidem, który po pewnym czasie połączył obie części. 5

E. K r y ś c i a k , Izrael, [w:] http://historicus.pl/pub/izrael.htm.

Panowanie Dawida trwało od 1010 do 970 r. p.n.e. Był to okres zwycięstw nad Filistynami, zwieńczony zdobyciem Jerozolimy i przeniesieniem tam Arki Przymierza (Przybyt­ ku Pana), oraz nad ludami Moabitów, Ammonitów i Edomitów. Państwo Dawida stało się lokalnym mocarstwem obejmującym nie tylko Ziemię Obiecaną, lecz także tery­ toria podbite — ziemie Aramejczyków i Damaszek — czyli także część dzisiejszej Syrii. Następnym władcą państwa został syn Dawida, Salomon, panujący do 925 r. p.n.e. Jego panowanie stanowiło złoty okres w dziejach Izraela. Przyczyniło się do tego wielkie bogactwo zdobyte dzięki opanowaniu handlu z Arabami. Salomon rozbudował Jerozolimę, zbudował w niej pałace i świątynię Jahwe, w której została umieszczona Arka Przymierza. Całość państwa została podzielona na dwanaś­ cie prowincji, utrzymujących na zmianę dwór królewski i armię. Ale to także okres rozwarstwienia klasowego — traciła na znaczeniu przynależność do pokoleń (czytaj: plemion), a zyskał na nim majątek — ziemia, kosztowności, towary (towarem byli także niewolnicy, w tym także współplemieńcy, których przed panowaniem Salomona nie można było zamieniać w niewolników). Złoty okres Izraela skończył się wraz ze śmiercią Salomona. W 925 r. p.n.e. nastąpił podział państwa na królestwo Judy ze stolicą w Jerozolimie i królestwo Izraela ze stolicą (po kilku zmianach lokalizacji) w Samarii. Przyczynami tego rozbicia były niechęć plemion północnych do „domu Dawidowego” wywodzącego się z południa oraz ciężary podatkowe na rzecz Jerozolimy. PAŃSTWO PODZIELONE — DZIEJE IZRAELA I JUDEI DO KOŃCA PANOWANIA PERSKIEGO

Podział państwa spowodował niesnaski między Izraelita­ mi. Niezgodne z prawem Mojżesza małżeństwa władców

z obcymi narodowo księżniczkami powodowały odstępstwa od wiary przodków, szczególnie silnie występujące w kró­ lestwie Izraela rządzonym przez dynastię Omridów. Spo­ wodowało to opór opozycji jahwistycznej, reprezentowanej przez proroków, z których najbardziej znani byli Eliasz, Elizeusz i Izajasz. Mimo ich oporu przez jakiś czas w obu państwach szerzył się kult fenickiego boga — Baala. Walki między Izraelem i Judeą stanowiły przyczynę stopniowego ich uzależnienia od sąsiadów — początkowo Asyrii, potem Egiptu i znów Asyrii. W 722 r. p.n.e. Sargon II, król Asyrii, podbił Izrael i przesiedlił wielu jego mieszkańców na swoje terytorium (do Medii i Mezopotamii). Nieprzesiedleni Izraelici wyna­ rodowili się przez zawieranie mieszanych małżeństw z przedstawicielami przesiedlanych tam obcych ludów, co spowodowało powstanie nowego narodu — Samarytan. Królestwo Judei miało więcej szczęścia — dzięki zawarciu przymierza z Egiptem zachowało niezależność do 711 r. p.n.e. Ale i ono popadło na pewien czas w niewolę asyryjską. Król Jozjasz, panujący w latach 639-609 p.n.e., przeprowadził odnowę życia duchowego i oczyścił świątynię w Jerozolimie z obcych kultów religijnych. Po jego śmierci doszło do walk o sukcesję. I znów niezgoda stała się przyczyną nieszczęścia — nie pomagały nawoływania proroków do jedności i prze­ strzegania prawa (najważniejszym z proroków, którzy ostrze­ gali wtedy przed upadkiem, był Jeremiasz). Doszło do wojny z państwem nowobabilońskim, rządzonym przez Nabuchodonozora II. W 586 r. p.n.e. Babilończycy zdobyli i zniszczyli Jerozolimę (to wtedy została zagrabiona i nigdy już nie odnaleziona Arka Przymierza). Mieszkańcy Judei zostali przesiedleni do Babilonu. Zaczął się trwający do 538 r. p.n.e. okres „niewoli babilońskiej”. Od tej niewoli zaczęło się życie narodu żydowskiego (taka nazwa pojawiła się obok używanych do tego czasu określeń „Izraelici” i „Hebrajczycy”) w roz­ proszeniu (w diasporze).

Upadek państwa nowobabilońskiego pod ciosami nowej potęgi, jaką stała się monarchia perska pod rządami Cyrusa I, był wybawieniem dla Żydów. Perski władca zezwolił im na powrót do ojczyzny i na jej urządzenie według własnego prawa. Nie była to jednak niepodległość. Ziemia Święta stała się prowincją państwa perskiego — nie miała swojego władcy, rządy w imieniu władców Persji sprawowali arcykapłani. Ze zgody na powrót do ojczyzny nie skorzystali w 538 r. p.n.e. wszyscy Żydzi. „Cała ta wyprawa razem liczyła czterdzieści dwa tysiące trzysta sześćdziesiąt osób, oprócz ich niewolników i niewolnic; tych było siedem tysięcy trzysta trzydzieści siedem; mieli oni też dwustu śpiewaków i śpiewaczek. Koni mieli oni siedemset trzydzieści sześć, mułów — dwieście czter­ dzieści pięć, wielbłądów — czterysta trzydzieści pięć, osłów — sześć tysięcy siedemset dwadzieścia”6. Może dziwić niewielka liczba powracających, ale Pismo Święte podaje tylko liczbę dorosłych mężczyzn. Wodzem tej wyprawy został Szeszbassar z rodu królów Judei. Po powrocie do ojczyzny Żydzi zasiedlili ponownie ziemie, które zamieszkiwali ich ojcowie, i przystąpili do odbudowy świątyni, którą oddano do użytku w 516 r. p.n.e.7 W 458 r. p.n.e. z Mezopotamii wyruszyła do ziemi przodków następna grupa Żydów. Na jej czele stał Ezdrasz, w linii męskiej potomek arcykapłana Aarona — brata Mojżesza. Ta grupa liczyła tylko 1734 dorosłych mężczyzn i 220 niewolników8. Była to jednak grupa niejednolita etnicznie, gdyż duża część powracających przyprowadziła ze sobą żony, które nie były Żydówkami, a także dzieci pochodzące z tych mieszanych związków. Zgodnie z obo­ wiązującym prawem żony te i dzieci zostały odesłane 6

Pismo Święte..., s. 423. Ta świątynia przetrwała, pomimo kilku zniszczeń i przebudowań, aż do 70 r. n.e. 8 Pismo Święte..., s. 428-429. 7

z powrotem do Mezopotamii9. Po oczyszczeniu narodu z obcych naleciałości Ezdrasz przyłączył się do dalszej rozbudowy świątyni i samej Jerozolimy, a jednocześnie ujednolicił przepisy prawa. Razem z nim dzieło odbudowy wierzeń religijnych oraz miast i wsi prowadził przybyły trzynaście lat po nim Nehemiasz. Pomimo oporu Samarytan i innych ludów pochodzenia izraelskiego (tych, które nie były w niewoli babilońskiej), dzieło odbudowy moralnej, religijnej i materialnej zostało dokonane. Ale przez cały ten czas, aż do 332 r. p.n.e., cała Palestyna znajdowała się pod panowaniem perskim — co prawda względnie łagodnym (władcy perscy zezwalali poddanym na uprawianie ich kultów i budowę świątyń, nie narzucali swojej religii). IZRAEL I JUDEA POD RZĄDAMI HELLENISTYCZNYMI — POWSTANIE MACHABEUSZY (168-142 r. p.n.e.)

Pod koniec VI w. p.n.e. pojawiła się na tym terenie nowa siła militarna i polityczna. Było nią królestwo Macedonii, rządzone kolejno przez dwu wybitnych królów — Filipa II i Aleksandra Wielkiego. Drugi z nich rozpoczął w 334 r. p.n.e. wojnę z Persją, którą rozpropagował jako odwet za wojny Persji z państwami greckimi. Kolejne zwycięstwa Aleksandra — nad Granikiem (334 r. p.n.e.) i pod Issos (333 r. p.n.e.) wyprowadziły jego armię z Azji Mniejszej na azjatyckie wybrzeże Morza Śródziemnego. Stąd już było niedaleko do Palestyny. Przed bitwą pod Issos rządzący w Izraelu arcykapłani liczyli na zwycięstwo króla perskiego Dariusza III. „Dariusz (...) postanowił stawić czoło Macedończykom, zanim w po­ chodzie swoim ujarzmią całą Azję. Zgromadził zastępy konne i piesze, przeprawił się przez rzekę Eufrat, przebył Taurus, góry w Cylicji i zatrzymał się w cylicyjskiej

miejscowości Issos, by czekać tam na atak nieprzyjaciół. Wtedy Sanaballetes (perski namiestnik w Syrii, któremu podlegały także tereny Izraela — uwaga autora), ucieszony tą wyprawą Dariusza, powiedział Manassesowi (arcykap­ łanowi żydowskiemu, a zarazem swemu zięciowi — uwaga moja), że niebawem spełni dane mu obietnice (pełne arcykapłaństwo i władzę nad ziemiami Izraela — uwaga moja), gdy Dariusz będzie wracał z pogromu wrogów (...). Stało się jednak inaczej”10. Po zwycięstwie nad Dariuszem to Aleksander wkroczył ze swoją armią do Syrii i „Stamtąd wysłał list do arcykapłana Żydów (drugi ze współrządzących arcykapłanów, brat Manassesa — Jadduła — uwaga moja), żądając posiłków zbrojnych i dostarczenia wojsku żyw­ ności; domagał się również, żeby dary, jakimi przedtem uiszczali haracz Dariuszowi, teraz jemu złożyli, wybierając przyjaźń z Macedończykami, a na pewno — pisał — nie pożałują tego. Arcykapłan jednak oświadczył oddawcom listu, iż zaprzysiągł Dariuszowi, że nie podniesie oręża przeciw niemu; nie złamie więc tej przysięgi, póki Dariusz pozostawać będzie wśród żyjących. Ta odpowiedź rozgniewała Aleksandra”". Jednak pomimo to Aleksander nie tylko nie ukarał Żydów za takie zachowanie wobec niego, ale, jak twierdzi w cytowanym dziele Józef Flawiusz, przebłagany powitalną procesją, prowadzoną przez arcykapłana, zatwierdził ich dotychczasowe przywileje, przyznane im przez władców perskich, a nawet dość znacznie je rozszerzył (także na Żydów mieszkających w Babilonie i Medii). Jednocześnie ogłosił ochotniczy zaciąg do swojej armii, co spowodowało dość znaczny napływ chętnych do wojaczki12. Po śmierci Aleksandra Wielkiego (323 r. p.n.e.) stwo­ rzone przez niego imperium rozpadło się na kilka państw, 10 F1 a w i u s z, dz.cyt., s. 508-509. " Tamże, s. 509. 12 Tamże, s. 510-511.

rządzonych przez jego najważniejszych wodzów, zwanych diadochami. Ziemie żydowskie weszły początkowo w skład monarchii egipskiej rządzonej przez dynastię Lagidów (bardziej znaną jako dynastia Ptolemeuszy). Pierwszy król tej dynastii — Ptolemeusz Soter (Zbawca), zajął podstępem Jerozolimę i uprowadził do Egiptu wielu mieszkańców miasta i górzystych terenów Judei i Samarii, co dało początek licznej kolonii żydowskiej w Aleksandrii i jej okolicach. Czasy, w których Żydzi poddani byli Ptolemeuszom, nie należały do zbyt uciążliwych. Mieli oni wtedy dużą swobodę religijną (to wtedy Pismo zostało po raz pierwszy przetłuma­ czone na język grecki). Taką samą swobodę mieli początko­ wo także po opanowaniu Palestyny (nastąpiło to w wyniku kampanii wojennych w latach 202 i 198 p.n.e.) przez Antiocha Wielkiego (panował w latach 223-187 p.n.e.). Sytuacja zmieniła się za rządów jego następcy, Antiocha Epifanesa. W 169 r. p.n.e. Antioch opanował podstępem Jerozolimę i w następstwie tego cały Izrael. „W swojej pysze wtargnął do świątyni i zabrał złoty ołtarz i świecznik razem z tym wszystkim, co do niego należało, stół pokładny, naczynia do ofiar płynnych, czasze, złote kadzielnice, zasłonę, wieńce, złote ozdoby świątynnej fasady — i wszystko połamał. Zabrał srebro, złoto i kosztowne naczynia, zabrał też ukryte skarby, które odnalazł. Zabrawszy to wszystko, odszedł do swojego kraju, a w Jerozolimie uczynił rzeź i przemawiał z ogromną pychą”13. Następne nieszczęścia spadły na Jerozolimę dwa lata później. Po ponownej rzezi mieszkańców i uprowadzeniu dużej ich liczby do niewoli zburzono mury miasta, a jego część — tak zwane Miasto Dawidowe, otoczono wysokim murem i utworzono z niego warownię, zamieszkaną przez Syryjczyków i tych spośród Żydów, którzy odstąpili od swej religii. 13

Pismo Święte..., s. 485-486.

Ale i to nie było najgorsze dla prawowiernych Żydów. W 167 r. p.n.e. Antioch IV Epifanes nakazał wprowadze­ nie w całym państwie (a więc także na terenie Izraela) jednej religii — religii wyznawanej przez Greków i Ma­ cedończyków. Na jego rozkaz wybudowano w świątyni jerozolimskiej na ołtarzu całopalenia ołtarz Zeusa Olim­ pijskiego14 i nakazano składać mu ofiary. Dla wyznawców Boga jedynego, w dodatku takiego, który w nadanym swemu ludowi Dekalogu wyraźnie zabraniał oddawania czci innym bogom, a zarazem zabraniał przedstawiania Boga w jakiejkolwiek postaci (zarówno jako człowieka, jak i zwierzęcia), stanowiło to zniewagę. Jeśli do tego dodać masowe prześladowania, o których tak świadczy zapis w Pierwszej Księdze Machabejskiej: „a w okolicz­ nych miastach judzkich pobudowano także ołtarze — ofia­ ry kadzielne składano nawet przed drzwiami domów i na ulicach. Księgi Prawa, które znaleziono, darto w strzępy i palono ogniem. Wyrok królewski pozbawiał życia tego, u kogo gdziekolwiek znalazła się Księga Przymierza albo jeżeli ktoś postępował zgodnie z nakazami Prawa. Tak z miesiąca na miesiąc stosowano przemoc przeciw Iz­ raelowi, przeciwko każdemu, kogokolwiek udało im się pochwycić w miastach. Dnia dwunastego piątego miesiąca (Kislew) składano ofiary na ołtarzu, który wzniesiono na ołtarzu całopalenia. Wtedy to na mocy królewskiego dekretu wymordowano kobiety, które obrzezały swoje dzieci. I powieszono im niemowlęta na szyjach. A także (zabito) domowników i tych, którzy dokonywali na nich obrzezania”'5. Nie można się zatem dziwić, że duża część społeczności żydowskiej odstąpiła od wiary i, sterroryzo­ 14 W przypisie do tego wydarzenia w Piśmie Świętym na stronie 486 błędnie podano, że był to ołtarz Jowisza Olimpijskiego, gdy w tekście Drugiej Księgi Machabejskiej na stronie 522 tego samego wydania Pisma Świętego ołtarz ten nazwany jest prawidłowo ołtarzem Zeusa. 15 Tamże, s. 486^187.

wana, poddała się. Większość Żydów jednak zaczęła stosować bierny opór, polegający na niespożywaniu potraw „nieczystych”, na ucieczce na pustkowia. Ale i tam nie zaznawali spokoju. Wysyłane za nimi oddziały wojskowe otaczały grupy uciekinierów i atakowały ich w dzień szabatu (jest to dzień, w którym pobożny Żyd nie może wykonywać żadnych prac, a także nie może walczyć), masowo ich wybijając. Takie postępowanie władz państwa Seleukidów do­ prowadziło do wybuchu w 168 r. p.n.e. powstania (na­ zwanego w historii powstaniem Machabeuszy), na którego czele stanął kapłan Matatiasz i jego pięciu synów — Jan Gaddi, Szymon Tassi, Juda Machabeusz (to od niego pochodzi nazwa rodu i określenie powstania), Elezar Auaran i Jonatan Apfus. Machabeusze (taką nazwę bę­ dziemy stosować do wszystkich członków rodziny) podjęli od razu najważniejszą decyzję — dla dobra wszystkich uczestników powstania nie będą unikać walki w dzień szabatu (miało to obowiązywać tylko w wypadku ataku na nich, sami natomiast nieniepokojeni w tym dniu nie mieli atakować przeciwnika). W krótkim czasie Machabeusze utworzyli silną i zdeterminowaną armię, zdolną stawić opór wojsku Antiocha IV. Po śmierci Matatiasza (naturalnej — był już w po­ deszłym wieku) dowódcą armii powstańczej został Juda Machabeusz. W krótkim czasie powstańcy pokonali sta­ cjonujące na ich ziemi oddziały królewskie, a następnie wojska przysłane przez króla. Pokonali także wojska sprzymierzonych z Antiochem IV sąsiednich narodów. W 164 r. p.n.e. Żydzi dla uczczenia dotychczasowych sukcesów w walce (oraz dla wybłagania dalszej opieki i pomocy Boga) oczyścili świątynię w Jerozolimie poprzez zniszczenie ołtarza poświęconego Zeusowi i odbudowę poprzedniego ołtarza. Ze złota zdobytego na wrogach i innych kosztowności odtworzono naczynia i inne przed­

mioty liturgiczne. Na cześć oczyszczenia świątyni ustano­ wiono ośmiodniowe święto Chanuka16. W 163 r. p.n.e. w trakcie wyprawy do Persji umarł król Antioch IV Epifanes. Nowym władcą został jego syn Antioch V Eupator. W tym czasie wojska syryjskie oblegały Jerozolimę, ale na wieść o śmierci króla oblężenie zostało przerwane. Panowanie Antiocha V było bardzo krótkie — w 161 r. p.n.e. został zamordowany. Nowy król, Demetriusz I Soter, skierował przeciw powstańcom nowe siły. W znacznym stopniu korzystał w walce z pomocy odstępców spośród Żydów. Na czele zdrajców stanął wtedy kapłan Alkimos, pochodzący ze starego, zasłużonego rodu arcykapłana Aarona. Korzystając z jego pomocy, wojska syryjskie opanowały Jerozolimę (nie dokonały jednak jej zniszczenia). Powstanie jednak trwało nadal, nawet pomimo bohaterskiej śmierci (w 160 r. p.n.e.) Judy Machabeusza. Nowym wodzem powstania został brat Judy — Jonatan. Walki z Seleukidami stopniowo jednak traciły na sile. Jonatan, mianowany arcykapłanem przez jednego z uzur­ patorów walczących w Syrii przeciwko prawowitemu władcy — Aleksandra, uzyskał ten tytuł także od Demetriusza I Sotera. Umiejętnie wykorzystywał walki wewnęt­ rzne w Syrii do utrzymania pokoju w Judei, unikając jednak ciężkich walk. Zawarł też przymierze z Rzymem. Zwabiony podstępnie przez jednego z uzurpatorów — Tryfona, został zamordowany w 142 r. p.n.e. Jego następcą został Szymon. W tym samym roku została zniesiona dotychczasowa forma zależności między Izraelem a monar­ chią Seleukidzką — była ona już tylko formalna. Ostatecz­ nie około 140 r. p.n.e. zależność stała się fikcją. Po okresie rządów religijnych i cywilnych, w 104 r. p.n.e. w Izraelu została wprowadzona monarchia z panującą dynastią Machabeuszy (hasmonejską). Było to niezgodne 16

Tamże, s. 492.

z Prawem — nie wolno było łączyć władzy duchownej — arcykapłańskiej, z władzą świecką — królewską, gdyż władza króla „przypisana” była do pokolenia Judy, a władza arcykapłana do potomków Aarona. Tak więc Arystobul, wnuk arcykapłana Szymona i syn arcykapłana Jana Hirkana I, przyjął ten tytuł nieprawnie. Pomimo wprowadzenia po jego śmierci (panował w latach 104—103 p.n.e.) rozdziału funkcji, tytuł królewski pozostał przy dynastii Machabeuszy. Kolejnymi władcami z tego rodu byli Aleksander Janneusz (103-76 r. p.n.e.), jego żona Salome Aleksandra (76-67 r. p.n.e.) i kolejno ich synowie, Arystobul II (67-63 r. p.n.e.) i Hirkan II (63-40 r. p.n.e.), a następnie syn Arystobula, Antygon (40-37 r. p.n.e.). Na nich kończy się dynastia — zresztą od 63 r. p.n.e. nie dysponowali oni pełnią władzy. ZIEMIA ŻYDOWSKA POD PROTEKTORATEM RZYMU

Władcy państw żydowskich byli nieodrodnymi synami epok, w których panowali. Przynależność do narodu wy­ branego nie wpływała na ich postawy i zachowania. Potomkowie władców po śmierci swych poprzedników toczyli między sobą walki o sukcesję, wciągając do nich także władców ościennych państw, aby tylko „dorwać” się do władzy. Tak też stało się po śmierci Salome Aleksandry. Jej synowie, Hirkan II i Arystobul II, natychmiast wszczęli wojnę między sobą. Początkowo zwycięzcą został Arys­ tobul. Hirkan, obawiając się tego, by oprócz władzy nie stracić także i życia, poszukał pomocy u władcy Arabii — Aretasa, a w zamian obiecał mu zwrot ziem zajętych przez Żydów kilkadziesiąt lat przedtem. W ten sposób dopuścił się zdrady interesów państwa. W czasie gdy Hirkan z pomocą Arabów oblegał wojska Arystobula w Jerozolimie, pojawiła się w rejonie nowa siła — mocar­ stwo dążące do kolejnych zdobyczy. Tym mocarstwem był

Rzym. Niby dla Żydów nic nowego — już w trakcie powstania Machabeuszy (prawdopodobnie przed 135 r. p.n.e.) zawarli przymierze z Rzymem. Ale teraz sytuacja była diametralnie inna. Rzymianie toczyli wojnę o panowa­ nie nad Azją (w znanych im granicach), o zajęcie ziem, które należały do państw hellenistycznych. Największy wróg Rzymu na tych terenach, Mitrydates, był już pokonany (choć jeszcze żył gdzieś na Krymie), więc mogli się pokusić o zdobywanie nowych ziem17. Wybitny wódz rzymski, Pompejusz, po pokonaniu króla Armenii — Tygranesa (sojusznika Mitrydatesa), skierował swoje wojska na południe. Zajął niebronioną Syrię (dynastia Seleukidów nie miała już sił) i doszedł do granic Judei. Do tego wodza zwrócili się o pomoc obaj zwaśnieni przywódcy żydowscy. Rzymianie pod nieobecność Pompejusza początkowo pomagali Arystobulowi. Ten oblężony w Jerozolimie król miał dla nich większą wartość — po co zdobywać silnie ufortyfikowane miasto, skoro jego władca sam oferuje znaczne skarby za pomoc. Ale sytuacja zmieniła się, gdy sprawa doszła do Pompejusza, który w tym czasie podbił już całą Syrię i w 63 r. p.n.e. zajął Damaszek. „Tam wysłuchał spraw Żydów i ich wodzów, Hirkana i Arystobula, którzy spierali się ze sobą, podczas gdy naród byl przeciwny im obu (...). Hirkan (...) skarżył się na to, że wskutek bezprawnego postępowania Arys­ tobula utracił przywilej starszeństwa (...). Oskarżył dalej Arystobula o organizowanie napadów na sąsiednie ple­ miona i pirackich grabieży na morzu (...). Tym jego oskarżeniom przy wtórzyło więcej niż tysiąc najznakomit­ szych Żydów (...). Natomiast Arystobul twierdził, że utracenie władzy przez Hirkana spowodował jego charak­ ter, właściwy mu brak energii, który skłania innych do lekceważenia tego człowieka. (...) Wysłuchawszy tych 17 Zainteresowanych wojną z tym władcą odsyłam do: B. N o w a c z y k , Powstanie Spartakusa 73-71 p.n.e., Warszawa 2008.

roszczeń, Pompejusz potępił gwałt, jakiego dopuścił się Arystobul. Na razie jednak dal obu przeciwnikom grzeczną odprawę, zapowiadając, że rozstrzygnie wszystkie te spory, gdy przybędzie do ich kraju (...). Do tego czasu polecił im zachować spokój, przy czym starał się pochlebić Arystobulowi, lękając się, aby ten nie podburzył przeciw niemu swego kraju i nie zamknął przed nim drogi. Pomimo tych starań Arystobul tak właśnie postąpił”18. Nierozważna postawa żydowskiego króla spowodowała zdecydowaną reakcję Rzymian. Armia rzymska wyruszyła na Jerozolimę. Przerażony Arystobul przybył do obozu rzymskiego i obiecał poddanie miasta i znaczną kwotę pieniędzy. Ale pozostawieni sami sobie obrońcy stolicy nie wydali złota, a zdradzeni przez ugodową starszyznę, po otwarciu przez nią bram miasta obwarowali się w świą­ tyni. Oburzony takim obrotem sprawy rzymski wódz uwięził Arystobula i przystąpił do oblężenia dobrze ufortyfikowanego wzgórza świątynnego, wykorzystując znane mu (dzięki podszeptom Hirkana) zwyczaje Żydów. „Pompejusz dzień za dniem za cenę wielkich trudów wzniósł tam był szaniec; do tego dzieła Rzymianie wyrąbali drzewa w okolicy. Gdy szaniec wydźwignięto do dostatecznej wysokości (...) Pompejusz przystąpił do szturmu. Ustawił machiny oblężnicze i narzędzia wojenne przywiezione z Tyru i począł ostrzeliwać świątynię z balist. Gdyby tradycja przodków nie nakazywała nam spoczywać w dzień szabatu, nigdy nie zdołano by wykończyć szań­ ców, bo Żydzi przeszkodziliby temu. Ale Prawo pozwala nam tylko bronić się przeciwko napastnikom, którzy wszczynają bitwę i wymierzają nam ciosy, natomiast zakazuje nam przeciwstawiać się w owym dniu wszelkim innym poczynaniom nieprzyjaciół. O tym Rzymianie dobrze wiedzieli i w dniach, które nazywamy szabatami, 18

F1 a w i u s z, dz.cyt., s. 616-617.

nie miotali pocisków w Żydów ani nie rzucali się do walki wręcz, lecz wznosili szańce i wieże i podprowadzali machiny oblężnicze, aby ich użyć następnego dnia”19. Tak oto zemściło się na Żydach przestrzeganie Prawa Moj­ żeszowego. Działania Rzymian przyniosły zakładany skutek, lecz i tak oblężenie trwało trzy miesiące. „Gdy pod naporem machiny oblężniczej zachwiała się i runęła największa z wież, utworzył się w obwarowaniach wyłom, przez który wlała się fala napastników. Pierwszy spośród nich wdarł się na mury Korneliusz Faustus, syn Sulli, na czele swoich żołnierzy, po nim — od innej strony — centurion Furiusz ze swoim oddziałem, a środkiem, pomiędzy nimi, wdarł się Fabiusz, inny centurion, z nie­ wzruszonym swoim zastępem. Wszędzie zapanowała rzeź. Jedni Żydzi ginęli z rąk Rzymian, inni pod ciosami rodaków (stronników Hirkana — uwaga moja). Niektórzy sami rzucali się w przepaść albo podkładali ogień pod swoje domy i ginęli w pożodze; nie starczyło im bowiem sił, aby mogli udźwignąć swoją niedolę. Żydów padło wtedy około dwudziestu tysięcy, a Rzymian bardzo niewielu. Wśród pojmanych znalazł się również Absalom, będący wujem i zarazem teściem Arystobula. Dopuszczono się też wtedy niemałego grzechu wobec świętego Przybyt­ ku, który dotychczas był zupełnie niedostępny, nawet spojrzeniu. Teraz wszedł tam Pompejusz wraz ze sporą garstką swoich ludzi i ujrzeli oni rzeczy, których nie godzi się oglądać nikomu oprócz arcykapłanów”20. Tak zakończony został spór między braćmi o władzę nad Palestyną. Pompejusz ustanowił władcą Hirkana, choć, jak twierdzi Józef Flawiusz, tylko z tytułem arcykapłana. Dla Żydów było to bardzo ważne wydarzenie, ale biograf Pompejusza, Plutarch z Cheronei, kwituje to tylko dwoma zdaniami, pisząc, że Pompejusz „Podbił Judeę i pojmał 19 20

Tamże, s. 618-619. Tamże, s. 619.

tamtejszego króla Arystobulosa. Miasta częścią sam założył, częścią wyzwolił i ukarał tamtejszych tyranów”21. Zdobycie Jerozolimy i inne zwycięstwa odniesione przez Pompejusza spowodowały, że zasłużył na triumf, który odbył po powrocie do Rzymu. „Jako jeńcy wojenni szli w pochodzie triumfalnym, oprócz archipiratów, syn Tygranesa z Armenii z żoną i córką; samego Tygranesa żona Zosyma; król judejski Arystobulos”22. Arystobul pozostał w niewoli w Rzymie, aż w 49 r. p.n.e. Juliusz Cezar go uwolnił i wysłał do Judei, gdzie został otruty przez stronników Pompejusza w wojnie domowej. Władzę w Judei sprawował Hirkan II, ale była ona znacznie ograniczona. Ponadto Hirkan musiał się borykać /, buntującymi się poddanymi i z narzuconym mu doradcą, Antypatrem, i jego synem, Herodem (późniejszym królem Herodem Wielkim). W czasie wojny domowej w Rzymie, toczonej między Cezarem i Pompejuszem, a także w czasie walk Cezara w Egipcie, Judea udzielała pomocy Cezarowi. W tych walkach czołową rolę odgrywał właśnie Antypater, czym zasłużył sobie na wdzięczność Cezara. O jej przeja­ wach tak pisze historyk Żydów: „Toteż gdy później Cezar po skończonej wojnie odpłynął do Syrii, wielce go uczcił, gdyż zatwierdziwszy Hirkana na stanowisku arcykapłana obdarzył Antypatra obywatelstwem rzymskim i zwolnił od wszelkich podatków”23. W trakcie następnej wojny domowej, pomiędzy zabójcami Cezara a Markiem Antoniuszem i Oktawianem, rządzący Judeą Hirkan i Herod (którego ojciec Antypater został wcześniej zamordowany) poparli Antoniusza i Oktawiana. Za to poparcie Herod został mianowany tetrarchą Judei24. 21 P l u t a r c h z C h e r o n e i , Żywoty sławnych mężów, t. 3, Wrocław 2006, s. 331. 22 Tamże, s. 337. 21 F1 a w i u s z, dz.cyt., s. 626. 24 Tamże, s. 643-644.

W czasie walk między Rzymianami na Judeę uderzyli Partowie, którzy po pojmaniu podstępem Hirkana II i brata Heroda — Fazaela, wprowadzili na tron Antygona, syna Arystobula II. Ten jednak panował tylko trzy lata (od 40 do 37 r. p.n.e.). W tym też czasie musiał toczyć walki z Herodem, popieranym zgodnie przez Antoniusza i Ok­ tawiana. To oni mianowali Heroda w 40 r. p.n.e. królem Judei. Początkowo był to tylko tytuł — należało pokonać Antygona, co trwało trzy lata. W czasie walk z Antygonem Herod po raz pierwszy zetknął się z niezbyt silną wówczas twierdzą Masada — to tam ukrywali się jego krewni. W trwającej trzy lata wojnie domowej, która spowodowała ogromne straty wśród Żydów, w końcu jednak udało się Herodowi — przy wydatnej pomocy rzymskich legionów — zdobyć Jerozolimę. „Powstała wtenczas ogólna rzeź, gdyż Rzymianie byli rozwścieczeni przedłużającym się oblężeniem, a Żydzi stojący po stronie Heroda nie chcieli przepuścić nikomu, kto był im przeciwny. Zabijano ludzi całymi gromadami, czy to tłoczących się na wąskich uliczkach i po domach, czy też chroniących się do świątyni. Nie było litości ani dla dzieci, ani dla starców, nie oszczędzano nawet słabych kobiet. I chociaż król na wszystkie strony porozsyłał gońców i wzywał do opamię­ tania, nikt nie mógł powstrzymać swej ręki, lecz jakby szał wszystkich opętał, zabijali ludzi nie bacząc na wiek”25. I tutaj potwierdziła się znana z innych bratobójczych walk prawidłowość — najokrutniejszą z wojen jest wojna domowa. W zdobytej Jerozolimie poddał się samozwańczy król Antygon (choć pochodził z królewskiego rodu Machabeuszy, rządzących Judeą od czasów Szymona Machabeusza, nie miał on poparcia panujących wówczas nad całym znanym światem Rzymian, a tym samym nie miał szansy na władzę). Obalonego potomka królów spotkał straszny 25

Tamże, s. 656.

los — został przywiązany do krzyża, wychlostany, a na­ stępnie ścięty toporem26. Władzę objęła nowa dynastia — niewywodząca się z ludu żydowskiego (Herod był Idumejczykiem — członkiem ludu wyznającego judaizm, ale niemającego pełni praw), a tym samym niemająca w myśl Prawa Mojżeszowego prawa do tronu — nazwana od pierwszego z dynastów, dynastią herodiańską. Nie była to jednak władza pełna. Dynastia zależała całkowicie od Rzymu i jego władców. Nowy władca starał się wszelkimi sposobami zyskać przychylność zarówno poddanych, jak i Rzymu. Popełnił jednak początkowo błąd w wyborze sojusznika w Rzymie — przypuszczając, że jego władcą zostanie Antoniusz, u nie Oktawian, popierał tego pierwszego. Nie baczył nawet na to, że Kleopatra — władczyni Egiptu, nakłaniała swego kolejnego kochanka do przyłączenia całego te­ rytorium żydowskiego do jej państwa. Pomimo tego błędu po zwycięstwie Oktawiana nad Antoniuszem w bi­ twie pod Akcjum udało mu się nie utracić poparcia Rzymu. Gdy został wezwany do Rzymu, żeby wy­ tłumaczył się z postawy, jaką przyjął w walce toczącej się między byłymi triumwirami, nie tylko zdołał uniknąć Śmierci, lecz także został zatwierdzony na stanowisku króla. Nie zaszkodziło mu nawet to, że zamordował swego poprzednika — Hirkana II. W sprawach wewnętrznych Herod prowadził politykę dość dwuznaczną — z jednej strony starał się zaskarbić sobie przychylność poddanych poprzez takie działania, jak zmniejszanie podatków, budowa nowych miast, a przede wszystkim odbudowa od podstaw świątyni w Jerozolimie, ule z drugiej strony drażnił Żydów odstępstwem od przeslrzegania przepisów religijnych. Te drażniące poddanych poczynania to na przykład: ustanowienie igrzysk na cześć Tamże, s. 657.

Oktawiana (nazywanego przez Józefa Flawiusza Cezarem), zbudowanie świątyni Cezara (a gdzie przykazanie „Nie będziesz miał cudzych bogów obok Mnie”?), zbudowanie nowego miasta, nazwanego na cześć Oktawiana Cezareą i zorganizowanie z tej okazji igrzysk (w tym także walk gladiatorów do tego czasu nieznanych w Izraelu), budowa w miastach poza Izraelem świątyń dla rzymskich bogów, a także złożenie ogromnych sum na wznowienie igrzysk olimpijskich. Nie były to jednak działania bezsensowne — każde takie posunięcie przynosiło Herodowi, a tym samym także wszystkim Żydom, korzyści. To dzięki temu uzyskiwał on dekrety Oktawiana, a także pisma innych konsulów do różnych miast i rządców prowincji, nakazujące ochronę Żydów. Warto tu przytoczyć niektóre z nich: „Cezar pozdrawia Norbanusa Flakkusa. Żydom gdziekolwiek mie­ szkają i podług starodawnego obyczaju posyłają święte pieniądze do świątyni w Jerozolimie, niech będzie wolno to czynić bez żadnej przeszkody”; „Agryppa, pozdrawia urzędników, radę i mieszkańców Efezu. Życzeniem moim jest, aby Żydom w Azji wolno było zbierać na święte cele przeznaczone pieniądze, które posyłają do Jerozolimy, i mieć je w swojej pieczy, według ich dawnych obyczajów. A gdyby kto ukradł Żydom święte pisma i zbiegł do miejsc azylu, to życzeniem moim jest, aby go stamtąd wy­ prowadzono i oddano im takim prawem, jak wyprowadza się świętokradców. Napisałem także do pretora Sylana, aby nikt nie pozywał Żydów do stawania przed sądem w dzień szabatu”27. Podobne pisma i nakazy wysyłano w różne miejsca, co było bezsprzecznie zasługą Heroda. Ale z drugiej strony dopuścił się Herod czegoś, co można było nazwać święto­ kradztwem — otworzył grobowiec królów Dawida i Salo­ 27

Tamże, s. 718-719.

mona, aby ograbić go ze złota, ale ostatecznie, wystraszony Czymś, niczego nie zabrał28. Ale największymi wadami Heroda, nazwanego (nie przez Żydów) Wielkim, były jego okrucieństwo, otaczanie się nadmiernym zbytkiem, a także rozwiązłość. Okrucieństwo I nadmierną podejrzliwość okazywał nie tylko wobec poddanych. Taki sam był w stosunku do swoich najbliżH/.ych — braci, żon, a także synów. Otrzymawszy donos na Kwą żonę Mariamme (wnuczkę Hirkana II), nie wahał się »kazać ją i jej ciotkę Aleksandrę (córkę tegoż Hirkana) na Amierć, choć przecież małżeństwo z nią w pewnym stopniu legitymizowało jego władzę. Podobnie nie zawahał się, gdy jego najstarszy syn Antypater oskarżył swych przyrodnich braci (synów Mariamme) o spisek przeciw niemu. Ich także skazał na śmierć — a razem z nimi ich domniemanych wspólników. Wszystkich stracono w okrutny sposób (na­ stąpiło to w 7 r. p.n.e.). Stracenie synów, Aleksandra i Arystobula, oznaczało praktycznie zlikwidowanie pozostałości poprzedniej dynaNtii. Nie było już wśród żywych potomków dynastii Machabeuszy — nie było więc już i ewentualnych mści­ cieli jej upadku. Kandydatem na następcę Heroda był jego syn Antypater. Ten ambitny człowiek spiskował jednak dulej — doprowadził do oddalenia z dworu ostatniego /, braci Heroda i przygotował zamach na niego, ale jednocześnie wspólnie z nim przygotował zamach na ojca, nie mogąc się już doczekać upragnionego tronu. Zdrada jednego ze sług uniemożliwiła ten zamach. Ale z zemstą na synu musiał Herod poczekać do czasu jego powrotu /. Rzymu (sam go tam wysłał do Oktawiana, aby ten zatwierdził go na króla). Proces przeciwko Antypatrowi wykazał jego winę — zo­ stał za to skazany na śmierć. Ogłoszenie wyroku zbiegło '!l1 Tamże, s. 720.

się z ciężką chorobą Heroda, a jednocześnie z buntem części poddanych (głównie młodzieży) przeciwko niemu. Schorowany władca miał jeszcze dość siły, by okrutnie rozprawić się z buntownikami (część ujętych, na czele z przywódcą buntu Mattiasem, została żywcem spalona). Choć powszechnie Herod Wielki uchodzi w tradycji chrześ­ cijańskiej za tego, kto w obawie przed przyszłym królem żydowskim — Chrystusem, nakazał wymordować wszyst­ kich nowo narodzonych chłopców, nie wspomina o tym Józef Flawiusz w swym dziele o historii Izraela. Ale nawet jeśli rzeź niewiniątek nie została historycznie potwierdzona, to i tak ten władca zasłużył swoim postępowaniem na wieczne potępienie. Umierając, wydał polecenie wykonania wyroku śmierci na synu (otrzymał na to zgodę Oktawiana Augusta) oraz „Rozkazał (...) sprowadzić najznakomitszych mężów z ca­ łego narodu, gdziekolwiek mieszkali. Ze zaś rozkaz ogłoszony był w całym kraju, a wszyscy go słuchali, gdyż w przeciwnym razie tym, którzy by zlekceważyli polecenie, groziła kara śmierci, stawili się w wielkiej liczbie. Król rozwścieczony zarówno na winnych, jak i niewinnych kazał ich wszystkich zamknąć w hipo­ dromie i wezwawszy do siebie siostrę Salome i jej męża Aleksasa powiedział im, że dręczą go nieznośne bóle i czuje, iż niedługo umrze (...) trapi się tym, że nie będzie po nim płaczu i żałoby, jakie zwykle mają miejsce po śmierci króla. Wie przecież dobrze, co myślą Żydzi, którzy niczego tak gorąco nie pragną i z taką radością nie wyglądają jak jego śmierci. Wszak jeszcze za jego życia wszczynali bunty i jego zarządzenia mieli w pogardzie. Powinni przeto starać się dać królowi jakąś pociechę w tej zgryzocie. Jeśli zgodzą się z jego zdaniem, to wyprawią mu tak wspaniały pogrzeb, jakiego nie miał żaden król, a cały naród będzie płakał z głębi duszy (...). Skoro tylko stwierdzą, że już ducha wyzionął, mają

Wydać rozkaz żołnierzom, nic jeszcze nie wiedzącym 0 jego zgonie (nie powinni śmierci rozgłaszać, nim taki rozkaz wydadzą), aby okrążyli hipodrom i wybili strzałami Zamkniętych w nim Żydów (...). Oni zaś przyrzekli, że tak postąpią”29. Już taki rozkaz uświadamia, jaki charakter miał ten człowiek, toteż można mu śmiało przypisać nawet 1 takie czyny, o których nie pisali zawodowi historycy »tarożytni. Po śmierci Heroda nie dokonano jednak tego, o co prosił. Salome i Aleksas uwolnili zgromadzonych w hipodromie Żydów. Następnie przed zgromadzonymi odczytano testament króla. W tym ostatnim dokumencie dokonał on podziału władzy pomiędzy żyjących jeszcze swoich potomków. Na króla całego państwa wyznaczył Archelaosa, dając mu w pełne władanie Judeę i Samarię, natomiast Antypasa Herod mianował tetrarchą (zarządcą części państwa z władzą mniejszą niż król) Galilei i Perei; przyrodniego brata tej dwójki Filipa wyznaczył na tetrarchę Gaulanitydy, Trachonu, Batanei i Paneas. W swoim testamencie obdarował też hojnie pozostałych krewnych. Testament ten musiał jednak uzyskać ukceptację Oktawiana Augusta, dlatego Herod obdarował władcę Rzymu dziesięcioma milionami sztuk srebra i wielo­ ma innymi kosztownościami, a jego żonie, Julii, podarował pięć milionów sztuk srebra30. Hojne dary dla Oktawiana nie pomogły jednak zbytnio potomkom Heroda. Zaraz po jego pogrzebie wybuchły w Jerozolimie zamieszki, które zostały krwawo stłumione przez uważającego się za króla Archelaosa. Dlatego też Oktawian, obrażony tym, że nie czekano na jego zgodę, pomimo osobistego stawienia się przed nim spadkobierców zmarłego króla, nie podjął początkowo żadnej decyzji w sprawie władzy w Palestynie. Tamże, s. 756-757. Tamże, s. 758. Zob. także Herod Wielki, [w:] http://www.hisliirion.pl/strona/slownik/postac/herod_wielki.html.

W czasie gdy spadkobiercy Heroda zabiegali o swoje prawa w Rzymie, pod ich nieobecność ponownie wybuchło powstanie, stłumione początkowo przez zarządcę Syrii, Warusa. Był to jednak bardzo krótkotrwały sukces. Pozo­ stawiony w Palestynie rzymski urzędnik, Sabinus (z jednym legionem wojska), niezręczną działalnością i gnębieniem Żydów doprowadził do wznowienia buntu. Okrucieństwo Rzymian w krótkim czasie spowodowało rozszerzenie się walk na całe terytorium państwa żydowskiego. Do po­ wstańców przyłączyła się znaczna część wojska królew­ skiego. Dopiero ponowna interwencja Warusa (z dwoma legionami rzymskimi i wspierającymi go władcami krajów sąsiadujących z Palestyną) doprowadziła do zakończenia walk. Z uczestnikami buntu rozprawiono się w sposób znany z dziejów Rzymu — dwa tysiące bojowników ukrzyżowano31. Wydarzenia w Palestynie wpłynęły na decyzję w sprawie spadku po Herodzie. Oktawian nie ogłosił Archelaosa królem, a nadał mu jedynie miano etnarchy (tak tytułowano władców krajów całkowicie zależnych od Rzymu) i zmniejszył terytorium, na którym miał on sprawować władzę (tereny wokół Gazy, Gadary i Hippos włączono bezpośrednio do rzymskiej prowincji, Syrii). Pomimo tego że Oktawian obiecał mu nadanie tytułu królewskiego (gdy na to zasłuży), Archelaos rządził tylko do 6 r. n.e. (dziesięć lat) i został skazany na wygnanie do Wienny w Gali Narbonensis, gdzie zmarł32. Po jego wygnaniu tereny podległe jego władzy zostały wcielone do Syrii. W taki sposób zakończyła się (co prawda niepełna) niezależność państwa żydowskiego. Rządzi­ li jeszcze w swych tetrarchiach Antypas Herod i Filip, ale była to już władza iluzoryczna — nie odgrywali oni praktycznie żadnej roli, byli natomiast całkowicie zależni od Rzymu, jego władców i ich decyzji. 31 32

F1 a w i u s 7., dz.cyt., s. 763-767. Tamże, s. 771.

KIERUNKI I SEKTY W RELIGII MOJŻESZOWEJ — ICH WPŁYW NA NARÓD I POLITYKĘ

Już w czasach podległości państwom hellenistycznym w ramach dotąd spoistej i niepodzielnej religii narodu wybranego dokonał się podział na wyznawców różnych teorii — jak je nazwać? — filozoficznych, teologicznych, czy wręcz sekciarskich. Każda z nich inaczej pojmowała prawo i propagowała inne postępowanie, a także inaczej rozumiała pojęcie przeznaczenia (u Żydów tożsamego l Opatrznością Bożą). Najwcześniej powstał kierunek religijny, którego wy­ znawców (zwolenników, propagatorów) nazwano faryzeu­ szami. Aby dokonać charakterystyki tego ruchu i nie popaść w podejrzenie o herezję (w Piśmie Świętym Nowego Testamentu nie mają oni zbyt dobrej opinii), najlepiej posłużyć się opisem współczesnego im historyka, a zarazem gorliwego wyznawcy religii judaistycznej — Józefa Flawiusza: „Faryzeusze prowadzą życie wstrzemięźliwe i uni­ kają wszelkich uciech, kierując się tym, co ich nauka wybrała i przekazała jako dobre, i usilnie starając się przestrzegać jej nakazów. Ludzi starszych otaczają szacun­ kiem i nie odważają się pochopnie sprzeciwiać ich radom. Choć mniemają, że wszystkim rządzi przeznaczenie (okreś­ lenie przyjęte w miejsce niezrozumiałego przecież dla Greka czy Rzymianina pojęcia Opatrzności Bożej — uwaga moja w ślad za przypisem do tego cytatu), nie odmawiają woli ludzkiej samoistnego działania, gdyż Bóg postanowił oddzielić od siebie zrządzenia losu i wolę ludzką, tak że każdy, kto pragnie, może według jej wskazania iść bądź drogą występku, bądź cnoty. Wierzą także, że dusze mają moc nieśmiertelną, a ci, którzy pędzą cnotliwe lub występne życie, odbierają w podziemiu nagrodę lub karę. Dusze pierwszych mają możność powrotu do życia (jest to wiara w zmartwychwstanie, ale tylko duszy — zob. przypis 13

z cytowanej strony), drugich zaś na wieki pozostają zamknięte w więzieniu. Przez te nauki posiedli oni tak znaczny wpływ na ludzi, że we wszystkich sprawach religijnych, odprawianiu modłów i składaniu ofiar roz­ strzygają ich wskazania”33. O takiej postawie faryzeuszy pośrednio świadczy postawa jednego z nich — Gamaliela, który w czasie prześladowania w Izraelu pierwszych wyznawców niewymienianej przez Józefa Flawiusza nowej wiary — przyszłego chrześcijaństwa (chodzi tutaj o apos­ tołów prześladowanych po śmierci Jezusa Chrystusa), wystąpił w ich obronie, mówiąc: „Mężowie izraelscy (...) zastanówcie się dobrze, co macie uczynić z tymi ludźmi. (...) teraz wam mówię: Odstąpcie od tych ludzi i puśćcie ich. Jeżeli bowiem od ludzi pochodzi ta myśl czy sprawa, rozpadnie się, a jeżeli rzeczywiście od Boga pochodzi, nie potraficie ich zniszczyć i może się czasem okazać, że walczycie z Bogiem”34. Drugą grupą (sektą?), powstałą nieco później, byli saduceusze. Według opinii Józefa Flawiusza nie wierzyli oni w zmartwychwstanie duszy, uważając, że ginie ona razem z ciałem. Ściśle stosowali się do przepisów Prawa Mojżeszowego. Była to grupa niezbyt liczna, ale składająca się z przedstawicieli wyższych warstw społeczeństwa żydowskiego. W dokonywaniu obrzędów religijnych kiero­ wali się zdaniem faryzeuszy, niemniej jednak odgrywali wielką rolę w społeczeństwie z uwagi na to, że często pełnili funkcje kapłańskie i sędziowskie. O zadawnionym sporze o zmartwychwstanie świadczyć może wykorzystanie tej różnicy między faryzeuszami a saduceuszami przez świętego Pawła w czasie jego procesu przed Sanhedrynem (organ sądowy sądzący zarówno w sprawach religijnych, 33

Tamże, s. 779-780. Dzieje Apostolskie, [w:] Pismo Święte..., s. 1248. Tam też w przypisie stwierdzenie, że wymieniony faryzeusz stał się z czasem zwolennikiem chrześcijaństwa. 34

jak i cywilnych i karnych). Wtedy to „wiedząc (...), że jedna część (składu sędziowskiego — uwaga moja) składa się z saduceuszów, a druga z faryzeuszów, wołał przed Sanhedrynem: Jestem faryzeuszem, bracia, i synem fary­ zeuszów, a stoję przed sądem za to, że spodziewam się zmartwychwstania umarłych. Gdy to powiedział powstał spór między faryzeuszami i saduceuszami i doszło do rozdwojenia wśród zebranych”35. Saduceusze w stosunkach z ludźmi byli surowi i nieprzychylni, a w sprawach sądowych stosowali prawo biblijne literalnie. Trzecią grupą filozoficzną (znów należy postawić znak zapytania, czy nazwać to filozofią, czy sektą) byli esseń­ czycy. Stanowili oni solidną, jednorodną i doskonale zorganizowaną wspólnotę, wymagającą od swych członków surowego trybu życia i ścisłego przestrzegania obowiązu­ jącej reguły. Tak o nich pisze historyk: „Według nauki esseńczyków, wszystko pozostaje w ręku Boga. Wierzą w nieśmiertelność duszy i uważają, że nade wszystko należy dążyć do sprawiedliwości (...). Na podziw zasługują u wszystkich, którzy pragną posiąść cnotę, dla spra­ wiedliwości niespotykanej ani u Greków, ani u bar­ barzyńców (...). Mienie mają wspólne i bogaty nie korzysta bardziej ze swoich dóbr niż ten, który nic nie posiada (...). Ani żon nie pojmują, ani nie kupują niewolników; jedno, jak sądzą, staje się zarzewiem kłótni, drugie prowadzi do niesprawiedliwości”36. Jest to może zbyt idealistyczny opis — wiadomo z innych źródeł, że byli w tej sekcie także i tacy, którzy dla podtrzymania istnienia swej grupy nie odrzucali małżeństwa37. Czwartą grupę (czy sektę, choć raczej chyba nie) stanowili zwolennicy Judy Galilejczyka, nazwani później " Tamże, s. 1266-1267. F1 a w i u s z, dz.cyt., s. 780. 17 Zob. M. H a d a s-L e b e 1, Józef Flawiusz,. Żyd rzymski, Warszawa l‘W7, s. 30.

(w czasie wojny żydowskiej w latach 66-73) zelotami (słowo to należy tłumaczyć jako „gorliwcy”). W poglądach religijnych bliscy faryzeuszom, wyróżniali się fanatyzmem, jeśli chodziło o podległość władzy (zarówno władców rodzimych, jak i obcych) — uważali, że wolność jest nadrzędnym dobrem i nie można podlegać żadnej obcej władzy: „tylko Boga samego uznają za swojego pana i władcę. Nie odstraszają ich ani niezwykłe formy śmierci, ani zemsta na ich krewnych i przyjaciołach, byleby tylko mogli nie nazywać nikogo z ludzi swym panem”38. To prawdopodobnie właśnie z tej sekty wywodzili się sykariusze (nożownicy), nazywani także sykarytami (na­ zwa pochodzi od słowa sica — tak nazywano krótki, zakrzywiony nóż, którym się najczęściej posługiwali), zwalczający w sposób skrytobójczy nie tylko Rzymian, lecz także tych spośród Żydów, których uważali za kolaborantów. Ich metody walki przypominają nam współ­ czesnych terrorystów, w tym także tak zwalczanych przez współczesne władze Izraela bojowników pales­ tyńskiego Hamasu. Pomijam tutaj całkowicie powstający w tych czasach nowy ruch religijny nazywany czasem judeochrześcijaństwem, a później już tylko chrześcijaństwem. Wynika to nie tylko z tego, że chrześcijanie stopniowo oddalali się od wyznawców judaizmu, lecz także z tego, że wyznawcy Chrystusa nie odegrali w nadchodzącej wojnie Żydów z Rzymem żadnej roli — uważali, że nie jest to ich wojna, a dążyli do ochrony swych współwyznawców przed prze­ śladowaniami zarówno ze strony jednych, jak i drugich. Nie oznacza to jednak, że popierali Rzym — wprost przeciwnie — byli jego wrogami, ale nie uznawali siły i przemocy za środek mogący rozstrzygać o losach świata.

18

F1 a w i u s z, dz.cyt., s. 781.

RZĄDY PROKURATORÓW RZYMSKICH — DROGA DO WYBUCHU POWSTANIA

Po odsunięciu od władzy ostatniego króla żydowskiego (wystąpił później co prawda krótki epizod sprawowania władzy przez potomka Heroda — Agryppę I w latach 41-44 n.e., ale ten władca, wychowany w Rzymie, bardziej czuł się Rzymianinem niż Żydem), cesarz Oktawian wysłał do Judei dwu ludzi, Kwiryniusza i Koponiusza. Zadaniem pierwszego z nich było przeprowadzenie spisu majątku w Judei (a prawdopodobnie także i spisu ludności); nie był to pierwszy taki spis — poprzedni przeprowadzono w latach 8-7 p.n.e. Drugi urzędnik rzymski przybył, by objąć stanowisko prokuratora Judei — był to urząd niższy niż namiestnik (zarządca) prowincji, gdyż Judeę przyłączono do prowincji Syria. Nastała w ten sposób era rządów prokuratorów, wy­ znaczanych przez władzę obcą narodowi, a tym samym zorientowanych w swych działaniach na uzyskiwanie korzyści dla władzy, która ich przysłała, a zarazem na zdobycie majątku dla siebie. O tym, że należało naprawdę się spieszyć ze zdobywaniem tego majątku, świadczyć może to, że na tym stanowisku w pierwszym okresie (od 6 do 41 roku) zmieniło się aż siedmiu urzędników (czyli średnio co pięć lat), a w drugim okresie (od końca 44 do połowy 66 roku) urząd ten pełniło także siedmiu przed­ stawicieli cesarza. Kolejnymi zarządcami Judei byli Koponiusz (6-9 rok), Marek Ambibulus (9-12 rok; za jego rządów zmarła siostra Heroda Wielkiego — Salome), Anniusz Rufus (12-15 rok), u następnie najdłużej rządzący jako prokurator Waleriusz Gratus (15-26 rok) — urzędnik najczęściej ingerujący w sprawy religijne Żydów — dokonał aż czterech zmian na stanowisku arcykapłana (m.in. usunął z tego stanowiska znanego z Ewangelii Annasza, a także wyznaczył na nie

inną postać znaną z Nowego Testamentu — Józefa Kaj­ fasza); po nim zaś stanowisko objął znany z Ewangelii Poncjusz Piłat (26-36 rok). Z uwagi na to, że Piłat jest osobą, która zapisała się nie tylko w historii Judei i Samarii, lecz także w historii chrześcijaństwa, warto przybliżyć okres jego działalności. Jeśli jego poprzednicy zajmowali się głównie pomnaża­ niem swojego majątku, ale starali się nie drażnić ponad miarę uczuć religijnych Żydów, to Piłat już na początku swej „kadencji” doprowadził do poważnego zadrażnienia. W 26 roku „prokurator Judei ściągnąwszy wojsko z Ce­ zarei wysłał je na leże zimowe do Jerozolimy i, dążąc do obalenia obyczajów żydowskich, kazał wnieść do miasta znaki legionowe z wizerunkiem Cezara, choć Prawo nasze zakazuje sporządzać takie podobizny. Dlatego poprzedni zarządcy (...) używali znaków bez tych ozdób. Pierwszy Piłat, wkroczywszy z nimi do Jerozolimy w tajemnicy przed ludźmi i nocną porą, kazał tutaj te wizerunki umieścić. Mieszkańcy (...) przez wiele dni prosili Piłata, aby je usunął. (...) Gdy zaś Żydzi ponawiali swoje prośby, szóstego dnia uzbroił po cichu żołnierzy (...). Kiedy Żydzi znów wystąpili z tą samą prośbą, dał umówiony znak żołnierzom, aby ich otoczyli, i zagroził, że (...) natychmiast ukarze ich śmiercią. Lecz Żydzi upadli na ziemię i ob­ nażywszy szyje poczęli wołać, że wolą raczej umrzeć, niż poważyć się na odstąpienie od mądrości swoich praw”39. Cesarski prokurator musiał tym razem ustąpić woli tłumu. Niedługo potem doszło jednak do poważniejszego starcia. W trakcie budowy za pieniądze świątynne (a więc dla Żydów święte — takie, których można było użyć tylko na potrzeby świątyni i kultu) ujęcia wody dla miasta doszło do ponownej demonstracji niezadowolonych z tego miesz­ kańców. Tym razem Piłat nie ustąpił i rozkazał siłą (ale 39

Tamże, s. 785.

bez użycia broni) rozpędzić zebrany tłum. Pomimo tego, że do walki użyto tylko pałek, z powodu ścisku panującego w wąskich ulicach zginęło wielu protestujących, jak też wielu z nich zostało rannych. Trzecim wydarzeniem na trwałe związanym z osobą Piłata było pojawienie się na arenie dziejów Jezusa z Na­ zaretu. Na to wydarzenie wskazuje tak wiele przekazów źródłowych, że postaram się być w miarę oryginalny i nie skorzystać z żadnego z opisów zawartych w Ewangeliach i innych pismach chrześcijańskich, a przytoczę jeden krótki cytat z literatury żydowskiej: „W tym czasie żył Jezus, człowiek mądry, jeżeli w ogóle można go nazwać człowie­ kiem. Czynił bowiem rzeczy niezwykłe i był nauczycielem ludzi, którzy z radością przyjmują prawdę. Zjednał sobie wielu Żydów, jako też Greków. On to był Chrystusem. A gdy wskutek doniesienia najznakomitszych u nas mężów Piłat zasądził go na śmierć krzyżową, jego dawni wyznawcy nie przestali go miłować. Albowiem trzeciego dnia ukazał im się znów jako żywy, co o nim, jak i o wielu innych zdumiewających rzeczach przepowiedzieli boscy prorocy. I odtąd, aż po dzień dzisiejszy, istnieje plemię chrześcijan, którzy od niego otrzymali tę nazwę”40. Z tego przekazu wynika między innymi i to, że po pewnym czasie postawa Piłata wobec społeczności żydowskiej zmieniła się, że zrozumiał, iż trzeba czasem współpracować przynajmniej z elitą społeczną, a dla zachowania spokoju i uniknięcia zadrażnień trzeba czasem ustąpić i spełnić jej postulaty. Tak też się stało w przypadku żądań co do ukarania Chrystusa. Ale koniec rządów Piłata w Judei nastąpił nie w związku z jego postępowaniem wobec Żydów, lecz wobec Samary­ tan, plemienia blisko spokrewnionego z Żydami, wyznają­ cego prawie tę samą religię (z pewnymi odstępstwami 40

Tamże, s. 786.

— ale nie jest celem tej rozprawy wywód teologiczny, toteż pominiemy opis tych różnic). Gdy Samarytanie w celach jak najbardziej pokojowych udali się tłumnie na górę Garizim, zostali zaatakowani przez rzymskich legionis­ tów. Skarga na postępowanie Piłata wniesiona do namiest­ nika Syrii (to jemu podlegał prokurator Judei), Witeliusza, przyniosła skutek — Piłat został wysłany do Rzymu, aby wytłumaczył się ze swej postawy, ale na swoje szczęście przybył do stolicy już po śmierci cesarza Tyberiusza. Następnymi po Piłacie prokuratorami Judei byli Marcellus (36-37 rok) i Marullus (37^11 rok)41. W tym czasie w Rzymie panował cesarz Kaligula, człowiek niepohamowany w pysze i samouwielbieniu. On to, uznając się za równego bogom, nakazał jeszcze za swego życia stawiać sobie świątynie lub co najmniej swoje posągi w największych świątyniach. W ten też sposób doszło do nakazu postawienia posągu cesarza w świątyni w Jerozolimie. Wykonać ten rozkaz miał namiestnik Syrii, Petroniusz. Ten z kolei, ulegając na­ mowom i błaganiom zarówno starszyzny żydowskiej, jak i szerokich mas ludu, zwrócił się do Kaliguli z prośbą o zaniechanie stawiania posągu. O to samo zwrócił się do Kaliguli potomek Heroda — Agryppa, późniejszy efemeryczny władca Judei. Zbieg tych próśb spowodował straszny gniew cesarza. Na szczęście jednak dla tych, którzy opierali się pomysłom Kaliguli, nie zdążył on przed swoją śmiercią (został zamordowany w 41 r.) ukarać ani Petroniusza i Agryppy, ani też narodu ży­ dowskiego42. Po śmierci Kaliguli jego następca, Klaudiusz, mianował królem Judei swojego przyjaciela Heroda Agryppę. Jego panowanie trwało jednak tylko trzy lata (41^t4 rok). 41 Zob. M. H a d a s - L e b e l , dz.cyt., s. 181. Flawiusz w cytowanym wyżej dziele nie wymienia tych dwu urzędników. 42 Zob. F l a w i u s z , dz.cyt., s. 804—809.

Śmierć jego nastąpiła nagle, w chwili, gdy pochlebcy nazwali go bogiem43. Według Dziejów Apostolskich, jego śmierć była karą za prześladowanie wyznawców Chrystusa (ścięcie Jakuba, brata Jana, uwięzienie Piotra). Sam zgon opisują one następująco: „W oznaczonym dniu Herod ubrany w szaty królewskie zasiadł na tronie i miał do nich mowę. A lud wołał: «To głos boga, a nie człowieka!». Natychmiast poraził go anioł Pański za to, że nie oddał czci Bogu. I wyzionął ducha, stoczony przez robactwo”44. Cesarz Klaudiusz planował początkowo wyznaczyć na następcę zmarłego jego syna Agryppę, ale ostatecznie zrezygnował z tego zamiaru i przywrócił w Judei urząd prokuratora, wyznaczając na to stanowisko Kuspiusza Fadusa (44-46 rok). Jednocześnie dla złago­ dzenia sporów mianowanie arcykapłanów powierzył Herodowi, królowi Chalkis (wnukowi Heroda Wiel­ kiego). Za rządów Fadusa doszło znowu do zamieszek, które krwawo stłumiono. Następnym prokuratorem zo­ stał (w latach 46-48) Tyberiusz Aleksander, Żyd, który porzucił wiarę i został obywatelem rzymskim. Zapisał się w historii tym, że skazał na śmierć na krzyżu synów Judy Galilejczyka, przywódcy buntu przeciwko Rzymianom z 6 roku — Jakuba i Szymona. Kolejnym prokuratorem został Wentidiusz Kumanus (48-52 rok). Za jego rządów doszło ponownie do poważ­ nych rozruchów spowodowanych urażeniem uczuć religij­ nych Żydów przez żołnierzy rzymskich. O przyczynach tych zamieszek tak napisał Józef Flawiusz: „Kiedy zbliżało się święto zwane Paschą (...) Kumanus, bojąc się, żeby nie stało się ono okazją do wywołania rozruchów, rozkazał, aby jeden oddział żołnierzy ustawił się z bronią w ręku przy krużgankach świątyni, aby w zarodku stłumić zamie­ szki, gdyby do nich doszło. (...) W czwartym dniu święta 41 44

Tamże, s. 849. Pismo Święte..., s. 1254—1255.

pewien żołnierz obnażył i wystawił do ludu wstydliwą część ciała. Ten postępek ogromnie wzburzył patrzących, gdyż — j a k mówili — nie ich zelżono w ten sposób, lecz znieważono samego Boga. Zuchwalsi z nich obrzucili obelgami samego Kumanusa (...). Kumanus wielce oburzył się (...) i wezwał ich, aby poniechali dążeń buntowniczych (...). Ponieważ go nie usłuchano (...), kazał wysłać całe wojsko z bronią w ręku (...). Na widok przybywających żołnierzy przerażony tłum rzucił się do ucieczki (...) powstał ścisk wśród uciekających w popłochu i wielu z nich zginęło tratując jedni drugich. W czasie tych rozruchów naliczono dwadzieścia tysięcy trupów. (...) Takie to nieszczęścia sprowadził bezwstydny czyn jednego żołnierza”45. Za ten czyn naruszający godność narodu żydowskiego i uwłaczają­ cy religii Żydów sprawca nie został ukarany — wszak pochodził ze słynnego ponoć III legionu, zwanego galijskim (Gallica)4b. Jakby tego nieszczęścia było mało, w pobliżu Jerozolimy doszło do napadu rozbójników (a właściwie członków sekty zelotów) na niewolnika cesarskiego. Reak­ cją prokuratora było wysłanie żołnierzy z rozkazem, „aby złupili sąsiednie wioski, a najwybitniejszych mieszkańców związali i do niego przyprowadzili. W czasie tego plądrowa­ nia jeden z żołnierzy znalazł przechowywaną w pewnej wsi księgę Praw Mojżesza i przyniósłszy rozdarł ją wobec wszystkich, wypowiadając przy tym szyderstwa i liczne obelgi”47. W tym przypadku prokurator, obawiając się jeszcze poważniejszych rozruchów, ukarał winnego żołnie­ rza śmiercią. Jak pierwsze wydarzenie z Jerozolimy, tak i drugie związane ze zniszczeniem Tory — czyn dokonany także przez żołnierza z III legionu — spowodowały całkowite zerwanie pewnej nici sympatii, jaka istniała 45

F l a w i u s z , dz.cyt., s. 867. Por. S. D a n d o-C o 11 i n s, Żołnierze Marka Antoniusza. III legion galijski, Warszawa 2008, s. 106. 47 F l a w i u s z , dz.cyt., s. 867-868. 46

między Rzymianami i Żydami, wynikającej między innymi z ich postaw wobec wyznawców Chrystusa48. W tym samym czasie o wiele poważniejszym wydarze­ niem stały się spory i walki Żydów z Samarytanami, wywołane przez tych ostatnich. W trakcie tych walk prokurator stanął po stronie Samarytan. Żydzi, dowodzeni przez Eleazara (sykariusza), zostali pokonani. Przywódcy zamieszek (zarówno Żydzi, jak i Samarytanie) zostali na rozkaz zarządcy Syrii, Ummidiusa Kwadratusa, straceni i tylko Eleazar uniknął śmierci. Zarządca Syrii wysłał też arcykapłana Ananiasza i innych przywódców — zarówno żydowskich, jak i spośród Samarytan — oraz prokuratora Kumanusa do Rzymu, aby spór rozstrzygnął cesarz Klau­ diusz. Ten zaś, przekonany przez Agryppę (syna Heroda Agryppy), uznał winę Samarytan i Kumanusa. Następnym prokuratorem został wyzwoleniec Antoniusz Feliks (lata 52-60), a Agryppa II został mianowany następcą Heroda z Chalkis i otrzymał także we władanie tetrarchię Filipa (syna Heroda Wielkiego). Jednym z pierwszych posunięć nowego prokuratora było stracenie przywódcy żydowskiego z okresu walk z Samarytanami — Eleazara. Rządy Filipa były najgorszym okresem dotychczasowej podległości wobec Rzymu. W każdym sporze między Żydami a przedstawicielami innych narodów Filip przy­ znawał rację przeciwnikom Żydów. Doszło do tego, że w trakcie sporu między Żydami a Syryjczykami w Cezarei Filip wysłał przeciwko Żydom „uzbrojonych żołnierzy, wielu z nich zabił, jeszcze większą liczbę wziął do niewoli i pozwolił ograbić niektóre domy w mieście, w których było pełno wszelakiego bogactwa”49. Pomimo tak drastycz­ nych środków wrzenie w ludzie nie ustawało. Nie pomogła zmiana na stanowisku prokuratora — między innymi dlatego, że Porcjusz Festus (60-62 rok), tak samo jak 48 49

Zob. S. D a n d o-C o 11 i n s, dz.cyt., s. 106. F1 a w i u s z, dz.cyt., s. 874.

i poprzednicy, za jedyne narzędzie władzy uznawał siłę. Dla niego wszelkie, nawet najbardziej pokojowe zgroma­ dzenia Żydów stanowiły próby rozruchów i były natych­ miast rozpędzane przy pomocy wojska. „Przeciwko zaś ludziom omamionym przez pewnego zwodziciela, który obiecał ocalenie i wybawienie od nieszczęść, jeśli udadzą się z nim na pustynię, Festus posłał oddział jazdy i piechoty. Wysłani żołnierze zabili owego oszusta, jak również wszystkich tych, którzy za nim poszli”50. A był to w dziejach Izraela okres najbardziej obfitujący we wszelkiego rodzaju „głosicieli” proroctw o zbliżającym się Królestwie, w którym władzę sprawować będzie tylko Bóg. Na przestrzeni około trzystu lat (od II w. p.n.e. do połowy I w. n.e.) pojawiały się liczne pisma apokaliptyczne, z których największy wpływ na Żydów wywarła Księga Daniela. Na początku I w. n.e. Księga Daniela wymagała jednak pewnego uaktualnienia (Daniel nie wspomina jako wroga ludzkości Rzymu, lecz Babilon, a teraz głównym wrogiem dla Królest­ wa Bożego i dla Żydów stał się właśnie Rzym). Uaktualnienia tego dokonali twórcy nowej filozofii (jak ich nazywa Józef Flawiusz), Juda Galilejczyk i Sadok. Sięgnięcie do tradycji Dawidowej poskutkowało tym, że wszelkie poczynania przedstawicieli władzy rzymskiej w szerzących się przepo­ wiedniach nabrały rysów działań jakiejś monstrualnej bestii51. Najpełniejszy obraz tego monstrualnego wroga występuje w Apokalipsie św. Jana — powstałej co prawda już po wydarzeniach wojny żydowskiej, a w dodatku napisanej przez wyznawcę religii innej niż judaizm, ale zachowującej styl, a nawet powtórzenia z poprzednich dzieł tego typu. Warto ją przytoczyć, gdyż odzwierciedla postawę i myśli wielu mieszkańców Judei: „Potem przyszedł jeden z siedmiu aniołów, mających siedem czasz i tak odezwał się do mnie: Chodź, ukażę ci 50 51

Tamże, s. 875. M. H a d a s - L e b e l , dz.cyt., s. 35-36.

wyrok na Wielką Nierządnicę, która siedzi nad wielu wodami, z którą nierządu się dopuścili królowie ziemi, a mieszkańcy ziemi się upili winem jej nierządu. I zaniósł mnie w stanie zachwycenia na pustynię. I ujrzałem Niewias­ tę siedzącą na Bestii szkarłatnej, pełnej imion bluźnierczych, mającej siedem głów i dziesięć rogów. A niewiasta była odziana w purpurę i szkarłat, cała zdobna w złoto, drogi kamień i perły, miała w swej ręce złoty puchar pełen obrzydliwości i brudów swego nierządu. A na jej czole wypisane imię — tajemnica: «Wielki Babilon Macierz nierządnic i obrzydliwości ziemi». (...) a widząc ją, zdu­ miałem się wielce. I rzekł do mnie anioł: Czemu się zdumiałeś? Ja ci wyjaśnię tajemnicę Niewiasty i Bestii, która ją nosi, a ma siedem głów i dziesięć rogów. (...) Tu trzeba zrozumienia, o mający mądrość! Siedem głów to jest siedem gór tam, gdzie siedzi na nich Niewiasta. (...) A dziesięć rogów, które widziałeś, to dziesięciu jest królów (...). (...) Wody, które widziałeś, gdzie Nierządnica ma siedzibę, to są ludy i tłumy, narody i języki. A dziesięć rogów, które widziałeś, i Bestia — ci nienawidzić będą Nierządnicy i sprawią, że będzie spustoszona i naga, i będą jedli jej ciało, i spalą ją ogniem, bo Bóg natchnął ich serca, aby wykonali Jego zamysł i to jeden zamysł wykonali — i dali Bestii królewską swą władzę, aż Boże słowa się spełnią. A Niewiasta, którą widziałeś, jest to Wielkie Miasto, mające władzę królewską nad królami ziemi”52. Jeśli podobną treść miały proroctwa wygłaszane przez żydowskich wieszczy, a na pewno nie różniły się znacznie, to nie można się dziwić, że powstawał grunt ideowy i polityczny pod wybuch powstania. A rządzący w imieniu Rzymu dolewali swoją działalnością oliwy do ognia. Kolejnym prokuratorem po Festusie został Lukcejusz Albinus (62-64 rok). Przystąpił on do zdecydowanej 52

Apokalipsa św. Jana, [w:] Pismo Święte..., s. 1410-1411.

walki z sykariuszami, ale z uwagi na ich wzrastającą liczbę i popularność nie osiągnął zamierzonych wyników. W tym czasie zaczęły powstawać już w miarę zwarte, liczne i coraz lepiej uzbrojone grupy, które Józef Flawiusz nazywa bandami rozbójników (taką nazwę nadaje pod wpływem swych późniejszych zatargów z zelotami i sy­ kariuszami). Niepowodzenia w opanowaniu sytuacji w kraju spo­ wodowały odwołanie Albinusa z piastowanego stanowiska przez cesarza Nerona. Jego następcą został Gessjusz Florus (64-66 rok). Jego rządy zapisały się w historii jak najgorzej. Tak charakteryzuje jego postawę i działanie historyk: „popisywał się przestępstwami popełnionymi na narodzie i jakby przysłany był do spełnienia roli kata wobec skazańców, nie cofał się przed żadną grabieżą czy gwałtem. Gdzie trzeba było okazać litość, on po­ stępował z niezwykłym okrucieństwem, a jeśli chodziło o czyny bezecne, staczał się na samo dno hańby. (...) Wyciąganie korzyści od pojedynczych ludzi wydawało mu się mało opłacalne, więc całe miasta ograbiał i gro­ mady ludzi doprowadzał do ruiny”53. Bunt Żydów wisiał w powietrzu, potrzebna była tylko jeszcze jedna, nawet drobna krzywda. Takim ostatecznym ciosem stało się dla Żydów zabranie ze skarbca świątyn­ nego części zgromadzonych tam pieniędzy (podobno na potrzeby cesarza). Oburzeni tym mieszkańcy Jerozolimy wystąpili w obronie „świętych” pieniędzy. Reakcją proku­ ratora było wysłanie przeciwko pokojowo protestującym Żydom oddziału wojska. Zażądał też od starszych miasta wydania przywódców buntu, a gdy ci odmówili, „krzyknął na żołnierzy, aby grabili (...) i zabijali każdego, kto wpadnie im w ręce. Ci zaś otrzymawszy taki rozkaz zarządcy przy swojej żądzy łupu nie tylko splądrowali tę 51

J ó z e f F l a w i u s z , Wojna żydowska, Poznań 1980, s. 178.

część miasta, do której zostali wysłani, lecz wdzierali się do wszystkich domów i mordowali ich mieszkańców. (...) Żołnierze dopuszczali się rabunków na wszelki sposób, a wielu spokojnych obywateli pojmali i przyprowadzili do Florusa. Ten kazał ich najpierw biczować, a potem ukrzyżować. Ogólna liczba ofiar owego dnia wynosiła łącznie z kobietami i dziećmi — nie oszczędzano bowiem nawet nieletnich — około sześćset trzydzieści. Tragedię jeszcze spotęgował nowy rodzaj okrucieństwa Rzymian. Florus bowiem poważył się na czyn, którego nikt przedtem nie popełnił — kazał przed swoim trybunałem biczować mężów rycerskiego stanu i przybić ich do krzyża; z po­ chodzenia byli oni wprawdzie Żydami, lecz otrzymali godność rzymską”54. Aresztowania, a następnie stracenia (i to śmiercią hańbiącą — bo przez ukrzyżowanie) wielu przedstawicieli wyższej klasy społecznej (byli wśród aresztowanych, a następnie ukrzyżowanych, zarówno arystokraci żydowscy, jak i ludzie nie tylko szczycący się prostym obywatelstwem rzymskim, lecz także członkowie klasy ekwitów), zostały dokonane przez stacjonujących w Jerozolimie (w twierdzy Antonia) legionistów z III legionu Gallica (poszczególne kohorty tego legionu stały w Cezarei, w Jerozolimie, Antiochii i innych miastach rzymskiej prowincji Syria), co jeszcze bardziej spotęgo­ wało nienawiść do tego, poważanego niegdyś przez Żydów, oddziału wojska55. Teraz już nic nie mogło powstrzymać niekorzystnego rozwoju sytuacji, szczególnie że Florusowi nie było na rękę pokojowe uśmierzenie rozruchów. Gdy mieszkańcy, przekonani przez kapłanów, usłuchali polecenia Florusa (który zaplanował zasadzkę przeciwko ludowi) i udali się poza miasto, by pokojowo powitać wojsko, zostali zaata­ kowani, i wielu zginęło — zarówno od ciosów Rzymian, 54 55

Tamże, s. 180-181. Zob. S. Dan d o-C o 11 i n s, dz.cyt., s. 160.

jak i wskutek stratowania przez spanikowany tłum. „Upa­ dających na ziemię spotkał tragiczny los; ginęli bowiem bądź uduszeni, bądź zmiażdżeni stopami tłumu, tak że nawet najbliżsi nie mogli rozpoznać ciał (...) żołnierze cisnęli się wraz z nimi do miasta, nie szczędząc razów tym, którzy im się nawinęli, i spychali tłum (...) chcąc siłą utorować sobie drogę i opanować świątynię oraz Antonię. Florus (...) wywiódł swoich żołnierzy z pałacu królew­ skiego, usiłując dotrzeć do twierdzy. Nie powiódł mu się jednak ten plan, gdyż lud natychmiast odwrócił się i powstrzymał jego napór, a niektórzy zająwszy stanowiska na dachach trzymali Rzymian pod obstrzałem. Ci rażeni pociskami miotanymi na nich z góry i nie mając tyle siły, żeby przebić się przez tłum, który zatarasował wąskie ulice, wycofali się do obozu przy pałacu królewskim”56. Zdecydowany opór mieszkańców miasta zmusił proku­ ratora do wycofania się. Aby usprawiedliwić się ze swego postępowania, wysłał do namiestnika Syrii list, w którym oskarżył wszystkich Żydów o bunt przeciw cesarzowi. Ale namiestnik nie uwierzył mu i wydawało się, że nastąpi uspokojenie. Do spokoju nawoływał mieszkańców także przebywający w tym czasie w Jerozolimie król Agryppa, ale gdy nieopatrznie wezwał ich także do okazania Florusowi posłuszeństwa do czasu przybycia nowego prokuratora, nie usłuchano go. Część ludzi, przede wszystkim ci, którzy odznaczyli się męstwem w trakcie walki z legionistami rzymskimi, nie czekając na łaskę cesarską, opanowała podstępem twierdzę w Masadzie (na południe od Jerozolimy) i wybiła sta­ cjonującą tam załogę rzymską (czynu tego dokonali sykariusze). Część kapłanów odmówiła przyjmowania ofiary od obcych, a co za tym idzie — przyjęcia ofiary za Rzymian i cesarza. A to było już powodem do otwartej wojny. 56

F l a w i u s z , Wojna..., s. 183.

Odmowa modłów za panującego była bowiem w Rzymie traktowana jak największa zbrodnia, a jeśli dokonali jej przedstawiciele narodu, to znaczyło, że cały naród popełnił taką zbrodnię. Głównym odpowiedzialnym za taki rozwój sytuacji był bez żadnej wątpliwości Florus. On to spowodował, że cierpliwość Żydów została wyczerpana57.

57

Zob. T a c y t , Dzieje, [w:] Tegoż, Wybór pism, Wrocław 2004, s. 286.

ARMIA RZYMSKA W OKRESIE WCZESNEGO CESARSTWA (KONIEC I w. p.n.e.-l w. n.e.)

ORGANIZACJA WOJSKA

Zakończenie wojen domowych poprzez zwycięstwo nad Markiem Antoniuszem i Kleopatrą w bitwie pod Akcjum (31 r. p.n.e.) pozwoliło na ustabilizowanie sytuacji w im­ perium rzymskim. Przystąpiono do reorganizacji systemu rządzenia, zapoczątkowano zmiany w administracji, a co wydawało się wówczas najważniejsze, rozpoczęto grun­ towną reformę wojska. W okresie wojen domowych armia rzymska — dowodzona przez przeciwników, którzy mimo wszystko byli przecież Rzymianami, a więc tocząca walki bratobójcze — liczyła 60 legionów. Była to liczba nie­ spotykana przedtem w dziejach państwa — samych tylko legionistów było ponad 300 000, a przecież należy do tego doliczyć jeszcze jednostki pomocnicze, złożone z niemających obywatelstwa mieszkańców prowincji, nie mniejsze od legionów. Było to bardzo poważne obciążenie dla budżetu państwa, a jednocześnie stanowiło dla państwa realne niebezpieczeń­ stwo w razie nieuniknionych przecież początkowo opóźnień w wypłacie żołdu. Byłoby to szczególnie groźne, gdyby

dotknęło żołnierzy walczących pod dowództwem tych, którzy przegrali. Dlatego też pierwszym posunięciem władcy państwa1 było zmniejszenie, i to znaczne, armii. W 29 r. p.n.e. Oktawian ustalił wielkość armii na 28 legionów (po klęsce Warusa w bitwie w Lesie Teutoburskim w 9 r. n.e. i całkowitej zagładzie trzech legionów, aż do czasów Nerona było tylko 25 legionów, gdyż Oktawian nie chciał, aby mu przypominano o tej klęsce). Neron — cesarz panujący w czasie, gdy doszło do wybuchu powstania Żydów, zwiększył pod koniec swych rządów liczbę legio­ nów ponownie do 282. Legion — dowodzony przez legata, który podlegał bezpośrednio cesarzowi (często na potrzeby konkretnej wojny czy kampanii wojennej łączono kilka legionów w armię dowodzoną przez jednego z legatów) — składał się z dziewięciu kohort po 480 legionistów i jednej kohorty „podwójnej”, liczącej 800 żołnierzy. Dodatkową grupę żołnierzy w legionie tworzyli nadliczbowi (supemumerarii), stanowiący rezerwę na uzupełnianie ubytków w szeregach. W każdym legionie był też liczący 120 ludzi oddział jazdy. Taki legion liczył od 5200 do 5500 ludzi3. Formacjami o podobnej organizacji były oddziały zwane auxilia, formowane z mieszkańców prowincji niebędących obywatelami rzymskimi. Były to oddziały (kohorty) piesze lub konne (za panowania Tyberiusza wprowadzono dodat­ kowo kohorty mieszane składające się w równej ilości z piechoty i jazdy). Początkowo tylko dowódcy otrzymywali w uznaniu za zasługi obywatelstwo rzymskie, ale za 1 Dla uniknięcia zamieszania z tytułami, jakie przybierali Oktawian i jego następcy, należy przyjąć, że rządzący państwem nosił tytuł cesarza, choć to określenie pojawiło się później. 2 Zob. D. G a z d a , Annie świata antycznego. Cesarstwo rzymskie i barbarzyńcy, Warszawa 2007, s. 32. 3 Tamże, s. 32. Także R.E. D u p u y , T.N. D u p u y , Historia woj­ skowości. Starożytność—średniowiecze, Warszawa 1999, s. 112.

panowania Klaudiusza wprowadzono zasadę nadawania obywatelstwa wszystkim żołnierzom tych formacji po upływie 25 Jat służby4. Dodatkową siłę stanowiła gwardia pretoriańska, powołana przez Oktawiana Augusta do ochrony osoby władcy. Składała się z dziewięciu kohort po 500 ludzi. Była ona stopniowo rozwijana, tak by w końcu I w. n.e. osiągnąć stan dziesięciu kohort po 1000 żołnierzy. Oktawian utworzył także kohorty miejskie, które początkowo tylko w Rzymie, a z czasem i w innych ważnych miastach pełniły funkcję policji, oraz kohorty straży pożarnej. Obie te formacje podlegały senatorskiemu prefektowi miasta i oprócz celów, do których zostały powołane, mogły być także wykorzy­ stywane do obrony miasta5. Gwardia pretoriańska, nieuczestnicząca w wojnach, a spędzająca cały czas służby w Rzy­ mie, uważała się za wyższą kastę w wojsku, a rozzuch­ walona przywilejami i wygodnym życiem w garnizonie, często próbowała wpływać na rządy w państwie (to pretorianie w omawianym okresie obalili i zamordowali cesarza Kaligulę i powołali na tron Klaudiusza). Z czasem prefekt pretorian stał się jedną z najważniejszych osób w państwie — to on decydował o tym, kto będzie miał dostęp do władcy. Służba w legionach trwała 20 lat, a po upływie tego okresu weteran otrzymywał odprawę w wysokości 12 000 sestercji (około 3000 denarów) i działkę ziemi w koloniach wojskowych. W okresie służby legionista otrzymywał 225 denarów rocznie, mógł też liczyć na podwójny żołd (za pełnienie dodatkowych funkcji lub za męstwo wykazane na polu walki), a także na nagrody materialne w postaci złotych lub srebrnych ozdób albo premii pieniężnych. Z uzyskiwanego żołdu potrącano kwoty za uzbrojenie oraz za żywność. Dla zapewnienia możliwości wypłat żołdu 4 5

R.E. D u p u y , T.N. D u p u y, dz.cyt., s. 112. Tamże.

i odpraw pieniężnych należnych weteranom Oktawian powołał specjalny skarb wojskowy (aerarium militare). Dość często jednak występowały przypadki przedłużania służby weteranom z powodu czasowej niewypłacalności tego organu6. KADRA DOWÓDCZA

W tak zorganizowanych legionach podstawę stanowiła kadra dowódcza. Dowódcą legionu był, jak już wspo­ mniano wyżej, legat (legatus legionis) mianowany przez cesarza (w późniejszym okresie cesarstwa przez namie­ stnika prowincji). Był to członek stanu senatorskiego lub ekwita, mający doświadczenie wojskowe i urzędnicze, który uprzednio piastował niższe stanowiska w wojsku — czasem nawet od szczebla centuriona, poprzez trybuna lub prefekta. Zastępcą legata, przełożonym trybunów, był tribunus militium laticlavius, pochodzący ze stanu senatorskiego, służący w wojsku nie krócej niż rok. Była to osoba przewidywana w przyszłości do awansu na stanowisko legata. Podlegało mu sześciu trybunów wojskowych (tribunus militium legionis), wywodzących się ze stanu ekwickiego. Ponadto w skład sztabu legionu wchodzili: quaestor (kwatermistrz), do którego obowią­ zków należała troska o zaopatrzenie legionu w żywność, wypłatę żołdu i uzbrojenie legionistów; praefectus castrorum (prefekt obozu, po polsku zwany oboźnym), odpowiedzialny za budowę obozu i za porządek w nim; oraz praefectus fabrum (inżynier) — dowódca oddziału inżynieryjnego, odpowiedzialny między innymi za ma­ chiny bojowe. Funkcje pomocnicze w sztabie legionu pełnili także adiutanci, pisarze, lekarze, weterynarze, pielęgniarze, inżynierowie, rzemieślnicy, trębacze i kaci. 6 D. G a z d a , dz.cyt., s. 40. Także R.E. D u p u y , T.N. D u p u y , dz.cyt., s. 112.

Niższe funkcje dowódcze sprawowali centurioni, rążowie (signifer aąuilifer) wyznaczeni do noszenia ków kohorty, manipułu i orła legionowego, a tesseriusz — odpowiedzialny za pełnienie wart, i siętnicy (dekurioni)7.

cho­ zna­ także dzie­

LEGIONIŚCI. UZBROJENIE ARMII RZYMSKIEJ

Do legionów wcielano obywateli rzymskich podlegają­ cych obowiązkowi służby i ochotników, pełnoletnich (co najmniej dwudziestoletnich), choć zdarzało się, że przyj­ mowano także piętnasto-, szesnastolatków. Warunkiem przyjęcia do legionu były sprawność fizyczna, bez ułomno­ ści, i w miarę wysoki wzrost (żołnierze powinni mieć 178 cm wzrostu, choć w praktyce, z powodu niskiego wzrostu populacji rzymskiej, rzadko przekraczali 170 cm). Z reguły wcielani byli do służby całymi kohortami (nie mieszano rekrutów z weteranami). Nowo wcielony żołnierz po przybyciu do legionu składał przysięgę (sacramentum), która była powtarzana co roku. Uzbrojenie legionistów w okresie cesarstwa nie odbiegało w zasadzie od wypracowanego i wypróbowanego w walkach z czasów republiki. Podstawowym elementem uzbrojenia ochronnego była zbroja składająca się z kolczugi (koszulka wykonana z kółeczek metalowych, łączonych gęsto ze sobą, naszyta na tunikę), uzupełniona metalowymi nara­ miennikami (powoli wycofywana z użycia). Pod koniec I w. p.n.e. coraz częściej używano pancerza folgowego (segmentowego), wykonanego z siedmiu pasów blachy ułożonych poziomo w pasie i na piersiach oraz z za­ chodzących na siebie 10-12 pionowych pasów na ramio­ nach. Pasy blachy łączono nitami i spinano skórzanymi pasami i rzemieniami. Innym typem zbroi był pancerz 7

D. G a z d a , dz-cyt., s. 35-38.

łuskowy, wykonany z brązowych lub żelaznych łusek 0 wymiarach 2-5 cm długości i 1,5-3 cm szerokości, mocowanych na skórzanej kurtce lub tunice. Dowódcy wyższego szczebla nosili pancerze torsowe, wykonane z odpowiednio wymodelowanych płyt z brązu lub żelaza, z wyraźnie zaznaczoną muskulaturą. Napierśnik i naplecznik takich pancerzy były łączone po bokach pasami lub za pomocą zawiasów. Głowę legionisty chronił hełm. W użyciu były hełmy typu „dżokejka”, charakteryzujące się daszkiem z przodu, oraz hełmy typu galijskiego 1 tak zwane Montefortino (te miały kształt stożkowy i były wyposażone w zwieńczenie na pióropusz). Hełmy dowódców były okrągłe z pióropuszem poprzecznym przez całą szerokość hełmu8. Wyszły natomiast z użycia dotychczasowe tarcze typu scutum. Zaczęto używać mniejszych (zamiast 120 cm tylko 100 cm wysokości), prostokątnych tarcz, wygiętych w lekki łuk. Wykonywano je z trzech warstw cienkich drewnianych listewek o grubości 2 mm. Powierzchnię połączonych listewek oklejano z obu stron płótnem lub filcem, a krawę­ dzie obszywano, wzmacniając je od wewnątrz ramą z wią­ zek listew. Całą tarczę pokrywano skórą i płótnem. Na zewnątrz pośrodku nakładano prostokątne metalowe umbo, a krawędzie dodatkowo obijano pasami z brązu lub żelaza. Taką tarczę bogato zdobiono, najczęściej elementami przypominającymi błyskawice i skrzydła lub symbolami legionu lub kohorty. Tarcza szeregowego legionisty ważyła około 10 kg. Tarcze oficerów były owalne lub okrągłe i mniejsze, ale za to bardziej zdobione9. Uzbrojenie zaczepne stanowiły oszczep (pilum) i miecz (gladius). Oszczepy służyły do miotania, dlatego każdy legionista miał ich 2-3 sztuki. Składały się z około metrowej 8

Tamże, s. 47-49. Także P. R o c h a l a , Imperium u progu zagłady. Najazd Cymbrów i Teutonów, Warszawa 2007, s. 121-122. 9 D. G a z d a , dz.cyt., s. 49-50.

długości grotu i drzewca długiego na około 1-1,5 m. Główną zaletą takiego oszczepu był grot. Wykonywano go z metalowego pręta, zwężającego się z 1 cm w miejscu zamontowania na drzewcu do 0,5 cm przy ostrzu. Ostrze stanowił czworograniasty ostrosłup o długości 3-5 cm i przekroju u podstawy 1 cm. Taki oszczep po przebiciu tarczy przeciwnika wsuwał się w nią aż do nasady, czyli na około 80 cm, a następnie pod ciężarem drzewca wykrzywiał się, co utrudniało jego usunięcie z tarczy i zmuszało nawet nieranionego przeciwnika do odrzucenia tarczy10. Miecz gladius był bronią z obosieczną głownią, zaopat­ rzoną w środku w ość, z kończystym sztychem, rękojeścią o kulistej głowicy z drewna lub rogu, metalowym trzonem 0 karbowanej powierzchni lub ujętym w obłe pierścienie 1 mało wydatnym pudełkowatym jelcem. Początkowo długi na 60 cm, pod wpływem dłuższych mieczy przeciwników został wydłużony do 70-80 cm. Ważył około 1 kg, służył do zadawania cięć i kłucia. Noszony był przez legionistów po prawej stronie, a przez oficerów po lewej, w pochwie zwanej vagina". Broń strzelecką stanowiły łuki (wprowadzone do uzbro­ jenia przez cesarza Klaudiusza) i proce, z których wy­ rzucano pociski metalowe lub kamienne. Tak uzbrojony żołnierz był wyposażony dodatkowo w kosz na drobiazgi, torbę do noszenia żywności na kilka dni, sierp, manierkę, kociołek do gotowania strawy, siekierę, szpadel i łopatę oraz dwa pale służące do budowy palisady wokół obozu. W ten sposób legionista, nazywany „mułem Mariusza” (ten wódz rzymski po raz pierwszy w historii 10 R.E. D u p u y , T.N. D u p u y , dz.cyt., s. 71. Także W. K w a ś ­ n i e w i c z, 1000 słów o broni białej i uzbrojeniu ochronnym, Warszawa 1989, s. 175. 11 W. K w a ś n i e w i c z , Leksykon broni białej i miotającej, Warszawa 2003, s. 67.

tak wyposażył swych żołnierzy), nosił w czasie przemar­ szów ciężar około 33-35 kg12. W uzbrojeniu każdego legionu były też machiny miota­ jące (antyczna artyleria). Każda centuria miała jedną balistę, a każda kohorta — jeden onager. Balista to machina przypominająca kuszę, przystosowana do wyrzucania strzał na odległość do 100 m (najskuteczniejsze wyrzucały strzały nawet na kilkaset metrów). Mogła też miotać pociski kulowe (kule metalowe lub kamienne) o ciężarze od kilku do kilkunastu kilogramów13. Onager to wyrzutnia o sztyw­ nym ramieniu z uchwytem w kształcie łyżki lub procy, zamocowanym w mocno skręconej wiązce elastycznych lin z włosia lub żył zwierzęcych. Po napięciu dźwigni (prze­ łożenie jej w tylne położenie) w odpowiednim zamocowa­ niu, w uchwyt wkładano pocisk (kamienną lub metalową kulę) i po zwolnieniu ramienia następował „strzał”, wy­ rzucający pocisk o wadze 50 kg na odległość do 450 m, a o wadze 30 kg na odległość do 1000 m14. PROCES SZKOLENIA. SYSTEM WYRÓŻNIEŃ I KAR

Podstawą sukcesu na polu walki zawsze były wysoki poziom wyszkolenia bojowego szeregowych żołnierzy, umiejętności i wiedza taktyczna i operacyjna kadry dowód­ czej oraz wysoki poziom tego, co współcześnie nazywa się morale wojska. Doskonale rozumieli to także władcy, dowódcy i żołnierze rzymscy. Tak samo jak w czasach republiki zwracano baczną uwagę zarówno na kondycję fizyczną żołnierzy, jak i na nabywanie przez nich w drodze ciągłego treningu nawyków i odruchów charakterystycznych dla dobrego żołnierza. Do środków mających na celu 12

Zob. P. R o c h a l a , dz.cyt., s. 122-123, także R.E. D u p u y , T.N. D u p u y , dz.cyt. , s . 7 1 . 13 R.M. J u r g a , Machiny wojenne, Kraków-Warszawa 1995, s. 22-24. 14 Tamże, s. 30-32.

nabycie umiejętności niezbędnych na polu walki należały: musztra, czyli ćwiczenia w poruszaniu się w szyku mar­ szowym i bojowym, wykonywaniu zwrotów, harmonijnym przechodzeniu z marszu do biegu i na odwrót; ćwiczenia w posługiwaniu się bronią (fechtunek, rzut oszczepem, posługiwanie się tarczą, zarówno indywidualnie, jak i w szy­ ku, obsługa machin bojowych); nauka budowania i lik­ widacji obozu; dla wybranych także ćwiczenie jazdy konnej i pływania. Najważniejszymi z tych ćwiczeń były fechtunek i zajęcia wzmacniające kondycję. Dlatego też co najmniej raz w miesiącu odbywano marsze na odległość 30 kilometrów w pełnym uzbrojeniu i obciążeniu, stosując w trakcie zmiany tempa. W pozostałe dni ćwiczono zwroty, walkę wręcz, obroty w szyku. Inny był proces szkolenia dla rekrutów (ci musieli ćwiczyć przed południem i po połu­ dniu), a inny dla doświadczonych żołnierzy (tym wystar­ czało tylko ćwiczenie raz dziennie). Co pewien czas przeprowadzano ćwiczenia całym legionem (współcześnie nazwalibyśmy to manewrami), prowadząc pozorowaną walkę z wydzielonymi legionistami z tego samego legionu (bywały też ćwiczenia, w których rolę przeciwnika odgrywał inny legion)15. W każdej armii ważnym czynnikiem wpływającym na jej zdolności bojowe i spoistość była dyscyplina. Z tym w armii rzymskiej nie było najgorzej. Utrzymanie wysokiego poziomu dyscypliny było niezwykle istotne także i dlatego, że przecież nie tak dawno toczono wojny domowe, w których legionista walczył przeciwko legioniście. Obraz tych wojen tkwił jeszcze jeśli nie w pamięci bezpośrednich ich uczestników (ci już powoli wymarli), to w przekazie ustnym. Głównym środkiem do osiągnięcia wysokiego poziomu dyscypliny był wypracowany przez lata system kar (to one 15

D. G a z d a , dz.cyt., s. 40-42.

odgrywały większą rolę). Wcielony do legionu rekrut był praktycznie własnością przełożonych, w tym oczywiście cesarza. Musiał im być posłuszny w każdym calu. Za zaniedbywanie obowiązków groziły surowe kary, w tym bardzo często stosowana kara śmierci, wykonywana za takie przewinienia, jak dezercja, porzucenie broni, opusz­ czenie posterunku. Kara ta wykonywana była na skazanych przez współtowarzyszy broni poprzez kamienowanie lub pałowanie (nawet jeśli ktoś przeżył taką karę, to wypędzony z obozu, pozbawiony broni i żywności, nie miał szansy na przeżycie). Za mniejsze przewinienia karano degradacją, piętnowaniem, utratą przywilejów (przede wszystkim finan­ sowych) i karami pieniężnymi. W przypadku tchórzostwa całego lub części oddziału lub pododdziału stosowano także kary zbiorowe. Polegały one na karnym rozwiązaniu centurii lub kohorty, rzadziej całego legionu. Zachowana została także najdrastyczniejsza kara — decymacja, czyli dziesiątkowanie oddziału lub pododdziału. Nie była ona stosowana nagminnie, niemniej jednak jej groźba wisiała zawsze nad żołnierzami. Polegała ona na wyborze poprzez odliczanie co dziesiątego żołnierza z da­ nego oddziału i wykonanie na takim „wybrańcu” (wybrań­ cach) kary śmierci przez ukamienowanie lub zatłuczenie na śmierć kijami, rzadziej przez ścięcie. Aby uzmysłowić, jak wyglądało wykonanie takiej kary, posłużę się opisem dokonanym przez historyka z II w. p.n.e. Mimo że opis ten dotyczy okresu o dwieście lat wcześniejszego niż to, o czym mowa w tej pracy, nie utracił aktualności: „kiedy ten sam wypadek (tchórzostwo, porzucenie broni — dopisek mój) zdarzy się wielu ludziom, tak że całe manipuły (jedynie tutaj występuje anachronizm — w okre­ sie cesarstwa nie występował pododdział nazywany manipułem, dlatego należy czytać to jako kohorta lub centuria — uwaga moja) pod naciskiem nieprzyjaciół opuszczą stanowiska (...) znaleźli załatwienie sprawy

zarówno pożyteczne, jak i wzbudzające lęk. Oto trybun zgromadza legion, wyprowadza na środek dezerterów, oskarża ich i (...) wybiera bądź pięciu, bądź ośmiu, bądź dwudziestu (...) uwzględniając liczbę winowajców, tak żeby (...) trafić na każdego dziesiątego. Tylu (...) każe niemiłosiernie okładać kijami (...). Reszcie daje należne im zboże w jęczmieniu, a nie w pszenicy i każe obozować poza ubezpieczającym wałem”16. Ale system samych kar nie wystarczał. Dla równowagi musiał także istnieć system wyróżnień, zachęcający do sumiennej służby, do wykazywania się odwagą, pomysłowoś­ cią, inicjatywą i ofiarnością. Cesarze wprowadzili więc specjalne nagrody. Prostym legionistom wręczano następujące odznaczenia: naszyjniki (torques), medale (phalerae) i bran­ solety (armillae) wykonywane ze srebra, często inkrustowane złotem. Centurion mógł otrzymać dodatkowo jeszcze wieniec ze złota (corona aurea), a bardziej zasłużeni centurionowie i młodzi trybunowie włócznie bez grotu, wykonane także ze srebra (hasta pura). Starsi trybunowie otrzymywali po dwie takie włócznie, wieńce ze złota oraz dwie miniaturki insygniów legionu (vexillia). Legaci mogli otrzymać po trzy odznaczenia każdego typu. Ponadto funkcjonowały nadal odznaczenia z czasów republiki, takie jak wieniec triumfalny oraz korony — corona obsidionalis (za oswobodzenie miasta z oblężenia), corona civica (za ocalenie życia obywatelowi Rzymu), corona muralis (otrzymywał ją ten, kto wdarł się pierwszy na mury twierdzy lub miasta przeciwnika), corona vallaris (za wdarcie się na wały obozu przeciwnika) i corona navalis (za zdobycie okrętu wroga). Najwyższym zaszczytem dla wodza było odbycie w Rzymie tryumfu lub owacji (mniejszy tryumf)17. Opis takiego tryumfu przytoczymy w dalszej części tego opracowania. 16

P o 1 i b i u s z, Dzieje, Wrocław 2005, s. 412. D . G a z d a , dz.cyt., s. 43. Zob. także J. S i k o r s k i , Kanny 216 p.n.e., Warszawa 1984, s. 40. 17

PRZEMARSZE WOJSKA

Armia rzymska, pomimo opisanego powyżej obciążenia osobistego każdego żołnierza, a także sprzętu „artyleryj­ skiego” oraz taborów (w taborach przewożono żywność, sprzęt obozowy, zapasowe uzbrojenie i sprzęt inżynieryjny niezbędny do budowy przepraw przez rzeki), przemieszczała się stosunkowo szybko. W trakcie marszów normalnych dziennie pokonywano 20-30 km, a marszem forsownym nawet do 50 km. Na przeszkodach wodnych, których nie można było pokonać w bród lub wpław, budowano mosty pontonowe (na łodziach lub beczkach), mosty na palach, a jeśli dysponowano wystarczającym czasem, nawet mosty na filarach kamiennych. Każdy przemarsz miał swój ustalony i niezmienny szyk i przebieg. Warto tutaj przyto­ czyć opis takiego marszu, tym bardziej że dotyczy on wędrówki oddziałów rzymskich w Judei w trakcie tłumienia powstania, które zostanie opisane dalej: „Głos trąbki oznajmia, kiedy trzeba opuścić obóz. Nikt wówczas nie spoczywa, lecz na dany znak żołnierze zwijają namioty i wszystko szykują do wymarszu. Potem powtórnie trąbki dają sygnał do przygotowania się: wtedy pośpiesznie ładują bagaż na muły i inne zwierzęta juczne i stojąc gotowi do drogi, jak biegacze do startu, podpalają obóz dlatego, że z łatwością mogą rozbić drugi na tym samym miejscu, jak również z tej przyczyny, żeby nigdy nie mogli go wykorzy­ stać nieprzyjaciele. Podobnie po raz trzeci trąbki dają znak do wymarszu i ponaglają tych, co z jakichś powodów ociągają się, aby nikogo nie brakło w szeregu. Herold stojący po prawej ręce wodza po trzykroć zapytuje żołnierzy w ich ojczystym języku, czy są gotowi do walki. Ci zaś tyleż razy odpowiadają głośno i z zapałem, potwierdzając swoją gotowość, a niektórzy nawet uprzedzają zapytania i ożywieni duchem marsowym równocześnie z okrzykami podnoszą prawe ręce. Potem ruszają w drogę i wszyscy

maszerują w milczeniu i porządku, przy czym każdy znajduje się jak w bitwie na swoim miejscu w szeregu. Żołnierze piesi noszą jako osłonę pancerze i hełmy i z obu boków mają przypasane miecze. Ten po lewej stronie jest znacznie dłuższy (jest to miecz właściwy, czyli gladius — uwaga moja), bo miecz zwisający po prawej nie ma więcej jak piędź długości (nie jest to miecz, lecz sztylet — uwaga moja). Doborowi żołnierze stanowiący straż wodza noszą włócznię i okrągłą tarczę, a pozostałe oddziały liniowe dzidę (pilum — uwaga moja) i tarczę podłużną, a ponadto mają piłę, koszyk, łopatkę, toporek i jeszcze pas, nóż, łańcuch oraz żywność na trzy dni. Toteż żołnierz pieszy jest niemal objuczony jak muł. (...) Na czele zawsze kroczy legion wyznaczony losem”18. Szyk marszowy był zawsze ubezpieczany, toteż dowódca ustawiał kolumnę w następujący sposób: „Lekkozbrojnym oddziałom wojsk posiłkowych oraz łucznikom wyznaczył miejsce na przedzie, aby odpierali niespodziewane napady nieprzyjacielskie i przeszukiwali lasy podejrzane i nadające się do urządzania zasadzek. Za nimi postępował także oddział ciężkozbrojnych żołnierzy rzymskich złożony z pie­ szych i jeźdźców. Tym towarzyszyło po dziesięciu ludzi z każdej centurii niosących oprócz swojego bagażu przy­ rządy miernicze dla wyznaczania obozu. Za nimi szli pionierzy (odpowiednik współczesnych nam saperów), których zadaniem było prostowanie zakrętów na drogach, wyrównywanie odcinków wyboistych i wycinanie zarośli stojących na przeszkodzie, aby oszczędzić wojsku niepo­ trzebnych uciążliwości w marszu. Za tymi umieścił swój bagaż i podległych mu dowódców, i dla zabezpieczenia ich, spory oddział jeźdźców. Potem sam jechał w otoczeniu doborowych żołnierzy pieszych, jeźdźców i oszczepników. Następnie postępowały oddziały jazdy przynależne do 18

F l a w i u s z , Wojna..., s. 224.

poszczególnych legionów (...). Z kolei ciągnęły juczne zwierzęta dźwigające helepole oraz inne machiny oblężnicze. Potem szli dowódcy legionów i prefekci kohort z trybunami w otoczeniu doborowych żołnierzy. Następnie niesiono sztandary otaczające orła, który u Rzymian znaj­ duje się na czele każdego legionu (...) jest [on] u nich symbolem cesarstwa i zdaje się wróżyć zwycięstwo (...). Za tymi znakami świętymi maszerowali trębacze, a po nich zwarta kolumna wojska ustawiona w rzędach po sześciu. (...) Wszystkie ciury każdego legionu ciągnęły za oddziałami pieszymi, wioząc bagaż żołnierzy na mułach i innych jucznych zwierzętach. Na końcu poza wszystkimi legionami posuwał się tłum wojsk najemnych, a za nimi dla zabez­ pieczenia straż tylna złożona z lekkozbrojnej i ciężkozbroj­ nej piechoty oraz znacznej liczby jazdy”19. Tak maszerująca armia była zdolna w krótkim czasie przejść z szyku marszowego w szyk przedbojowy, w któ­ rym całość taborów umieszczano w środku, a gdy prze­ ciwnik próbował zaatakować, rozwijano armię w szyk bojowy, w którego centrum stawały legiony, a na ich skrzydłach oddziały posiłkowe i sprzymierzeńcy oraz najemnicy. ZAKŁADANIE OBOZÓW

Na koniec każdego dnia marszu Rzymianie budowali obóz — postój bez obozu był w tej armii po prostu niemożliwy. Miejsce obozu było z góry planowane — nie dopuszczano w tym względzie żadnej dowolności, nie powierzano tego przypadkowi. Z zasady budowano go na miejscu mającym walor obronny i w miarę możliwości dostęp do wody. Obóz miał zabezpieczać przed niespodzie­ wanym atakiem przeciwnika, a także zapewniać warunki 19

Tamże, s. 226-227.

odpoczynku i stanowić miejsce schronienia i walki w przy­ padku niepowodzenia w otwartej bitwie. Typowy obóz miał zazwyczaj kształt kwadratu lub prostokąta. Jego zasadnicze elementy i sposób budowy nie zmieniły się w okresie cesarstwa w porównaniu do tego, co wypracowano w II w. p.n.e. We wnętrzu obozu wytyczano drogi przecinające się pod kątem prostym. Każdy bok obozu miał w środku bramę (odpowiednio zabezpieczoną). Bramy miały swoje nazwy. I tak brama frontowa (od strony przeciwnika), to porta praetoria, przeciwległa do niej to porta decumana, a bramy boczne to porta principalis dextra i porta principalis sinistra. Centralnym miejscem obozu był namiot wodza, wokół którego stawiano namioty dowódców niższych rangą. Tam też znajdowało się forum — miejsce zbiórki armii. Pomiędzy drogami ustawiano namioty poszczególnych oddziałów i pododdziałów (jeden skórzany namiot na dziesięciu żołnierzy). Przebieg wyty­ czania obozu wyglądał następująco: „Skoro podczas marszu zbliżą się do miejsca, gdzie mają stanąć obozem, idą tam naprzód trybun i ci centurionowie, których za każdym razem wyznacza się do tego zajęcia. Oni zbadawszy miejsce (...) wybierają na nim przede wszystkim punkt, na którym (...) musi stanąć namiot wodza (...) odmierzają przestrzeń dookoła namiotu, następnie linię prostą, przy której wznosi się namioty trybunów, dalej (...) linię, od której zaczyna się obozowisko legionów. Tak samo oznaczają liniami części położone po drugiej stronie namiotu (...). Następnie zatykają chorągwie (...) jedną i pierwszą na miejscu, gdzie ma się ustawić namiot wodza, drugą na obranym boku frontowym, trzecią w środku linii, na której mają swe namioty trybuni, czwartą na linii, przy której umieszcza się legiony. (...) Gdy to uczynią, z kolei odmierzają ulice i przy każdej ulicy wbijają włócznię w ziemię. Wskutek tego, gdy nadejdą w marszu legiony i przestrzeń obozu stanie się dla nich widoczna, naturalnie od razu wszystko jest dla wszystkich

zrozumiałe, gdyż wnioskują i orientują się według chorągwi wodza. Ponieważ każdy dokładnie wie, w jakiej części obozu i na jakim jej miejscu stanie jego namiot, gdyż wszyscy zawsze to samo miejsce w obozie zajmują — dzieje się coś podobnego, jak gdy do macierzystego miasta wkracza wojsko”20. Obóz otaczano wałem z palisadą (do tego służyły pale noszone przez każdego legionistę) i wykopywano fosę (ziemia z fosy służyła do usypania wału). Każdy legionista miał zawsze wyznaczone to samo zadanie, toteż możliwe było wyliczenie czasu pracy, tak aby obóz był gotowy do zamieszkania i do obrony w ciągu czterech godzin. Dłuższy czas na budowę wyznaczano, gdy obóz stawiano na terenie przeciwnika lub w jego bliskości. Wtedy część żołnierzy (od jednej trzeciej do dwu trzecich ich całkowitej liczby) musiała być pod bronią w celu odparcia ewentualnego ataku, a budowniczowie musieli mieć na podorędziu broń, tak aby mogli w krótkim czasie stanąć w szyku do walki. W przypadku dłuższego postoju w jednym miejscu roz­ budowywano stale jego umocnienia (podwyższano wał, pogłębiano fosę, wzmacniano palisadę, budowano wieże na narożnikach i wieże bramne) oraz infrastrukturę sanitarną i bytową (ujęcia wody, sanitariaty, a w przypadku zimo­ wania stopniowo zastępowano namioty barakami). DYSLOKACJA ARMII

Pod koniec panowania Oktawiana Augusta granice Rzy­ mu opierały się zasadniczo na naturalnych przeszkodach (rzeki Ren i Dunaj, łańcuchy górskie), co wzmacniało obronność państwa. Całość sił zbrojnych rozmieszczono wzdłuż granic lub w prowincjach nadgranicznych. Osiem legionów stacjonowało w rejonie najbardziej zagrożonym 20

P o I i b i u s z, dz.cyt., s. 414—415.

najazdami Germanów, wzdłuż Renu, trzy w Panonii (nad Dunajem, teren dzisiejszych Węgier), dwa w Ilirii (też nad Dunajem, obecnie teren Serbii i Chorwacji), dwa w Mezji (dolny bieg Dunaju, w dzisiejszej Bułgarii). Reszta legionów stacjonowała na pozostałych rubieżach imperium — cztery w Syrii, dwa w Egipcie, jeden w Afryce (dzisiejsza Tunezja) i trzy w Hiszpanii21. Pewna zmiana dyslokacji została przeprowadzona po podboju Brytanii i w momencie wybu­ chu wojny w Judei. W tym okresie legiony II, IX i XX rozmieszczono w Brytanii, V, XV, XVI, I, IV, XXII (legion Primigenia) i XXI nad Renem, X, XIII, XI, VIII, II i VII nad Dunajem, IV, XII i VI (legion Ferrata) w okoli­ cach Antiochii w Syrii, V, X i XV w Judei, III (legion Cyrenaica) i XXII (legion Deiotariana) w Egipcie, II (legion Augusta) w dzisiejszej Tunezji, VI (legion Victrix) w Hiszpanii, XIV w Galii (dzisiejsza Francja), a I (legion Italica) w Italii22. Rejony nadgraniczne, w których sta­ cjonowały legiony, stopniowo umacniano, budując wzdłuż granic forty i inne umocnienia. Obozy, w których sta­ cjonowały legiony, stopniowo rozbudowywano w miasta (budowano w nich domy kamienne, otaczano kamiennymi murami, wznoszono świątynie). SPOSÓB WALKI

W stosunku do taktyki z okresu republiki nastąpiły pewne zmiany. Legion stawał do walki w obronie tylko w dwie linie (po pięć kohort w linii), praktycznie bez odstępów w kohortach w pierwszej linii. Na skrzydłach i lukach ustawiano balisty. Za drugą linią legionu ustawiano łuczników z oddziałów auxilia, a za nimi onagery i inne machiny bojowe. Taki legion miał w walce front sze­ rokości do 400 m i głębokości do 100 metrów. Inaczej 21 22

Zob. D. G a z d a , dz.cyt., s. 59-60. Tamże, mapa na s. 62.

wyglądał szyk w natarciu. W tym przypadku zachowano szyk zbliżony do tego z okresu republiki. Legion stawał tak samo jak w obronie w dwu liniach, ale zachowano szyk w szachownicę (odstępy między kohortami na szerokość szyku kohorty, kohorty drugiej linii z tyłu pokrywające luki pierwszej linii). W przerwach między kohortami czasem ustawiano machiny (częściej jednak nadal ustawiano je na skrzydłach szyku). Jeśli do walki występowało kilka legionów, w centrum szyku stawały legiony, a na skrzydłach — jednostki auxilia i sprzy­ mierzeńców, jazda ubezpieczała zaś skrzydła takiego szyku. Zarówno w czasie walki w obronie, jak i w natarciu, po dojściu przeciwnika na odległość 20 metrów pierwsza linia rzucała w niego pilum, a gdy przeciwnik dochodził już do zwarcia, rzut pilum wykonywała druga linia. Gdy dochodziło do zwarcia z przeciwnikiem, legioniści zacieśniali szyk i, osłaniając się szczelnie tarczami, tworzącymi prawie szczelny płot, walczyli zza nich mieczami i pozostałymi pilum, zadając głównie pchnięcia. Taki zwarty szyk, nazywany żółwiem, był bardzo trudny do rozerwania i stanowił doskonałą zaporę, szczególnie dla przeciwników niedysponujących ciężkim uzbrojeniem (a tak było z większością wrogów Rzymu)23.

23

Zob. D. G a z d a , D u p u y , dz.cyt., s. 121.

dz.cyt., s. 65-66, także R.E. D u p u y , T.N.

POCZĄTEK POWSTANIA (WOJNY ŻYDOWSKIEJ). ORGANIZACJA ARMII POWSTAŃCZEJ

PRZECIWNICY I ZWOLENNICY WOJNY. DZIAŁANIA WOJENNE W PIERWSZYM OKRESIE

Sprowokowane przez Florusa wydarzenia w Jerozolimie, pomimo ich krwawego dla obu stron przebiegu, nie stwo­ rzyły początkowo sytuacji nieodwracalnej. Po obu stronach konfliktu były zarówno siły dążące do wojny, jak i takie, które za wszelką cenę chciały wojny uniknąć. Po stronie rzymskiej Florus liczył na to, że w wyniku wojny zostaną zatuszowane jego nadużycia i nieudolność sprawowanej władzy, że uda mu się zachować to, co zagrabił. Na jego prośbę namiestnik Syrii, Cestiusz, wysłał do Jerozolimy swojego urzędnika, który na miejscu miał się zapoznać z sytuacją. W tej podróży towarzyszył mu tetrarcha (nosił także tytuł króla) Galilei, Auranitydy, Batanei, Trachonitydy i Gaulanitydy, prawnuk Heroda Wielkiego, Agryppa II. Ten monarcha za wszelką cenę chciał doprowadzić do pokojowego zakończenia sporu. Początkowo sytuacja sprzyjała tej części społeczeństwa, która mimo wszystko dążyła do zachowania pokoju. Przed­ stawiciele arystokracji (w tym kasty kapłańskiej) posunęli

się nawet do tego, że wysłano do Florusa i do Agryppy prośbę, aby obaj „przybyli z wojskiem do miasta i stłumili bunt, zanim nie rozpali się on na dobre. Otóż dla Florusa była to najlepsza nowina. Ponieważ z całej duszy dążył on do wywołania wojny, pozostawił wysłanników bez od­ powiedzi. Natomiast Agryppie na sercu leżał zarówno los powstańców, jak i tych, przeciwko którym podnoszono oręż (a trwały już wówczas w Jerozolimie walki między stronnictwem ugodowym a powstańcami — uwaga moja). Pragnął więc zachować dla Rzymian Żydów jako wiernych poddanych, a Żydom ocalić Przybytek i ojczyste miasto, a równocześnie zdając sobie sprawę z tego, że zamieszki nie przyniosą i jemu samemu niczego dobrego, wysłał na pomoc ludowi dwa tysiące jeźdźców z Auranitydy, Batanei i Trachonitydy z hipparchem Dariuszem i wodzem Filipem, synem Jakimosa, na czele”1. Przysłana przez Agryppę pomoc umożliwiła tym, którzy za wszelką cenę pragnęli zachować pokój, to znaczy arcykapłanom oraz przedstawicielom bogatszych warstw ludności, opanować Górne Miasto. Między wojskiem kró­ lewskim i stronnictwem ugodowym a powstańcami doszło do walk o Dolne Miasto i świątynię, które znajdowały się w rękach Eleazara i jego zelotów. Walki trwały siedem dni i nie przyniosły zwycięstwa żadnej ze stron. Ale w końcu powstańcom nadarzyła się okazja sukcesu. „Nastało Święto Ksyloforii (...). Powstańcy nie pozwolili swoim przeciwnikom wziąć udziału w tym obrzędzie (wpuścili natomiast do świątyni lud miasta — dopisek mój), ale przyjąwszy do swoich szeregów sporą liczbę sykaryjczyków (tak nazywali się rozbójnicy noszący mie­ cze pod fałdami szat), którzy wtargnęli wraz z bezbronnym ludem (do Górnego Miasta — dopisek mój), nacierali z jeszcze większą gwałtownością. Żołnierze królewscy 1

F1 a w i u s z, Wojna..., s. 192.

ustępowali im liczbą i odwagą i zmuszeni byli opuścić Górne Miasto. Napastnicy podpalili dom arcykapłana Ananiasza oraz pałac Agryppy i Bereniki (siostra Agryppy, znana z olśniewającej piękności; w trakcie wojny i po jej zakończeniu pomimo znacznej różnicy wieku — była już kobietą dojrzałą — ukochana późniejszego cesarza Tytusa — uwaga moja). Następnie podłożyli ogień pod archiwum, pragnąc jak najprędzej zniszczyć wykazy długów (...) i uniemożliwić ściąganie należności, aby w ten sposób pozyskać sobie masę dłużników i podburzyć biednych, bez obawy kary, przeciwko bogatym”2. Wojsko króla wraz z oddziałem Rzymian broniło się w zamku Antonia i w pałacu króla Heroda. Po dwóch dniach zamek zdobyto (obrońców zamku po wzięciu do niewoli wymordowano) i jedynym nieopanowanym miej­ scem w mieście pozostał pałac. W trakcie walk o pałac Manahem (syn przywódcy buntu Żydów z 6 roku, Judy Galilejczyka) opanował zbrojownię zamku w Masadzie, wydostał stamtąd broń zgromadzoną jeszcze za Heroda Wielkiego, i rozdzielił ją pomiędzy swoich zwolenników. Ta świetnie uzbrojona grupa wzmoc­ niła siły powstańców w Jerozolimie. Powstańcy nie dys­ ponowali sprzętem oblężniczym, dlatego też zastosowali podkop pod jedną z wież pałacu, podstemplowali ją i następnie podpalili stemple. Gdy wieża runęła, „Obrońcy (...) wysłali posłów do Manahema i przywódców buntu, prosząc o pozwolenie na wyjście z twierdzy na podstawie układu. Wyrażono na to zgodę, ale tylko w stosunku do wojsk królewskich i tubylców, którzy przeto opuścili pałac. [Żołnierze rzymscy], którzy pozostali sami (...) opuścili swój obóz, jako że łatwy był do zdobycia, i wycofali się do wież (...). Zwolennicy Manahema wpadli do miejsc opusz­ czonych przez żołnierzy i wszystkich, którzy nie zdołali 2

Tamże, s. 192-193.

zbiec i dostali się w ich ręce, pozabijali, ich bagaże zrabowali, sam obóz podpalili. (...) został schwytany arcykapłan Ananiasz ukrywający się koło kanału wodnego w pałacu królewskim i wraz z bratem Ezechiaszem zamor­ dowany przez rozbójników”3. Po opanowaniu prawie całego pałacu i wymarszu królew­ skich żołnierzy samozwańczy wódz powstańców (za takiego się uważał, gdyż to jego żołnierze w znacznej mierze przyczynili się do zwycięstwa), Manahem, zaczął się zachowywać jak król, co spowodowało reakcję Eleazara i jego zwolenników. Postanowiono się go pozbyć, i to w sposób ostateczny. Korzystając z krótkiej przerwy w walkach, przeciwnicy Manahema zaatakowali zbrojnie jego zwolenników, którzy po krótkiej walce w większości zostali wybici; zginął także ich przywódca. Nieliczna garstka pod dowództwem Eleazara syna Jaira schroniła się w będącej w ich rękach Masadzie. Zarówno oni, jak i ich dowódca zasłużą jeszcze swoją postawą w toku powstania na słowa najwyższego uznania. Powstania nie poparła niewielka (po wyjeździe jej przywódców, apostołów, na misje) gmina chrześcijańska. Złożyło się na to kilka przyczyn. Wyznawcy Chrystusa byli czasami prześladowani przez byłych współwyznawców — dlaczego teraz mieliby ich popierać? Z drugiej strony stosowali się na pewno do nauk Jezusa, a ten przecież, zapowiadając upadek Jerozolimy, mówił między innymi tak: „Skoro ujrzycie Jerozolimę otoczoną przez wojska, wtedy wiedzcie, że jej spustoszenie jest bliskie. Wtedy ci, którzy będą w Judei, niech uciekają w góry; ci, którzy są w mieście, niech z niego uchodzą, a ci po wsiach, niech do niego nie wchodzą! Będzie to bowiem czas pomsty, aby się spełniło wszystko, co jest napisane. Biada brzemiennym i karmiącym w owe dni! Będzie bowiem wielki ucisk na 3

Tamże, s. 194.

ziemi i gniew na ten naród: jedni polegną od miecza, a drugich zapędzą w niewolę między wszystkie narody. A Jerozolima będzie deptana przez pogan (...)”4. Chrześcijanie byli ponadto odporni na wszelkie przepo­ wiednie o nadejściu Mesjasza — o tym, że ten lub tamten pseudoprorok umożliwi ludowi wejście do nieba, byleby ten lud za nim poszedł. W momencie wybuchu powstania tacy niby-Mesjasze zaczęli występować częściej. Na te działania, na takie przepowiednie chrześcijanie mieli naukę Chrystusa, który przestrzegał: „Wtedy jeśliby wam kto powiedział: «Oto tu jest Mesjasz» albo: «Tam», nie wierzcie! Powstaną bowiem fałszywi mesjasze i fałszywi prorocy i działać będą wielkie znaki i cuda, by w błąd wprowadzić, jeśli to możliwe, także wybranych. Oto wam przepowiedziałem. Jeśli więc wam powiedzą: «Oto jest na pustyni», nie chodźcie tam! «Oto wewnątrz domu», nie wierzcie!”5. Dlatego też chrześcijanie nie uwierzyli w to, że powstanie rozpoczynające się na ich oczach jest zwias­ tunem odrodzenia, i w większości uciekali za Jordan. Taka postawa stała u podstaw późniejszych, jeszcze większych prześladowań ze strony współziomków, co z kolei powo­ dowało z ich strony retorsje w stosunku do Żydów — ale to już temat na całkiem inną książkę. W tym czasie trwało nadal oblężenie żołnierzy rzymskich, aż ich dowódca, Metiliusz, widząc bezsens dalszego oporu, zawarł układ z przywódcami powstania. Na mocy tego układu legioniści mieli złożyć broń i pod tym warunkiem mieli zagwarantowane bezpieczne opuszczenie Judei. Gdy układ ten został uroczyście zawarty, „Metiliusz sprowadził żołnierzy. Dopóki mieli broń przy sobie, żaden z buntow­ ników nie podniósł na nich ręki (...). Lecz gdy już wszyscy złożyli wedle umowy tarcze i miecze (...) ludzie Eleazara ruszyli na nich, otoczyli ich i zabijali, a ci ani się nie 4

Ewangelia według św. Łukasza, [w:] Pismo Święte..., s. 1208.

5

Ewangelia według św. Mateusza, [w:] Pismo Święte..., s. 1151.

bronili, ani nie błagali o litość, jeno głośnym wołaniem przypominali układy i przysięgi. Wszystkich więc w taki sposób bezlitośnie wycięto (ocalał jedynie dowódca pod warunkiem przejścia na judaizm — uwaga moja) (...). Cios zadany Rzymianom był mało znaczący, gdyż z ogromnej armii zginęła ledwie garstka ludzi, ale dla Żydów była to zapowiedź upadku ich miasta. Widząc, że już powstały nieodwracalne powody wojny, a miasto zostało skalane tak haniebną zbrodnią, że słusznie za to można się było spodziewać kary Boskiej, nie mówiąc już o zemście Rzymian, Żydzi oddali się publicznej żałobie. Spośród umiarkowanych każdy drżał z obawy, że będzie musiał słono zapłacić za czyny buntowników. Wszak mordu dokonano w dzień sabatu, w którym Żydzi powstrzymują się ze względów religijnych nawet od dozwolonych skąd­ inąd zajęć”6. Historyk przesadza tutaj prawdopodobnie z tą żałobą mieszkańców Jerozolimy, niemniej jednak wymor­ dowanie legionistów to krok, po którym nie było już możliwości odwrotu. Wojna stała się faktem, a zbrodnia była nie do przebaczenia. Czy to stało się przyczyną innych zbrodni — tym razem popełnianych na Żydach — nie wiadomo. Flawiusz w swoim dziele o wojnie podaje, że w tym samym dniu w wielu miejscach Palestyny, a także za jej granicami, w miastach zamieszkanych przez ludność mieszaną, ale jednocześnie stanowiących wielkie skupiska Żydów, doszło do pogromów. Zamieszki i masowe morderstwa wystąpiły na pograniczu całej Judei (w Cezarei Nadmorskiej wymordowano ponad dwadzieścia tysięcy Żydów, w Scytopolis — trzynaście tysięcy, w Askalonie — dwa tysiące pięciuset, w Ptolemais — dwa tysiące). Poza granicami Palestyny masowe zbrodnie też były na porządku dziennym — tak było w miastach syryjskich 6

F l a w i u s z , Wojna..., s . 195.

i nawet w państwie Agryppy. Wywołało to zrozumiałą reakcję Żydów. Rozlew krwi na pograniczu sprawił, że zadawniona niechęć między mieszkańcami miast o ludności mieszanej przerodziła się w niemożliwą do przezwyciężenia nienawiść. W wyniku walk Żydom, pomimo olbrzymich strat, udało się opanować część miast i twierdz, nie tylko w samej Judei i Galilei, lecz także poza ich granicami (m.in. na wschód od Jordanu i Morza Martwego)7. Do największych, a zarazem najkrwawszych zajść doszło w egipskiej Aleksandrii. Starcia między Żydami a Grekami aleksandryjskimi rozpoczęły się w miejskim amfiteatrze i rozprzestrzeniły się nie tylko na całe miasto, lecz także na deltę Nilu. Prefekt Egiptu, Tyberiusz Aleksander (zhellenizowany Żyd, były prokurator w Judei), „wysłał na nich (na Żydów — uwaga moja) dwa legiony rzymskie sta­ cjonujące w mieście razem z dwoma tysiącami żołnierzy, którzy na nieszczęście Żydów właśnie nadciągnęli byli z Libii. Zezwolił im nie tylko zabijać przeciwników, lecz także grabić ich mienie i palić domy. Ci przeto ruszyli (...) i wykonali rozkazy, choć nie bez krwawych ofiar po swojej stronie. Żydzi bowiem stanęli w zwartej gromadzie i usta­ wiwszy najlepiej uzbrojonych mężów w pierwszym szeregu przez długi czas stawiali opór. Gdy tylko zaczęli ustępować, / z łatwością dawali się zabijać. Śmierć ponosili w rozmaity sposób: jedni pochwyceni na otwartym polu, drudzy stło­ czeni w domach, które zresztą Rzymianie podpalali zrabo­ wawszy wpierw to, co się w nich znajdowało. Żołnierze nie znali litości ani dla małych dzieci, ani nie mieli żadnego względu dla starców, lecz wyrzynali wszystkich bez różnicy wieku, tak że cała dzielnica była zbroczona krwią i powstały stosy trupów liczące pięćdziesiąt tysięcy. Pozostała część też nie uszłaby z życiem, gdyby nie zaczęto błagać zmiłowania. (...) Aleksander rozkazał Rzymianom wycofać 7

Tamże, s. 195-198.

się. (...) lecz lud aleksandryjski miotany gwałtowną nienawiścią trudno było uspokoić i nie sposób oderwać od trupów”8. Można w tym miejscu zadać pytanie, skąd ta nienawiść innych narodów do Żydów. Brało się to z odrębności Żydów — to oni zamieszkiwali odrębne dzielnice, nie dopuszczali do mieszanych małżeństw, a co było najważ­ niejsze, na każdym kroku akcentowali swoją odmienność religijną, wyznawali bowiem religię całkowicie inną od wszystkich znanych religii ówczesnego świata. To budziło u innych wstręt, pogardę, a w dodatku „usprawiedliwiało” w ich oczach tę chęć rabowania (należy zaznaczyć, że Żydzi, nie łącząc się z innymi, należeli jednocześnie w większości do bogatszych mieszkańców). Sytuacja stawała się dla Żydów niebezpieczna. Powodo­ wało to powolne jednoczenie się w oporze i zjednywało powstańcom sojuszników — lud żydowski zrozumiał, że nieważne już jest to, kto zaczął, ale to, w jaki sposób się bronić. Jeśli nie było już szansy na wyrozumiałość, jeśli atakowani byli tak samo ci, którzy byli gotowi i chętni do walki, jak i ci, którzy chcieli jej uniknąć, to należało, jeśli nie chciało się dać biernie zabijać — walczyć. A opór powodował jeszcze większą zaciekłość przeciwników Ży­ dów — i tak spirala zbrodni się nakręcała. Po stronie Rzymian także zrozumiano, że należy prowa­ dzić wojnę w sposób zorganizowany, gdyż sytuacja może się gruntownie zmienić — gdy ościenne narody zauważą, że to oni, a nie władza rzymska, prowadzą walkę, mogą dojść do wniosku, że imperium rzymskie jest słabe i nie potrafi sobie poradzić z buntem. Stąd już niedaleko do wniosku, że można próbować pozbyć się jego rządów, biorąc przykład z Żydów. Wojna stała się faktem i należało w krótkim czasie zaprowadzić porządek. 8

Tamże, s. 199.

TEATR DZIAŁAŃ WOJENNYCH. IZRAEL OBECNIE I W STAROŻYTNOŚCI

Ziemie dzisiejszego Izraela pokrywają się w zasadzie z terenem objętym działaniami bojowymi w toku wojny żydowskiej w latach 66-73 (z wyjątkiem najbardziej na południe położonej wyżyny Negew i doliny Wadi al-Araba). Jest to kraina częściowo wyżynno-górska ze szczególnie wyróżniającą się Wyżyną Galilejską (tam znajduje się najwyższy szczyt Izraela — góra Meron — 1208 m n.p.m.) i wzniesieniami Judei. W pasie nadmorskim natomiast występuje nizina Szaron (długa na 180 km, szeroka na 6-20 km). Pozostała część kraju jest równinna, pocięta licznymi rowami i uskokami tektonicznymi — najważniejszy z nich to Rów Jordanu z Jeziorem Tyberiadzkim (Nazaretańskim, Genezaret), rzeką Jordan i Morzem Martwym (naj­ głębsza na świecie depresja — powierzchnia wody na 405 m p.p.m.). Panuje klimat podzwrotnikowy kontynentalny suchy, na północnym zachodzie wilgotny. Średnia tem­ peratura w styczniu to 14-16 stopni, w sierpniu 28-33 stopnie Celsjusza; średnia suma opadów wynosi od 600800 mm na północy do 100 mm w okolicach Jerozolimy. Rzeki, poza Jordanem, są okresowe. Roślinność, w wyniku działania ludzi, w części północnej i nad morzem jest śródziemnomorska, na pozostałym terenie — stepowa i półpustynna. Gleby są na północy żyzne, najżyźniejsze w dolinie Jordanu, a na południu skaliste9. Inaczej wyglądała ta ziemia w starożytności. Według Tacyta Judea, Samaria i Galilea to ziemie w większości żyzne. Co prawda deszcze były tam rzadkie, ale roślinność bujna, śródziemnomorska, w okolicach Jerycha i w Galilei występowały palmy i drzewa balsamiczne. Użyźniała kraj rzeka Jordan, przepływająca przez jezioro Genezaret i wpadająca do Morza Martwego, także nazywanego 9

Encyklopedia „Gazety Wyborczej", t. 7, Kraków, [b.r.], s. 215-216.

jeziorem. Oto jego charakterystyka z okresu starożytnego: „Jezioro to o niezmiernym obwodzie, jakby morze, a smakiem jeszcze przykrzejsze (...) wiatr nigdy go nie poruszy; nie znosi ono ani ryb, ani wodnego ptactwa. Leniwe fale unoszą rzucone na nie, jak na stały grunt, przedmioty; czy kto umie pływać, czy też nie, równie się dobrze na jego powierzchni utrzyma. W pewnej porze roku wyrzuca z siebie smołę (asfalt — uwaga na podstawie przypisu do tego fragmentu w cytowanym dziele); jej praktycznego zbioru, podobnie jak innych gałęzi przemysłu, doświadczenie nauczyło. (...) Niedaleko od tego jeziora leżą równiny, niegdyś, jak wieść niesie, żyzne i wielkimi miastami zaludnione, które jednak od piorunów spłonęły; miały tylko ich ślady pozostać, a nawet ziemia, jakby wysuszona, moc rodzenia stracić miała”10. Dokładniejszy obraz terenów, na których toczyły się walki, daje nam Flawiusz, omawiając szeroko poszczegól­ ne krainy. Najszerzej opisuje Galileę, którą „otaczają Fenicja i Syria, a na zachodzie graniczy ona z ziemią Ptolemais i górą Karmel. (...) Od południowej strony rozciąga się ziemia Samarii i Scytopolis aż do wód Jordanu. Na wschodzie oddzielają ją ziemie Hippos, Gadary i Gaulanitis. (...) Od północy zamyka ją Tyr (...). Dolna Galilea ciągnie się na długość od Tyberiady do Chabulon (...). Ziemia tu jest wszędzie urodzajna, bogata w pasze i porośnięta wszelkiego rodzaju drzewami, tak że świetne warunki pociągają do pracy na roli nawet takiego, który nie ma do tego żadnego zamiłowania. Przeto cała ziemia była uprawiana (...) i żaden skrawek nie leżał odłogiem. Miasta są tu gęsto rozsiane, liczne wsie (...) bardzo ludne, tak że najmniejsza z nich liczy ponad piętnaście tysięcy mieszkańców. (...) Perea (kraina leżąca 10

T a c y t , dz.cyt., s. 282-283. O miastach spalonych od pioruna zob. szerzej w: Pismo Święte..., s. 38-39.

na wschód od Jordanu — dopisek mój) obejmuje większy obszar, ale przeważnie jest pustynna, kamienista i zbyt dzika, aby mogła rodzić szlachetne owoce. Są też tam części urodzajniejsze, przynoszące wszelkiego rodzaju plony, a równiny porastają różne drzewa, ale szczególnie hoduje się tu drzewo oliwne, winną latorośl i palmy. Krainę tę zraszają rwące potoki i źródła zawsze obficie wodą tryskające, jeśli nawet te pierwsze wysychają w skwarze lata (czyli potoki są tylko okresowe — uwaga moja). (...) Ziemia Samarytańska leży pośrodku między Galileą a Judeą. (...) niczym nie różni się od Judei. Obie te bowiem krainy mają pagórki i równiny, łagodny klimat i żyzną glebę, co sprzyja uprawie roli, są bujnie porośnięte drzewami i rodzą w obfitości (...) owoce, bo nigdzie nie ma miejsc pustynnych. (...) Najlepszym jednak dowodem żyzności ziemi i kwitnącego stanu w tych krainach jest gęste zaludnienie”11. Rangę Judei potwierdzało istnienie w jej obrębie najważ­ niejszego dla Żydów miasta — Jerozolimy (jej opis zostanie podany w dalszej części pracy). Taką to bogatą, ludną krainę, zamieszkaną przez ludzi pracowitych i głęboko religijnych, miała spustoszyć najokrutniejsza w jej dziejach wojna, i to spustoszyć tak dokładnie, że przez setki lat nie odzyskała swej dawnej urody. WYPRAWA CESTIUSZA NA JEROZOLIMĘ

Namiestnik Syrii, Cestiusz, doceniwszy powagę sytuacji, zareagował stanowczo, tak aby uśmierzyć powstanie, zanim powstańcy nie umocnią się i nie zdobędą poparcia całej społeczności żydowskiej. Dlatego też przygotował znaczne, jak na swoje możliwości, siły. Z wojsk stacjonujących w Syrii wybrał do akcji XII legion, który dodatkowo 11

F l a w i u s z , Wojna..., s. 220-221.

wzmocnił, przydzielając mu z pozostałych dwu legionów po dwa tysiące piechoty; ponadto z oddziałów auxilia zabrał sześć kohort (czyli około trzech tysięcy zbrojnych) i cztery oddziały jazdy (czyli dwa tysiące). Razem siły rzymskie liczyły około dwunastu tysięcy ludzi. Oprócz tego do przysłania wojsk Cestiusz wezwał także sojuszników (marionetkowych władców ościennych państw). Król Antioch z Chalkis przysłał dwa tysiące jeźdźców i trzy tysiące piechoty, Agryppa II (prawnuk Heroda Wielkiego) przyprowadził trzy tysiące piechoty i około dwóch tysięcy jazdy, a Soajmos (władca niewiel­ kiego państwa nad Eufratem) dostarczył około 1300 jeźdź­ ców i 2700 łuczników. Razem siły zgromadzone przeciwko powstańcom wyniosły dwadzieścia sześć tysięcy żołnierzy. W drodze z Antiochii armia ta była jeszcze uzupełniana w miastach syryjskich12. Niestety, dla Rzymian dowódca wyprawy, Cestiusz, nie należał do zdolnych wodzów. Jego marsz znamionowały grabieże i zniszczenia oraz częste zmiany kierunku. Taka działalność doprowadziła do tego, że Żydzi po począt­ kowej panice zaczęli odnosić pewne sukcesy w walce, stosując taktykę, którą można określić mianem partyzanc­ kiej. Powstańcy unikali otwartych potyczek, a za to przeprowadzali napady na tyły przeciwnika (w taki sposób rozbili w zasadzce w pobliżu Chabulonu, miasta w Galilei, tylną straż rzymską i zabili dwa tysiące zajętych rabunkiem żołnierzy). Sukcesem wyprawy w jej początkowym okresie było zajęcie portowego miasta Joppa w Judei — tam po zaskoczeniu obrońców Rzymianie wymordowali ponad osiem tysięcy mieszkańców. Po tym sukcesie armia rzymska została podzielona. Część wojsk pod dowódz­ twem Cezeniusza Gallusa (dowódca XII legionu) wkroczyła 12

Tamże, s. 200.

do Galilei, gdzie nie napotkała początkowo większego oporu. Do większej potyczki doszło w górach Asamon, gdzie po zaciętej walce Rzymianie, dysponujący lepszym uzbrojeniem, rozbili oddział żydowski i zabili dwa tysiące powstańców przy stracie tylko dwustu legionistów13. Po spustoszeniu okolic Antypatrydy w Samarii cała armia rzymska pomaszerowała w kierunku Jerozolimy. W tym czasie Żydzi obchodzili Święto Namiotów. „Kie­ dy Żydzi spostrzegli, że wojna zbliża się do bram ich stolicy, przerwali świętowanie i chwycili za broń. Żywiąc wielką ufność we własną liczbę, rzucili się do walki bez żadnego ładu i z wielką wrzawą, nie bacząc nawet na siódmy dzień (szabat — uwaga moja) (...). Ich dziki zapał (...) dał im także przewagę w boju. Z taką bowiem gwałtownością uderzyli na Rzymian, że przerwali ich szeregi i prąc przez środek nieprzyjaciół, szerzyli wśród nich śmierć. (...) Po stronie Rzymian śmierć poniosło pięciuset piętnastu żołnierzy, w tej liczbie było czterystu pieszych, resztę stanowili jeźdźcy”14. Nie udało się jednak Żydom odnieść pełnego sukcesu. Od całkowitej klęski uratowała Rzymian akcja części sił (jazda) na skrzydła atakujących. Drugim sukcesem Żydów w tej bitwie za­ kończył się atak części ich sił na tyły Rzymian — zdoby­ li tam część taborów. Po kilku dniach armia rzymska ruszyła do ponownego natarcia w kierunku miasta. Powstańcy, którzy nie mieli wystarczających sił do obrony całości murów, wycofali się do wewnętrznej części miasta i do świątyni. Armia Cestiusza wkroczyła do Nowego Miasta i na Rynek Drzewny i, po częściowym ich spaleniu, założyła obóz w okolicy zamku królewskiego. Na szturm Starego Miasta i świątyni Rzymianie zdecy­ dowali się dopiero po kilku dniach. Obrońcy „rozdzielili 13 14

Tamże, s. 201. Tamże, s. 201.

się i miotali z wież pociski na głowy usiłujących sztur­ mować mur. Przez pięć dni Rzymianie przypuszczali ataki ze wszystkich stron, lecz próby te okazały się daremne. Szóstego dnia Cestiusz (...) począł szturmować północny mur świątyni. Żydzi bronili się z dachu krużganku i raz po raz odpędzali podchodzących do muru nie­ przyjaciół (...). Wtedy żołnierze rzymscy z pierwszych szeregów przyparli tarcze brzegiem do muru, potem ci, którzy stali za nimi przystawili swoje, z kolei następni uczynili to samo tworząc tak zwanego u nich «żółwia», po którym pociski zsuwały się, nie wyrządzając szkody. (...) mogli teraz zupełnie bezpiecznie czynić podkop pod murem i przygotowania do podłożenia ognia pod bramę świątyni”15. Gdy wydawało się, że lada moment świątynia zostanie zdobyta, nastąpił niezrozumiały zwrot sytuacji. Rzymski wódz zdecydował się na odstąpienie od oblężenia i wycofał się z miasta. Powstańcy wykorzystali natychmiast ten błąd Rzymian. Lekkie, doskonale znające teren oddziały żydow­ skie zaatakowały osłaniających odwrót piechurów i jeźdź­ ców i zadali im znaczne straty. Walk nie przerwano nawet w nocy, co uniemożliwiało zmęczonym legionistom od­ poczynek. Następnego dnia Żydzi atakowali nie tylko tylne straże wycofujących się Rzymian, lecz także, nieobciążeni nad­ miernie bronią, wyprzedzali kolumnę, atakowali znienacka z boków lub z przodu. W takich niespodziewanych atakach straty legionistów były znaczne, i to nie tylko ze względu na liczbę poległych, lecz także i na to, że ginęli też wyżsi rangą dowódcy (w walce stracili życie między innymi: dowódca VI legionu Priskus, trybun Longinus, dowódca jazdy Emiliusz Jukundus). Bolesne dla Rzymian było też i to, że stracili dużą część taboru (a tam były namioty, 15

Tamże, s. 203.

sprzęt inżynieryjny, a co najważniejsze zapasowa broń, która przydała się powstańcom). Odwrót przerodził się stopniowo w ucieczkę. Każdy wąwóz, każda góra, każdy las, były miejscem zasadzki, a atak groził w każdej chwili. Nie pomogło nawet za­ stosowanie fortelu, znanego i wypróbowanego w wielu poprzednich wojnach — wódz rzymski z większą częścią wojska w nocy po kryjomu opuścił obóz, pozostawiwszy tylko niewielki oddział (około 400 legionistów), aby upozorować obecność wojsk w obozie. Rankiem Żydzi wybili tę garstkę i tak szybko ruszyli w pościg za uchodzącą armią przeciwnika, że Rzymianie, aby uniknąć śmierci, narzucili „takie tempo, że żołnierze w popłochu i strachu porzucili swoje helepole, katapulty i wiele innych machin. Wszystko to stało się łupem Żydów, którzy później użyli sprzętu przeciwko tym, co go pozostawili. Czyniąc pościg za Rzymianami, Żydzi doszli aż do Antipatris (inna nazwa wspomnianej Antypatrydy — uwaga moja), a następnie skoro nie mogli ich dogonić, zawrócili, zabrali z sobą machiny, obdarli poległych ze zbroi, wzięli pozostawione łupy i wśród zwycięskich pieśni podążyli z powrotem do stolicy. Sami ponieśli zupełnie nieznaczne straty, ale położyli trupem pięć tysięcy trzystu żołnierzy pieszych i czterystu osiemdziesięciu jeźdźców spośród Rzymian i ich sprzymierzeńców”16. Klęska Rzymian była porażająca. Jeśli nawet przyjąć, że co najmniej połowa poległych to byli sprzymierzeńcy, to i tak stracono prawie cały legion, a jeśli dodać straty z całej wyprawy, to wynosiły one prawie półtora legionu. Takie zwycięstwo wywołało euforię ludu. Jedynie część arysto­ kracji, przerażona przebiegiem wydarzeń (liczyli bowiem na zwycięstwo Rzymian i ewentualną późniejszą łaskawość Nerona), w popłochu opuszczała Jerozolimę. Pozostali 16

Tamże, s. 204-205.

w mieście szykowali się do dalszej, w ich mniemaniu zwycięskiej wojny. ORGANIZACJA ARMII POWSTAŃCZEJ

Po powrocie zwycięzców przystąpiono w mieście do organizacji władzy i — co najważniejsze — wojska. Dotychczas była to tylko zbieranina, niezbyt karne, podległe różnym samozwańczym wodzom oddziały, często nawet prawie bez broni. Władzę w Jerozolimie powierzono początkowo przedstawicielom arystokracji (Józefowi, sy­ nowi Goriona, i arcykapłanowi Ananosowi), polecając im przygotowanie stolicy do walki. Jednak brak pieniędzy na budowę umocnień, a także żądania ludu wymogły zmianę wodza — został nim zwycięzca Cestiusza, a zarazem pierwszy wódz powstania — Eleazar. Wyznaczono także dowódców w poszczególnych pro­ wincjach, kierując się w tym wyborze zarówno znacze­ niem i rangą danej osoby, jak i jej umiejętnościami. I tutaj z zasady unikano wyznaczania ludzi najbardziej zacietrzewionych, czyli członków sekty zelotów. W Idumei (ziemie na południe od Jerozolimy) wyznaczono na dowódcę arcykapłana Jezusa (syna Sapfasa; nie należy mylić tej postaci z Jezusem Chrystusem — Chrystus już od ponad trzydziestu lat nie żył; imię to było w tamtych czasach dość popularne wśród Żydów), w Jerychu i oko­ licach wodzem został Józef syn Szymona, a wodzem całej Galilei został stosunkowo młody (urodzony w 37 roku, więc nawet nie trzydziestolatek), ale bardzo zdolny członek rodu kapłańskiego — Józef syn Mattiasa (bar­ dziej znany w historii pod nazwiskiem Józef Flawiusz — późniejszy kronikarz tej wojny; to dzięki niemu znamy jej przebieg)17. 17

Tamże, s. 205-206.

Rządy poszczególnych wodzów na przydzielonych im terenach nie należały do najłatwiejszych. W zasadzie żaden z nich nie mógł w pełni liczyć na współpracę z poszczególnymi lokalnymi watażkami. Jak to zazwyczaj bywa w przypadku tego typu wojen, żaden z samozwań­ czych przywódców nie godził się z narzuconą mu władzą. Z dzieła Józefa Flawiusza znamy dobrze jego własne perypetie, ale nie możemy ich przyjąć za całkowicie prawdziwe — autor będący jednocześnie uczestnikiem wydarzeń zawsze będzie się starał przedstawiać siebie w jak najlepszym świetle, a Flawiusz dodatkowo musi się jeszcze usprawiedliwiać przed potomnymi i przed Rzy­ mianami (o przyczynach takiej jego postawy dowiemy się więcej w dalszej części opowieści). Niemniej jednak, ponieważ sytuacja w Galilei była w zasadzie prawie identyczna jak — waśnie i spory — w całym kraju, warto 0 niej opowiedzieć szerzej. Każdy z wyznaczonych wodzów (a można nazwać ich namiestnikami lub zarząd­ cami prowincji) musiał wyznaczyć spośród mieszkańców osoby odpowiedzialne za sprawy porządkowe i za przy­ gotowanie prowincji do wojny (sprawy mobilizacji, ap­ rowizacji, uzbrojenia). Dowódca w Galilei — to stanowisko bardzo ważne. Od początku liczono się z tym, że przeciwnicy (Rzymianie) nadejdą ze swoją armią od północy i że to właśnie w Galilei nastąpi pierwsze starcie z wrogiem. Stąd troska młodego wodza o umocnienie poszczególnych twierdz, a przede wszystkim o silną i zdyscyplinowaną armię. Organizacja nowych sił zbrojnych przebiegała w Galilei wzorcowo 1 dlatego warto, omawiając wojsko powstańcze, oprzeć się na tym, czego tam dokonano. A zastosowano wzorzec już sprawdzony w starożytności, czyli organizację taką, jaką miała armia rzymska. Braki w doświadczeniu wojskowym, a szczególnie w wyszkoleniu i w uzbrojeniu, starano się zniwelować

poprzez wzorowany na Rzymianach podział na oddziały, w których stosunkowo duża liczba dowódców miała zwiększyć ich spoistość i dyscyplinę. Stąd podział na dziesiątki z własnymi dowódcami, które z kolei połączono w setki (wzorem rzymskich centurii), następnie w podobne do rzymskich kohort większe pododdziały, połączone w jeszcze większe oddziały. W taki sposób armia w samej tylko Galilei liczyła sześćdziesiąt tysięcy piechoty, ale tylko trzystu pięćdziesięciu jeźdźców. Dodatkowe wzmoc­ nienie stanowili żołnierze najemni (tych w Galilei było cztery tysiące pięciuset). Dokonano także podziału ludności prowincji na tych, którzy służyli w armii, i na tych, których zadaniem była praca mająca na celu zaopatrywanie służących w wojsku w żywność i broń oraz zaspokajanie innych potrzeb (rozbudowa i umacnianie twierdz). Największy problem stanowiła broń — mimo zebrania wszystkiego, co tylko przypominało oręż, nie można było przygotować tego w takiej ilości, by wystarczyło dla wszystkich, a co najważniejsze, by można było z takim orężem stanąć do walki w otwartym polu przeciwko armii rzymskiej18. Problem dla dowódcy w Galilei stanowili jego prze­ ciwnicy polityczni, a szczególnie jeden z nich — Jan z Gischali, który rościł sobie pretensje do stanowiska wodza. Niesnaski zostały zażegnane dopiero przez spe­ cjalną komisję z Jerozolimy (choć niechęć między tymi dwoma wodzami trwała nadal). Do wojny przygotowywała się także reszta kraju. W Jerozolimie naprawiono mury miejskie i przystąpiono do wytwarzania broni, w tym także machin wojennych. Cały naród przygotowywał się do wojny, ale w jego łonie było wielu takich, którzy uważali czas pozostały do nadejścia Rzymian za doskonałą okazję do rozprawy 18

Tamże, s. 206-207.

z własnymi wrogami. Stąd też dość często dochodziło do walk między stronnikami poszczególnych dowódców, co w żaden sposób nie przyczyniało się do poprawy sytuacji obronnej i umacniania zwartości bojowej — często wrogiem groźniejszym niż Rzymianie (których jeszcze nie było) był ten, kto teoretycznie powinien być sojusznikiem.

REAKCJA CESARZA NERONA. WYPRAWA WESPAZJANA FLAWIUSZA NA JUDEĘ

Niestety, czasu na właściwe przygotowanie się do wojny Żydzi nie uzyskali, bo i nie mogli uzyskać. Na ich nieszczęście cesarz Neron znajdował się niedaleko teatru działań wojennych — w Achai. Choć władcę bardziej interesowały igrzyska, zawody i zabawy, nie mógł nie zareagować na bunt. Brak reakcji mógłby bowiem wywołać bunty w innych prowincjach wschodnich. W pobliżu był akurat doświadczony dowódca, pozornie bez ambicji poli­ tycznych, a w dodatku zasłużony dla imperium. Był nim zwycięzca z wojen w Germanii i Brytanii — Wespazjan. Tak przyczyny jego wyboru opisuje Swetoniusz: „Dla stłumienia tego buntu potrzeba było większego wojska i bardzo energicznego wodza, któremu można by powierzyć bezpiecznie tak wielkie zadanie. Wybrano bez zastrzeżeń właśnie Wespazjana, jako że doświadczono już nieraz jego energii, a przy tym w żadnym wypadku nie mógł budzić obaw jako ewentualny pretendent do władzy najwyższej ze względu na gminność pochodzenia i nazwiska”1. Nowy wódz natychmiast udał się do wojsk i wysłał swego syna Tytusa do Aleksandrii po XV legion. 1 Gaj us S w e t o n i u s z Trankwillus, Żywoty cezarów, t. 2, Wrocław 2004, s. 513-514. Dalej zaznaczać będziemy tylko Swetoniusz.

DZIAŁANIA

ŻYDÓW

PRZED

PRZYBYCIEM

NOWEGO

WODZA

RZYMIAN. PRZYGOTOWANIA WESPAZJANA DO WOJNY

Nim na teatrze działań wojennych pojawiły się nowe siły rzymskie, powstańcy na południu Judei przystąpili do zwiększania swego stanu posiadania. Armia powstańcza dowodzona przez Babilończyka (najemnika w służbie powstaniu) Silasa i Jana, członka sekty esseńczyków, wyprawiła się na należące do prowincji egipskiej miasto Askalon (w dzisiejszej Strefie Gazy). Liczyli przy tym na łatwy sukces — miasto było co prawda obwarowane, ale załogę stanowiły tylko jedna kohorta, wywodząca się z kilkakrotnie wymienianego już legionu Gallica, i jeden oddział jazdy rzymskiej. Całość sił rzymskich w mieście, dowodzonych przez centuriona Antoniusza, liczyła czterystu osiemdziesięciu piechurów i stu dwudziestu czterech jeźdź­ ców (wszyscy byli doświadczonymi żołnierzami), a armia ich przeciwników aż ponad dwadzieścia tysięcy2. Dowódca obrony miasta „wpierw wywiódł jazdę i nie uląkłszy się ani liczby, ani śmiałości nieprzyjaciół, mężnie przyjął ich pierwsze uderzenie i odparł zmierzających do muru. A że walczyli tu niedoświadczeni z zaprawionymi do boju, piechota z jazdą, idący bezładną kupą z żołnierzami w zwartych szeregach, uzbrojeni byle jak z ciężkozbrojnymi zastępami w pełnym rynsztunku, kierujący się więcej zapałem niż rozwagą z nawykłymi do karności i speł­ niającymi wszystko na dany sygnał, nacierający znaleźli się w wielkich opałach. (...) ustępując przed atakami konnicy, wszyscy rozproszyli się po całej równinie. (...) Okoliczność ta znakomicie ułatwiła Rzymianom zadanie, lecz stała się przyczyną istnej rzezi wśród Żydów”3. Straty Żydów były ogromne — zginęło około dziesięciu tysięcy powstańców (w tym Silas i Jan), Rzymianie nie mieli ani 2 3

Zob. S. D a n d o - C o 11 i n s, dz.cyt., Warszawa 2008, s. 178. F l a w i u s z , Wojna ..., s. 218.

jednego zabitego żołnierza. Tak zakończyła się dobra passa Żydów — musieli przyjąć do wiadomości, że w bitwie w otwartym polu nie można atakować bez planu i bez zachowania choćby namiastki szyku. Tymczasem Wespazjan, dotarłszy do Syrii, zebrał znaj­ dujące się tam pozostałości wojsk rzymskich; przybyły mu także dodatkowo „dwa legiony, osiem szwadronów jazdy, dziesięć kohort (...). Wespazjan z chwilą wkroczenia do prowincji przeciągnął na swą stronę także kraje sąsiednie”4. Nowy wódz miał więc do swojej dyspozycji trzy legiony — V legion Macedonica, X legion Fretensis i XV legion Apollinaris — oraz dwadzieścia trzy kohorty piechoty i sześć oddziałów jazdy z oddziałów auxilia. Państwa wasalne dostarczyły także dość znaczne siły. Królowie Agryppa, Antioch i Soajmos dostarczyli po dwa tysiące pieszych łuczników i po tysiącu jeźdźców, a arabski król Malchos przysłał Wespazjanowi pięć tysięcy piechoty i tysiąc jeźdźców. Tym sposobem zgro­ madzono sześćdziesiąt tysięcy żołnierzy (z czego czter­ dzieści pięć tysięcy stanowili żołnierze rzymscy — le­ gioniści i auxilia). Ponadto rzymski wódz mógł wy­ korzystać — jeśli nie do bezpośredniej walki, to do spełniania zadań dodatkowych (budowa umocnień, dróg, mostów, machin bojowych) — rzesze sług obozowych. Tak licznej armii towarzyszyli bowiem ludzie do obsługi w liczbie nie mniejszej niż jedna czwarta liczby żołnierzy — byli to zarówno wolni obywatele, jak i niewolnicy5. WALKI W GALILEI. OBLĘŻENIE JOTAPATY

Pierwszym sukcesem tej armii, i to osiągniętym bez walki, było poddanie się miasta Sefforis. Wespazjan od razu wysłał do miasta silny garnizon, który dokonywał 4 5

S w e t o n i u s z , dz.cyt., s. 514. F l a w i u s z , Wojna..., s. 222.

wypadów w okolice. Żydowski wódz Galilei, Józef, prze­ prowadził próbę odbicia miasta, ale nie odniósł sukcesu. W odpowiedzi Rzymianie wzmogli rajdy w okolicy, nisz­ cząc uprawy; mieszkańców zdolnych do noszenia broni zabijali, kobiety i nieletnich sprzedawali w niewolę. Galilej­ czycy mogli czuć się bezpiecznie tylko w obwarowanych miastach (i to też tylko do czasu). Pierwszej próby ataku na obwarowane miasto — Jotapatę — dokonał dowódca garnizonu Sefforis, Placidus. Ale miasto było dobrze bronione. Mieszkańcy czekali „nań przed miastem i niespodziewanie rzucili się całą masą na Rzymian. A że byli dobrze przygotowani do walki i pełni zapału, ponieważ bronili zagrożonego miasta ojczystego, swoich żon i dzieci, więc rychło zmusili ich do ucieczki. Wielu Rzymian zranili, a tylko siedmiu ubili, ponieważ odwrót nie odbywał się bez zachowania porządku. Rany zresztą, które odnieśli, były powierz­ chowne, gdyż ciała mieli zewsząd osłonięte. Żydzi przy swoim lekkim uzbrojeniu woleli raczej razić ich z dala (...). Po stronie żydowskiej padło trzech mężów i niewielu odniosło rany”6. Ten pierwszy epizod z walk o Jotapatę uświadomił powstańcom, że mogą odnosić sukcesy w boju, nawet w otwartym polu, ale jednocześnie wskazał na to, że przeciwnik dysponuje lepszym uzbrojeniem i dlatego też zawsze będzie ponosił w takim starciu niewielkie straty. Rzymianom okrytym dobrą zbroją, dysponującym dobrą tarczą, nie można było zadać takich strat, jakie musieli ponosić Żydzi, choćby już z tego tylko powodu, że pełną zbroję, równorzędną ze zbroją rzymską, posiadali tylko nieliczni. W większości przypadków była to zbroja zdobycz­ na — należało więc tak walczyć, aby tych zdobycznych elementów uzbrojenia było jak najwięcej. 6

Tamże, s. 226.

Wymarsz armii rzymskiej z Syrii spowodował panikę w armii żydowskiej w Galilei. Jej dowódca — Józef, został rozwojem sytuacji zmuszony do wycofania swoich żołnierzy do twierdz. Sam udał się do Jotapaty, uznawszy, że jest to miasto najlepiej przygotowane do obrony. O jej walorach obronnych świadczy opis Flawiusza: „Prawie cała Jotapata leży na bardzo stromej skale i jest z trzech stron zupełnie odcięta tak przepastnymi wąwozami, że tym, którzy próbują zapuścić w nie wzrok, w oczach się ćmi z powodu głębi. Dostępna jest tylko od strony północnej, gdzie swoją zabudową wychodzi na spadzisty występ góry. Kiedy Józef opasywał miasto murem, objął nim także tę jego część, tak że nieprzyjaciele nie mogli zająć szczytu wznoszącego się ponad nim. Było ono tak ukryte między otaczającymi je górami, że nie można go było widzieć, dopóki się do niego nie doszło. Tak przedstawiały się warunki obronne Jotapaty”7. Rzymianie podeszli pod miasto wieczorem. Zostało ono natychmiast otoczone potrójnym kordonem, tak aby uniemożliwić ucieczkę. Pokazanie obrońcom całej potęgi miało zasiać strach i skłonić ich do kapitulacji. Ale taka akcja przyniosła skutek odwrotny — obrońcy, widząc się okrążonymi i teoretycznie pozbawionymi szans, po­ stanowili stawić tym bardziej zdecydowany opór. Ran­ kiem następnego dnia Rzymianie zaatakowali miasto. Pierwszy odpór dały im oddziały powstańcze obozujące poza miastem. Gdy mimo ich zdecydowanego oporu, Rzymianie, blokując ich, ruszyli na mury, obrońcy do­ konali wypadu z miasta i odpędzili legionistów, po­ niósłszy jednak w otwartym boju straty większe niż przeciwnicy. Rzymianie mieli tylko trzynastu zabitych i bardzo wielu rannych, Żydów poległo siedemnastu, a sześciuset zostało rannych8. 7 8

Tamże, s. 229. Tamże, s. 228-229.

Trwający kilka dni opór powstańców, połączony z ciąg­ łymi wycieczkami, zmusił rzymskiego wodza do przy­ stąpienia do regularnego oblężenia. Postanowiwszy ustawić pod murami machiny oblężnicze, Rzymianie przystąpili do budowy grobli podprowadzającej pod mury. Wokół miasta Rzymianie rozmieścili machiny bojowe — katapulty, skorpiony, onagery i balisty, wyrzucając z nich różne pociski na obrońców. O sile tych machin i o zniszczeniu, jakie one czyniły, świadczyć może taki opis: „miotane z siłą niezwykłą pociski ze skorpionów i katapult powalały od razu wielu mężów, a wysyłane z szumem głazy z wyrzutni zrywały blanki i odłamywały rogi wież. Nie było tak silnej grupy mężów, żeby moc uderzenia i masa kamienia nie powaliła ich co do jednego. O sile działania tej machiny dają wyobrażenie choćby takie (...) wypadki (...) jednemu z ludzi (...) ugodzonemu pociskiem z niej, odcięło głowę, a czaszkę jego poniosło na odległość trzech stadiów. Płód kobiety brzemiennej, która (...) dostała pociskiem w brzuch, wyrzuciło na odległość pół stadia”9. Obrońcy stosowali różne środki mające utrudnić Rzy­ mianom prace oblężnicze. Nocami dokonywano wypadów na wznoszone szańce, podpalano ich osłony, starano się niszczyć wały wybudowane za dnia. Gdy rosnący wał dosięgał już wysokości murów, zaczęto je podwyższać, a dla osłony przed pociskami na specjalnie wzniesionym rusztowaniu zawieszono świeże skóry wołowe, które wy­ chwytywały mniejsze pociski; wystrzeliwane przez Rzymian płonące głownie gasły same po zetknięciu z wilgotnymi skórami. W taki sposób udało się obrońcom znacznie podwyższyć mury. Zacięty opór obrońców skłonił Wespazjana do decyzji o zaprzestaniu prac oblężniczych — zamierzał zająć miasto po dłuższym oblężeniu, gdy już obrońcom zabraknie v

Tamże, s. 235.

żywności, a co najważniejsze — wody (miasto nie miało naturalnego zbiornika wody, tylko cysterny o sto­ sunkowo małej pojemności). Ale i na to znalazł się sposób — żywności w mieście nie brakowało, a by wprowadzić Rzymian w błąd co do ilości zapasów wody, dowódca obrońców nakazał większej liczbie ludzi rozwiesić na murach zamoczoną odzież, tak że cały mur spływał wodą. Na widok takiego marnotrawstwa Rzymianie doszli do błędnego wniosku, że obrońcy dysponują dużymi zapasami wody i utracili wiarę w to, że zdobędą miasto po osłabnięciu ich z głodu i pragnienia. Tymczasem obrońcy, korzystając z niewidocznego wą­ wozu, nocami, okryci skórami zwierząt, wyprawiali się po świeżą żywność i wodę. Nadal też, zarówno w nocy, jak i czasami w dzień, dokonywali wypadów, niszcząc umocnienia rzymskie i paląc machiny. Każdy taki wypad przynosił im jednak coraz większe straty10. Prace oblężnicze posuwały się naprzód mimo odwagi i poświęcenia obrońców. Rzymianie postanowili wprowa­ dzić do akcji najważniejszy środek — taran (nazwany „baranem”). Taranu zawsze używano przed generalnym szturmem, a jego zadaniem było, w zależności od potrzeb, albo rozbicie bramy wiodącej do twierdzy, albo dokonanie wyłomu w murze. W przypadku Jotapaty celem był mur. Tak sam taran i sposób jego użycia opisuje naoczny świadek: „Stanowi go potężna belka, podobna do masztu okrętu, która okuta jest na samym końcu grubym żelazem ukształtowanym na wzór łba barana, od którego otrzymała też swoją nazwę. W środku jest zawieszona linami, jak szala wagi, na innej belce, która znów na obu końcach spoczywa na mocnych podporach. Gromada mężów ciągnie «barana» do tyłu i znów jednocześnie z całą siłą pcha go do przodu, tak że wysunięty żelazny koniec uderza w mury. 10

Tamże, s. 230-233.

Nie ma tak mocnej wieży ani tak grubego muru, żeby po wytrzymaniu pierwszego uderzenia mógł oprzeć się dalszym ciosom. (...) Tedy Rzymianie przysunęli bliżej katapulty i pozostałe machiny rażące, aby dosięgnąć obrońców na murach, którzy usiłowali im przeszkodzić, i posypał się grad pocisków. (...) inna grupa żołnierzy rzymskich przy­ niosła taran, który na całej długości nakryty był plecion­ kami, a od góry skórą dla osłony samej machiny i jej obsługi. Już pierwsze uderzenie wstrząsnęło murem”". Ale nie ma sytuacji bez wyjścia. Dowódca powstańców wymyślił dość skuteczny środek przeciwdziałania. Przygo­ towano odpowiednio duże worki wypełnione plewami i spuszczano je na te fragmenty muru, na które był wycelowany taran. Worki z plewami skutecznie wyhamo­ wywały impet taranu. Był to środek, który na pewien czas osłabił moc machiny. W końcu, jak to zazwyczaj bywa, potrzeba bojowa podpowiedziała Rzymianom sposób reak­ cji. Umieścili na długich żerdziach sierpy i obcinali nimi liny, na których opuszczano worki. Gdy tylko taran odzyskał swoją moc, znów od jego ciosów zatrzęsły się mury. Obrońcy dokonali więc wypadu ze środkami łatwo palnymi i podpalili obudowę taranu i sam taran, tak że w ciągu niespełna godziny cała obudowa machiny spłonęła. Obrońcy w trakcie tej wycieczki dokonywali cudów odwagi: „wśród Żydów wyróżnił się pewien mąż zasługujący na wspo­ mnienie i pamięć. Był synem Sameasza i zwał się Eleazar (nie był to nikt ze starszyzny powstania — to było bardzo popularne wówczas żydowskie imię — dopisek mój) (...). Otóż uniósł on olbrzymi głaz i z taką siłą cisnął go z muru na taran, że odłamał głowę tej machiny i zeskoczywszy w dół zabrał ją spomiędzy nieprzyjaciół i bez najmniejszego strachu przyniósł pod mur. Dla wszystkich wrogów stanowił łatwy cel, a że pociski godziły w nie osłonięte ciało, " Tamże, s. 233-234.

Wojownicy żydowscy: 1. Jeździec nabetański na wielbłądzie. 2. Ciężko­ zbrojny jeździec króla Agryppy II. 3. Sykariusz

Powstaniec żydowski jedynie w łuk

uzbrojony

Szyk bojowy legionistów

Legionista rzymski z okresu cesarstwa w hełmie typu galijskiego

Legionista rzymski z okresu cesarstwa — pióropusz na hełmie oznacza dowódcę

Legioniści w walce z barbarzyńcami

Rzymska zbroja segmentowa

Kolumna marszowa legionistów z pełnym obciążeniem

Rzymski taran podwieszony na ruchomej platformie

Szopy oblężnicze z taranami w środku

Wieża oblężnicza

Onager — machina miotająca kule kamienne lub metalowe

Katapulta oblężnicza wyrzucająca pociski kamienne

Rzymianie pod murami Jerozolimy. Rycina z XIX w.

przeszyło go pięć strzał. Lecz on nie zważał na to, wstąpił na mur i wszystkim pokazał, jak śmiałego dokonał czynu, po czym skłonił się wskutek otrzymanych ran i stoczył się w dół wraz z łbem «barana»”12. Pozostali uczestnicy wypadu zniszczyli machiny wojenne piątego i dziesiątego legionu. Ale już pod koniec dnia Rzymianie uruchomili taran. Wtedy to przez czysty przy­ padek jeden z obrońców zranił lekko w nogę Wespazjana, nie miało to jednak żadnego wpływu na działania Rzymian. Walka trwała przez całą noc, a machiny wojenne zbierały krwawe żniwo wśród obrońców. Nad ranem taran dokonał dzieła — w murze powstała wyrwa. Rzymianie przygotowywali się do decydującego szturmu, obrońcy natomiast utworzyli w miejscu wyłomu żywy mur. Ich zadaniem było zaatakowanie Rzymian w momencie zarzucenia przez nich pomostów oblężniczych i zepchnięcie szturmujących. Dla Rzymian była to normalna bitwa, walka o łupy, o niewolników, dla obrońców była to już tylko walka o godną śmierć — wszyscy doskonale wiedzieli, że w tej bitwie nie mogą zwyciężyć, mogą tylko z honorem polec. Dowodzący obroną Józef, choć, jak sam zaznacza w swym dziele, nie był zwolennikiem powstania, przygo­ tował swych żołnierzy do ostatniej bitwy i stanął w pierw­ szym szeregu walczących. „1 oto od razu zatrąbili trębacze wszystkich legionów i wojsko podniosło przeraźliwe okrzy­ ki, a gdy na dany znak zaczęto wypuszczać strzały, słońca nie było widać. Mężowie Józefa pomni jego rozkazów (...) skoro tylko zarzucono pomosty, wpadli na nie, nim Rzy­ mianie zdołali na nich postawić swoje stopy. Walcząc wręcz z wdzierającymi się (...). Nie rozłączali się (...) z Rzymianami pierwej, niż albo sami padli, albo ich trupem położyli. Jednakże Żydzi wyczerpani nieustającą 12

Tamże, s. 234.

walką nie mogli zluzować walczących w pierwszej linii, gdy tymczasem u Rzymian znużone wojsko zmieniały świeże zastępy (...)• Rzymianie tworzyli niezwyciężoną kolumnę, która (...) już zaczęła wdzierać się na mur”13. Gdy Rzymianie wyparli obrońców z pomostów i wież oblężniczych, Żydzi zastosowali nowy rodzaj broni. Na nacierających przeciwników wylewano wrzącą oliwę, co spowodowało panikę wśród nacierających. Oliwa wlewała się w szczeliny pancerzy, powodując od razu bolesne oparzenia — atakujący zwijali się z bólu i spadali z pomos­ tów lub byli z nich spychani przez nacierających z tyłu za nimi. Gdy skończyły się zapasy wrzącej oliwy, obrońcy wylali na pomosty rozgotowane ziele kozieradki (rośliny miododajnej, stąd po rozgotowaniu tworzącej śliską pap­ kę14), na którym Rzymianie przewracali się jak bezradne dzieci. Pod koniec dnia Wespazjan wstrzymał atak. Jotapata obroniła się — na razie. Rzymianie przystąpili ponownie do prac oblężniczych, wznosząc wały przewyższające mury miasta. Na wałach wzniesiono wieże obite blachami, co zabezpieczało je przed próbami podpalenia. Obrońcy bronili się resztkami sił. W czterdziestym siódmym dniu oblężenia do obozu rzymskiego zgłosił się zdrajca, który nakłonił Wespazjana do zaatakowania miasta tuż przed świtem, kiedy strażnicy są już tak wyczerpani, że zasypiają na stojąco. Rzymianie zastosowali się do tej rady. O świcie na mury jako pierwszy wkroczył syn Wespaz­ jana — Tytus, z jednym z trybunów i kilkoma legionistami. Strażników zabito we śnie. Miasto zostało zdobyte, choć obrońcy nawet o tym nie wiedzieli. Mieszkańcy i duża część obrońców obudzili się dopiero wtedy, gdy do miasta wkroczyła prawie cała armia rzymska. 13

Tamże, s. 237. Zob. Encyklopedia s. 689-690. 14

„Gazety

Wyborczej”,

t.

8,

Kraków,

[b.r.],

Tymczasem Rzymianie rozpoczęli wyrzynanie miesz­ kańców, nie zważając ani na wiek, ani na pleć. Cały dzień trwało polowanie na obrońców i ich mordowanie. W następnych dniach rozpoczęto poszukiwania ważniej­ szych osób — podobno najbardziej poszukiwano Józefa. 0 skali dokonanej rzezi może świadczyć to, że do niewoli wzięto tylko tysiąc dwieście osób (głównie kobiety i dzieci). Zabitych zaś, zarówno w trakcie oblężenia, jak i po zdobyciu miasta, było około czter­ dziestu tysięcy15. W trakcie przeszukiwania miasta w celu ujęcia resztek ukrywających się powstańców doszło do symbolicznego zadośćuczynienia za klęskę armii powstańczej pod Askalonem. Centurion Antoniusz, wsławiony zwycięstwem pod tym miastem, odnalazł w jakiejś jamie powstańca, którego wezwał do poddania się. Tamten „Poprosił cen­ turiona Antoniusza o podanie mu ręki, co miało być rękojmią szczerości i prośbą o pomoc w wydostaniu się. Centurion pochylił się, żeby podać mu prawą rękę — tę od miecza. Powstaniec chwycił ją swoją lewą dłonią, dobył prawą miecza i pchnął nią wściekle Rzymianina. Ostrze przeszyło dół brzucha Antoniusza, uszkadzając ważne dla życia narządy. Sławny centurion Antoniusz upadł i szybko wyzionął ducha”16. Dowódca obrony — Józef, ukrył się tymczasem wraz z czterdziestu innymi znacznymi obywatelami miasta w nie­ dostępnej i niewidocznej dla oczu jaskini. Mogli tam pozostać bezpieczni przez dłuższy czas — mieli zapas żywności 1 wody. Ale kryjówkę wydała jakaś kobieta. Gdy Rzymianie dowiedzieli się, gdzie ukrywa się tak poszukiwany przez nich dowódca obrony, wezwali go i ukrywających się razem z nim do poddania się, obiecując darowanie życia. Ale towarzysze doli i niedoli nie wyrazili zgody na poddanie się. 15 16

F l a w i u s z , Wojna..., s . 238-242. S. D a n d o - C o 1 1 i n s , dz.cyt., s. 191-192.

Nie pomogły namowy ani argumentacja, że tylko żywi mogą się przydać narodowi. „Współlokatorzy” jaskini gotowi byli zabić Józefa, nazywając go zdrajcą. W tej sytuacji znalazł on jednak wyjście. Aby nie zginąć z rąk współtowarzyszy z piętnem zdrajcy, zgodził się na zbiorowe samobójstwo, ale w taki sposób, że poprzedzi je losowanie, a tego, który wylosuje numer pierwszy, zabije następny po nim, i tak kolejno, aż do ostatniego, któiy po zabiciu swego poprzednika popełni samobójstwo. Trudno jest przypuścić, że to Opatrz­ ność Boża tak pokierowała przebiegiem losowania, że Józef (przecież przeciwnik samobójstwa) wylosował numer ostatni — to on miał po zabiciu swego poprzednika, zadać sobie cios. Można więc przyjąć za pracą Mireille Hadas-Lebel inne wytłumaczenie tego przypadku: „Kilku ludzi, którzy nie dawali temu wiary, znalazło już w przeszłości bardziej racjonalne wyjaśnienie «cudu»: Józef był utalentowanym matematykiem i potrafił tak pokierować losowaniem, żeby sobie zapewnić ostatni numer. Oto, jaką postać przybrała ta interpretacja w wydanym ostatnio francuskim podręczniku do matematyki Permutacja Józefa Flawiusza «W 67 roku po Chrystusie podczas powstania Żydów przeciw Rzymianom było uwięzionych czterdziestu Żydów. Ponieważ nie chcieli stać się niewolnikami, postanowili ustawić się w koło i nadać sobie numery od 1 do 40. Co siódmy był więc zabijany, aż w końcu zostanie jeden: ten powinien sam się zabić. Przyszły historyk Józef Flawiusz tak się umieścił, że został ostatni i nie popełnił samobójstwa. Oznaczyć numer wybrany przez Józefa Flawiusza». W rzeczywistości Józef nie pozostał sam. Nie chciał zarówno zabijać, jak i zostać zabitym. Kiedy przyszła na niego kolej, aby swym mieczem podciąć gardło ostatniego żyjącego, odmówił i przyrzekł, że będzie się starał ze wszystkich sił ocalić razem ze sobą także jego”17. 17

M. H a d a s - L e b e l , rf-z.cyf., s. 84-85.

Ujęty wódz żydowski miał być, zgodnie z decyzją Wespazjana, wysłany do Rzymu, aby to Neron (cesarz znał Józefa, który przed wojną posłował do Rzymu w imieniu kolegium arcykapłanów i był mu przedstawiony) zdecydował o jego losie. Wynika z tego, że pomimo obietnicy pozostawienia przy życiu Rzymianie nie mieli początkowo zamiaru komukolwiek darować życia — była to obietnica bez pokrycia. Los Józefa był już przesądzony — nie był on wodzem naczelnym powstańców, stąd nie było potrzeby utrzymywać go przy życiu do czasu ewentualnego triumfu. Czekała go zatem śmierć prawie natychmiastowa i okrutna — bo na krzyżu. Ale Józef, aby uniknąć tego strasznego losu, postanowił wykorzystać krążące od około stu lat przepowiednie o tym, że z ziemi Izraela wyjdzie władca świata, i w roz­ mowie z Wespazjanem przepowiedział mu, że to on będzie cesarzem. Pytanie czy sam w to wierzył — raczej na pewno nie, ale jego wypowiedź, poparta zgodą na pozostanie pod strażą aż do czasu spełnienia się proroctwa, dawała szansę na przedłużenie życia — a może w tym czasie wydarzy się coś, co umożliwi wyjście na wolność? Wespazjan uwierzył w przepowiednię — choć chyba nie do końca, gdyż początkowo pozostawił Józefa w kaj­ danach — kierując się tym, że podobno już wcześniej, choć nie z taką jak Józef pasją, wróżono mu cesarską koronę. Nie ma tu potrzeby przytaczać wszystkich wróżb dotyczących Wespazjana, choć moim zdaniem tworzone one były już po fakcie18. W czasie, gdy zdobywano Jotapatę, silny oddział rzymski (tysiąc jazdy i dwa tysiące piechoty) pod dowództwem Trajana (dowódca dziesiątego legionu), wyprawił się na Jafę — miasto galilejskie. Padło ono po krótkiej walce 18 Zainteresowanym wróżbami i proroctwami dotyczącymi Wespazjana polecam: S w e t o n i u s z , dz.cyt., s. 514-516. Tam także zawarta jest wzmianka o proroctwie Józefa.

z powodu błędu obrońców. Było otoczone podwójnymi murami i gdy Rzymianie wdarli się między nie, obrońcy zamknęli wewnętrzne bramy, czym skazali większą część swego wojska na zagładę między murami. Pozostali przy życiu powstańcy stoczyli jeszcze beznadziejną już walkę na murach i ulicach miasta. Rzymianie po zdobyciu Jafy wymordowali praktycznie wszystkich jego mieszkańców — do niewoli wzięto tylko część kobiet i niemowlęta (ogółem dwa tysiące sto trzydzieści osób). Natomiast w walce poległo lub zostało zamordowanych ponad pięt­ naście tysięcy ludzi19. Ale nie tylko Żydzi stawali się wtedy ofiarami rzym­ skiego okrucieństwa. Podobny los spotkał także dużą grupę Samarytan, którzy próbowali uniknąć grozy wojny i schronili się na górze Garizim (niedaleko Cezarei). Tam zostało wymordowanych jedenaście tysięcy sześciuset uchodźców20. Po zniszczeniu Jotapaty Wespazjan wyruszył z armią w kierunku Cezarei Nadmorskiej, gdzie rozlokował na leże zimowe dwa legiony, a trzeci (piętnasty — najbardziej zasłużony, zarówno w walce, jak i w mordowaniu) skiero­ wał na odpoczynek do Scytopolis. Pozostał tylko jeszcze jeden mały ośrodek oporu na wybrzeżu — Joppa (Jaffa), stanowiąca port tych powstańców, którzy postanowili walczyć na morzu i dość skutecznie paraliżowali żeglugę pomiędzy Syrią a Egiptem. Atak oddziałów rzymskich zaskoczył mieszkańców Joppy i stacjonującą tam powstańczą flotyllę. Rzymianie zajęli miasto bez oporu, a mieszkańcy i powstańcy zbiegli na okręty. Ale szczęście opuściło ich całkowicie — nad ranem zerwał się sztorm i okręty tonęły albo rozbijając się o skaliste wybrzeże (a był to bardzo niegościnny brzeg) lub o podwodne rafy, albo zalewane falami. 19 20

Zob. F l a w i u s z , Wojna..., s. 238-239. Tamże, s. 239-240.

Los uchodźców był straszny. „Część ludzi ginęła po­ chłonięta przez fale, wielu innych tonęło wraz z zapadają­ cymi się szczątkami okrętów, a niektórzy własnymi mieczami śmierć sobie zadawali, uważając ją za lżejszą, niż pogrążenie się w otchłani morza. Najwięcej ludzi porwały fale i roztrzaskały o skały, tak że na szerokiej przestrzeni morze było zarumienione od krwi, a brzeg usłany trupami. Tych bowiem, których woda wyniosła na brzeg, zabijali stojący na nim Rzymianie”21. Rankiem na brzegu naliczono cztery tysiące dwieście ciał — ile opadło na dno, nie wiadomo. Miasto zostało przez najeźdźców zrównane z ziemią, a w niewielkiej cytadeli Rzymianie pozostawili oddział jazdy i grupę piechoty z zadaniem pustoszenia okolicy. Upadek Jotapaty stanowił dla pozostałych powstańców prawdziwy szok. Początkowo w Jerozolimie nie dawano temu wiary, niemniej jednak po pewnym czasie prawda dotarła do przywódców i uczestników powstania. Oburzenie budziła u nich postawa Józefa, którego wszy­ scy zgodnie uznali za zdrajcę. Natomiast, co może wydać się dziwne, nikt nie zastanawiał się nad tym, dlaczego pozostawiono Galileę bez pomocy. Jeśli sami Galilejczycy stawili Rzymianom taki opór, może i cała wojna miałaby inny przebieg, gdyby z Judei pospieszyła ze wsparciem przynajmniej część powstańczej armii. I może nie byłoby przypadku poddania się dowódcy dość wysokiego szcze­ bla. Ale ta nauczka w zasadzie nikogo niczego nie na­ uczyła. W Judei, tak samo zresztą jak i w pozostałych częściach Palestyny, zamiast przygotowywać się do walki z Rzymianami, zamiast poszukiwać sposobów współpracy, nawiązywać kontakty z poszczególnymi ośrodkami oporu, toczono stale spory pomiędzy zwolennikami wojny i stron­ nictwem prorzymskim, a także pomiędzy poszczególnymi 21

Tamże, s. 248.

przywódcami powstania. A to tylko ułatwiało Rzymianom wojnę — nie mieli przeciwko sobie całego narodu, ba! — nawet nie całej armii, a tylko poszczególne, często odizolowane grupy i punkty oporu. PODBÓJ POZOSTAŁYCH CZĘŚCI GALILEI

W Galilei pozostały wolne jeszcze cztery twierdze, w tym trzy w tej jej części, która podlegała władzy Agryppy, umocnione jeszcze przez Józefa. W twierdzach podległych Agryppie doszło do zamieszek w tym samym czasie, gdy Wespazjan przebywał w gościnie u króla. Rzymianie natychmiast wysłali tam swoje oddziały — była to bowiem doskonała okazja do jeszcze ściślejszego sojuszu z Agryppą, a jednocześnie do dokonania następnych gra­ bieży (a z tego przecież żyło wojsko, z tego czerpano środki na nagrody dla żołnierzy). Pierwsza z tych twierdz, Tyberias (Tyberiada), doskonale umocniona, położona nad brzegiem Jeziora Tyberiadzkiego22, po drobnym incydencie z odebraniem pięciu Rzymianom koni, poddała się bez walki. Następnym punktem oporu była Tarichea (Tarychea). Do tego miasta (niestety słabiej umocnionego przez Józefa) przenieśli się powstańcy. Ale nie tylko niedokończone mury stanowiły słaby punkt obrony. Drugi, groźniejszy mankament to brak umocnień od strony jeziora, które było stosunkowo płytkie. Powstańcy starali się jeszcze przed walką zapobiec atakowi piechoty i jazdy rzymskiej poprzez płytkie wody, przygotowując dużą liczbę łodzi wyposażo­ nych w sprzęt odpowiedni do walki. Gdy wojska rzymskie podeszły pod mury i swoim zwyczajem przystąpiły do budowy obozu, powstańcy za­ atakowali jego budowniczych. W toku walki zniszczyli część wału obozowego i dopiero interwencja legionistów 22

Jezioro Genazeret — taką nazwę nosi ono w Piśmie Świętym

Nowego Testamentu.

stojących pod bronią23 zmusiła ich do wycofania się na jezioro, gdzie z bezpiecznej odległości razili przeciwników z łuków. Większa natomiast część powstańców ustawiła się w szyku na równinie przed miastem. Tam w pierwszym odruchu Wespazjan wysłał do walki tylko jazdę, dowodzoną przez jego syna — Tytusa, ubezpieczoną niewielkim oddziałem łuczników. Atak jazdy rzymskiej rozbił niekarny szyk powstańców, którzy, atakowani ze wszystkich stron, rzucili się do panicznej ucieczki. Ale wbiegających w bramy miasta powitały rzesze mieszkańców, którzy widząc klęskę, postanowili nie stawiać już oporu. Rozgardiasz w mieście wykorzystał Tytus i poprowadził swoich żołnierzy brzegiem jeziora do nieumocnionego skraju miasta. Wdzierające się rzymska jazda i piechota wywołały panikę. Powstańcy próbowali ratować się ucieczką na jezioro, wykorzystując do tego pozostawione łodzie. Udało się to tylko nielicznym. W tym samym czasie ci, którym atak rzymski odciął drogę ucieczki, ginęli w nierównej walce. Rzymianie nie oszczędzali nikogo — zbijano zarówno tych, którzy próbo­ wali jeszcze walczyć, jak i tych, którzy porzucili już broń i chcieli się poddać. Charakterystyczne jest tutaj zdanie zapisane przez kronikarza tej wojny: „W końcu Tytus po wytraceniu winowajców ulitował się nad mieszkańcami miasta i kazał zaprzestać rzezi”24. Już z tego zdania wynika jasno, że Józef, nazwany później Flawiuszem, wiedząc, komu zawdzięcza życie, wybiela postać zwycięzcy. Cieka­ we jest to, w jaki sposób Tytus był w stanie w ferworze walki rozpoznać, kto był winowajcą, a kto spokojnym mieszkańcem miasta, a w dodatku jeszcze przeciwnikiem powstania — przecież Rzymianie stosowali zasadę znaną z wielu wojen: zabijajcie wszystkich, bogowie (Bóg) 23 O budowie obozu na terenie nieprzyjaciela — zob. jeden z poprzed­ nich rozdziałów. 2 4 F l a w i u s z , Wojna..., s, 253.

rozpoznają naszych i jakoś im wynagrodzą tę śmierć — ale dosyć tej dygresji. Po zajęciu miasta na polecenie Wespaz­ jana otoczono je szczelnym kordonem, tak aby można było uchwycić tych, którzy chcieliby uciec, i ich pozabijać. Rankiem po bitwie Rzymianie postanowili rozprawić się z tymi, którzy schronili się na jeziorze — stanowili oni bowiem zagrożenie i nie można było ich pozostawić w spokoju. W szybkim tempie rzemieślnicy towarzyszący armii zbudowali dużą ilość tratw, na które „zaokrętowano” piechotę, i ta zaimprowizowana flotylla wypłynęła na jezioro. Z takim przeciwnikiem nie byli w stanie walczyć powstańcy, dysponujący małymi łódkami z jedynie kilku­ osobową załogą. Atakowani ze wszystkich stron, obrzucani włóczniami, nie mieli broni, która mogłaby równoważyć siłę rażenia broni rzymskiej. W tej bitwie na wodzie wytracono wszystkich, którzy byli na łodziach. Razem w walce o Tarycheę poległo sześć tysięcy siedmiuset ludzi25. Po bitwie Wespazjan dokonał sądu nad mieszkańcami miasta i tymi, którzy schronili się w nim w trakcie działań wojennych. Wszystkich przybyszów oddzielono od miesz­ kańców i pozornie zgodzono się puścić ich wolno, wraz z dobytkiem, do ich miejsc zamieszkania. Ale był to podstęp, który miał uspokoić stałych mieszkańców miasta. W rzeczywistości „Rzymianie obsadzili całą drogę aż do Tyberias, aby nikt nie mógł z niej zboczyć, i osaczonych wpędzili do miasta. (...) Wespazjan kazał (...) starców oraz niezdolnych do pracy w liczbie tysiąca dwustu ludzi stracić. Z młodszych wybrał sześć tysięcy najsilniejszych i wysłał ich na Istm do Nerona (Neron w tym czasie rozpoczął na Istmie Korynckim przekopywanie przesmyku w celu połą­ czenia Zatoki Korynckiej z Morzem Egejskim — uwaga moja). Pozostały tłum liczący trzydzieści tysięcy czterysta głów sprzedał, oprócz tych, których podarował Agryppie. 25

Tamże, s. 254-256.

Z jeńcami pochodzącymi z jego królestwa pozwolił mu postąpić wedle swej woli, ale król także ich sprzedał”26. Po tym zwycięstwie wolne od okupacji rzymskiej były już tylko dwa miasta, oba zamienione w twierdze. Pierwszą z nich, Gamalę, leżącą na ziemiach Agryppy, wzniesiono na stoku wysokiej góry w miejscu, gdzie zbocze tworzy garb i przypomina z daleka swym wyglądem wielbłąda. Po obu stronach zbocza i z jego przodu znajdują się przepaś­ ciste wąwozy. Miasto było dostępne tylko od strony góry, ale tam mieszkańcy, przygotowując się do walki, wykopali szeroką i głęboką fosę (nie ma jednak ideału — była ona pozbawiona wody). Samo miasto usadowione zostało na stromym zboczu w taki sposób, że domy zbudowano gęsto i jakby jedne nad drugimi, tworząc labirynt, zarówno na płaszczyźnie, jak i w pionie (niektóre domy zachodziły na siebie). Na samym szczycie garbu wzniesiono miejską cytadelę. Miasto dysponowało w obrębie murów niewielkim źródłem. Dowódca powstańców w mieście — Józef (niestety źródła nie podają jego rodowodu, a imię to było dość popularne), przygotowując się do obrony, pokrył je jeszcze siecią podziemnych chodników i rowami. Zgromadzeni w nim wojownicy udowodnili już, że był to silny punkt oporu — jeszcze przed przybyciem Rzymian obronili swe miasto przed wojskiem Agryppy; nieudane oblężenie zostało przerwane po siedmiu miesiącach walk, co jeszcze bardziej utwierdziło powstańców w wierze, że potrafią sprostać swoim przeciwnikom27. Pod tak umocnione miasto podeszła jednak armia inna niż żołnierze Agryppy — częściowo, choćby po cichu, sprzyjający swoim pobratymcom. Rzymianie, zbudowawszy obóz na szczycie góry, od razu przystąpili do systematycz­ nych prac oblężniczych. Wzniesiono wysokie wały, zasy­ pywano wąwozy i rowy. Cały teren wokół miasta otoczono 26 11

Tamże, s. 256. Tamże, s. 259-260.

posterunkami. Na stosunkowo szybko zbudowane wały i nasypy Rzymianie wprowadzili machiny oblężnicze. Obrońcy jak mogli utrudniali prace, niemniej jednak, gdy machiny rozpoczęły obstrzał murów, musieli się z nich wycofać. Użyte przez Rzymian tarany w krótkim czasie dokonały w umocnieniach wyłomów, przez które legioniści wdarli się do miasta. Obrońcy „pod naporem przeważających sił, które nacierały ze wszystkich stron, cofali się do wyżej położonych części miasta, po czym zawróciwszy nagle rzucili się na ścigających ich nie­ przyjaciół, spychali ich w dół ze stromej pochyłości i tam stłoczonych w wąskim i niedogodnym miejscu wybijali. Inni nie mogąc się bronić przed wrogiem atakującym z góry ani przedrzeć się przez szeregi swoich prących do przodu wskakiwali na dachy domów nie­ przyjacielskich, sięgały bowiem samej ziemi. Te prze­ pełnione ludźmi nie wytrzymały ciężaru i niebawem runęły. Zawalenie się jednego pociągało za sobą zapadanie się innych niżej położonych domów, a te z kolei dalszych, leżących pod nimi. W taki sposób zginęło mnóstwo Rzymian, którzy znajdując się bez wyjścia skakali na dachy, choć widzieli, że się walą. Niejeden znalazł grób w ruinach, wielu innych chciało wydobyć się spod nich, lecz nie pozwalały na to przygniecione części ciała, a najwięcej postradało życie wskutek duszącego kurzu”28. Dzięki takiemu zdecydowanemu działaniu powstańcy nie tylko zatrzymali natarcie Rzymian, lecz także zdołali nawet częściowo wyprzeć ich z miasta. W trakcie walki w niebezpieczeństwie znalazł się nawet sam Wespazjan. Ostatecznie Rzymianie pod koniec dnia wycofali się z miasta. Była to klęska Rzymian — w tej wojnie armia 28 Tamże, s. 260-261. Niestety, autor, wzorem annalistów rzymskich, nie podaje strat legionistów, ale musiały one być, sądząc po późniejszych wydarzeniach, na pewno duże.

Wespazjana nigdy dotąd nie cofnęła się, nie była zmuszona do odwrotu (a może nawet do ucieczki — bo i tak można nazwać to, co się wydarzyło). Aby zapobiec upadkowi ducha w wojsku, dowódca musiał przedsięwziąć działanie, które obecnie nazwalibyśmy psychologiczno-propagandowym. Wespazjan był zdolnym i dobrym wodzem, znał psychikę żołnierzy i wiedział, jak na nią oddziaływać, aby przełamać wrażenie klęski. Prze­ mowa, jaką wygłosił do swoich podwładnych, z uwagi na zawarte w niej argumenty, zasługuje na przytoczenie w całości: „Skoro zabiliście tyle tysięcy Żydów, teraz sami musieliście złożyć bogu wojny niewielki haracz. Jak tylko prostaczy umysł może pysznić się odniesionymi sukcesami, tak jedynie tchórz może tracić ducha w przeciwieństwach losu. W obu bowiem wypadkach szybko dochodzi do odwrócenia sytuacji i na miano dzielnego żołnierza za­ sługuje ten, komu powodzenie nie mąci trzeźwości, aby potem w chwilach niepowodzeń zdolny był zachować pogodę ducha. Tego, co się teraz stało (...) nie można składać na karb waszej słabości ani przypisać męstwu Żydów, bo przewagę im dało, a nam klęskę przyniosło po prostu położenie naturalne. I w tej sytuacji można wam zarzucić, że parliście naprzód z iście obłędnym zapałem. Bo kiedy nieprzyjaciele wycofali się do wyższych części miasta, trzeba było wam zatrzymać się i nie wystawiać się na niebezpieczeństwo zagrażające od góry, lecz zawład­ nąwszy Dolnym Miastem stopniowo wciągać cofających się do pozbawionej ryzyka i regularnej walki. Wy zaś w swoim niepohamowanym pędzie do zwycięstwa zapom­ nieliście o własnym bezpieczeństwie. Brak przezorności w walce i szaleńcza brawura obce są nam Rzymianom, którzy osiągamy sukcesy dzięki swemu doświadczeniu i porządkowi, natomiast są to cechy właściwe barbarzyńcom i one to właśnie dominują u Żydów. Musimy przeto powrócić do właściwej nam dzielności i raczej unosić się

gniewem niż tracić odwagę z powodu niezawinionej klęski. Niechaj każdy szuka najlepszej zachęty we własnej prawicy. W ten sposób pomścicie poległych i ukarzecie zabójców. Co do mnie, będę starał się tak jak teraz w każdej walce pierwszy prowadzić was na wrogów i ostatni schodzić z pola bitwy”29. Jeśli ta przemowa przytoczona jest dokładnie (a przecież ten, kto ją zapisał dla potomności, był obecny w trakcie jej wygłaszania — mógł więc ją dobrze zapamiętać, a może i zapisać), to na pewno nie nadawała się dla uszu żołnierzy sojuszników, a przede wszystkim żołnierzy Agryppy — prze­ cież to oni (tak jak i Arabowie czy Chalkidyjczycy) byli tymi barbarzyńcami, pozbawionymi w myśl słów Wespazjana rozsądku i przezorności. Przemowa ta pośrednio świadczy także o tym, że poniesiona klęska była na pewno duża. O stratach poniesionych w czasie tego szturmu i ich wpływie na morale Rzymian oprócz przemowy świadczyło też i to, że zaprzestano ataków, licząc na osłabienie przeciwnika poprzez wygłodzenie. Dla podniesienia morale wojska przedsięwzięto także wyprawę przeciwko dużej grupie Żydów (praktycznie bezbronnych), która schroniła się na górze Itabyrion. Tam, po wybiciu nielicznej grupki uzbrojonych, pozostałą część uchodźców zmuszono głodem i pragnieniem do poddania się. Ale Gamala, pomimo głodu i pragnienia, broniła się nadal. Nawet udany podkop pod jedną z wież, który spowodował jej zawalenie, nie na wiele przydał się Rzy­ mianom. Stopniowo jednak siły obrońców słabły. W czasie próby przebicia się przez pozycje rzymskie zginął dowódca obrony — Józef, zmarł też z ran jego zastępca Chares30. Ostateczny szturm na miasto poprowadził syn Wespaz­ jana, Tytus. Wczesnym rankiem wkroczył on z niewielką grupą żołnierzy przez wyłom do miasta, wybił zmęczonych 29

Tamże, s. 262. Zob. tamże, s. 264. Flawiusz podaje, że ten wódz, złożony chorobą, zmarł ze strachu. 30

strażników i rozpoczął planowe mordowanie obrońców i mieszkańców. Część z nich wycofała się do cytadeli na szczycie wzgórza w środku miasta i stamtąd stawiała jeszcze opór, staczając ze szczytu kamienie, które znacznie przerzedzały szeregi atakujących Rzymian. Walkę powstań­ com utrudniała znacznie nagła wichura. W trakcie tej burzy legioniści wdarli się wreszcie na szczyt. „I tak Rzymianie weszli na górę i szybko otoczyli Żydów, z których jedni bronili się, drudzy wyciągali ręce błagając o litość. Pamięć 0 ofiarach poniesionych w czasie pierwszego szturmu rozpaliła ich gniew na wszystkich. Osaczeni zewsząd 1 nie widząc ratunku dla siebie liczni mężowie żydowscy strącali swoje dzieci i żony i sami też skakali do wąwozu, który poniżej szczytu głęboko wrzynał się w ziemię. Wściekłość Rzymian okazała się jednak mniej groźna w skutkach niż szukanie na skutek desperacji samobójczej śmierci przez otoczonych; z ręki ich bowiem padło cztery tysiące, a tych którzy sami rzucili się w przepaść, znaleziono ponad pięć tysięcy. Nikt nie ocalał poza dwiema kobietami”31. Z przytoczonego fragmentu dzieła Flawiusza wynika dość jasno, że stara się usprawiedliwiać czyny Rzymian, a szczególnie Tytusa. Jakie znaczenie miało to, czy więcej Żydów zginęło z własnej ręki, czy od rzymskiego miecza, skoro zginęli wszyscy — gdy­ by nie była to zbyt okrutna ironia, można by stwierdzić, że samobójcy litowali się nad przemęczonymi Rzymianami i oszczędzali im trudu zabijania. Przecież nawet wtedy, gdy legioniści widzieli samobójcze skoki obrońców, nie przerywali mordowania, nie oszczędzając nawet dzieci. Dość dziwna jest też wzmianka, że ocalały jedynie dwie kobiety. Tak samo było w Jotapacie, tak będzie jeszcze raz. Czyżby wspomnienie, że oto uratowały się tylko kobiety, miało wskazać na jakąś ironię losu? 11

Tamże, s. 264.

Teraz Rzymianie mogli wysłać wojska, aby zająć ostatnie wolne miasto w Galilei, Gischalę, umocnioną przez jednego z przywódców sekty (stronnictwa?) zelotów, Jana, syna Lewiego. Gdy pod mury miasta podeszła grupa jazdy rzymskiej pod wodzą Tytusa, liczący około tysiąca ludzi powstańcy, widząc bezsens walki, zastosowali wybieg. Wezwani do poddania się, powiadomili Rzymian, że jest to ze względów religijnych niemożliwe, albowiem akurat był to dzień szabatu, a im nie wolno w taki dzień ani walczyć, ani też prowadzić rokowań pokojowych. Dlatego też prosili Tytusa o dzień zwłoki. Gdy zapadł zmrok, wykorzystali to, że pewni swego Rzymianie nie rozstawili straży wokół miasta, i wszyscy wraz z rodzinami (a także z częścią mieszkańców) opuścili miasto, kierując się do Jerozolimy (a była to spora odległość). W czasie ucieczki nastąpiło w szeregach uchodź­ ców rozprzężenie — zbrojni uciekali szybciej niż kobiety, dzieci i starcy, toteż ta grupa została porzucona na pastwę losu. Rano, gdy Rzymianie ponownie podeszli pod miasto i zorientowali się, co zrobili powstańcy, podjęli natychmiast pościg za uciekinierami. Dowódca powstańców wraz ze zbrojnymi uciekł, „ale z tych, którzy towarzyszyli mu w ucieczce, zabili około sześciu tysięcy, a bez mała trzy tysiące kobiet i dzieci okrążyli i uprowadzili. Tytus nie był rad z tego, że nie mógł natychmiast Jana ukarać za podstęp, lecz wielka ilość wziętych do niewoli i zabitych wystarczyła do uśmierzenia jego nie zaspokojonego gniewu”32. Tak wyglądała owa łagodność przyszłego cesarza. Teraz nareszcie Rzymianie stali się panami Galilei. Wespazjan dał swoim żołnierzom czas na odpoczynek. Jan z Gischali zaś wraz z częścią swych podwładnych dotarł do Jerozolimy i tam zaczął przedstawiać się jako prawdziwy bohater z Galilei — przeciwieństwo zdrajcy Józefa. 32

Tamże, s. 267.

NIESNASKI — WOJNA DOMOWA W JEROZOLIMIE. ZMIANY W RZYMIE. ROK CZTERECH CESARZY

WALKI WEWNĘTRZNE NA ZIEMIACH NIEZAJĘTYCH JESZCZE PRZEZ RZYMIAN

Przerwa w działaniach Rzymian przeciwko powstańcom nie stanowiła wcale wytchnienia dla Żydów. Arystokracja żydowska, przerażona poniesionymi klęskami, dążyła do zakończenia wojny. Ale w Jerozolimie powstańcy mieli przewagę, choć i oni byli ze sobą skłóceni. Prosty lud nie był w stanie zrozumieć, o co właściwie spierają się ich przywódcy. Na terenach Judei rozpanoszyło się wtedy mnóstwo różnych oddziałów zbrojnych, często mających na celu jedynie rabunek, tak że niejednokrotnie nie można było stwierdzić, kto z dowódców i członków takich oddziałów jest bojownikiem o wolność, a kto dąży tylko do własnej korzyści. Dlatego też gdy arcykapłan Ananos wezwał lud do walki przeciwko zelotom, którzy opanowali świątynię, duża część mieszkańców miasta ruszyła przeciwko nim. W ten sposób Żydzi, zamiast szykować się do walki z Rzymianami, rozpoczęli walki między sobą. W walce tej początkowo mieli przewagę zeloci, ale było ich za

mało, żeby rozstrzygnąć ją na swoją korzyść. Dlatego nie tylko nie pokonali niezadowolonych z ich działań, lecz także zostali ograniczeni w swoim terytorium, gdyż pod­ burzony lud opanował zewnętrzny dziedziniec świątyni i zepchnął ich do jej wewnętrznego dziedzińca. W toku tych walk coraz większą rolę zaczął odgrywać uciekinier z Galilei, Jan z Gischali. Dążąc do zdobycia władzy w mieście, udawał, w zależności od potrzeb, to zwolennika przeciwników wojny, to zwolennika zelotów. W końcu namówił zelotów do wezwania na pomoc Idumejczyków. Był to lud spokrewniony z Żydami (według legendy pochodzili od Ezawa, brata Jakuba), który został nawrócony na judaizm w II w. p.n.e. To z tego ludu wyszła ostatnia dynastia Izraela — dynastia herodiańska. Pomimo tego, że Idumejczycy stali się wyznawcami religii mojżeszowej stosunkowo niedawno, zeloci uznali, że mogą być oni cennym sojusznikiem, jeśli się tylko im wytłumaczy, że arcykapłani otumanili prosty lud i chcą się poddać Rzymianom1. Nadejście Idumejczyków spowodowało wzięcie w dwa ognie stronników arcykapłana. Nie pomogło zamknięcie przed nimi bram miasta. Zeloci, korzystając z niedbale pełnionych straży (wyznaczani do straży przedstawiciele arystokracji wynajmowali na noc zastępców) i z burzliwej nocy, otworzyli Idumejczykom bramy. Ci z kolei, oburzeni na mieszkańców, a szczególnie na arcykapłana Ananosa, nim wkroczyli do świątyni, rozpoczęli prawdziwe polowanie na zwolenników ugody. W toku walk w mieście zabitych zostało około dwunastu tysięcy mieszkańców, w tym arcykapłani Ananos i Jezus. Otrzeźwienie przyniosła dopiero parodia sądu, jaką sprawili zeloci, chcąc skazać na śmierć jednego z najbogatszych mieszkańców miasta (gdy sędzio­ wie go nie skazali, i tak został zamordowany). Po tej 1

M. H a d a s-L e b e 1, dz.cyt., s. 100.

zbrodni Idumejczycy opuścili Jerozolimę. Mimo to w mieś­ cie nie ustały walki, wzajemne mordy i rabunki. Kolejno do głosu dochodziły nowe stronnictwa, a na znaczeniu zyskał Jan z Gischali. Ten zdolny i przebiegły dowódca stopniowo zaczął wybijać się na przywódcę powstańców w Jerozolimie2. Poza Jerozolimą pojawił się też nowy ośrodek po­ wstania, tym razem założony przez sykariuszy. Ta po­ czątkowo niezbyt liczna i silna grupa, po opanowaniu Masady (górska twierdza na południe od Jerozolimy), w ich mniemaniu stanowiącej obiekt nie do zdobycia, stopniowo rosła w siłę. Wykorzystując bezczynność Rzy­ mian (o jej przyczynie wspomnimy dalej) i niesnaski w Jerozolimie, zwiększała swoje szeregi, przyjmując w nie także zwykłych rozbójników. Pojawiła się też nowa osoba pretendująca do odegrania ważnej roli. Był to Szymon, syn Giorasa z Gezary. Sprzymierzony początkowo z sykariuszami, po pewnym czasie zgromadził wokół siebie biedotę (w tym także niewolników, którym obiecał wolność). Dość szybko stwo­ rzył armię liczącą około dwudziestu tysięcy wojowników. W bitwie pod murami Jerozolimy pokonał armię złożoną ze stronników Jana i z zelotów, ale nie zdecydował się na zaatakowanie miasta. Chcąc zyskać łupy i sojuszników, armia Szymona wyprawiła się na Idumeę. W tym czasie w Jerozolimie arcykapłani i inni przedstawiciele arysto­ kracji, w poszukiwaniu sojuszników w walce przeciwko Janowi i zelotom, wezwali właśnie Szymona na pomoc. W ten sposób bez wysiłku, a w drodze pokojowej, stał się on panem prawie całej Jerozolimy. W rękach zelotów i sprzymierzonego z nimi Jana pozostała tylko świątynia. Walki w mieście, wzajemna stale rosnąca nienawiść, a zarazem stopniowo pojawiający się głód (bo kto miał 2

F l a w i u s z , Wojna..., s. 283-288.

uprawiać ziemię? — zresztą jeśli nawet ktoś to robił, to w wyniku ciągłych starć część plonów ulegała zniszczeniu) były na rękę Rzymianom i w znacznym stopniu osłabiały siłę powstania3. Ale widocznie tak musiało być. Na domiar złego w samym mieście doszło do następnego rozłamu. Na czele nowej grupy stanął pierwszy przywódca powstania w Jerozolimie — Eleazar. Miasto stanowiło swoisty przekładaniec. W samej świątyni, w jej wewnęt­ rznym okręgu usadowili się zwolennicy Eleazara, nato­ miast okręg zewnętrzny był w rękach Jana i zelotów, którzy panowali też częściowo nad Dolnym Miastem. Całe Górne Miasto i znaczna część Dolnego były we władaniu Szymona. Walki między tymi zwaśnionymi stronami powodowały zniszczenia w mieście; w trakcie potyczek, w wyniku pożarów, dochodziło często do zniszczenia zgromadzonych w mieście zapasów żywności4. Można jednak, wykazując czarny humor, stwierdzić, że te walki miały też i pozytywy. W ich trakcie poszczególne oddziały doskonaliły swoje umiejętności bojowe, a co chyba najważniejsze, nabierały determinacji — dla po­ szczególnych przywódców, a także dla ich żołnierzy, nie było już bowiem wyjścia — jeśli nie chcieli zostać wydani w ręce Rzymian lub ich zwolenników, musieli być gotowi do walki do końca. DZIAŁANIA ARMII RZYMSKIEJ NA PRZEŁOMIE 67 I 68 ROKU

Choć wydarzenia w Jerozolimie były wodą na młyn dla Rzymian i wielu rzymskich dowódców uważało, że należy je wykorzystać, zanim Żydzi się opamiętają, Wespazjan był innego zdania. Uważał, zresztą słusznie, że marsz na Jerozolimę stanowić będzie czynnik, który doprowadzi do zgody w mieście. Dlatego wolał poczekać na dalszy rozlew 1 4

Tamże, s. 297-302. Tamże, s. 311-313.

krwi i osłabienie w ten sposób sił powstańczych, tak aby uderzając na wycieńczonych wewnętrznymi walkami, od­ nieść sukces mniejszym kosztem. Taka decyzja okazała się słuszna. Nie oznaczała jednak całkowitej bezczynności armii rzymskiej. Wespazjan skierował się przeciwko innym ośrodkom powstańczym, dążąc do oczyszczenia sobie tyłów, tak aby w momencie, który uzna za stosowny do ataku na Jerozo­ limę, mieć bezpieczne zaplecze. Rzymianie wyprawili się na położoną na wschód od rzeki Jordan Gadarę (Gadorę), stolicę Perei, i po jej opanowaniu pozostawili za Jordanem tylko część wojsk (trzy tysiące piechoty i pięciuset jeźdź­ ców), a większością sił zawrócili do Cezarei Nadmorskiej. Oddział dowodzony przez Placidusa, prowadzący pościg za powstańcami zbiegłymi z Gadary, dognał ich pod umoc­ nioną miejscowością Betennabris, gdzie doszło do decydu­ jącej bitwy. Powstańcy, pokładający nadzieję w swojej przewadze liczebnej, „rzucili się na zastępy Placidusa. Te przyjmując pierwszy atak nieco cofnęły się, pragnąc tym manewrem wywabić ich dalej od murów, i po wyciągnięciu ich odpowiednio daleko okrążyli ich i obrzucili oszczepami. Tym, którzy próbowali się ratować ucieczką, drogę odcięła jazda, a piechota z furią wycinała zbite gromady. (...) Placidus, któremu najbardziej zależało na tym, żeby odciąć im drogę do wsi (Betennabris — uwaga moja), bez przerwy słał jazdę w tym kierunku, potem zawracając ją, zabijał tych, co się zbliżali (...). W końcu najodważniejsi przebili się siłą i uciekli pod mur. (...) Placidus przypuścił szturm i walcząc dzielnie aż do wieczora opanował mur i pokonał obrońców wsi. Cały tłum bezbronny wybito, a silniejsi ratowali się ucieczką. Żołnierze splądrowali domy, a wieś puścili z dymem”5. Uciekinierów ścigano aż 5

Tamże, s. 291.

do Jordanu — tylko nielicznym udało się przebyć rzekę i schronić w mieście Jerycho. Nad brzegiem Jordanu zginęło około piętnastu tysięcy powstańców i innych uciekinierów, do niewoli Rzymianie wzięli dwa tysiące dwieście ludzi6. W toku dalszych walk (choć trudno to nazwać walkami — było to w rzeczywistości wycinanie bezbronnych) oddział Placidusa opanował całą ziemię za Jordanem. Wespazjan w tym czasie otrzymał wiadomości z Rzymu. Wiedząc już teraz o buncie legionów w Galii przeciwko Neronowi, postanowił przyspieszyć działania wojenne, w dalszym ciągu koncentrując się na oczyszczaniu za­ plecza i stopniowym przybliżaniu swych wojsk do Jero­ zolimy. Wiosną 68 roku opanował Antypatrydę (ponownie się zbuntowała), spustoszył i opanował Tamnę, Liddę i Jamnie. W pobliżu znanej z działalności Jezusa Chrystusa miejscowości Emmaus pozostawił w obozie V legion z zadaniem obrony przejść do Jerozolimy. Z pozostałą częścią wojska pomaszerował na południe Judei i do Imudei. W trakcie tego marszu zabito ponad dziesięć tysięcy ludzi (w większości bezbronnych — celem było sterroryzowanie pozostałych mieszkańców), a do niewoli wzięto tylko tysiąc ludzi (jasno to wskazuje, jaki był cel tej wyprawy). Ten, w istocie, marsz śmierci zakończył się w Jerychu7. Kontynuując okrążanie Jerozolimy, Wespazjan założył obozy warowne w pobliżu miast Jerycho i Adida. Stamtąd wyprawił silny oddział wojska celem opanowania miej­ scowości Geraza, gdzie wymordowano około tysiąca młodych obrońców, a wszystkich pozostałych mieszkań­ ców wzięto do niewoli. Oddział ten przez pewien czas pustoszył okolice Jerozolimy, otaczając ją morzem ognia. 6 7

Tamże, s. 292. Tamże, s. 293.

WYDARZENIA W RZYMIE. ROK CZTERECH CESARZY. WESPAZJAN CESARZEM

W toku przygotowań do szturmu na stolicę powstania Wespazjan otrzymał wiadomość o zamordowaniu Nerona (jest to jakby wstęp do spełnienia przepowiedni Józefa o losie Wespazjana) i objęciu tronu przez Galbę. Wstrzymał więc działania wojenne i wysłał swego syna Tytusa do Rzymu po instrukcje, uznając tym samym nowego władcę. Ale Tytus nie zdołał dotrzeć do Rzymu na czas — po drodze dowiedział się o zamordowaniu Galby (który panował od 9 czerwca 68 r. do 15 stycznia 69 r.). Rzym wkroczył w ten sposób w rok czterech cesarzy. Następcą Galby na tronie rzymskim został Othon (od 15 stycznia do 16 kwietnia 69 r.). Na wieść o tej zmianie Tytus zawrócił do ojca do Judei. Ale i Othon nie panował długo — przeciwko niemu wystąpił dowódca wojsk w Dolnej Germanii — Witeliusz, już w styczniu 69 r. obwołany cesarzem przez część legionów (legiony w Ger­ manii, Galii i Brytanii). Nie zagrzał jednak długo miejsca na tronie. „1 lipca 69 roku prefekt Egiptu, Tyberiusz Juliusz Aleksander (przypominamy — Żyd odszczepieniec, były prokurator w Judei), stanął przed frontem dwóch legionów w ich wspólnym obozie pod Aleksandrią i ob­ wieścił żołnierzom, że od tej chwili mają nowego cesarza. Jest nim Flawiusz Wespazjan, dowódca wojsk tłumiących powstanie żydowskie w Judei. Legioniści odpowiedzieli gromkim okrzykiem i natychmiast złożyli przysięgę wier­ ności. W kilka godzin później równie ochoczo powitali proklamację zebrani na ogromnym stadionie obywatele Aleksandrii. Wczesnym rankiem 3 lipca w głównej kwa­ terze Wespazjana w Cezarei Nadmorskiej, u wybrzeży Palestyny, oficerowie i żołnierze sztabu oraz straży przybocznej stanęli (...) jak zwykle na codzienną odprawę. Gdy tylko pojawił się Wespazjan, powitali go zgodnym

okrzykiem Salve Imperator/; tytuł ten przysługiwał wów­ czas tylko cesarzowi”8. Jak doszło do spełnienia proroctwa Józefa? Postać i działania Witeliusza budziły powszechną niechęć. A już szczególne niezadowolenie przejawiali żołnierze w Judei. Nie chcieli oni „znosić rozpusty Witeliusza zamiast wstrze­ mięźliwości Wespazjana i wybrać na swojego władcę brutalnego tyrana zamiast dobrego wodza i człowieka bezdzietnego zamiast ojca. Pokój bowiem najlepiej może być zapewniony przez prawowite następstwo tronu. A jeśli sprawowanie władzy wymaga doświadczenia wieku, to mamy je w osobie Wespazjana, a jeśli młodzieńczej krzepkości —jest ona w osobie Tytusa”9. Namawiany (ale należy zadać sobie pytanie, czy trzeba było go namawiać) do objęcia tronu, Wespazjan, po uzyskaniu poparcia legionów w Egipcie, Judei i Syrii oraz legionów naddunajskich, nie wahał się zbyt długo. Do walki w jego imieniu wyruszyły legiony z Panonii i Mezji dowodzone przez Antoniusza Primusa. W bitwie pod Kremoną w dniu 27 października 69 roku Witeliusz został pokonany. W Rzymie walkę z Witeliuszem i jego stron­ nikami toczyli inni zwolennicy Wespazjana. Nominalnie kierował nimi drugi syn Wespazjana, Domicjan, ale fak­ tycznym przywódcą był namiestnik Syrii, Mucjanus. Sytua­ cja w Rzymie (państwie, nie mieście) nie była jednak najlepsza. Zamieszanie, które zapanowało w imperium, pragnęły wykorzystać także i inne podbite narody. W 69 roku wybuchło powstanie w Germanii i Galii, nazywane po­ wstaniem Civilisa (arystokraty z plemienia Batawów), który zamarzył o całkowitym wyzwoleniu Germanów i Galów i utworzeniu federacyjnego państwa galijsko-germańskiego. 8 A. K r a w c z u k , Poczet cesarzy rzymskich. Pryncypat, Warszawa 1986, s. 106. 9 F l a w i u s z , Wojna..., s. 303.

Do powstania przyłączyły się nawet rzymskie legiony (legion I, legion IV Macedonica i legion XVI Gallica) oraz większość stacjonujących na terenach objętych buntem oddziałów auxilia. Powstanie zostało stłumione dopiero przez wysłanego do Germanii i Galii — w myśl rozkazu wydanego przez Mucjanusa, sprawującego w Rzymie władzę w imieniu Wespazjana — zdolnego wodza i polityka Petiliusa Cerialisa. On to, stosując znaną rzymską zasadę „dziel i rządź”, przeciągnął na swoją stronę arystokrację galijską. Powstanie spowodowało zmiany w organizacji armii rzymskiej. Oddziały posiłkowe — auxilia —jako niepewne (znaczna ich część poparła powstanie Civilisa), od tej pory nie stacjonowały już na swoich rodzinnych ziemiach. Rozwiąza­ no także te legiony rzymskie, które przeszły na stronę powstańców. Znane mi źródła nie podają, co zrobiono z legionistami, ale znając zwyczaj panujący w armii rzym­ skiej, na pewno poddano ich decymacji (skazanie na śmierć co dziesiątego żołnierza), a ci, których nie zabito, po pozbawieniu stopni wojskowych i żołdu mogli zostać wcieleni z powrotem do armii z ciążącym na nich piętnem hańby albo (mało prawdopodobne, ale możliwe) sprzedani w niewolę10. Jednym z pierwszych kroków nowego cesarza, powzię­ tym jeszcze w Judei, było podziękowanie autorowi przepo­ wiedni o jego dojściu do władzy. „Przypomniał sobie bowiem (...) słowa Józefa, który odważył się jeszcze za życia Nerona nazwać go cesarzem. Przestraszył się na myśl 0 tym, że mąż ów pozostaje jeszcze u niego w okowach 1 wezwawszy Mucjanusa oraz innych wodzów i przyjaciół opowiedział dokładnie o jego dzielnych czynach (...) następnie o jego przepowiedniach, w które sam powąt­ piewał, uważając je za czyste wymysły podyktowane strachem; jednak czas i późniejsze wydarzenia udowodniły, że pochodziły z Bożego natchnienia. (...) Kazał przeto 10 M. J a c z y n o w s k a, Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1976, s. 239-242.

stawić przed sobą Józefa i uwolnić go z kajdan (...) stojący obok ojca Tytus rzeki doń: «Sluszne byłoby, ojcze, wraz z kajdanami zdjąć z Józefa także piętno hańby. Jeśli nie tylko uwolnimy go z więzów, ale i zniszczymy je, to stanie się równy temu, który nigdy nie był w okowach». (...) Wespazjan zgodził się na to i wtedy wystąpił pewien mąż, który rozciął łańcuch siekierą. W taki to sposób Józef otrzymał w nagrodę za przepowiednię pełnię praw obywa­ telskich”11. W taki sposób „narodził się” nowy obywatel rzymski, a kultura (a w szczególności historia) zyskała wielkiego twórcę. Z drugiej strony, naród żydowski ostate­ cznie uznał go za zdrajcę — ale to już inna historia. Nowy cesarz musiał udać się do Rzymu — należało w stolicy objąć władzę. Droga do Rzymu wiodła przez najważniejsze miasto Wschodu, które jako pierwsze uznało go za cesarza — Aleksandrię. Dotarł tam na przełomie 69 i 70 roku. Tam też otrzymał wieści z Rzymu, w tym najważniejszą dla niego wiadomość o ostatecznym poko­ naniu Witeliusza i o jego śmierci. Podczas pobytu w Aleksandrii, oprócz spraw wagi państwowej, takich jak zapewnienie dostaw egipskiego zboża do Rzymu, podatki, sprawy wojskowe (trwały powstania w Germanii i w Judei), nie zapominał także 0 tym, co ważne z punktu widzenia propagandowego. Trzeba było zasięgnąć rad różnych wyroczni, trzeba było pokazać, że z racji swych nadzwyczajnych zdolności zasługuje na tron (był przecież człowiekiem niskiego urodzenia). O tych czysto propagandowych posunięciach tak pisze historyk: „Podczas tych miesięcy, w których Wespazjan w Aleksandrii (...) bezpiecznej podróży morskiej oczekiwał, liczne zdarzały się cuda, które na łaskę niebios 1 jakowąś przychylność bóstw dla Wespazjana wskazywały. Pewien aleksandryjczyk (...) przypadł mu do kolan, prosząc 11

F l a w i u s z , Wojna..., s. 305.

(...) o uleczenie swej ślepoty, za wskazówką boga Serapisa (...) i błagał księcia, aby raczył jego lica i powieki wydzieliną ust pomazać. Inny, z bezwładną ręką, za radą tego samego boga, prosił cesarza, aby stopą na niego nastąpił. Wespazjan z początku ich wyśmiał (...) lecz (...) kazał ostatecznie lekarzom zbadać, czy taka ślepota i ułom­ ność dadzą się przy pomocy środków ludzkich pokonać. Lekarze rozmaicie wykładali (...). Więc Wespazjan, w tym przekonaniu, że dla jego szczęścia wszystko stoi otworem (...) wśród otaczającego go z napięciem tłumu żądania wykonuje. I natychmiast ręce wróciła władza, a ślepemu znowu dzień zajaśniał”12. Zadał też od razu w sanktuarium Serapisa pytanie o to, jakie jest jego przeznaczenie. Wróżby były dla niego oczywiście pomyślne. Sprawy związane z Judeą Wespazjan powierzył synowi Tytusowi. To on musiał zakończyć wojnę — zbyt długo już trwała. Jako doradcę wyznaczono mu człowieka, który zrobił wiele dla Wespazjana — wszak jako pierwszy obwołał go cesarzem — prefekta Egiptu, Tyberiusza Aleksandra. Nie była to postać nieznana Żydom — to przecież były prokurator Judei, znany z tego, że kazał ukrzyżować synów Judy Galilejczyka, ten sam człowiek, który w 66 roku, w czasie gdy w Judei wybuchło powstanie, krwawo rozprawił się z Żydami w Aleksandrii. Ale, co było dla Żydów najgorsze — to przecież także ich po­ bratymiec, to przecież Żyd, który porzucił wiarę, i, jak to zazwyczaj bywa z neofitami, po przyjęciu wierzeń pogań­ skich stał się największym wrogiem Żydów i religii mojżeszowej. I taki człowiek stał się doradcą młodego — ale już nauczonego, jak wycinać całe miasta, jak zabijać walczących o wolność i bezbronnych — wodza. W sztabie nowego wodza spotkali się dwaj ludzie, którzy z różnych powodów odstąpili od swoich — Tyberiusz 12

T a c y t , dz..cyt., s. 270-271.

Aleksander i Józef, syn Mattiasa (jeden dla kariery i bogac­ twa, drugi dla ratowania życia). To oni teraz doradzali nowemu wodzowi. Różne jednak były ich rady i motywy. Jeden radził, jak najskuteczniej siłą rozprawić się z po­ wstańcami, drugi mitygował, namawiał do litości, skłaniał pobratymców do poddania się. Los na jakiś czas ich połączył, ale nigdy nie zostali współpracownikami w walce z własnym narodem — ich cele były diametralnie różne, różnili się zarówno postawą, jak i poglądami. Flawiusz pozostał wyznawcą wierzeń religijnych swych pobratym­ ców, Tyberiusz był już, przynajmniej zewnętrznie, ale także mentalnie, Rzymianinem. Tytus, po otrzymaniu samodzielnego dowództwa, zabrał wojska zgromadzone w Egipcie i pospiesznym marszem wyruszył z powrotem do Judei. Wybrał do tego celu drogę lądową (część trasy dla przyspieszenia marszu przebyto na statkach rzecznych, płynąc w dół Nilu). Po przebyciu wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego pustyni na północ od półwyspu Synaj, wkroczyli na ziemie nominalnie leżące w prowincji Syria — do Gazy, Askalonu — by wreszcie po długim marszu dotrzeć do Judei. Stamtąd poprzez tereny już opanowane Tytus dotarł do punktu wyznaczonego jako miejsce zbiórki wszystkich wojsk — do Cezarei Nadmorskiej13.

13

F l a w i u s z , Wojna..., s. 307-308.

ROK 70. TYTUS DOWÓDCĄ. KIERUNEK I CEL — JEROZOLIMA

WYPRAWA NA JEROZOLIMĘ

Nowy dowódca armii w Judei, Tytus Flawiusz, zgroma­ dził w Cezarei potężne siły. Oprócz dotychczasowych trzech legionów, które walczyły już w tej wojnie pod dowództwem jego ojca, do armii dołączył legion XII Fulminata, ten sam, który w 66 roku został poważnie nadwątlony w walkach pod Jerozolimą (Rzymianami do­ wodził wtedy Cestiusz). Oprócz tego Tytus miał do swojej dyspozycji najemników z Syrii i wojska władców państw ościennych. Legiony zostały uzupełnione do pełnych stanów osobowych dzięki temu, że Tytus przyprowadził z Egiptu dwa tysiące legionistów, natomiast z ziem nad Eufratem przybyły trzy tysiące żołnierzy. Po zgromadzeniu wszyst­ kich wojsk i dokonaniu uzupełnień, przystąpiono do działań wojennych. Armia wyruszyła na Jerozolimę w trzech kolumnach. Pierwszą z nich stanowił legion V, maszerujący w kierunku Emmaus, a legion X pomaszerował w kierunku miasta Jerycho. Pozostałe siły pod osobistym dowództwem Tytusa wyruszyły w kierunku Tamny (a więc pomiędzy kolumnami

wymienionych wyżej legionów), przez tereny Samarii. Z uwagi na to, że przemarsz odbywał się na terenach co prawda już kilkakrotnie pustoszonych przez Rzymian, ale jednak na terytorium przeciwnika, był to pochód ubez­ pieczony. „Kiedy Tytus wkraczał w ziemię nieprzyjacielską, na czele postępowały wojska królewskie i sprzymierzone, za nimi oddziały do torowania drogi i wytyczania obozu, następnie juczne zwierzęta dźwigające bagaż dowódców. Poza ciężkozbrojnymi, stanowiącymi ich ochronę, jechał sam wódz w otoczeniu innych doborowych żołnierzy i oszczepników, a za nim jazda legionu. Ta miała swoje miejsce przed machinami, za nimi natomiast trybuni i dowódcy kohort z doborowymi żołnierzami. Następnie niesiono godła z orłem pośrodku, a poprzedzali je przynale­ żni do nich trębacze i dopiero po tych ciągnęła główna kolumna, rozwinięta w szeregi po sześciu ludzi. Z kolei postępowali słudzy każdego legionu poprzedzeni jucznymi zwierzętami, a na samym końcu po wszystkich wojska najemne i ostatnie oddziały stanowiące ich straż tylną”1. Takie uszykowanie wojska w marszu z jednej strony zabezpieczało przed nagłym atakiem (z przodu znajdowały się wojska lekkie, głównie jazda), z drugiej zaś strony chroniło podstawową siłę armii, jaką stanowili legioniści, przed atakiem szybkich i zwrotnych sił powstańców — głów­ ne uderzenie miały przyjmować początkowo wojska Agryp­ py, Heroda z Chalkis i innych władców, a więc to one były bardziej niż legioniści narażone na ataki i straty. Rzymianie liczyli na to, że w rozdartej wewnętrznymi walkami Jerozolimie nie dojdzie do porozumienia i w ten sposób uda się ją opanować bez większego wysiłku. Dlatego też znalazłszy się w pobliżu miasta, Tytus z oddziałem liczącym sześciuset jeźdźców pojechał na rekonesans pod miasto. Chciał sam się przekonać o wartości obwarowań, 1

Tamże, s. 315.

a także o panujących nastrojach. Być może przypuszczał, że mieszkańcy, na widok silnego podjazdu, sami otworzą bramy i poddadzą się. Jeśli rzeczywiście na to liczył, to srodze się zawiódł. Gdy podjazd prowadzony przez naczelnego wodza zbliżył się do murów miasta, „z bramy (...) wypadła chmara Żydów. Przebiwszy się przez jazdę stanęli oni frontem do tych, którzy jeszcze cwałowali (...) odcinając Tytusa z nieliczną garstką towarzyszy. (...) odwrót do swoich stał się niemożliwy, gdyż pośrodku stała masa nieprzyjaciół, a jego towarzysze na gościńcu już się wycofali. (...) Skoro Tytus zmiarkował, że ratunek jego zależy już tylko od osobistego męstwa (...) krzyknąwszy na towarzyszy, aby ruszyli za nim, pognał prosto na nieprzyjaciół pragnąc siłą utorować sobie drogę do swoich”2. Tytusowi udało się uniknąć śmierci, nie został nawet ranny. Flawiusz nie przytacza danych co do liczby rannych Rzymian, pisze tylko o tym, że dwóch z nich zginęło. Ta potyczka dodała ducha powstańcom. A tymczasem legiony, które nadeszły nocą, w ciągu dnia zostały rozmieszczone w kilku punktach, aby zbudować obozy i przystąpić do oblężenia. Legiony rozmieszczono w na­ stępujący sposób: na górze Skopos w odległości siedmiu stadiów3 od murów miasta założono obóz dla legionów XII i XV, z tyłu za nim w odległości trzech stadiów stanął obóz dla legionu V. Gdy w trakcie budowania obozów drogą z Jerycha nadszedł legion X, na miejsce obozu Tytus wyznaczył mu Górę Oliwną, odległą od miasta o sześć stadiów. Takie położenie obozu było pozornie najkorzystniejsze, gdyż wojska były oddzielone od miasta głęboką doliną o nazwie Cedron4. 2

Tamże, s. 315-316. Miara attycka i rzymska — 1 stadion równa się 177,6 m, a więc była lo odległość około 1250 m. 4 F l a w i u s z , Wojna..., s. 316. 3

Tymczasem w obliczu wroga w mieście zaprzestano waśni i zawarto, co prawda bardzo niepewny i wątpliwy, ni to rozejm, ni to sojusz. „Powstańcy patrząc z przeraże­ niem, jak Rzymianie rozbijali w trzech miejscach obozy, doszli do wątpliwej zgody i jęli szemrać (...) na co właściwie czekają i co ich opętało, że spokojnie przyglądają się, jak wznosi się trzy mury (...). Kiedy wróg — mówili — bez przeszkód wznosi naprzeciwko wały, oni siedzą osłonięci murami z założonymi rękami i odłożonym orężem (...). Takimi słowami zwoływali się i wzajem zagrzewali, po czym chwycili za broń i nagle uczynili wypad na dziesiąty legion. Przebiegłszy przez dolinę, z dziką wrzawą rzucili się na nieprzyjaciół, którzy budowali umocnienia. Ci zaś dla łatwiejszego wykonania zadania byli rozdzieleni na grupy i z tego względu przeważnie poodkładali oręż, gdyż przekonani byli, że Żydzi nie odważą się na wypad, a gdyby nawet porwała ich chęć uczynienia tego, to niezgoda stępi ich siłę uderzenia”5. Należy stwierdzić, że ze strony legionistów była to nie tylko lekkomyślność, lecz także poważne naruszenie dys­ cypliny — wszystkie rzymskie regulaminy działania, w tym zasady budowy obozowisk, zawsze nakazywały w czasie wznoszenia obozu na terenie przeciwnika pozostawić w pełnym pogotowiu, pod bronią, siły odpowiedniej wiel­ kości, tak aby być gotowym do walki w razie ataku wroga. Napaść całkowicie zaskoczyła legionistów. Bezbronni, ginęli pod ciosami przeciwników, a ci, którzy rozbiegli się po broń, także w części byli ranieni lub zabijani, nim zdołali się uzbroić. Nie zdołali także uszykować się do walki, a gdy udawało się im utworzyć małe grupy, byli otaczani przez powstańców i zaciekle atakowani. Zamęt, brak skoordynowanego dowodzenia, wreszcie przerażenie, jakie zaczęło ogarniać legionistów, spowodo­ 5

Tamże, s. 316-317.

wały opuszczenie obozu, co w dalszej walce w otwartym polu groziło nawet zagładą całego legionu. Gdy walka przybrała już obrót tak niekorzystny dla Rzymian, z pomocą pospieszył Tytus z doborowym oddziałem. Brak danych co do tego, jaki to był oddział, ale na podstawie opisu stoczonych walk można z całą pewnością przyjąć, że stanowiła go jazda. Uderzenie nowych sił, i to dowodzonych przez naczel­ nego wodza, zmieniło obraz walki. Tym razem to Rzymia­ nie, dysponujący przewagą — nie liczebną, ale uzbrojenia, wyszkolenia i sprężystości dowodzenia — odrzucili po­ wstańców za dolinę Cedron. Dalsza walka nie przyniosła jednak sukcesu żadnej ze stron. Rzymianie pozostawili na skraju doliny posiłki przybyłe z Tytusem (pozostał z nimi także sam Tytus) i część legionu, resztę odesłali do wykonywania dalszych prac przy budowie obozu. Takie zachowanie się przeciwnika zostało przez Żydów uznane za ucieczkę. Natychmiast dokonali oni — po wzmocnieniu się nowymi siłami przybyłymi z miasta — ponownego ataku na nieliczne siły rzymskiego ubez­ pieczenia. Pozostawieni na straży żołnierze dziesiątego legionu już raz przeżyli taki atak, dlatego też, nie czekając na to, aż dojdzie do zwarcia, w popłochu opuścili swoje stanowiska, pozostawiając bez wsparcia oddział posiłkowy z Tytusem na czele. Przyboczni wodza wraz z nim stawili zdecydowany opór, ale Żydzi, otoczywszy ich, większością sił omijali ten punkt i ścigali uciekających legionistów. Na widok uciekinierów budowniczowie obozu, mniema­ jąc, że z pola walki uszedł też wódz, ogarnięci paniką także podjęli próbę ucieczki. Na szczęście dla nich, ale przede wszystkim dla Tytusa, panika została opanowana, i Rzy­ mianie szybko wrócili do walki. Żydzi zaatakowani przez większość legionistów, uszykowanych już prawidłowo do bitwy, „walczyli cofając się krok po kroku, aż w końcu Rzymianie mając przewagę dzięki wyższemu stanowisku

wyparli wszystkich na dolinę. Tytus bezustannie nacierał na napastników przed sobą i cały legion znowu posłał do budowy obwarowania, sam zaś z tymi samymi co poprzed­ nio siłami osłaniał ich odpierając nieprzyjaciół. Tak więc, jeśli rzec prawdę, niczego nie dodając gwoli pochlebstwa ani nie ujmując z zawiści, to Cezar osobiście dwa razy wybawił legion z niebezpieczeństwa i umożliwił mu wznoszenie obwarowań bez przeszkód”6. Co można dodać do tego peanu na cześć wodza? Po pierwsze, zachowanie Tytusa w tej konkretnej sytuacji można by było nazwać nie tylko prawidłowym, lecz także i bohaterskim w przypadku dowódcy niższego szczebla dowodzenia, ale nie w przypadku naczelnego wodza — to było niepotrzebne narażanie swego życia, które nie przystoi wodzowi. Po drugie, ostatnie zacytowane zdanie jest po prostu pochlebstwem — ale jak inaczej ma się zachować autor, pisząc o swoim dobroczyńcy? Krócej o podejściu pod mury Jerozolimy i o stoczonych tam początkowo walkach pisze inny historyk: „Przeto Tytus (...) rozłożył się obozem przed murami Jerozolimy i ukazał miastu legiony do walki gotowe. Judejczycy pod samymi murami w szyku bojowym stanęli, zamierzając w razie powodzenia dalej śmiało się posuwać, a na wypadek odparcia — w pogotowiu mieć schronienie. Jazda, którą wraz z lekkozbrojnymi kohortami przeciw nim wysłano, walczyła bez rozstrzyg­ nięcia; potem nieprzyjaciel ustąpił i w następnych dniach serię częstych potyczek przed bramami wydał”7. W dostępnych źródłach nie spotykamy informacji o tym, czy i jaka kara za to zachowanie spotkała prostych legionistów i kadrę dowódczą X legionu. A przecież przewinienie było duże — niedopełnienie obowiązków przy budowie obozu (brak ubezpieczenia pracujących), ucieczka z pola walki, panika, porzucenie broni. W opisie 6 7

Tamże, s. 318. T a c y t , dz.cyt., s. 287.

walki widać tylko rolę Tytusa — a gdzie dowództwo legionu, gdzie trybuni, legaci? Za takie przewinienia karano za czasów republiki decymacją i rozwiązaniem legionu. A tu cisza. Można przyjąć, że Tytus nie chciał na początku swego dowodzenia sięgać po drastyczne środki dyscyp­ linujące, a także że nie chciał w obliczu tak zdeter­ minowanego przeciwnika stosować kary co prawda skutecz­ nej, wpływającej na pewno na podniesienie poziomu dyscypliny, ale skutkującej osłabieniem siły bojowej (gdyby poddał legion decymacji, to bez walki z przeciwnikiem straciłby około czterystu-pięciuset żołnierzy). Z pewnością jednak nie obyło się bez jakiejś kary — z tym tylko, że mogła to być kara materialna (obniżka żołdu, pozbawienie prawa do udziału w ewentualnych łupach). Po tych pierwszych atakach Żydów Tytus zmienił roz­ mieszczenie swoich wojsk tak, aby ze wszystkich stron mieć baczenie na mury miasta. Dlatego też przeniósł obóz XII i XV legionu na zachodnią stronę. Tym razem były to obozy, w których stało tylko po jednym legionie. Usytuo­ wano je naprzeciw narożnika trzeciego muru (wieży Psefinus) oraz naprzeciwko wież Hippikus i Fazael (czyli pod pierwszym murem). Oba obozy oddalone były od murów tylko o dwa stadia. Gdy przystąpiono do zmiany miejsc obozowania, Tytus, nauczony doświadczeniem z poprzed­ nich dni, po pierwsze przeprowadził dokładne rozpoznanie trasy marszu i jej przygotowanie. Po rozmieszczeniu jako ubezpieczenia oddziałów jazdy i lekkozbrojnych, pod ich osłoną wyrównywano teren. Zlikwidowano wszystkie ogro­ dy i sady leżące poza murami miasta, zasypano wszystkie doły, wąwozy i rowy, wycięto drzewa (drewno zużyte zostało do budowy machin bojowych), porozbijano wy­ stające odłamy skalne. Przemieszczenie wojska przebiegło w miarę spokojnie, ale już w trakcie prac przygotowawczych nie obeszło się bez zaczepek ze strony powstańców. Jedna z nich, połączona

z podstępem, warta jest szerszego omówienia. Pewnego dnia część Żydów, udająca przeciwników powstania — na których tak liczył Tytus, sądząc, że pomogą mu pokonać obrońców Jerozolimy — „wygnała” poza mury miasta dużą grupę ludzi i, obiecując otwarcie bramy, zwabiła pod nie dużą część legionistów (pomimo surowych podobno zakazów dowództwa), a tam natychmiast ich otoczyła. W walce z powstańcami Rzymianie znowu ponieśli dość duże straty8. Ponownie źródło nie podaje, jak były wysokie, musiały jednak być dotkliwe, skoro Tytus czuł się zmuszony do zebrania wojska i udzielenia mu surowej reprymendy, którą warto zacytować: „Żydzi, którymi kieruje sama rozpacz, wszystko czynią z rozmysłem i przezornością, urządzają fortele i zasadzki, a ich podstępnym działaniom towarzyszy także szczęście dzięki posłuszeństwu, wzajem­ nej życzliwości i zaufaniu. Natomiast Rzymianie, którym ono zawsze służyło ze względu na ich dobry porządek i posłuszeństwo dla wodzów, teraz wskutek postępowania, które jest tego zaprzeczeniem, dostają cięgi i przez swoją niepohamowaną chęć walki narazili się na porażkę i — co w tym jest najgorsze — ruszono do walki bez wodza i to na oczach Cezara. O jakże gorzko muszą wzdychać (...) zasady sztuki wojennej, jak gorzko wzdychać będzie ojciec mój, gdy dowie się, jaki cios mu zadano. Choć bowiem osiwiał na wyprawach wojennych, nigdy nie spotkało go nic takiego. Prawa wojenne zawsze karzą śmiercią takich, którzy dopuszczają się nawet niewielkiego naruszenia karności, a teraz muszą patrzeć jak złamał ją cały oddział. Ale ci nazbyt porywczy awanturnicy rychło się przekonają, że u Rzymian za hańbę poczytuje się nawet zwycięstwo, jeśli odniesione będzie bez rozkazu”9. Ale rychło się okazało, że była to groźba, za którą nie poszedł czyn. Tytus uległ bowiem w obliczu wroga po raz drugi i, za namową 8 9

F l a w i u s z , Wojna..., s. 319-320. Tamże, s. 320-321.

swoich doradców oraz wskutek próśb żołnierzy, nie spełnił groźby zawartej w przemówieniu. Flawiusz, wiedziony zarówno przyjaźnią, jak i wdzięcznością dla Tytusa, wyjaś­ nia odstąpienie od kary wspaniałomyślnością. Raczej jednak należałoby przyjąć, że była to czysta i zimna kalkulacja — legioniści nie byli pewni, czy kara została cofnięta, czy tylko odroczona w czasie, wiedzieli jednak, że teraz muszą być czujni i posłuszni i że po raz trzeci nie uda się już uniknąć kary. JEROZOLIMA — MIASTO I TWIERDZA. OPIS ZABUDOWY I UMOCNIEŃ

Jerozolima, od stuleci stolica państwa żydowskiego, początkowo obejmowała swoją zabudową dwa wzgórza. Na pierwszym z nich, najwyższym, nazwanym przez Dawida (drugiego z historycznych królów Izraela) Zam­ kiem, a przez mieszkańców Górnym Rynkiem (lub Górnym Miastem), zbudowana była najstarsza część miasta. Niższe wzgórze, noszące nazwę Akra, zabudowane było tak zwanym Dolnym Miastem. Później, za czasów dynastii machabejskiej (asmonejskiej, hasmonejskiej — takie też nazwy tej dynastii występują w historii), zabudowano (po częściowym zniwelowaniu) trzecie wzgórze, oddzielające miasto od świątyni. W okresach późniejszych (koniec panowania Machabeuszy) miasto rozrastało się w kierunku północnym, tak że w czasie bezpośrednio poprzedzającym powstanie obejmowało obszar dwa razy większy niż pod koniec II w. p.n.e. Te nowo zabudowane obszary obej­ mowały czwarte wzgórze, nazywane Bezeta — czyli Nowe Miasto. W obrębie miasta, na jego południowym krańcu, znajdowały się źródło słodkiej wody i sadzawka, zwane Siloe10. Tamże, s. 321-322.

Z uwagi na to, że miasto budowano częściami w stosun­ kowo dużych odstępach czasu, miało ono obwarowania pochodzące z różnych okresów, a poszczególne jego części były od siebie oddzielone przez mury wybudowane po­ przednio. Józef Flawiusz podaje, że „Miasto obwarowano trzema murami oprócz miejsc, gdzie broniły dostępu przepastne wąwozy, gdyż tam wystarczył jeden”11, ale w szczegółowym opisie (być może jest to błąd tłumaczenia) pisze o tych murach w taki sposób, jakby to były oddzielne obwałowania, obejmujące pojedynczo powstające nowe dzielnice. Dlatego też, aby nie zaprzeczać samemu sobie, przyjmuję opis Flawiusza, tak jakby każdy z murów, 0 których pisze, był murem pojedynczym. W celu uniknięcia problemów z rozpoznaniem budowli, przedstawimy opis budowli obronnych, cytując dosłownie człowieka, który wychował się w Jerozolimie, a w dodatku był naocznym świadkiem jej oblężenia. „Z owych trzech murów ten najstarszy był niezmiernie trudny do zdobycia, gdyż wzgó­ rze, na którym go zbudowano, wzbijało się ponad wąwo­ zami. Poza tym korzystnym położeniem naturalnym miał jeszcze bardzo mocną konstrukcję (...). Zaczynał się na północy od wieży Hippikus i ciągnął się do Ksystos, a następnie dochodził do siedziby Rady i kończył się przy zachodnim krużganku świątyni. W drugim, zachodnim kierunku biegł, zaczynając się w tym samym punkcie, przez miejsce zwane Betso (...) następnie zwracał się na południe (w tym miejscu występuje jakiś błąd lub brak w tekście części opisu — uwaga moja) powyżej źródła Siloe (gdyby tak było, to źródło znajdowałoby się poza obrębem miasta, a przecież było ono w granicach miasta 1 w trakcie oblężenia dostarczało ponad połowy potrzebnej wody — uwaga moja), skąd znowu zakręcał na wschód do stawów Salomona i wiódł aż do (...) miejsca, które nazywa " Tamże, s. 321.

się Oflas (Ofel — nazwa używana zamiennie — uwaga moja), i łączył się ze wschodnim krużgankiem świątyni. Drugi mur miał początek przy bramie noszącej nazwę Gennat (tuż przy wieży Hippikus — uwaga moja), zbudo­ wanej w pierwszym murze, i okalał tylko północną część miasta dochodząc do Antonii (zamek zbudowany w celu uzyskania przez Rzymian kontroli nad świątynią; ponadto należy zaznaczyć, że mur ten nie obejmował całej części północnej miasta — uwaga moja). Trzeci mur zaczynał się przy wieży Hippikus, skąd prowadził na północ do wieży Psefinus, następnie ciągnął się naprzeciwko grobowców Heleny (czyli skręcał na wschód — uwaga moja) (...) i dalej przez groby królewskie i skręcał koło narożnej wieży naprzeciwko tak zwanego «Grobu Folusznika» (niedaleko góry Skopos — uwaga moja) i łącząc się ze starym murem kończył się w dolinie zwanej Cedron”12. Trzeci mur budowany był już za czasów panowania Agryppy I (czyli za pełnej podległości Rzymowi, w czasach panowania cesarza Klaudiusza), więc nie został ukończony z obawy przed podejrzeniami, że przygotowywany jest na wojnę z Rzymem. Wznoszony był z dopasowywanych głazów o grubości dziesięciu łokci (1 łokieć równał się 0,44 m), czyli ponad czterech metrów. Już w trakcie powstania podwyższono mur do dwudziestu łokci — czyli do prawie dziewięciu metrów — a jeśli doliczyć blanki, to był on wysoki na ponad dziesięć metrów. Na murach w nieregularnych odstępach wzniesiono wieże. Trzeci, najmłodszy mur miał tych wież dziewięć­ dziesiąt, mur wewnętrzny (najkrótszy) — czternaście, natomiast najstarszy mur był wzmocniony sześćdziesięcio­ ma wieżami. Większość wież, zbudowanych na podstawie czworokąta, wznosiła się ponad mur na wysokość dwu­ dziestu łokci (ich szerokość to także dwadzieścia łokci). Na 12

Tamże, s. 322.

górze każda wieża miała pomieszczenia mieszkalne i kom­ naty, a nad nimi cysterny do zbierania wody. Ale kilka wież wyróżniało się wysokością i masywnością. Były to: wieża Psefinus, wysoka na siedemdziesiąt łokci (prawie 30 m), wieża Hippikus wysoka (w części litej) na trzydzieści łokci i szeroka i długa na dwadzieścia pięć łokci; nad częścią litą znajdowała się cysterna na wodę o głębokości dwudziestu łokci, a nad nią pomieszczenie wysokie na dwadzieścia pięć łokci. Powyżej tych pomieszczeń dookoła wieży były umieszczone dwułokciowe wieżyczki i trzyłokciowe blanki, tak że cała wieża liczyła osiemdziesiąt łokci (34 m). Kolejna wieża, Fazael, miała w swej masywnej części po 40 łokci szerokości, długości i wysokości, nad częścią masywną wznosił się krużganek, a pośrodku kruż­ ganku wzniesiona była druga wieża mająca w środku komnaty i łaźnie, przypominające pomieszczenia pałacowe. Całość konstrukcji wynosiła 90 łokci (prawie 40 m). Ostatnia wieża, Mariamme, o łącznej wysokości pięć­ dziesięciu pięciu łokci, wyposażona była jak pałac13. W stary mur wpasowany był pałac Heroda, obwarowany murem na wysokość trzydziestu łokci, z ozdobnymi wieżami, częściowo uszkodzony na początku powstania (wypalone wnętrza, ale mury zewnętrzne nie były uszko­ dzone)14. Całe miasto zabudowane było ciasno stłoczonymi doma­ mi, rozmieszczonymi wzdłuż wąskich uliczek. Nie brakło w nim jednak wolnych przestrzeni, wykorzystywanych do handlu i dla zgromadzeń (w trakcie ważniejszych świąt do miasta schodziła się prawie cała społeczność żydowska — przykładowo podczas takiego święta w 65 roku w Jero­ zolimie było ponad trzy miliony ludzi, zarówno miej­ scowych, jak i przyjezdnych)15. 11

Tamże, s. 322-324.

14

Tamże, s. 324-325.

15

Tamże, s. 178.

Opis krótszy, ale też podkreślający walory obronne Jerozolimy, przedstawia nam historyk rzymski: „Lecz wysoko położone miasto umacniały nadto forty i potężne konstrukcje, które by dostatecznie mogły je nawet wtedy obronić, gdyby na równinie leżało. Wszak dwa jego niezmiernie wyniosłe wzgórza zamknięte były murami, które sztuka skośnymi albo wklęsłymi do wewnątrz uczy­ niła, aby oblegający mieli boki na pociski odsłonięte; krawędzie skały były strome, wieże zaś tam, gdzie góra przychodziła z pomocą, wznosiły się do wysokości sześć­ dziesięciu stóp, a do stu dwudziestu stóp w zagłębieniach (jedna stopa równa się 0,296 m, a więc według tego opisu wieże miały od około 18 m do 36 m, czyli mniej więcej tyle, ile w opisie Flawiusza — uwaga moja) — z wyglądu podziwu godne i z dala na nie patrzącym równie wysokie. Innymi wewnątrz murami był pałac królewski obwiedziony, a w oczy rzucała się swym szczytem wieża Antońska (czyli zamek Antonia — uwaga moja) (...). Było w mieście źródło z nigdy nie wysychającą wodą, podziemne w górach katakumby, stawy i cysterny dla przechowywania wody deszczowej. Założyciele przewidywali częste wojny wsku­ tek odmiennych swego narodu obyczajów: stąd wszystko na wypadek długiego nawet oblężenia urządzone było”16. Należy tylko jeszcze powiedzieć, w jaki sposób wzniesiono te mury i co było materiałem do ich budowy. W czasach, w których wznoszono takie budowle obronne, często zwane cyklopowymi, podstawowym surowcem były cegły (z suro­ wej, suszonej naturalnie gliny lub z gliny wypalanej), kamienie (obrobione lub o kształcie naturalnym), ziemia i drewno. Z informacji zawartych w źródłach wynika, że w Jerozolimie był to kamień obrabiany, stosowany w postaci dużych bloków o przekroju prostokąta (o wymiarach 4 na 4 m lub 5 na 21 m). Spoiwem stosowanym w Jerozolimie 16

T a c y t , dz.cyt., s. 287-288.

był na pewno asfalt (bliskość Morza Martwego, nie bez racji zwanego także Jeziorem Asfaltowym), który podgrzany stanowił doskonałe lepiszcze. Mury, dobudowywane lub podwyższane tuż przed oblężeniem lub w jego trakcie, a także uzupełniane prowizorycznie w miejscach wyłomu, były stawiane prawdopodobnie bez spajania (dopasowane kamienie mogły być łączone metalowymi klamrami, ale częściej nadzieję na ich nienaruszalność pokładano w ich wadze, wielkości i kształcie). Niezbyt jasny zapis u Fla­ wiusza o ilości murów17 może sugerować, że w niektórych miejscach mógł to być rzeczywiście mur potrójny lub podwójny — znane są takie mury obronne w starożytności, zbudowane na przykład wokół Kartaginy czy Argos w Gre­ cji albo w Suzie (Persja). Mógł też być to mur złożony z kilku warstw (nie tylko na wysokość, lecz także i na szerokość). Przykładowo mur Kartaginy był potrójny, a mury drugi i trzeci były całkowicie kamienne (trzeci był tak gruby, że mieścił w sobie koszary i stajnie dla słoni bojowych). W innych starożytnych twierdzach budowano mury, których grubość wynosiła od jednej trzeciej do dwóch trzecich wysokości, a często przestrzeń między jednym a drugim murem wypełniano ubitą ziemią lub gliną. Tak też mogły wyglądać mury Jerozolimy18. ŚWIĄTYNIA W JEROZOLIMIE

Osobną, wcale niemałą część miasta stanowiła świątynia. Z uwagi na jej znaczenie państwowotwórcze, jak i religijne — stanowiła wszak najważniejsze miejsce na ziemi dla każdego prawowiernego Żyda — jej opis pozostawiam całkowicie w rękach potomka rodu kapłanów żydowskich, 17 Zob. zacytowany wyżej wielokrotnie przytaczanego dzieła. 18

opis

pochodzący

ze

strony

321

jego

O sposobach budowy twierdz w starożytności zob. R. B o c h e n e k ,

Od muru chińskiego do linii Maginota, Warszawa 1964, s. 26-33.

wyznawcy tej religii, człowieka, który na własne oczy widział świątynię przed jej całkowitą zagładą, i to świątynię w wersji zbudowanej przez Heroda Wielkiego, a więc zgodnie uznaną za najpiękniejszą i najbogatszą: „Świątynia (...) była wzniesiona na potężnym wzgórzu, lecz pierwotnie płaszczyzna na jego szczycie ledwie wystarczała na zbudo­ wanie Przybytku i ołtarza, gdyż dokoła kończyła się na ścianach przepaścistych i stromych. (...) W ciągu następnych wieków jednak lud stale dosypywał ziemi i tak wzgórze wyrównano i poszerzono. (...) Następnie poprowadzono u podnóża mur z trzech stron (z czwartej strony wykorzys­ tano mur obronny miasta — uwaga moja) dookoła i wyko­ nano dzieło, które przeszło wszelkie oczekiwania. Zabrało im to całe wieki i pochłonęło wszystkie skarby święte, które zgromadzono z danin przysyłanych ku chwale Bożej (...). Następnie otoczono murem górne dziedzińce i dolną część świątyni. Tam, gdzie jej fundamenty były najniżej położone, mur miał trzysta łokci wysokości (czyli 132 m -— uwaga moja), a w niektórych miejscach podciągnięto go jeszcze wyżej. (...) Do budowy użyto głazów skalnych, mierzących po czterdzieści łokci. (...) Tak potężnych fundamentów godne były spoczywające na nich budowle. Wszystkie krużganki były dwurzędowe; kolumny ich — monolity z bielutkiego marmuru — były na dwadzieścia pięć łokci wysokie, a wieńczył je sufit kasetonowy z drzewa cedrowego. Ich naturalna wspaniałość, doskonała obróbka i świetne dopasowanie dawały imponujący widok, choć krużganki te nie upiększały na zewnątrz żadne malowidła czy rzeźby. Miały trzydzieści łokci szerokości, a ogólny ich obwód wynosił, jeśli wliczyć w to także Antonię, około sześć stadiów. Otwarty dziedziniec, który był wyłożony różnymi kamieniami, mienił się cały barwami. Jeśli się szło przezeń ku drugiej świątyni, spotykało się na drodze otaczającą ją kamienną balustradę wysoką na trzy łokcie (...). Na niej w równych odstępach były umieszczone

tablice obwieszczające — jedne pismem greckim, drugie łacińskim — prawo oczyszczenia, które zabraniało komu­ kolwiek obcemu wstępu do miejsca świętego; drugi bowiem okręg nazywał się świętym. Wstępowało się doń (...) po czternastu schodach. Górna płaszczyzna miała kształt czworokąta i otoczona była własnym murem, który miał (...) czterdzieści łokci wysokości (...). Poza czternastoma schodami znajdował się jeszcze odstęp od muru, który liczył dziesięć łokci i stanowił taras (...). Stąd znowu inne pięciostopniowe schody prowadziły do bram, których było osiem od północy i południa — po cztery z każdej strony — a dwie jeszcze musiano postawić od wschodu. Ponieważ po tej stronie było odgrodzone murem osobne miejsce dla niewiast dla oddawania czci Bogu, potrzeba było drugiej bramy, którą zbudowano naprzeciwko pierwszej. Także po innych stronach były bramy —jedna od północy, druga od południa — które prowadziły do dziedzińca niewiast. Tym bowiem nie wolno było wchodzić innymi bramami ani też przez własną bramę wyjść poza oddzielający mur. (...) Na zachodniej ścianie dziedzińca nie było żadnej bramy, lecz wzniesiono tam mur, który ciągnął się bez żadnej przerwy. Dachy krużganków, które stały między bramami po we­ wnętrznej stronie muru (...) wspierały się na przepięknych i wysmukłych kolumnach. (...) Z owych bram dziewięć pokryto całkowicie złotem i srebrem, a tak samo ościeżnice i nadproża; ale jedna (...) zbudowana była z brązu korynckiego i daleko przewyższała wartością tamte (...) bramy miały takie same rozmiary, a jedynie ta, która znajdowała się poza bramą koryncką i otwierała się od dziedzińca niewiast (...) była znacznie większa. Sięgała bowiem na wysokość pięćdziesięciu łokci, a jej wierzeje czter­ dziestu łokci i miała drogocenną ozdobę, ponieważ po­ krywały ją grube płyty ze srebra i złota. Zaopatrzył dziewięć bram w to pokrycie Aleksander, ojciec Tyberiusza (był to prawowierny Żyd, gorliwy wyznawca

religii mojżeszowej, a zarazem ojciec prefekta Egiptu — wstawionego bezwzględnym stłumieniem buntu Ży­ dów w Aleksandrii, tego samego człowieka, który ob­ wołał Wespazjana cesarzem i był doradcą Tytusa w trak­ cie oblężenia Jerozolimy — uwaga moja). Do (...) Przybytku, tej najświętszej części świątyni, prowadziło w górę dwanaście schodów. (...) Pierwsza jego brama była wysoka na siedemdziesiąt łokci i na dwadzieścia pięć szeroka, ale nie było w niej żadnych podwojów: ukazy­ wała bowiem, że niebo jest niewidzialne, lecz nie zamknięte. Przez nią można było widzieć od zewnątrz pierwszy budynek (...). W oko widza wpadało też otoczenie wewnętrznej bramy (...). Przybytek (...) miał dwa piętra, lecz tylko pierwszy budynek widoczny był od podnóża aż do szczytu. Wznosił się (...) na dziewięć­ dziesiąt łokci, długości zaś miał pięćdziesiąt, a szerokości dwadzieścia. Brama otwierająca wstęp do budynku była (...) cała pokryta złotem (...). Miała nad sobą także złoty krzew winny, z którego zwisały winogrona wielkości człowieka”19. Już tylko ten opis budzi podziw, a jakiż musiał być podziw tych, którzy mieli możliwość oglądać świątynię na żywo. A zarazem jaką zawiść i żądzę rabunku musieli odczuwać nieprzyjaciele Żydów. Dlatego też nie można się dziwić, że legioniści Tytusa byli tak ochoczy do oblężenia (czekały tam przecież wielkie łupy). Ale nie mniejsze bogactwo kryło się w wewnętrznej części świątyni. Po wejściu przez złote wrota napotykano obicia z tkanin o niespotykanym bogactwie, a zarazem mające znaczenie mistyczne: „Szkarłat zdawał się wyob­ rażać ogień, białe płótno lniane — ziemię, błękit — powiet­ rze, purpura — morze. (...) Na tkaninie przedstawiono całe sklepienie niebieskie oprócz obrazów zwierzyńca”20. 19

Flawiusz,

20

Tamże, s. 328.

Wojna..., s. 325-327.

Wnętrze Przybytku podzielone było na dwie części. W pierwszej znajdowały się: siedmioramienny świecznik, cały ze złota, symbolizujący swymi ramionami siedem znanych wówczas planet; stół chlebowy z dwunastu leżą­ cymi na nim chlebami, symbolizujący koło zodiaku i rok (chleby to miesiące); ołtarz kadzielny, na którym stało trzynaście rodzajów kadzideł pochodzących (według prze­ kazu) z morza, pustyni i ziemi zamieszkałej, i który miał unaoczniać, że wszystko na ziemi, w powietrzu i w wodzie pochodzi od Boga i jest dla Boga. Natomiast wewnętrzna część była oddzielona kotarą. Nikomu nie wolno było do niej wchodzić ani nawet zajrzeć. Nosiła ona nazwę miejsca „świętego świętych” i była całkowicie pusta21. Pierwotnie, jeszcze w czasach Salomona, przeznaczona była do przechowywania Arki Przymierza, ale ta zaginęła prawdopodobnie w czasie najazdu babilońskiego. W świątyni — odbudowanej po powrocie z niewoli babilońskiej, a następnie rozbudowy­ wanej za czasów dynastii Machabeuszy, a wreszcie prak­ tycznie zbudowanej ponownie za panowania Heroda Wiel­ kiego — pozostawiono miejsce na Arkę, tak jakby tam stała. Nie może więc dziwić stwierdzenie Tacyta, że gdy „Gneus Pompejusz Judejczyków poskromił i prawem zwy­ cięzcy do świątyni wkroczył; odtąd było wiadome, że nie ma tam żadnego bóstw wyobrażenia, że sanktuarium jest puste i żadnych tajemnic nie kryje”22. Zewnętrznie budynek Przybytku zachwycał bogactwem — co nie było pokryte złotem, wykonane było z białego kamienia. Przed budynkiem stał ołtarz wysoki na piętnaście, a długi i szeroki na pięćdziesiąt łokci. Na nim to składano ofiary ze zwierząt i inne. Taka świątynia zasługiwała na pewno na miejsce w wy­ kazie cudów świata starożytnego — jeśli starożytni jej tam 21

Tamże, s. 328.

22

T a c y t , dz.cyt., s. 285.

nie umieścili, to właśnie z tego powodu, że ci, którzy ją wybudowali, wyznawali religię niezgodną z innymi już znanymi. Wszystkie ościenne ludy wyznawały przecież zrozumiałe religie, zawsze czczące wielu bogów, których przedstawiano (w rzeźbie, malarstwie) albo pod postacią zbliżoną do ludzi, albo zwierząt. Żydzi wierzyli zaś w Boga, którego nie wolno było w żaden sposób przedstawiać — a w dodatku tylko w jednego. Stąd wrogość i prze­ śladowania, stąd odmienność wyznaczająca granicę, jakiej Żydowi nie wolno było przekroczyć w stosunkach z innymi ludźmi, a wyznawcom innych religii w kontaktach z prawo­ wiernymi Żydami. Do dzisiejszych czasów ze świątyni rozbudowanej za czasów Heroda przy olbrzymim wysiłku zarówno ludzkim, jak i finansowym, przetrwała tylko część muru, nazywana przez Żydów Ścianą Płaczu.

OBLĘŻENIE JEROZOLIMY

LICZEBNOŚĆ ARMII POWSTAŃCZEJ, JEJ PODZIAŁ I ROZMIESZCZENIE

Armia powstańcza zgromadzona w Jerozolimie podlegała początkowo trzem różnym dowódcom i (tak można stwier­ dzić) wyznawała trzy różne poglądy, zarówno (jak na­ zwalibyśmy to dzisiaj) ideologiczne, jak i na sposób prowadzenia wojny. Dlatego też poszczególne grupy po­ wstańców, jeśli nawet nie prowadziły ze sobą walki (tej zaprzestały w obliczu wspólnego zagrożenia), to odnosiły się do siebie wrogo, żywiąc ciągle obawę zarówno przed wrogiem zewnętrznym (Rzymianami), jak i wewnętrznym (każda grupa obawiała się ataku ze strony pozostałych). W wyniku porozumienia między zelotami, którymi dowodził pierwszy wódz powstania Eleazar, a zwolennikami Jana z Gischali, obie te grupy połączyły się ze sobą. W ten sposób miasto zostało podzielone na dwie strefy wpływów. Najliczniejszą armią dowodził Szymon, syn Giorasa, nazywany przez Józefa Flawiusza rozbójnikiem (był on członkiem ugrupowania zwanego sykaryjczykami, sykariuszami). W jej skład wchodziło dziesięć tysięcy bojowników żydowskich i pięć tysięcy sprzymierzonych z nimi Idumej-

czyków (o tym ludzie wspominałem już wcześniej), dowo­ dzonych przez Jakuba i Szymona. Oba człony armii (Żydzi Szymona i Idumejczycy) podzielone były na mniejsze oddziały liczące po dwustu ludzi. Armia ta zajmowała całe Górne i Dolne Miasto. Pozostałą część miasta wraz ze świątynią zajmowali armia Jana z Gischali, licząca sześć tysięcy ciężkozbrojnych, podzielonych na oddziały liczące po trzystu ludzi, i zeloci Eleazara w liczbie dwóch tysięcy czterystu bojowników1. Największą tragedią dla oblężonych, w tym przede wszystkim dla ludności cywilnej, był nie brak broni, nie brak sił, lecz brak żywności. O ironio, w momencie wybuchu powstania zgromadzona w mieście żywność mogła spokojnie wystarczyć na wiele lat dla wszystkich miesz­ kańców i bojowników. Mówiło się o tych zapasach różnie — według przekazów żywność mogła wystarczyć na trzy, dziesięć, dwadzieścia jeden, a może nawet dwadzieścia dwa lata. Ale ta żywność została spalona — lub w inny sposób zniszczona — jeszcze przed oblężeniem, w trakcie walk między skłóconymi frakcjami. Jak sądzą niektórzy (w tym Józef Flawiusz), spalono ją celowo, by zmusić mieszkańców do walki do samego końca — nie można było nastawić się tylko na bierny opór i liczyć na prze­ trwanie, należało walczyć tak, aby zwyciężyć i odeprzeć Rzymian, gdyż inaczej i tak groziła śmierć. Miasto musiało więc być gotowe do walki zarówno z nieprzyjacielem, jak i z dużo groźniejszym od niego głodem2. Na początku oblężenia nie myślano jeszcze o głodzie. Zwykli mieszkańcy miasta nie zdawali sobie sprawy z grozy położenia — przecież miasto zawsze miało zapasy żywności, wystarczyło tylko wydać je z magazynów. Ale magazyny, jeśli jeszcze niektóre istniały, były już puste lub obstawione strażą, która miała wydawać jedzenie tylko walczącym. 1

F1 a w i u s z, Wojna..., s. 330-331.

2

M. H a d a s-L e b e 1, dz.cyt., s. 112.

RZYMSKIE PRACE OBLĘŻNICZE. PRZEŁAMANIE PIERWSZEJ LINII OBRONY MIASTA

Tytus Flawiusz był młodym i czasami lekkomyślnym wodzem (jak można sądzić z opisów niektórych jego brawurowych akcji), ale był też dobrze wyszkolonym strategiem. Nauczył się tego, uczestnicząc w wojnach u boku swego ojca. Dlatego też po zorientowaniu się, że miasto się nie podda, że jest dobrze uzbrojone — także w machiny wojenne, zdobyte na Rzymianach w czasie nieszczęsnej wyprawy podjętej przez Cestiusza w 66 roku — przystąpił do prac oblężniczych z pełną powagą. A jeśli czegoś nie wiedział, to przecież po to jego doradcą był Aleksander Tyberiusz, aby mu podpowiedział, co należy czynić. Po dokonaniu zmiany w rozmieszczeniu wojska wokół Jerozolimy, Tytus wraz ze swoim sztabem przeprowadził dokładny rekonesans umocnień miasta, szukając w nich słabych miejsc. Jedynym takim słabym punktem, na­ dającym się do ataku z tego powodu, że mur był nie­ dokończony, a ponadto od przeciwników nie odgradzały go żadne przeszkody naturalne (nie było tam żadnych wąwozów, skał itp.), było miejsce położone naprzeciwko grobowca arcykapłana Jana (wschodnia część murów). Stąd otwierały się kierunki natarcia z jednej strony na Nowe Miasto, z drugiej zaś na Górne Miasto, a także w kierunku twierdzy Antonia. Dla zamaskowania głów­ nego kierunku uderzenia, prace zaplanowano, a następnie prowadzono wokół całego miasta. Pierwszym krokiem zmierzającym do realizacji tego planu było przygotowanie terenu i budowa wałów, na których miano umieścić machiny. „Natychmiast pozwolił (chyba właściwsze byłoby stwierdzenie: nakazał — uwaga moja) legionom pustoszyć teren przed miastem i rozkazał ściągać drzewo i wznosić wały. Dla wykonania tych robót

podzielił wojsko na trzy grupy: między wałami umieścił oszczepników i łuczników, a przed nimi skorpiony, katapulty i balisty dla powstrzymania wypadów nie­ przyjacielskich na urządzenia oblężnicze i przeciwdzia­ łania próbom przeszkadzania z muru. Po wycięciu drzew obszar przed miastem szybko oczyszczono. Podczas gdy znoszono drzewo na budowę wałów i całe wojsko z za­ pałem zabrało się do dzieła, Żydzi ze swej strony także nie siedzieli bezczynnie”3. Te przygotowania Rzymian, polegające na „oczysz­ czaniu” trenu z sadów, pól uprawnych, gajów i urządzeń nawadniających, były (co prawda jeszcze nie na tym etapie planowanym) wstępem do zniszczenia infrastruktury rolnej, i to tak trwałego, że dopiero po prawie dwu tysiącach lat rozpoczęto próby przywrócenia tych terenów do stanu z drugiej połowy I wieku. Jak wspomina Flawiusz, powstańcy nie próżnowali. Bojownicy Szymona przystąpili od razu do atakowania Rzymian. Próbowano wykorzystywać do tego celu zdobycz­ ne machiny bojowe, ale brak przeszkolonych obsług spo­ wodował początkowo mierne rezultaty prowadzonego ob­ strzału rzymskich pozycji. Niemniej jednak w wyniku użycia tych machin Rzymianie ponosili straty, szczególnie dotkliwe w trakcie przeprowadzanych przez obrońców wypadów. Dlatego też wykonujących prace oblężnicze osłaniano specjalnymi parawanami, zbudowanymi na wzno­ szonych palisadach, a także przez miotanie na powstańców (szczególnie w trakcie ich wypadów) różnorodnych pocis­ ków z posiadanych przez każdy legion skorpionów' i balist. Najlepsze rezultaty machiny miotające uzyskiwały na odcinku X legionu — dysponował on nowymi, silniejszymi urządzeniami. Jego balisty miotały pociski kamienne o wa­ dze jednego talentu4, początkowo malowane na biało. 3

F l a w i u s z , Wojna..., s. 332.

4

Flawiusz nie podaje, jakie to były talenty. Odpowiednik talentu

Z uwagi na ten kolor były one z daleka widoczne w locie, co umożliwiało uchylanie się przed nimi. Z czasem Rzy­ mianie zaczęli stosować pociski malowane na czarno, co utrudniło ich obserwację w locie. Jeden taki pocisk był w stanie zabić nawet kilka osób5. Po zbudowaniu odpowiednich umocnień Rzymianie podprowadzili pod mury wieże oblężnicze oraz szopy wyposażone w tarany i zaatakowali nimi mury. Wywołało to zgodną reakcję wszystkich obrońców: „Obsadziwszy mur dookoła, poczęli miotać zeń istną lawinę głowni zapalających na machiny i bijących helepolami (pra­ wdopodobnie błąd — helepolis to wieża oblężnicza, stąd nie nią, lecz z niej można było bić w mur — uwaga moja) trzymali pod nieustającym obstrzałem. Odważniejsi wypadali grupami i zdzierali plecionki z machin, i rzucając się na obsługę zdobywali nad nią przewagę, rzadko wyższą umiejętnością, a najczęściej brawurą. Tytus (...) ustawiwszy jeźdźców i łuczników po obu stronach machin, trzymał w szachu miotających głownie i odpierał ostrzeliwujących z wież, umożliwiając helepolom działanie. Mur jednak pod ciosami nie ustępował, tyle że taran piętnastego legionu obalił róg wieży. Sam mur jednak pozostał nie naruszony”6. W toku tej walki obrońcy zastosowali wybieg na odcinku położonym koło wieży Hippikus. Udając zmęczenie walką, wycofali się i, wyczekawszy na rozejście się Rzymian do prac mających na celu naprawę uszkodzeń, dokonali poprzez ukryte przejście ponownego ataku, „dzierżąc w ręku głownie według dzisiejszych jednostek wynosi od 68 kg do 21 kg, stąd trudno jest ocenić, jakie to właściwie były pociski. Należy jednak sądzić, że były to talenty tak zwane pospolite, czyli od 66 kg do około 44 kg lub około 33 do 22 kg. 5 6

F l a w i u s z , Wojna..., s. 332-333. Tamże, s. 333. Co do określenia „helepole” lub „helepolis” zob. R.M.

J u r g a , dz.cyt., s. 108.

w celu podpalenia urządzeń oblężniczych, zdecydowani nacierać na Rzymian aż do wałów. Słysząc krzyk, który podniesiono, stojący blisko żołnierze natychmiast stanęli w szyku bojowym (...). Jednakże śmiałość Żydów wzięła górę nad karnością Rzymian. (...) Wokół machin rozgorzała zażarta walka: jedni usiłowali je za wszelką cenę podpalić, drudzy zaś temu przeszkodzić (...) i padło tam niemało wojowników pierwszej linii. Desperacja jednak dawała Żydom przewagę i ogień obejmował już urządzenia oblęż­ nicze. (...) W końcu Cezar stanąwszy na czele (...) jeźdźców, rzucił się na nieprzyjaciół. Sam położył trupem dwunastu walczących na przedzie, a gdy reszta tłumu (...) poczęła się cofać, ścigał go i wpędził wszystek do miasta ocalając w ten sposób urządzenia od pożaru”7. W trakcie tej walki nastąpiło wydarzenie, które stanie się w końcu regułą. Do rzymskiej niewoli dostał się jeden z powstańców, którego dla postrachu i najprawdopodobniej także z zemsty, Tytus kazał ukrzyżować, a krzyż z nim postawić w taki sposób, aby był widoczny dla obrońców8. Największe zagrożenie dla obrońców stanowiły wieże oblężnicze (właściwe helepołe), trudne, a właściwie niemoż­ liwe do zniszczenia z powodu obicia ich przez Rzymian żelazną blachą. Z tych wież Rzymianie prowadzili stały obstrzał obrońców (z lekkich machin miotających i z łu­ ków), co powodowało z kolei dodatkową trudność — obroń­ cy nie dość że byli rażeni przez załogi wież, to jeszcze mieli utrudnione reagowanie na działania taranów (nie można było wychylać się z murów, gdyż od razu na­ stępowała reakcja Rzymian). Tymczasem systematyczna i uporczywa „praca” taranów zaczęła przynosić efekty 7

i

F l a w i u s z , Wojna..., s. 333-334. Potwierdzają się stronniczość lizusostwo

autora

—

syn

cesarski

jest

zawsze

najwaleczniejszy,

chyba

w myśl wiersza Marii Konopnickiej: „a najdzielniej biją króle, a najgęściej giną chłopy” — zacytowane z pamięci. 8 Tamże.

w postaci osłabienia murów. Na to nałożyła się niefrasob­ liwość części obrońców, którzy, osłabieni koniecznością stałego czuwania, doszli do wniosku, że obrona muru, który chroni słabo zabudowaną i prawie niezamieszkaną część miasta (zniszczoną już częściowo uprzednio w czasie wyprawy Cestiusza na Jerozolimę), jest bezcelowa, i opuś­ cili swoje posterunki. W tej sytuacji w piętnastym dniu oblężenia Rzymianom udało się dokonać wyłomu w murze i opanować północną dzielnicę miasta. Nie czekając na polecenia dowódców, dokonali oni dzieła zniszczenia dzielnicy, zapoczątkowanego w 66 roku przez Cestiusza (zresztą był to akt zemsty — przecież część z nich w niesławie i strachu opuszczała Jerozolimę, uciekając przed powstańcami)9. Wódz rzymski od razu przeniósł obóz do Nowego Miasta, a więc w obręb murów, skracając w ten sposób drogę do murów wewnętrznych, a jednocześnie uzyskując dla swoich żołnierzy dodatkową osłonę w razie ewentualnej — ale niestety dla obrońców całkowicie nierealnej — próby odsieczy dla miasta. To był popełniany przez Żydów zawsze ten sam błąd — każde atakowane miasto (czy prowincja) musiało liczyć tylko na swoje siły, nawet bliscy sąsiedzi nie udzielali sobie nawzajem pomocy. Stąd wyni­ kała zawsze duża korzyść dla Rzymian — mogli bić wojska powstańcze częściami, mając w każdej sytuacji przewagę nad przeciwnikiem. WALKI O DRUGI MUR

Po opanowaniu Nowego Miasta Rzymianie natychmiast rozpoczęli szturm na drugi mur, broniony mężnie przez wszystkie ugrupowania. Bojownicy Jana i zeloci obsadzili krużganki świątyni i zamek Antonia, a resztę drugiego 9

Tamże, s. 335.

muru zajęli Idumejczycy i żołnierze Szymona. I tak jak poprzednio, Żydzi dokonywali śmiałych wypadów, a od­ pierani przez dysponujących lepszą bronią Rzymian, wyco­ fywali się za mury, skąd skutecznie razili napastników. Obie strony nie przerywały walki. Żydzi nadal wierzyli w możliwość obrony, Rzymianie natomiast byli pewni swego rychłego zwycięstwa — uskrzydlały ich odniesione dotychczas sukcesy. Walki przerywała jedynie noc, ale i ona nie dawała szans na odpoczynek. Jedni czuwali, bo obawiali się nocnego wypadu, drudzy z niepokojem ocze­ kiwali szturmu na coraz słabsze mury. Rzymian do odwagi w walce pobudzały zarówno rosnąca coraz bardziej nienawiść do stawiających opór Żydów, jak i chęć zasłużenia na uznanie w oczach Tytusa — zauważe­ nie przez wodza dawało większe szanse na udział w łupach, a to zawsze podniecało żołnierzy, bez względu na epokę historyczną. „Dlatego też niejeden w swej gorliwości dokonywał czynów, które przechodziły jego siły. I tak kiedy (...) silny zastęp żydowski stanął pod murem w szyku bojowym (...) jeden z jeźdźców, imieniem Longinus, wypadł z szeregów rzymskich i rzucił się w sam środek oddziału Żydów. (...) zabił dwu najdzielniejszych żołnierzy (...) po czym nie odniósłszy nawet rany zbiegł z samego środka nieprzyjaciół do swoich. Taką to on zabłysnął dzielnością, a wielu starało się naśladować jego męstwo”10. Ciągłe ataki Rzymian powodowały jednak stopniowe zniszczenia. Dlatego obrońcy, chcąc osłabić działania Rzymian, stosowali różne wybiegi, aby tylko choć na chwilę przerwać niszczycielską pracę taranów. Jednym z nich było zastosowanie przez niejakiego Kastora (imię greckie — może jakiś najemnik albo zatwardziały wróg Rzymian — uwaga moja) i kilku jego towarzyszy (obroń­ ców najzacieklej atakowanej wieży) całej inscenizacji, 10

Tamże, s. 336.

polegającej na udawaniu chęci poddania się przez część z nich i oporu pozostałych, co przerwało na pewien czas monotonny, a jakże niebezpieczny rytuał systematycznej „stukaniny” tarana". A takich wybiegów było dużo. Nie zdały się one jednak na wiele. W końcu, po nieustannych atakach, w piątym dniu walki, drugi mur został przełamany, a jego obrońcy odparci od niego. Przez wyłom do tej gęściej zaludnionej części Nowego Miasta wkroczył jako pierwszy oddział piechoty liczący tysiąc żołnierzy (według Flawiusza dowodzony osobiście przez Tytusa). Prawdopodobnie z pośpiechu, z chęci dotarcia jak najprędzej do ostatniego już muru, Rzymianie tym razem poniechali burzenia całego muru i niszczenia gęstej zabudowy (warsztaty tkackie, kuźnie, kramy na rynku, domy mieszkalne biedoty) zajmowanej dzielnicy12. Bez względu na to, jaka była przyczyna zaniechania „uświęconego tradycją” zwyczaju pustoszenia zajętego terenu, zostało to natychmiast wykorzystane przez po­ wstańców. Utworzone naprędce oddziały szturmowe, zło­ żone z najbardziej zaprawionych w walce obrońców, ruszyły do ataku na wkraczających Rzymian. „Jedni zaatakowali ich w uliczkach, drudzy z domów, a jeszcze inni wyskoczyli poza mur przez górne bramy, co wprawiło strażników pilnujących muru w taki popłoch, że rzucali się z wież i uchodzili do obozów. Wrzawę podnieśli zarówno otoczeni pierścieniem nieprzyjaciół wewnątrz murów, jak i ci, którzy znajdowali się po zewnętrznej stronie, lecz drżeli o los odciętych. Żydzi, których liczba ciągle rosła i którzy mieli tę przewagę, że znali uliczki, sporo nieprzyjaciół zranili " Tamże, s. 336-337. 12

Tytusa

i

Józef Flawiusz w Wojnie... na s. 338 wyjaśnia to wspaniałomyślnością jego ponoć wrodzoną łaskawością, w co w świetle zarówno

wcześniejszych, uwierzyć.

jak

i

późniejszych

dokonań

tego

wodza

naprawdę

trudno

i prąc naprzód spychali ich przed sobą”13. Ten kontratak Żydów przyniósł im dość duży sukces. Rzymianie zostali wyparci poza obręb muru, a obrońcy w miejscu wyłomu utworzyli najeżony oszczepami żywy mur. Mieszkańcy znowu zyskali nadzieję na powodzenie w obronie. Największym jednak dla nich wrogiem powoli stawał się, pojawiający się na razie wśród biedniejszych, ale stopniowo doskwierający wszystkim, brak żywności. Co prawda na początku głód nie dał się we znaki walczącym (ich dowódcy, zorientowawszy się w sytuacji, wyposażyli swe oddziały w co prawda niewielką, ale zawsze, ilość pożywienia), ale to była już tylko kwestia czasu. Natychmiast po wyparciu Rzymian za wyłom, Żydzi pod osłoną tych bojowników, którzy utworzyli żywy mur, przystąpili do budowy za ich plecami nowego muru. Ale po trzech dniach oporu tej żywej zapory powstańcy ulegli. Nie byli w stanie powstrzymać ciągłych ataków nowych sił. Tym razem zrezygnowali także ze stawiania oporu w uliczkach — może liczyli na to, że Rzymianie, tak jak poprzednio, ich nie zburzą. Jeśli tak było, to przekonali się, że Tytus nie powtórzył już tego błędu. Wraz z przełamaniem obrony i pościgiem za wycofującymi się obrońcami, legioni­ ści przystąpili do systematycznego niszczenia zabudowy wewnątrz murów i do burzenia muru. W ten sposób przestało istnieć całe Nowe Miasto. DRUGA BROŃ TYTUSA — ELEMENTY WOJNY PSYCHOLOGICZNEJ

Rzymianie w dążeniu do szybkiego zakończenia ob­ lężenia, a tym samym do zakończenia wojny, sięgnęli także po środki, które można by współcześnie nazwać działaniami psychologicznymi, czy też wojną psycho­ 13

Tamże, s. 338.

logiczną. A mieli do tego dobre narzędzie — był nim dawny dowódca obrony Jotapaty, niegdysiejszy jeniec rzymski, a w czasie oblężenia już praktycznie obywatel Rzymu — Józef, syn Mattiasa. To jemu powierzył Tytus zadanie wzywania powstańców do poddania się, osłabiania ich woli walki, szukania wśród obrońców i mieszkańców Jerozolimy ludzi, którzy byliby skłonni do rokowań, a następnie do kapitulacji. Józef podjął się tej roli. Prawdopodobnie przypuszczał, że Żydzi zapomnieli mu już to, że oddał się dobrowolnie do niewoli, że wybłagał sobie życie przepowiednią, którą oni interpretowali całkowicie inaczej — tym władcą świata, który wyjdzie z ziemi judzkiej, nie miał być przecież Wespazjan, tylko Mesjasz (choć różnie pojmowany — ina­ czej przez pierwszych chrześcijan, inaczej przez wyznaw­ ców judaizmu) — a wreszcie że nie mają mu za złe może nie formalnej, ale jednak faktycznej służby w armii rzymskiej. Być może myślał, że nie będą go traktować jako zdrajcy. Ale jeśli tak rzeczywiście myślał, to już pierwszy kontakt z powstańcami wyleczył go z tego złudzenia. Początek propagandowej akcji Józefa nastąpił zaraz po podejściu wojsk rzymskich pod mury miasta. Jednak wezwania do rozmów nie przyniosły skutku zakładanego przez Józefa. Nie dość, że nie chciano w ogóle z nim rozmawiać, to jeszcze następnego dnia, pozorując chęć rozmowy, powstańcy podstępem zwabili żołnierzy rzym­ skich pod mury i tam ich zaatakowali i zadali im dość znaczne straty. Następna próba rozmów nastąpiła jeszcze przed atakiem na mur chroniący Nowe Miasto. Wtedy to, w trakcie rekonesansu Tytusa, Józef wraz z jednym z Rzymian, trybunem Nikanorem, podjechali pod mury i rozpoczęli rozmowę z obrońcami. Ich reakcja była prosta — wystrzelona z łuku strzała trafiła Rzymianina w ramię14. 14

Tamże, s. 332.

Te dwa niepowodzenia spowodowały spadek zaufania Tytusa do nowego przyjaciela i jego rad (a radził on wodzowi, by zmiękczać wolę walki powstańców wezwaniami do poddania się), jak i zachwianie się wiary Józefa w swoją ocenę mieszkańców Jerozolimy i ich stosunku do wojny. A był przecież mieszkańcem Jerozolimy, miał tam wielu przyjaciół, sąsiadów, a przede wszystkim rodzinę. Sądził, że to oni, znając go, będą mogli zrozumieć jego argumentację, a co ważniejsze uwierzyć w nią. Teraz zrozumiał, że sytuacja w mieście jest inna niż przypuszczał. Obserwacja, że mimo ponoszonych strat liczebność walczących nie maleje, stanowi­ ła dowód na to, że obrońcy cieszą się poparciem mieszkań­ ców, którzy w obliczu zagrożenia nie tylko nie opuścili stronników powstania, lecz także ich wzmocnili. Po zniszczeniu drugiego muru Tytus postanowił prze­ prowadzić inny test odporności psychicznej powstańców, licząc na to, że pokazanie im potęgi armii spowoduje przestrach. Zorganizował więc dla powstańców i mieszkań­ ców prawdziwe widowisko, coś w rodzaju rewii. Wykorzys­ tując plac powstały po wyburzeniu Nowego Miasta i murów, zgromadził na nim całą armię rzymską w celu wypłacenia żołnierzom żołdu. To niecodzienne widowisko tak opisuje naoczny świadek: „rozkazał dowódcom sprawić wojsko w miejscu widocznym dla nieprzyjaciół i każdemu żoł­ nierzowi wyliczyć należne mu pieniądze. Tedy żołnierze, jak to jest u nich zwyczajem, wydobyli broń dotychczas ukrytą w skrzyniach i wyszli w pełnym rynsztunku, a jeźdźcy wiedli swoje konie wspaniale ozdobione. Daleko i szeroko przestrzeń przed miastem połyskiwała srebrem i złotem, a widok ten wielce podnosił na duchu żołnierzy, a zarazem niemałym strachem napawał nieprzyjaciół. Cały bowiem stary mur i północną część świątyni zapełniało mrowie widzów. (...) wszędzie dachy domów zatłoczone były ludźmi (...) i nie sposób było znaleźć miejsca w mieś­ cie, gdzie nie roiłoby się od patrzących. Nawet najbardziej

zaciekłych ogarnęło istne przerażenie, kiedy patrzyli na całą armię zebraną w jednym miejscu, wspaniałą zbroję i karne szeregi mężów. (...) Trzeba było czterech dni, aby Rzymianie legion po legionie pobrali swój żołd”15. Ale i to widowisko nie przyniosło pozytywnego dla Rzymian efektu. Tych, którzy byli przeciwnikami wojny, umocniło co prawda w poczuciu słuszności ich stanowiska, ale to nie oni mieli w mieście broń i nie oni decydowali 0 walce lub rokowaniach. A przywódcy powstania nie mieli zamiaru kapitulować. Znali obyczaje rzymskie i do­ skonale wiedzieli, że kapitulacja równa się niewoli, a na­ stępnie śmierci w męczarniach — tak kończyli wszyscy, którzy poddali się Rzymowi. Tytus nie poprzestał na tym widowisku. Postanowił jeszcze raz wykorzystać talent oratorski Józefa. Wysłał więc go pod mury miasta, aby w języku obleganych nakłaniał ich do poddania się. Ten człowiek był przecież dostatecznie zdeterminowany, by z całym przekonaniem nawoływać do czynu w jego mniemaniu pożytecznego 1 chwalebnego. Miał zresztą na celu nie tylko, jak sądził, ocalenie miasta (tutaj być może miał rację, ale była to racja człowieka już przywykłego do niewoli), lecz także ocalenie swoich bliskich — przecież w mieście była cała jego rodzina z ojcem i matką na czele. W swoim wystąpieniu, wygłaszanym z bezpiecznej odległości (a więc musiał posługiwać się jakimś urządzeniem wzmacniającym głos — może jakąś tubą — niestety nie podaje, co to było), tak aby nie zostać zabitym — a cały czas był na to narażony — przedstawiał z początku potęgę Rzymu. Mówił o naro­ dach, dawniej wolnych, które pogodziły się przecież z tym, że są poddanymi Rzymu, że pod jego „opieką” żyją w spokoju i dobrobycie. Wskazywał też na to, że jeśli Rzym panuje nad całym znanym światem, to jest to 15

Tamże, s. 339-340.

widomy znak, że szczęście, które zależy przecież od Boga (może od bogów — tego wyznawcom jedynego Boga nie mógł powiedzieć), jest po stronie Rzymu. Tłumaczył, że jeśli dobrowolnie się poddadzą, to miasto ocaleje — w prze­ ciwnym wypadku nie można liczyć na to, że Rzymianie będą litościwi. Ostrzegał też przed najgorszym wrogiem dla oblężonych — przed nadchodzącym nieubłaganie głodem. Ale gdy jedyną odpowiedzią na jego słowa były wyzwiska i pociski, pozostało mu tylko jedno — wskazanie na przykłady z historii narodu, zaczął więc przemawiać do pobratymców nie jak czyjś posłaniec, ale jak uczony w Piśmie, jak rabbi, nauczyciel i kapłan. Mówił więc do nich: „(...) czyż zapomnieliście o swoich właściwych sojusznikach i chcecie walczyć orężem i siłą rąk z Rzymia­ nami? Jakiegoż to innego nieprzyjaciela pokonaliśmy takim sposobem? Zali Bóg, stwórca nasz, kiedykolwiek nie był mścicielem Żydów, jeśli działa im się krzywda? Czyż nie widzicie, jeśli obrócicie swoje oczy, z jakiego miejsca prowadzicie walkę i jak potężnego znieważyliście sprzy­ mierzeńca? Czyż nie pamiętacie, jakich czynów dokonali z pomocą Bożą wasi ojcowie i jak potężnych nieprzyjaciół to święte miejsce powaliło w dawniejszych czasach? (...) toczycie walkę nie tylko z Rzymianami, ale i z samym Bogiem”16. Przypominał im dawne wojny, opiekę i pomoc Boga, wskazywał, że tylko wtedy (według niego) zwycię­ żali, gdy postępowali zgodnie z nakazami Bożymi. Na koniec mówił: „Cóż to sprawiło, że Rzymianie wystąpili zbrojnie przeciwko naszemu narodowi? Czyż nie bezboż­ ność mieszkańców? Kiedy to zaczęła się nasza niewola? Czyż nie od wojny domowej przodków naszych, kiedy to szaleństwo Arystobula i Hirkana i ich wzajemne niesnaski sprowadziły na miasto Pompejusza, a Bóg oddał pod władzę Rzymian tych, którzy niegodni byli wolności? I oto 16

Tamże, s. 341-342.

musieli poddać się po trzech miesiącach oblężenia, choć nie zgrzeszyli tak ciężko przeciwko Przybytkowi i prawom, jak wy, i mieli większe środki do prowadzenia wojny. (...) A wy jakich to dokonujecie czynów, które Prawodawca błogosławił, a jakich jeszcze nie popełniliście, które on przeklął? O ile bardziej bezbożni jesteście od tych, którzy ponieśli klęski w przeszłości! (...) Przybytek stał się zbiornikiem wszystkiego zła i rękoma bratnimi zostało splamione święte miejsce, któremu Rzymianie z daleka cześć oddawali”17. Na koniec swej przemowy wzywał rodaków do skruchy, bo tylko ona może wzruszyć Boga i oddalić wyrok wydany (jego zdaniem) na miasto i na naród. I wreszcie skończył przemowę patetycznym, acz bardzo osobistym wezwaniem: „Wiem, że niebezpieczeństwo zawisło także nad moją matką, żoną i wielce poważaną rodziną i z dawien dawna znanym rodem i może wydaje się wam, że dlatego udzielam takiej rady. Zabijcie ich więc, weźcie krew moją jako cenę za wasze ocalenie. I ja gotów jestem oddać życie swoje, jeśli śmierć moja przywiedzie was do opamiętania się”18. Ale i ta, tak patetyczna, przemowa nie odniosła skutku. Może udało się przekonać cierpiących już coraz większy głód mieszkańców, szczególnie biedotę, której nie stać było na kupno żywności, może także możnych, którzy już stracili majątek, kupując tę żywność za złoto, ale na pewno nie tych, którzy byli gotowi na śmierć. Większa część mieszkańców, a na pewno wszyscy bojownicy, była zdecy­ dowana walczyć. W trakcie oblężenia Jerozolimy dochodziło także do przypadków ukrzyżowań złapanych w różnych okolicznoś­ ciach Żydów. Według Flawiusza, Tytus sam nie zlecał tego rodzaju działań, ale skoro już się zdarzały, wykorzystywał je w celu propagandowym. Jakie były okoliczności tych 17

Tamże, s. 343-344.

18

Tamże, s. 345.

kaźni, jaki był ich cel i skąd brano ludzi na ofiary? Na to pytanie należy odpowiedzieć od końca. Z powodu panują­ cego w mieście głodu część jego mieszkańców (a także i bojowników), wykorzystując nieuwagę straży (zarówno powstańczych, jak i rzymskich), wymykała się nocami poza mury w poszukiwaniu pożywienia. Wykryci przez Rzymian, bronili się (chyba więc Flawiusz nie mówi tutaj prawdy — po co zwykli mieszkańcy, w dodatku przeciw­ nicy powstańców, zabierali ze sobą broń na wyprawę po żywność?), a ujęci w niewolę nie błagali o litość. Oto co z nimi czyniono: „Tedy chłostano ich i poddawano przed śmiercią różnym torturom, a w końcu rozpinano na krzyżu na wprost muru. Tytus ubolewał nad ich losem — codzien­ nie chwytano takich pięćset, a niekiedy i więcej — lecz z drugiej strony zdawał sobie sprawę, że nie byłoby rzeczą bezpieczną puszczać wolno pojmanych (...). Lecz jeśli nie zabronił przybijania do krzyża, to przede wszystkim dlatego, iż spodziewał się, że widok ten może skłonić Żydów do poddania się (...). Zionąc złością i nienawiścią żołnierze nawet dla zabawy przybijali pochwyconych do krzyża w różnych położeniach, a było ich tak wielu, że miejsca brakowało na krzyże, a krzyżów dla rozpinania ciał”19. W świetle tego tekstu trudno uwierzyć w łaskawość i łagodność rzymskiego wodza. Raczej, biorąc pod uwagę zakładany efekt propagandowy, Tytus nie to, że nie pochwalał tego „zwyczaju”, ale raczej, ze względu na siłę oddziaływania tak drastycznej kaźni, w pełni go popierał. I znów nie udało się Rzymianom osiągnąć zamierzonego efektu. Powstańcy, a szczególnie ich przywódcy, pokazywali mieszkańcom tę kaźń, mówiąc im, że nie ma co liczyć na łaskawość Rzymian. Tutaj nawet sam Flawiusz, przed­ stawiając tę według niego perfidną postawę powstańców, sam wpada w pułapkę: „a przy tym wmawiali w nich, 19

Tamże, s. 348.

że pojmani byli błagalnikami, a nie jeńcami wojennymi”20. Rodzi się więc w tym miejscu pytanie, czy autor pisał prawdę w tym wierszu, czy też w poprzednich (tam stwierdzał przecież, że nie byli to powstańcy, tylko mieszkańcy wyprawiający się za miasto w poszukiwaniu pożywienia). Kolejne działanie propagandowe Tytusa (dzisiaj na­ zwalibyśmy je na pewno zbrodnią wojenną) to zapożyczony od Juliusza Cezara (który zastosował to w stosunku do mężczyzn jednego z plemion galijskich w czasie wojny w Galii) pomysł z obcinaniem rąk — zarówno Żydom ujętym w walce, jak i tym, którzy deklarowali przyjaźń dla Rzymian — i odsyłanie tak okaleczonych do miasta w celu zastraszania obrońców ich wyglądem. Ale to wszystko wywoływało odwrotny skutek — u powstańców budziło to tylko wolę walki do końca, a wśród mieszkańców obojęt­ ność — dochodzili bowiem do wniosku, że nie jest ważne, czy miasto się podda, czy też zostanie zdobyte — ich los był już i tak przesądzony; w najlepszym przypadku czekała ich niewola, w gorszym — śmierć (choć pozostaje otwarte pytanie, co właściwie było gorsze, a co lepsze). W końcu wskutek ciągłego ponawiania prób „przemó­ wienia do rozsądku” powstańcom Józef odniósł poważną ranę. Z opresji uratowali go Rzymianie, co było dla powstańców kolejnym dowodem, że jest on zdrajcą21. Przedostatnim przedsięwzięciem oddziałującym na psy­ chikę, na instynkty, była akcja przeprowadzona już w niemal końcowym etapie bitwy o Jerozolimę. Wtedy gdy obrońcy zostali zepchnięci do obszaru ograniczonego pierwszym murem i do obszaru świątyni, a sytuacja bojowa nie pozwalała już nawet na spełnianie w niej tak zwanych ofiar nieustających, Józef Flawiusz wystąpił po raz ostatni z apelem do Jana z Gischali, tłumacząc słowa Tytusa, „że 20

Tamże.

21

Tamże, s. 355.

jeśli owładnęła nim taka wściekła żądza walki, to może swobodnie wyjść i stanąć do boju zabierając tylu ludzi, ilu zechce, a nie pociągać za sobą w przepaść zagłady miasta i Przybytku i przestać kalać święte miejsce i obrażać Boga”. Kiedy Jan odpowiedział mu, że miasto nigdy nie zginie i nie zostanie zdobyte ani zniszczone, gdyż jest pod opieką Boga i należy do Niego (podziwiać należy głęboką wiarę w opiekę Boską w chwili, gdy miasto stopniowo dostawało się w ręce wroga — cóż, być może Jan wierzył w to, że Mesjasz właśnie nadchodzi), Józef odparł: „Zaiste, czystym je ustrzegłeś dla Boga i Przybytek także pozostaje nieskalany! I Tego, w którym spodziewasz się mieć sprzymierzeńca, niczym nie znieważyłeś, ale otrzymuje on zwyczajem przepisane ofiary!”, a na koniec przedstawił Janowi i jego żołnierzom ostatnią rzymską propozycję: „mogę dać ci też porękę, że Rzymianie wszystko ci przebaczą (czyżby? — z mandatu udzielonego Józefowi na tę przemowę nic takiego nie wynikało). Pomnij także na to, że ja napominam cię jako twój rodak i jako Żyd czynię ci tę obietnicę. (...) daję ci radę na przekór przeznaczeniu i gwałtem usiłuję ocalić tych, których już Bóg potępił. Któż nie zna (...) przepowiedni (...) o tym nieszczęsnym mieście (...) że zdobycie jego nastąpi wtedy, kiedy znajdzie się taki, który zacznie przelewać bratnią krew. A czyż miasto i cała świątynia nie są zasłane trupami? Zaiste, Bóg tedy sam z Rzymianami sprowadza ogień, aby ją oczyścić, i wtrąca miasto pogrążone w tak wielkich zbrodniach w otchłań zagłady”22. Ten apel Józefa do rodaków nie spotkał się z pozytywnym odzewem w szeregach powstańców. Spowodował jednak opuszczenie miasta przez dużą grupę przedstawicieli kasty kapłanów (w tym dwu arcykapłanów — Józefa i Jezusa) oraz wielu innych ludzi wywodzących się z grona bogaczy 22

Te trzy cytaty z Flawiusza, Wojna..., s. 368-369.

(czyżby uzyskali jakąś zgodę powstańców na to wyjście? — na kartach swej książki Flawiusz często wskazuje na to, że kasta kapłanów była cały czas objęta obserwacją i strażą przez — jak to określa — rozbójników). O ostatnim działaniu propagandowym historyk ledwie wspomina — widocznie jego wyniki i wpływ na walkę były zerowe. PRZYGOTOWANIA DO OSTATECZNEGO SZTURMU. GŁÓD W JEROZOLIMIE

Po propagandowym pokazie siły wojska rzymskiego w czasie wypłaty żołdu, Tytus, nie zaniedbując dalszych, opisanych wyżej działań psychologicznych, przystąpił do planowych działań oblężniczych, mających na celu przeła­ manie ostatniej linii obrony — starego muru okalającego Dolne i Górne Miasto oraz świątyni. W tym celu całość swej armii (oczywiście po wydzieleniu odpowiednich sił, złożonych głównie zjazdy i wojsk sojuszniczych) podzielił na dwie grupy. Pierwsza z nich otrzymała zadanie zdobycia twierdzy Antonia i poprzez nią świątyni, druga natomiast miała skruszyć mur od strony zachodniej (od grobowca arcykapłana Jana) i zająć Górne Miasto. Dla ułatwienia walki Rzymianie zaczęli budowę na każdym odcinku dwu wałów, których zadaniem była ochrona przed wypadami obrońców. Obrońcy, nauczeni już doświadczeniem, nie przyglądali się temu bezczynnie. Budujących wały od strony zachodniej atakowali podwła­ dni Szymona i Idumejczycy, a szykującym się do szturmu na Antonię przeszkadzali w pracy zeloci i bojownicy Jana z Gischali. W tej walce coraz częściej używane były przez powstańców zdobyczne machiny miotające, a było ich w Jerozolimie dużo (według Flawiusza obrońcy mieli trzysta skorpionów miotających strzały i oszczepy oraz czterdzieści balist do miotania pocisków kamiennych),

i w dodatku Żydzi nauczyli się nimi skutecznie po­ sługiwać23. Gdy wreszcie Rzymianie zakończyli budowę wałów (które tak chętnie „przyozdabiali” ukrzyżowanymi Żydami), powstańcy przystąpili do akcji, która całkowicie zniweczyła ich ciężką, siedemnastodniową pracę. Oto jak akcję Żydów przy Antonii opisuje świadek: „Już nawet wprowadzano na nie machiny, gdy tymczasem Jan podkopał się od wewnątrz (...) podpierając podziemne przejścia palami, tak że całe dzieło Rzymian na nich zawisło. Ściągnąwszy do środka drzewo posmarowane smołą i asfaltem, podłożył pod nie ogień. Skoro płomień objął pale, ziemia nad podkopem od razu zapadła się i wały z wielkim hukiem runęły do środka. Najpierw wzbiła się gęsta chmura kurzu i dymu, gdyż ogień ledwo się tlił pod rumowiskiem, lecz kiedy na dobre jął się zapadniętego drzewa, wybuchnął jasnym płomieniem (...) i tak wały leżały w gruzach”24. Inaczej postąpili z wałami wojownicy Szymona. Na ich odcinku podkop nie był możliwy (skaliste podłoże unie­ możliwiało kopanie tuneli), dlatego też postanowiono zaatakować Rzymian na powierzchni. Nastąpiło to dwa dni po akcji przy Antonii. I tutaj warto posłużyć się opisem dokonanym przez Flawiusza, tym bardziej że przy opisy­ waniu wojennych czynów swoich rodaków rezygnuje on dość często z podkreślania swego prorzymskiego nastawie­ nia. Oto jak wyglądała ta akcja: „ludzie Szymona dokonali napadu także na dwa inne wały, ponieważ Rzymianie ustawili na nich helepole, którymi jęli mocno bić w mur. Niejaki Tefteos (...) wraz z (...) [Agirasem] (...) wziąwszy pochodnie pobiegli co sił na machiny. W ciągu całej tej wojny nie wyszedł z miasta wojownik odważniejszy i większy postrach budzący od owych mężów. Wybiegli oni na tłum przeciwników (...) i bez żadnego wahania 23

Tamże, s. 340.

24

Tamże, s. 349-350.

i kluczenia przedarli się przez sam środek wroga i pod­ łożyli ogień pod machiny. I choć zewsząd padały na nich pociski i odpierano ich mieczami, nie cofnęli się (...) dopóki machiny nie stanęły w ogniu. (...) gdy buchnął płomień, Rzymianie wybiegli z obozów na pomoc, lecz Żydzi z muru zamknęli im drogę (...). Gdy tedy Rzymianie wyciągali z ognia helepole (...) Żydzi (...) nie chcąc dopuścić do zabrania taranów, chwytali za rozpalone żelazo. Od machin ogień z kolei począł przerzucać się na wały, zanim obrońcy mogli temu przeszkodzić”25. Walka ta trwała długo i dopiero interwencja oddziału ciężkozbroj­ nych, dowodzonych przez Tytusa, pozwoliła na wyparcie powstańców z powrotem do miasta. Zniszczenie wałów i umieszczonych na nich machin spowodowało obniżenie morale wojska rzymskiego. Naj­ ważniejsze było to, że wałów nie można było praktycznie odbudować — cała okolica Jerozolimy została już po­ zbawiona wszelkich drzew, zamieniona w pustynię (i taka pozostała aż do XIX wieku). Tytus, po naradzie z podleg­ łymi mu dowódcami, na której przedstawiano różne propo­ zycje rozwiązania problemu Jerozolimy (generalny szturm całością armii na miasto, usypanie na nowo wałów, do których należałoby sprowadzić drewno nawet z dużej odległości, otoczenie miasta łańcuchem straży i w ten sposób doprowadzenie do śmierci głodowej), podjął decyzję otoczenia miasta murem, który miał skuteczniej niż straże powstrzymać próby wypraw po żywność, a jednocześnie dalszego przygotowywania się do szturmu. A miał to być mur niemały — aby otoczyć bronioną jeszcze część miasta, musiano poprowadzić go na długości trzydziestu dziewięciu stadiów (około siedmiu kilometrów). Na jego obwodzie wybudowano trzynaście strażnic (o łącznym obwodzie dziesięciu stadiów — bagatela — prawie dwa kilometry). 25

Tamże, s. 350.

Było to przedsięwzięcie gigantyczne, obliczane na miesiące, a dokonano go, według Flawiusza, w ciągu trzech dni — taki zapał (a może nienawiść do oblężonych i chęć umorzenia ich głodem) ogarnął wojsko26. Drewno do budowy strażnic i wałów oraz nowych machin sprowadzano z odległości ponad dziewięćdziesięciu stadiów (ponad szesnaście kilometrów). Flawiusz nie pozostawił nam opisu ani muru, ani strażnic, niemniej jednak nie mógł to być mur kamienny, tylko wał podobny do tego, jakim ponad sto lat przedtem Cezar otoczył stolicę zbuntowanych Galów — Alezję. Był to zatem prawdopodobnie wał z drewna (ostrokół, z oczywistych powodów zbudowany z dość rzadko rozstawionych palów) na podbudowie z usypanej ziemi, o szerokości u szczytu umożliwiającej swobodne poruszanie się straży, być może zabezpieczony na przedpolu różnorodnymi przeszkodami27. Okrążone miasto zostało pozbawione złudzeń — do tej pory brakowało co prawda żywności, ale dzięki sprytowi i pomysłowości oraz z pewnym (ale opłacalnym, gdyż żywność była droga) ryzykiem, można ją było zdobyć. Nie wszyscy bowiem, którzy wyprawiali się po żywność, wpadali w ręce Rzymian lub ich sprzymierzeńców i trafiali na krzyże (była mowa o tym wyżej). Teraz ta ostatnia nadzieja zdobycia pożywienia rozwiała się. Według Fla­ wiusza „głód coraz silniej zaciskał swoje szpony, pożerając lud całymi domami i rodzinami. Na dachach pełno było wychudłych niewiast i dzieci, a na ulicach zwłok starców. Opuchli z głodu chłopcy i młodzieńcy snuli się jak widma po placach i padali, gdzie kogo śmierć zastała. (...) ludzie nie mieli dość sił, aby pochować krewnych (...). Nikt nie 2fi

Tamże, s. 352.

27

galijska,

Zainteresowanym

opisem

Wrocław

lub

2004

T. R o m a n o w s k i ,

takiego

dwie

wału

pozycje

z

polecam:

Cezar,

Wojna

serii

Historyczne

Bitwy:

Alezja 52 p.n.e., Warszawa 2006 i B. N o w a c z y k ,

Powstanie Spartakusa 73-71 p.n.e., Warszawa 2008.

ronił łez nad umarłymi (...)■ Miasto zaległo głębokie milczenie, w nocy królowała śmierć, lecz straszniejsi jeszcze byli rozbójnicy (tak nazywa Flawiusz powstańców, winiąc ich za wszystkie nieszczęścia, nie widząc za to żadnej niegodziwości po stronie rzymskiej — zresztą o tym przekonamy się w dalszej części opisu — uwaga moja). Wpadając do domów (...) obdzierali zwłoki (...). Na trupach sprawdzali ostrza swoich mieczów”28. Powoli w mieście problemem stawało się także grzebanie zmarłych — z powodu dużej liczby trupów nie nadążano z tym, a zresztą zaczęło brakować miejsca na groby. Dlatego też, na polecenie powstańczych dowódców, zaczęto zwłoki strącać z murów w wąwozy pod nimi. Nie mogło to ujść uwadze Rzymian, którzy w ten sposób uzyskiwali wiadomość o sytuacji obleganych. Tragiczna sytuacja żywnościowa w Jerozolimie zmuszała część jej mieszkań­ ców do podejmowania coraz częściej — mimo wszystkich trudności i niebezpieczeństw — ucieczek do Rzymian (z opisu Flawiusza dotyczącego takich uciekinierów wynika, że byli to raczej ludzie zamożniejsi niż biedacy). Ale uciekinierów czekały tam (oprócz podejrzeń o szpiegostwo) także nieznane im niebezpieczeństwa: „Jak się przekonali, nadmiar żywności u Rzymian jeszcze szybciej wiódł ich do zguby niż głód srożący się między murami. Przybywali bowiem tutaj obrzękli z głodu, jakby cierpiący na puchlinę wodną. Kiedy potem obciążyli żołądki obfitym jadłem, pękały im wnętrzności. Ale niektórzy (...) potrafili opanować łaknienie i po odrobinie strawę spożywać (...). Na tych jednak (...) spadała (...) nowa klęska”29. Uciekinierzy zabierali ze sobą złote monety, które połykali z obawy przed wykryciem i ograbieniem. Taka, stosowana nagmin­ nie, metoda przenoszenia złota została przez przypadek wykryta przez najemników syryjskich i „zaraz rozniosła się 28 29

F l a w i u s z , Wojna..., s. 353. Tamże, s. 355-356.

po obozach wieść, że przybywający zbiedzy są napchani złotem, a żołdactwo arabskie i syryjskie rozcinało i prze­ szukiwało żołądki błagalników. (...) w ciągu jednej nocy rozpruto brzuchy dwom tysiącom łudzi”30. Ten proceder był znany „łagodnemu i łaskawemu” wodzowi rzymskiemu, ale nikt nie został przez niego ukarany. Zakazał co prawda dokonywania tego w obozie, ale potrzeba jest matką wynalazków — zarówno wojownicy sprzymierzonych wład­ ców, jak i Rzymianie chwytali zbiegów nim dotarli oni do obozu i tam, na wolnej przestrzeni, zabijali ich i rozpruwali. Wieść o tym dotarła w jakiś sposób do Jerozolimy i wpłynęła na znaczne ograniczenie liczby uciekinierów. A tymczasem w mieście panowały już takie nędza i głód, że żywiono się korą z drzew, mierzwą, resztkami pożywie­ nia wynajdowanymi na gnojowiskach, a gryzonie czy owady stanowiły prawdziwy rarytas. Za jeden z najbardziej odrażających czynów Flawiusz uznał przypadek kanibaliz­ mu — oto matka upiekła i zjadła swego syna, ale zjadła tylko część, bo resztę chciała oddać powstańcom31. Ale nie to było, według Józefa Flawiusza, największym grzechem i najbardziej odrażającym czynem popełnionym w obleganym i wygłodzonym mieście. Za najbardziej niegodny i odrażający postępek Flawiusz uznaje to, że powstańcy broniący świątyni spożyli święte wino i świętą oliwę, służące do skrapiania ofiar całopalnych32. Widocznie uważał, że lepiej by było, gdyby zostały one zniszczone w czasie walk niż miałyby przyczynić się do wzmocnienia sił tych, którzy uważali, że wolność jest ważniejsza od materialnego wyrazu czci dla Boga. Taka postawa byłego powstańca, a w dodatku człowieka, któremu zaufano tak bardzo, że powierzono mu wysokie stanowisko, świadczy o tym, że punkt widzenia danej 30 31

Tamże, s. 356. Tamże, s. 376-377.

32

Tamże, s. 357.

rzeczy zależy całkowicie od aktualnej sytuacji, od aktual­ nego położenia (materialnego, politycznego, zależności osobistej od innych osób). O skali głodu może świadczyć zeznanie (opowieść?) zbiegłego (złapanego uciekiniera z miasta?) byłego urzęd­ nika miejskiego w Jerozolimie, Manneusza. On to przekazał, „że przez jedną bramę, przy której jemu straż powierzono, wyniesiono sto piętnaście tysięcy osiemset osiemdziesiąt nieboszczyków (...). W tej ogromnej liczbie mieściła się sama biedota. (...) Innych chowali krewni, a pogrzeb sprowadzał się po prostu do wyniesienia zwłok i wyrzucenia ich poza miasto”33. Podobne dane podawali inni uciekinierzy z miasta. Według nich, wyniesiono (wyrzucono) poza mury około sześciuset tysięcy zwłok biedoty; nie liczono dokład­ nie, ile zmarło osób spośród elit. Zresztą i te liczby nie były zbyt dokładne — według niektórych relacji po pewnym czasie z powodu ogólnego osłabienia biedaków (a to przecież oni wynosili zwłoki na tragach) zaprzestano w niektórych częściach miasta wynoszenia zwłok. Wy­ szukiwano odpowiednio duży i pusty dom i tam składowano ciała, a wejścia do domu zamykano (zamurowywano?)34.

33

Tamże, s. 357.

34

Tamże.

UPADEK JEROZOLIMY

SZTURM NA ZAMEK ANTONIA. POCZĄTEK WALK O ŚWIĄTYNIĘ

Wały zostały przez Rzymian odbudowane w ciągu dwudziestu jeden dni. Nastąpiły ostateczne przygotowania do szturmu. Zdaniem wielu dowódców rzymskich należało się spieszyć ze szturmem, gdyż budowle były narażone na powtórny atak. Także i Tytus wiedział, że jeśli Żydom udałaby się powtórnie sztuka ze spaleniem dzieł oblężniczych i machin bojowych, to po raz trzeci już by ich nie zbudowano. W promieniu dziewięćdziesięciu stadiów od Jerozolimy (ponad 18 km) nie dość, że nie było żadnego drzewa, nie było także żadnej budowli — domu, szopy, stajenki — w ogóle nie było niczego. Zasiewy wykoszono, krzaki usunięto (by nie mogły stanowić ukrycia dla powstańców), drzewa wycięto i prze­ znaczono do budowy wałów i machin, na to samo poszło wszystko drewno z rozebranych budynków. Okolica żydowskiej stolicy stała się pustkowiem, po którym poruszały się tylko konne straże wojsk rzymskich i ich sojuszników, przemieszczały się kolumny aprowizacyjne, a czasem próbowali się przemknąć uchodźcy z miasta — ale na nich polowała konnica.

Żydów z kolei przygnębiło tak szybkie wzniesienie budowli przez Rzymian. Co bardziej doświadczeni i mniej ogarnięci fanatyzmem religijnym zdawali sobie sprawę z tego, że każdy taki sukces napastników przybliża ostatni dzień walki, ostatni dzień istnienia miasta. Ale jednocześnie podtrzymywała ich początkowo nadzieja — skoro udało się już raz zniszczyć wały i machiny, dlaczego nie miałoby to się udać ponownie? Dlatego też zarówno Rzymianie, jak i Żydzi trwali w pogotowiu, czekając na ponowny wypad. Rzymianie zabezpieczali się poprzez wystawianie większych niż dotych­ czas straży, a także poprzez wycofywanie na noc mniejszych (co jednocześnie znaczyło bardziej mobilnych) machin z pierwszej linii i umieszczanie ich w pobliżu w taki sposób, aby w razie potrzeby można było szybko przenieść je na stałe miejsce. Dodatkowo, aby uchronić je przed zniszczeniem przez machiny Żydów, często zmieniali ich ustawienie. Powstańcy nie pozwolili Rzymianom zbyt długo oczeki­ wać na wypad. Niestety, po raz pierwszy zawiodła ich koordynacja działań — grupy wyznaczone do ataku wyszły do niego w różnym czasie. Ponadto nie był to atak zdecydowany i szybki — a przecież do tej pory właśnie takie błyskawiczne i masowe ataki przynosiły im sukcesy. Flawiusz w swym dziele nazwał te ataki odmiennymi od ataków będących w zwyczaju Żydów. W wypadzie tym nie było determinacji ani woli walki, zapału i nieustępliwości. Stąd też po napotkaniu oporu Rzymian, w dodatku silniej­ szego niż się spodziewali, Żydzi nie osiągnęli nawet linii wałów rzymskich. Odpierani zarówno z odległości (strzały z łuków i pociski z proc, a także z wprowadzonych dość szybko do walki katapult i balist), jak i z bliska (groty pilum też miały swój udział w zatrzymaniu ataku powstań­ ców), szybko wycofali się za mury Antonii, ponosząc przy tym dość duże straty. Po nieudanym wypadzie powstańców do akcji przystąpiły oddziały rzymskie. Legioniści podprowadzili pod mury

zamku tarany, osłonięte wzmocnionymi dachami i ścianami (błędnie, jak już zaznaczałem, nazywane przez Flawiusza, a może przez tłumacza, helepolami), i pod osłoną pocisków wyrzucanych z machin rozpoczęli kruszenie murów. Obrońcy nie obawiali się zbytnio tych ataków, gdyż uważali, że mury Antonii są wystarczająco mocne, jednak jak mogli utrudniali pracę Rzymianom, obrzucając ich wszelkiego rodzaju pocis­ kami. Z uwagi na małe postępy w kruszeniu muru, w jednym miejscu legioniści, korzystając z tego, że było ono częściowo zasłonięte przed pociskami powstańców, zastosowali technikę żółwia (część żołnierzy unosiła poziomo tarcze i tworzyła z nich szczelny dach, a część, pozbawiona balastu w postaci tarczy, miała ręce wolne do pracy) i podważali kamienie umieszczone w fundamentach zamku. Udało im się w ten sposób z wielkim wysiłkiem usunąć cztery bloki kamienne, gdy okazało się, że w wyniku wstrząsów pod koniec dnia runął mur w innym miejscu. Na Żydach zemściło się niezabezpieczenie wykopu, przez który przeprowadzili uprze­ dnio bardzo udany wypad na Nowe Miasto, kiedy to przejściowo wyparli Rzymian. Ale ten wyłom w murze, dokonany przez przypadek, nie załamał obrońców. Rankiem okazało się, że za murem zamku zdołano przez noc wybudo­ wać drugi mur, tak że pomimo tego niezamierzonego sukcesu Rzymianie nie mogli dokonać szturmu od razu. Mimo to spodziewali się, że wybudowany prowizoryczny mur nie będzie zbytnim utrudnieniem1. Początkowo legioniści obawiali się wkroczyć na rumo­ wisko i szturmować nowy mur, zresztą dostęp do niego był utrudniony, a co najważniejsze należało najpierw pod­ prowadzić tarany, co wymagało ciężkiej pracy, i to pod obstrzałem obrońców. Aby zachęcić żołnierzy do dalszego wysiłku, Tytus zastosował znów chwyt psychologiczny, oddziałując tym 1

Tamże, s. 362-363.

razem na swoich podwładnych. W wygłoszonej przemowie powiedział im między innymi: „Towarzysze bojów! Za­ grzewać do czynów, które nie grożą żadnymi niebez­ pieczeństwami, jest po prostu obelgą dla tych, których się zagrzewa (...). Zachęcać potrzeba (...) tylko wtedy, kiedy chodzi o przedsięwzięcia związane z ryzykiem, gdyż wszystkie inne powinno się podejmować z własnej chęci. (...) otwarcie wam mówię, że wdarcie się na ten mur jest nie byle jakim zadaniem. (...) Więc przede wszystkim do czynu niechaj pobudzi was to, co innych może odstraszać — wytrwałość i mężne znoszenie niepowodzeń przez Żydów. Byłoby hańbą dla Rzymian i to moich żołnierzy, którzy w czasie pokoju uczą się sztuki wojowania, a na wojnie przywykli do zwyciężania, żeby dali się Żydom przewyższyć krzepkością swoją czy odwagą i to w chwili, kiedy już wyłania się świt zwycięstwa, a Bóg stoi po naszej stronie (jakże często w historii strona atakująca używała tego określenia, że wspomnimy tylko niemieckie zawołanie z lat drugiej wojny światowej „Gott mit uns” — dopisek mój). Albowiem naszym niepowodzeniom winna jest de­ speracja Żydów, natomiast do pomnażania ich cierpień przyczyniają się zarówno nasze dzielne czyny, jak i współ­ działanie Boże. Bo wojna domowa, głód, oblężenie, runięcie muru bez udziału machin — czymże to jest innym, jak nie wyrazem zagniewania Boga na nich i wsparcia dla nas? (...) Czyż to nie hańba, że Żydzi, dla których poniesienie klęski nie jest wielkim wstydem, ponieważ nauczyli się żyć w niewoli, gardzą śmiercią, aby już więcej tego losu nie zaznawać (...) wy natomiast, którzy jesteście panami niemal całej ziemi i morza (...) nie ważycie się choćby raz mocno uderzyć na nieprzyjaciół, lecz czekacie, aż zmoże ich głód i los i siedzicie bezczynnie mając taki oręż (...) gdy przy niewielkim ryzyku możecie wszystko doprowadzić do szczęśliwego końca? (...) Jakiż bowiem mąż dzielny nie wie, że dusze wyzwolone z ciał na polu bitwy ostrzem

żelaza przyjmuje z całą gościnnością najczystszy z elemen­ tów, eter, i unosi do gwiazd, aby one potem jako dobre duchy i przyjaźni herosi ukazywały się swoim potomkom (...). Jeśli odważnie i w większej liczbie ruszycie do czynu (...) wasze zdecydowane działanie rychło złamie ducha nieprzyjaciół. (...) A jeśli chodzi o tego, który pierwszy wyruszy, to czułbym się wielce zawstydzonym, gdybym nagrodami nie uczynił go godnym zazdrości. Jeśli pozo­ stanie przy życiu, będzie dowodził swoimi obecnymi towarzyszami. Ale i tym, którzy padną, towarzyszyć będzie godna zazdrości nagroda za dzielność”2. Taka zachęta ze strony wodza nie pozostała bez echa — znalazł się żołnierz, który ruszył do ataku, a za nim ruszyła natychmiast, co prawda niewielka liczebnie, grupa żołnierzy. Dlatego też początkowo przedsięwzięcie nie przyniosło sukcesu. Odważny wojownik (Sabinus z Syrii) padł w walce, a z nim jeszcze trzech innych, a kilku, którzy zostali ranni, udało się Rzymianom unieść z pola walki3. Atak na Antonię powiódł się dopiero w dwa dni po tym straceńczym ataku. Niewielka grupa legionistów nocą wdarła się do zamku i, wywoławszy panikę wśród obrońców, opanowała go. Za nimi poszła prawie cała armia. Rzymianie wdarli się do podziemnego przejścia prowadzącego z zamku do Przybytku (świątyni), lecz walka w ciasnym tunelu nie przyniosła oczekiwanego przez nich skutku — Żydom udało się wyprzeć ich z dziedzińca świątyni i w ten sposób ograniczyć efekty szturmu tylko do samej Antonii. Kilkugodzinna walka obfitowała w pokazy prawdziwego poświęcenia, odwagi i brawury. Wśród Rzymian na miano 2

Tamże,

s.

363-365.

Pozostaje

jedynie

pytanie,

została przekazana przez Flawiusza wiernie, zdziwienie to, że Rzymianin zamiast wskazywać wskazuje

na

przychylność

jednego

z rzymskiego panteonu, lecz bezimiennego. 3 Tamże, s. 365-366.

Boga,

i

to

czy

ta

przemowa

budzić może bowiem na przychylność bogów, wcale

nie

wybranego

bohatera zasłużył sobie setnik Julianus, a wśród Żydów Ałeksas i Gyftajos (bojownicy z armii Jana z Gischałi), żołnierze Szymona — Malachiasz, Juda (syn Mertona) i Jakub (syn Sosasa — dowódca Idumejczyków) oraz dwu zelotów — Szymon i Judes4. Rzymianie po nieudanym ataku na świątynię postanowili dokładnie przygotować szturm. Aby umożliwić wprowa­ dzenie do walki większej liczby żołnierzy, wyburzono aż do fundamentów zamek Antonia. Przygotowano też specjalny oddział szturmowy. Wybrano do niego po trzydziestu najlepszych legionistów z każdej centurii, tworząc kilka grup po tysiąc ludzi w każdej, a na czele każdego tysiąca postawiono najlepszych trybunów. Tak przygotowany oddział zaatakował w nocy mury (jesz­ cze przed całkowitym wyburzeniem Antonii) — liczono bowiem na to, że w nocy straże żydowskie nie będą przygotowane do walki. Żydzi jednak, wiedząc, że Rzy­ mianie przygotowują się do walki i że nie obawiają się boju nocnego, tej nocy czuwali. Walka, która toczyła się w ciemnościach, spowodowała znaczne straty po obu stronach. Część tych strat była wynikiem pomyłek — w cie­ mnościach zdarzały się przypadki walki Rzymian z Rzy­ mianami i Żydów z Żydami. Dopiero po świcie walka została (jeśli można to tak określić) uporządkowana, między innymi dlatego, że po rozpoznaniu „kto jest kto” nie dochodziło już do pomyłek. Z uwagi na zaciętość boju, a jednocześnie ograniczone pole walki, obie strony mogły w końcu uznać, że to one odniosły zwycięstwo. I znów po stronie Żydów wyróżnili się w większości ci sami co poprzednio wojownicy — Judes, Szymon, Jakub, Gyftajos5. Po upływie siedmiu dni od zdobycia Antonii zamek został całkowicie zniszczony i Rzymianie uzyskali dogodny 4

Tamże, s. 367.

5

Tamże, s. 372.

dostęp do murów świątynnych na całej przestrzeni zarówno od północy, jak i od zachodu (wcześniejsze wyburzenie Nowego Miasta otworzyło podejście do starego muru na całej jego długości). Teraz Rzymianie przystąpili do budowy wałów, na których ustawiono machiny miotające. Zbudo­ wano także drogi (a właściwie rampy), po których można było podprowadzić szopy z taranami. Do budowy tych umocnień sprowadzano budulec już z odległości stu i więcej stadiów (a więc z odległości około dwudziestu kilometrów). W ten sposób postępowało dalsze niszczenie gospodarki żydowskiej (z uwagi na to, że każda część ziemi była zagospodarowana i obsadzona sadami — lasów natu­ ralnych było niewiele — niszczono drzewa owocowe i plantacje oliwne, co powodowało powstawanie ugorów). Wyprawy po drewno na budowę umocnień nie były bezpieczne — wbrew temu, co próbował sugerować w swym dziele Flawiusz, poza miastem działały drobne oddziałki powstańcze, których członkowie w miarę swych możliwości atakowali grupy Rzymian wyprawiające się po budulec. Szczególnie specjalizowały się one w zdo­ bywaniu koni, gdyż początkowo legioniści lekceważyli niebezpieczeństwo ataku, przez co tracili zarówno konie jazdy, jak i zwierzęta juczne. Nie wszyscy jednak powstańcy chcieli czekać w mieście na atak Rzymian, woleli natomiast przenieść walkę na teren otwarty, gdzie zawsze można było liczyć — nawet w przypadku niepowodzenia w walce — na wycofanie się, ukrycie się, odskok. Dlatego też w trakcie walk o świątynię duża grupa powstańców, zmobilizowana także coraz więk­ szą groźbą głodu, zdecydowała się na desperacki atak na pozycje rzymskie. Wybrano starannie kierunek i czas ataku. Skierowano go na Górę Oliwną (najkrótszy odcinek dzielący pozycje powstańcze od muru wybudowanego przez Rzy­ mian), a wykonano go w czasie gdy legioniści niepełniący służby wartowniczej spożywali posiłek. Mimo to plan

powstańców nie powiódł się — brakowało im już sił do walki w polu, a poza tym do boju wyruszyła jednak zbyt mała grupa wojowników. Ale to niepowodzenie nie złamało ich woli walki. Stosowano różne fortele, a aby zniechęcić Rzymian i pod­ kopać w nich wiarę w to, że powstańcy są u kresu sił, wyzywano legionistów na pojedynki. Jeden z takich poje­ dynków, między Żydem Jonatanem a legionistą Pudensem, opisał Flawiusz. Z tego opisu, pomimo stronniczości jego autora, jasno wynika, że Rzymianie nie potrafili (a może raczej nie chcieli) zachować się po rycersku — gdy pojedynek wygrał Żyd, legioniści zabili zwycięzcę strzałą z łuku. „Na ten widok powstał krzyk i u Żydów, i u Rzy­ mian, lecz wyrażał zgoła odmienne uczucia. Jonatan wijąc się z bólu padł na ciało swojego przeciwnika, dając na sobie przykład, jak rychło na wojnie słuszna kara dosięga tych, którym los niezasłużenie dawał powodzenie”6. Postęp prac oblężniczych zmuszał powstańców do podej­ mowania decyzji, które mogły w ich współwyznawcach, w tym i współbojownikach, budzić niezadowolenie, a nawet powątpiewanie w ich religijność, a tym samym — słuszność. Taką decyzję podjęto w chwili, gdy rzymskie prace zbliżyły się do przylegającego do Antonii krużganku świątyni. Powstańcy podłożyli pod niego ogień, a gdy się wypalił, zwalili go na długości dwudziestu łokci. Dwa dni później Rzymianie podłożyli ogień pod przeciwległy krużganek, ale powstańcy szybko odcięli płonący odcinek od reszty, burząc w ten sposób ostatecznie połączenie Antonii ze świątynią7. 6

Tamże,

s.

374.

Jak

można

być

tak

niesprawiedliwym

którzy jeszcze niedawno byli współtowarzyszami walki o jednak były dla Flawiusza warunki powodzenia i życia w swobodzie. 7

to

wobec

wolność?

tych, Takie

Tamże, s. 373. Flawiusz w tym miejscu oskarża powstańców o to, że oni,

gaszenia

a

nie

ognia,

Rzymianie

rozpoczęli

a

ograniczali

szących im korzyść.

jedynie

palenie jego

Przybytku, zasięg

do

że

nie

dążyli

rozmiarów

do

przyno­

W końcu powstańcy podjęli decyzję o wykorzystaniu ognia jako środka walki. Stopniowo wypierani, w zachodniej części krużganku zgromadzili między belkowaniem i sufitem suche drewno, smołę i asfalt, a gdy stwierdzili, że tego materiału łatwo palnego jest dość, wycofali się z walki z tego odcinka, udając wyczerpanych. Rzymianie dość lekkomyślnie uwierzy­ li w to i w szybkim tempie wdarli się po drabinach na dach konstrukcji. Żydzi natychmiast podpalili budowlę z dołu na całej długości. Był to olbrzymi cios dla Rzymian. „Gdy nagle (...) buchnął ogień, Rzymianie będący poza niebezpieczeńst­ wem zdrętwieli z przerażenia, a ci, którzy znaleźli się w jego zasięgu, byli rozpaczliwie bezradni. Pogrążeni w płomieniach rzucali się w dół do miasta leżącego z tyłu, inni wprost na wrogów, a wielu w nadziei ocalenia się skakało do swoich towarzyszy łamiąc sobie członki. Większości jednak ogień odciął drogi ucieczki, a byli i tacy, którzy woleli zadać sobie śmierć mieczem niż zgorzeć w ogniu. Niebawem pożar szalejący wzdłuż i wszerz ogarnął i tych, którzy już w inny sposób śmierć ponosili. (...) Niektórym udało się ocalić z ognia, bo wyszli na szeroki mur, należący do krużganku, lecz otoczeni przez Żydów dłuższy czas bronili się, aż w końcu okryci ranami padli co do jednego”8. Pożar krużganku spowodował ponownie wśród Rzymian przejściowy upadek ducha bojowego, a w Żydach wywołał entuzjazm. Szkoda tylko, że Flawiusz, który szeroko rozwodzi się nad bólem wodza rzymskiego z powodu poniesionych strat, nie podaje ich wysokości (skądinąd musiały być duże, skoro Tytus tak je przeżywał). A Żydzi, gdy ogień dokonał swego dzieła, odcięli niespaloną część krużganku. Następnego dnia Rzymianie w odwecie spalili krużganek na północnej ścianie świątyni. Zastosowany przez powstańców podstęp zmusił legionis­ tów do większej ostrożności — nie znając miasta, jego 8

Tamże, s. 374-375.

budowli i użytego budulca, musieli działać rozważniej, unikać nieprzemyślanych ataków pozbawionych wystar­ czającego wsparcia i rozpoznania pola walki — a tak właśnie nie zrobili w opisanym wyżej wypadku. Dla Rzymian była więc to bolesna, ale cenna nauczka. Przy­ stąpiono do starannego przygotowania ataku. OSTATECZNY SZTURM NA ŚWIĄTYNIĘ I JEJ ZNISZCZENIE

Po niepomyślnym boju na płonącym krużganku, znowu do pracy przystąpiły machiny oblężnicze. Rzymianie skupili się na uderzeniach w mur świątyni od strony zachodniej. Ta metodyczna praca taranów, prowadzona bez przerwy przez sześć dni, nie przyniosła żadnego wyniku — mur wytrzymał uderzenia. Nie przyniosły skutku także próby podkopania się pod fundamenty północnej bramy świątyni — mury wzniesione za panowania Heroda Wielkiego okazały się niezniszczalne. Prawdziwe były więc słowa Józefa Flawiusza, że gdyby nie utrata zapasów żywności w trakcie walk bratobójczych, Jerozolima mogłaby opierać się przez całe lata. Brak efektów tej mozolnej pracy niszczycielskiej zmusił Rzymian do zmiany planów ataku. Skonstruowali dużo wystarczająco długich drabin, które przystawili do zachod­ niego krużganka świątyni. Żydzi odczekali z reakcją do momentu, w którym dostatecznie dużo legionistów weszło na drabiny. „(...) rzucili się do walki i jednych spychali z powrotem i strącali w dół na oślep, drugich, którzy opierali się, zabijali. Wielu z tych, co właśnie schodzili z drabin, siekli mieczami, nim jeszcze oni mogli się zasłonić tarczami. Niektóre drabiny uginające się pod ciężkozbrojnymi udało się od góry odchylić w bok i strącić w dół. Ale sami także niemało strat ponieśli. Żołnierze rzymscy, którzy wynieśli na górę godła, zaciekle o nie walczyli, gdyż oddanie ich w ręce nieprzyjaciół uważali

(...) za hańbę. W końcu jednak Żydzi zagarnęli je i wszy­ stkich, którzy już weszli na wierzch, wybili. Reszta, przerażona losem poległych towarzyszy, wycofała się”9. Okazało się, że świątynia nie jest łatwa do zdobycia. Tytus podjął decyzję o zastosowaniu w walce ognia. Postanowił mianowicie podpalić okute srebrną blachą bramy prowadzące do wewnątrz. Flawiusz usprawiedliwia ten czyn tym, że skoro oszczędzanie cudzej świętości skutkuje jedynie większymi stratami po własnej stronie, to nie ma innego wyjścia10, ale nie to było dotychczasową przyczyną niepodpalenia bramy — Rzymianom żal było srebra i złota, które musiały zostać zniszczone przez ogień. Podłożony ogień szybko stopił srebrne i złote blachy bram i dotarł do suchego drewna cedrowego. Żydzi, dla których ten pożar był zaskoczeniem (jak to możliwe — Bóg nie broni swego Przybytku?), nie reagowali — początkowo w wyniku szoku, potem już także dlatego, że nie mogli powstrzymać roz­ przestrzeniania się ognia. Oprócz samych odrzwi płonął przez całą dobę także krużganek. Dopiero następnego dnia Rzymianie przystąpili do wygaszania ognia i do wyrów­ nywania drogi prowadzącej do bramy. Tymczasem, w oczekiwaniu na przygotowanie terenu do szturmu, Tytus zebrał swój sztab i dowódców poszczegól­ nych legionów na naradę i „poddał pod obrady sprawę Przybytku. Niektórzy wypowiadali się w tym duchu, żeby w tym względzie kierować się prawem wojny; jak długo bowiem on będzie stał, Żydzi nie zaprzestaną buntów, ponieważ do niego właśnie ze wszystkich stron ściągają. Inni zaś radzili, że jeśli Żydzi go opuszczą i nikt na nim nie umieści broni, należy go ocalić, ale jeśli wejdą doń, aby walczyć — spalić. W tym wypadku nie byłby to Przybytek, lecz twierdza, a zatem ten czyn bezbożny nie obarczy Rzymian, lecz tych, którzy by ich do tego kroku zmusili. 9 10

Tamże, s. 378. Tamże, s. 378.

Na to Tytus oświadczył, że choćby Żydzi weszli do niego i stamtąd walkę prowadzili, to i tak nie można mścić się na rzeczach martwych, a nie na żywych ludziach i w żadnym razie tak wielkiego dzieła wydawać na pastwę płomieni. Stanowiłoby to i dla Rzymian stratę, a gdyby on ostał się, byłby ozdobą cesarstwa. Zachęceni tymi słowami (...) przyłączyli się do jego zdania”11. Trudno, mając w pamięci to, co do tej pory Rzymianie robili z wszelkiego rodzaju budowlami na terenie Judei, uwierzyć w to, co pisze Flawiusz o postawie Tytusa i jego podwładnych, choć z drugiej strony taka postawa była prawdopodobna — Przy­ bytek był tak dużym skarbem, że warto było go pozostawić w stanie nienaruszonym. Dzień upłynął Rzymianom na pracach mających ułatwić dalszą walkę, a Żydzi, osłabieni walką i przygnębieni jej wynikami, odpoczywali. Ale już następnego dnia powstańcy dokonali śmiałego wypadu na pozycje rzymskie w zewnętrz­ nym okręgu świątynnym. Determinacja atakujących była tak duża, że mimo zaangażowania przez Tytusa dużych sił, walka toczyła się ze zmiennym szczęściem przez cały dzień i dopiero wieczorem Żydzi zostali odparci. Ta potyczka kosztowała Rzymian wielu poległych i rannych, ale Flawiusz i inni historycy nie podają ich liczby (praw­ dopodobnie nie chcąc przyznać, ilu ludzi musiało zginąć, aby pokonać głodnych i wyczerpanych Żydów). Ale odwaga, determinacja i pogarda śmierci nie mogły odwrócić losów Przybytku. Gdy tylko Rzymianie przystąpili do dalszych prac przygotowawczych (usuwanie ruin i ich dogaszanie), powstańcy ponownie ich zaatakowali. Flawiusz wyjaśnia przyczynę upadku świątyni i jej zniszczenia w następujący sposób: „Bóg już dawno skazał go (Przybytek — uwaga moja) na zniszczenie ogniem i skoro wypełniły się czasy, nadszedł ów przez 11

Tamże, s. 379.

los naznaczony dziesiąty dzień miesiąca Loos, dzień, w którym już kiedyś obrócił go w popiół król babiloński. Lecz tym razem ogarnęły go płomienie z przyczyny i winy samych Żydów”12. Rzymianie odparli szaleńczy atak Żydów i w pościgu za powstańcami dotarli do właściwej budowli Przybytku. Nieznany z imienia legionista wrzucił płonącą żagiew do pomieszczeń. We wnętrzu świątyni, z powodu nagroma­ dzenia tam łatwo palnych przedmiotów (drewniane obicia ścian, olbrzymie draperie z drogocennych płócien itp.), ogień rozprzestrzenił się natychmiast. Przerażeni powstańcy zaprzestali walki i próbowali ugasić ogień. Ale nie było to możliwe — Rzymianie, nie zwracając na to uwagi, mordowali tych, którzy porzuciwszy broń zajęli się walką z pożarem. Według Flawiusza rzymski wódz natychmiast przybył na miejsce pożaru, i próbował powstrzymać swoich żołnierzy. Na ile ta hipotetyczna interwencja była skuteczna, świadczy relacja Józefa: „Kiedy pewien żołnierz przybiegł z tą wiadomością do Tytusa, ten właśnie odpoczywał (...) i zerwawszy się z miejsca pobiegł (...) do Przybytku, aby powstrzymać pożar. (...) Cezar tedy i głosem, i ręką dawał znak żołnierzom, aby gasili ogień, lecz oni ani nie słyszeli jego wołania, gdyż uszy mieli pełne nieopisanego wrzasku, ani na znaki dawane ręką nie zwracali uwagi, jako że jednych zupełnie pochłonęła walka, drugich zaś zaślepił gniew (a może legioniści przypuszczali, że wódz nakazuje im dalej walczyć, przecież nie przekazano żołnierzom polecenia oszczędzania świątyni). Zapalczywości nadbiegających żołnierzy legionów nie można było pohamować ani napominaniem, ani groźbą, lecz wszystkich zupełnie ogarnęła wściekłość (...) wielu ginęło tratując jedni drugich, a niemało też podzieliło los pokonanych nieprzyjaciół, gdy wpadali na żarzące się jeszcze i dymiące 12

Tamże, s. 380.

zwaliska krużganków. A skoro zbliżyli się do Przybytku, udawali, że w ogóle nie słyszą rozkazów Cezara, i jeszcze wzywali towarzyszy przed sobą, aby wrzucili głownie do wnętrza. Powstańcy ze swej strony nie mieli już żadnej możliwości śpieszyć na ratunek — wszędzie była tylko rzeź albo ucieczka. Przeważnie ofiarą padali słabi i nie uzbrojeni mieszkańcy z ludu, których zabijano, gdzie kogo dopadnięto. Wokół ołtarza gromadziły się stosy trupów, a po schodach Przybytku krew płynęła strumieniem i ciała pomordowanych na górze osuwały się w dół”13. Jedną z przyczyn takiego olbrzymiego zapału w walce była na pewno żądza rabunku. Wśród żołnierzy krążyły opowieści o nagromadzonych w świątyni bogactwach, a o ich prawdziwości mogły świadczyć widoczne na zewnątrz kapiące złotem i srebrem bramy, mury i inne widoki nasuwające myśli o tym, co być może jest ukryte we wnętrzu. Gdyby jednak zostały wydane stosowne rozkazy, to świątynia mogłaby ocaleć. Przecież Żydzi w momencie wybuchu pożaru zaprzestali walki, porzucili broń i przy­ stąpili do gaszenia — a więc nie weszli do Przybytku, by walczyć. Tym samym spełnili warunek, jaki założyli Rzymianie (o ile rzeczywiście taki warunek został ustalony), aby świątyni nie niszczyć. Żaden z rzymskich dowódców nie powstrzymywał swoich podwładnych, toteż mordowano wszystkich, którzy znaleźli się w obrębie murów świątyn­ nych, nie zwracając uwagi na wiek i płeć ani na to, czy ktoś stawiał jakikolwiek opór, czy też błagał o litość. Z uwagi na to, że wzgórze świątynne wznosiło się wysoko ponad miasto, pożar był widoczny w całej Jerozo­ limie i okolicy. Mieszkańcy widzieli więc, co ich czeka, gdy upadnie reszta miasta. Widzieli też, że Rzymianie nie oszczędzają nawet kapłanów i innych przedstawicieli wyż­ 13

Tamże, s. 380-381.

szych warstw. Z terenu świątyni wyrwała się tylko niewielka grupa powstańców, której udało się wykorzystać zamiesza­ nie, jakie powstało w wyniku tego, że Rzymianie przystąpili do systematycznego podpalania pozostałych budowli i ich rabowania. W szale zniszczenia poszło z dymem wszystko, nawet skarbiec świątynny, w którym oprócz złota (zarówno kruszcu, jak i monet) i innych kosztowności przechowywano także drogocenne tkaniny, szaty ceremonialne obszyte złotem, a ponadto także mienie najbogatszych mieszkańców. Nie oszczędzono także sześciotysięcznej grupy kobiet, dzieci i biedoty, która schroniła się w świątyni, licząc na spełnienie się przepowiedni jakiegoś proroka, głoszącego ocalenie tych, którzy oddadzą się pod opiekę Bogu w jego Przybytku. Tych ludzi spotkała śmierć najstraszniejsza — Rzymianie podpalili krużganek, w którym się oni schronili, i wszyscy zginęli od ognia. Flawiusz, choć w momencie zniszczenia świątyni stronnik Rzymian, był przecież nadal głęboko wierzącym Żydem i w swojej refleksji nad zniszczeniem tego, co było wtedy najcenniejsze dla wyznawców religii mojżeszowej, stwier­ dził: „Trudno nie zapłakać gorzko nad losem dzieła, które było ze wszystkich, jakie kiedykolwiek poznaliśmy, czy to na własne oczy, czy też ze słyszenia, najwspanialsze tak pod względem budowy, rozmiarów i bogactwa w każ­ dym szczególe, jak i rozgłosu, jakim się cieszyły te święte miejsca. Jednak największą pociechę można znaleźć w tym, że przed wyrokiem losu nie ujdą również dzieła sztuki i miejsca tak samo jak istoty żywe. Można też podziwiać widoczną w jego zrządzeniu dokładność obiegu czasów, bo, jako rzekłem, wyznaczył on na spalenie Przybytku ten sam miesiąc i dzień, w którym poprzednio puścili go z dymem Babilończycy. Od samego jego założenia, które było dziełem króla Salomona, aż do obecnego zburzenia, które przypadło na drugi rok rządów

Wespazjana, upłynęło tysiąc sto trzydzieści lat, siedem miesięcy i piętnaście dni, a od późniejszej odbudowy, której dokonał Haggai w drugim roku panowania Cyrusa, do zdobycia go za Wespazjana — sześćset trzydzieści dziewięć lat i czterdzieści pięć dni”14. W tym miejscu można tylko dodać, że Przybytku już nigdy nie odbudowano, początkowo dlatego, że nie miał tego kto uczynić, a w XX wieku, gdy na nowo powstało państwo Izrael, wznoszenie takiej budowli mijało się już z celem. Stąd do dziś stoi tylko część muru, nazwana Ścianą Płaczu. Rzymianie uczcili zdobycie i zniszczenie świątyni wniesie­ niem godeł legionowych na plac świątynny, gdzie złożyli ofiary swoim bogom i obwołali Tytusa imperatorem (nie był to tytuł władcy — takie miano nadawano w Rzymie jeszcze w czasach republikańskich zwycięskim wodzom; ale było to także jedno ze zwyczajowo używanych określeń władcy). Ale do pełni zwycięstwa brakowało w samej świątyni jeszcze jednego. Na jednym z odcinków murów broniła się maleńka garstka kapłanów (kłóci się to z przekazami Flawiusza, który powtarza niejednokrotnie, że kasta kapłańska nie popierała powstania). Jednak i ten opór nie mógł trwać wiecznie. Po pięciu dniach od zdobycia Przybytku kapłani, osłabieni głodem i pragnieniem, zeszli na dziedziniec i prosili o łaskę. Ale Tytus, przed którego ich przyprowadzono, „oświadczył im, że czas łaski dla nich już minął, a także przeminęło to, co mogło usprawiedliwiać pozostawienie ich przy życiu (skoro nie ma świątyni, niepotrzebni są też kapłani — taka była wymowa jego słów — uwaga moja), i że zresztą godzi się, aby kapłani ginęli razem z Przybytkiem. Przeto kazał owych mężów ukarać śmiercią”15. Tak wyglądała jego łaskawość, i tego mogli się spodziewać inni obrońcy miasta. O skali bogactw, które legioniści zagarnęli po zdobyciu Przybytku, może świadczyć przejściowy spadek ceny złota 14 15

Tamże, s. 381-382. Tamże, s. 386.

w Syrii, gdzie legioniści kupowali za nie różne dobra. Cena ta wynosiła połowę tego, co płacono przedtem (można się tylko domyślać, jaka to była ilość złota, skoro cena spadła o pięćdziesiąt procent). OSTATNIE DNI JEROZOLIMY

Upadek i zniszczenie świątyni stały się dla przywódców powstania bodźcem do wszczęcia rozmów z Rzymianami. Wysłano do Tytusa posłów z prośbą o rozpoczęcie rokowań. Ten przybył do zachodniej części okręgu świątynnego w otoczeniu wojska i swoich doradców. Z drugiej strony stanęli w dużej grupie uzbrojeni powstańcy, a na ich czele Szymon i Jan z Gischali. Rozmowy — o ile to, co nastąpiło, można tak nazwać — rozpoczął Tytus. Ale jego wystąpienie nie było nacechowane łaskawością, nie wskazywało na to, że są to rokowania. W długim przemówieniu opisywał winy powstańców, ich beznadziejne już położenie, rzekomą łaska­ wość Rzymian (mówił między innymi o tym, że przecież mógł od razu zniszczyć miasto i naród, a ograniczał się tylko do jego pustoszenia), aż zakończył: „o najnikczemniejsi pod słońcem, zwracacie się teraz do mnie, aby prowadzić rozmowy! Cóż mielibyście jeszcze ocalić, co by można porównać z tym, co zginęło? (...) nawet teraz stoicie z bronią w ręku i w ostatniej niedoli nie potraficie wystąpić jako błagalnicy. O nieszczęśni ludzie, na co jeszcze liczycie? Czyż nie wyginął lud i nie poszedł z dymem Przybytek? Czyż miasto nie jest zdane na moją łaskę i niełaskę, a wasze życie nie jest w moim ręku? Czy w szukaniu śmierci chcecie znaleźć sławę bohaterstwa? Ja z pewnością nie pójdę w zawody z waszym obłędem. Kto odrzuci oręż i podda się, temu daruję życie, postępując tak jak w domu łaskawy pan, który karze niepoprawnych, a resztę zachowuje dla siebie”16. 16

Tamże, s. 388.

Takiej laski, która oznaczała śmierć dla przywódców, a niewolę dla bojowników i mieszkańców miasta, powstańcy nie mogli przyjąć. Mając jeszcze jakąś nadzieję, poprosili 0 to, by mogli wyjść w zwartej grupie z miasta, wraz z dziećmi i żonami, i udać się na pustynię; miasto zgadzali się pozostawić na łaskę Rzymian. Tytus, który czuł się już zwycięzcą, nie przystał na to i zagroził, że od tej chwili nikt nie będzie oszczędzony, że do wszystkich zastosowane zostanie prawo wojny, a w tamtych czasach było ono okrutne — zwycięzca mógł uczynić, co chciał z pokonanymi 1 z ich krajem. Tak też Rzymianie postąpili, gdy o łaskę poprosili walczący po stronie powstańców synowie i bracia władcy Adiabeny (niewielkie państwo na północ od Eufratu, którego władcy przeszli na judaizm), króla Izatesa — stali się oni najpierw jeńcami, a potem zakładnikami gwaran­ tującymi wierność swego kraju Rzymowi (ich dalsze losy nie są opisane). Odmowa poddania się spowodowała wydanie przez rzym­ skiego wodza pozwolenia żołnierzom na podpalenie i spląd­ rowanie miasta, na postępowanie z jego mieszkańcami, jak tylko będą chcieli. Faktycznie było to pozwolenie na wymor­ dowanie wszystkich mieszkańców i zburzenie miasta aż do fundamentów, i tak też zostało zrozumiane przez legionistów i sojuszników Rzymian. Następnego dnia po rozmowach Rzymianie rozpoczęli palenie Jerozolimy, zaczynając od Dolnego Miasta. Ponownie płonęło archiwum, podpalono domy i pałace w dzielnicach zwanych Oflas i Akra. W mieście zapanowała panika, mieszkańcy próbowali ucieczki, ale było to skazane na niepowodzenie. Początkowo Rzymianie mordowali wszystkich, których ujęto na zajętym przez nich terenie, po pewnym jednak czasie zmienili swoje postępowanie i tych, którzy nie byli uzbrojeni (a za broń uznawano nawet noże kuchenne), sprzedawali kupcom przybyłym z Syrii. Cena niewolnika z uwagi na dużą „podaż” była bardzo niska. Nie liczono sprzedanych

w niewolę, ale Flawiusz podaje, że była to liczba nie­ zmierzona. Nie sprzedawano tylko obywateli miasta — tych podobno Tytus kazał puszczać wolno (ciekawe na ile prostym legionistom chciało się dokonywać selekcji) i we­ dług Flawiusza w ten sposób ocalało czterdzieści tysięcy ludzi. Były też i inne przyczyny decydujące o tym, czy można darować komuś życie. Na uwagę zasługują dwa takie przypadki opisane przez Flawiusza: „wyszedł także jeden z kapłanów (...) imieniem Jezus, otrzymawszy pod przysięgą od Cezara przyrzeczenie łaski, jeśli wyda niektóre ze świętych skarbów. Tedy dostarczył on wyjęte z muru Przybytku dwa świeczniki, podobne do tych, które znaj­ dowały się w jego wnętrzu, stoły, mieszalniki i misy wszystkie szczerozłote i masywne. Przekazał także zasłony i szaty arcykapłanów wraz z drogocennymi kamieniami i wiele innych przedmiotów używanych przy spełnianiu obrzędów świętych. Pochwycono jeszcze i skarbnika świą­ tyni imieniem Fineasz, który wskazał pasy i szaty noszone przez kapłanów, moc purpury i szkarłatu (...) i do tego jeszcze sporo cynamonu, kasji i mnóstwa korzeni (...). Nadto oddał wiele innych kosztowności i niemało świętych ozdób, co wyjednało mu przebaczenie na równi ze zbiegami, chociaż wzięto go do niewoli siłą”17. Okazało się, że rzymska łaska i sprawiedliwość chodzą różnymi drogami — od śmierci można się było wykupić (oczywiście po bardzo wysokiej cenie), i to nawet wtedy, gdy było się bojownikiem. Nieprzejednani wojownicy żydowscy po fiasku rokowań przygotowywali się tymczasem do ostatecznej walki. Siły powstańcze skupiły się w Górnym Mieście, zajmując między innymi zamek Heroda Wielkiego. Ich pozycje z jednej strony chronił mur miejski (od zachodu), a od Dolnego Miasta (które już się paliło) — stromy stok 17

Tamże, s. 39).

góry, na której było zbudowane całe Górne Miasto. Była to pozycja dość trudna do zdobycia, dlatego też Rzymianie byli zmuszeni ponownie budować wały (tak błędnie nazywa je Flawiusz lub tłumacz jego dzieła — naprawdę były to rampy). Były to ciężkie prace, gdyż z powodu braku budulca (w promieniu ponad stu stadiów, czyli około dwudziestu kilometrów, nie było już ani jednego drzewka) musiano najpierw rozbierać takie same budowle, wznoszo­ ne uprzednio w innych miejscach i już tam niepotrzebne. Dlatego też prace te trwały aż osiemnaście dni. Gdy już budowle stanęły, Rzymianie podprowadzili po nich machi­ ny oblężnicze. Na nowo rozgorzała walka. Ale siły powstańców były już nadwątlone i nie byli oni w stanie stawiać długo oporu. Część powstańców, niewierząca już w ocalenie, schroniła się w podziemnych tunelach i przejściach, których było w Górnym Mieście bardzo dużo i które dawały (w więk­ szości złudne) szanse na uratowanie się. Pozostali, którzy walczyli na murach, po dokonaniu przez tarany wyłomów częścią rzucili się do ucieczki, częścią wycofali się do doliny wokół sadzawki Siloe. Nie obsadzono i nie broniono potężnych wież, które same w sobie były jakby twierdzami i można było się w nich bronić aż do wyczerpania (co prawda małych) zapasów żywności — były bowiem nie do obalenia. Tam, po ochłonięciu ze strachu, powstańcy podjęli ostatnią próbę przebicia się przez zbudowany przez Rzymian mur wokół części Jerozolimy. Pokonani w tej walce, rozproszyli się po całym mieście w po­ szukiwaniu schronienia. Tymczasem Rzymianie, zaskoczeni tym, że nie było już z kim walczyć, że zwycięstwo przyszło im tak łatwo, nie powstrzymali swej żądzy zabijania. Nie mając przed sobą przeciwnika, a zarazem wiedząc, że wolno im robić w zdobytym mieście, co zechcą, ruszyli w poszukiwaniu ofiar. W wąskich uliczkach miasta mordowano każdego,

kogo tylko napotkano, zamknięte domy, w których schronili się ludzie, podpalano wraz z tymi, którzy tam byli. Według Flawiusza zamordowano tak dużo ludzi, że strumienie płynącej po ulicach krwi ugasiły w wielu miejscach pożary. Ta niczym niepohamowana rzeź trwała cały dzień, a pożar szalał przez całą noc i cały następny dzień18. Następnego dnia, po opadnięciu fali ognia, Tytus zwiedził tę część miasta, w której można było się już bezpiecznie poruszać, a przede wszystkim dokładnie obejrzał wieże, których w wyniku błędu powstańców nie trzeba było zdobywać. Tam to powiedział: „Zaiste, z pomocą Bożą walczyliśmy i Bóg usunął Żydów z tych warowni, bo cóż znaczą ludzkie ręce i machiny na takie wieże”19. Nakazał też — późno, bo późno, ale zawsze — zaprzestać mordowania ujawniających się mieszkańców (zakaz nie dotyczy! ujętych z bronią w ręku lub w inny sposób stawiających opór). Ale żołnierze mieli swój rachunek. Wybijano nie tylko tych, których było można, lecz także tych, którzy byli bezwartościowi jako towar — starców, kaleki, słabych, kobiety w ciąży. Śmierci natychmiastowej (bo nie w ogóle) uniknęli tylko ci, którzy byli w sile wieku i zdolni do pracy. Tych zgromadzono na dziedzińcu spalonej świątyni, gdzie dokonano swoistej selekcji. Ujawnionych (prawdziwych lub pomówionych o to) powstańców wymordowano, a pozostałych podzielono na kilka kategorii: młodych, a zarazem silnych i pięknych zachowano do przyszłego orszaku triumfalnego (co fak­ tycznie tylko odwlekało śmierć), część młodych (mających więcej niż siedemnaście lat) wysłano do Aleksandrii do robót na bagnach, a resztę przeznaczono na igrzyska (mieli ku uciesze gawiedzi ginąć zamiast gladiatorów na arenach w różnych miastach — zarówno od mieczy, jak i jako 18 19

Tamże, s. 392. Tamże, s. 393. Znowu Flawiusz wkłada w usta Rzymianina słowa

o jedynym Bogu.

ofiary dzikich zwierząt). Tak to wyglądała łaska rzymska. Trochę więcej szczęścia mieli najmłodsi — tych, którzy nie ukończyli jeszcze siedemnastu lat, sprzedano w niewolę (przynajmniej przeżyli). Ale nim dokonano tej selekcji, zmarło z głodu jedenaście tysięcy więźniów (strażnicy często celowo nie dawali im pożywienia, były też przypadki odmowy przyjmowania jedzenia). Według Flawiusza do niewoli wzięto ogółem dziewięćdziesiąt siedem tysięcy ludzi, a w trakcie całego oblężenia zginęło milion sto tysięcy (wszyscy byli Żydami, z tym, że część nie była mieszkańcami miasta, a jedynie czasowymi przybyszami, którym wybuch wojny uniemoż­ liwił powrót w rodzinne strony)20. U Tacyta spotykamy tylko jedną informację dotyczącą liczby ludzi w Jerozolimie: „Liczba oblężonych wszelkiego wieku, płci męskiej i żeń­ skiej, wynosiła — jak słyszymy — sześćset tysięcy; broń mieli wszyscy, którzy ją udźwignąć zdołali, a ważyło się na to, w stosunku do ogólnej liczby, za wielu”21. Z powyż­ szego wynika, że Tacyt szacuje — na pewno na podstawie informacji uzyskanych od świadków wojny (gdy pisał swoje dzieło, żyli jeszcze jej uczestnicy) — liczbę miesz­ kańców na dużo mniejszą niż Flawiusz. Możemy jednak przyjąć liczbę oblężonych za Flawiuszem — chyba on miałby więcej powodów do obniżenia liczby poległych w mieście (każdy poległy w jakiś sposób obciążał konto Tytusa, a tego na pewno nie chciał Flawiusz, który starał się przecież jak najkorzystniej przedstawić swego protektora). Zdobycie Jerozolimy przez Tytusa nie było pierwszym takim przypadkiem w jej dziejach. Podbijana była pię­ ciokrotnie, ale tylko raz zburzona (uczynili to tylko Babilończycy). Była stolicą Żydów od czasów króla Dawida. Mimo zmiennych losów od czasów tego króla 20

Tamże, s. 393-394.

21

T a c y t , dz.cyt., s. 290.

aż do dnia, w którym zdobył ją Tytus, minęło tysiąc sto siedemdziesiąt siedem lat (o ileż dłużej istniała niż Rzym, i nie potrzebowała dla uzasadnienia swego znaczenia żadnej legendy o wilczycy karmiącej bliźnięta; a przecież Dawid nie był jej budowniczym — istniała już na długo przed nim). Została tymczasem opanowana i potraktowana jak jakiś nędzny, drewniany gródek jakiegoś barbarzyńs­ kiego książątka. Flawiusz datuje zdobycie i następnie zniszczenie Jerozo­ limy na drugi rok panowania Wespazjana, czyli — licząc według kalendarza obowiązującego do dziś — wydarzenie to miało miejsce jesienią 70 roku naszej ery.

RZYMIANIE TRIUMFUJĄ

ZBURZENIE JEROZOLIMY. NAGRODY DLA WOJSKA

Wyłapanie wszystkich ukrywających się powstańców i mieszkańców miasta stanowiło w mniemaniu Rzymian, a szczególnie Tytusa, znak, że wojna już się zakończyła. Nic nie wskazywało początkowo, że jest to mniemanie błędne, niemniej jednak decyzje rzymskiego dowództwa świadczyły o tym, że wojsko jest potrzebne w innych częściach imperium. W tym przekonaniu umocniło Rzymian także ujęcie wodzów powstania. Jan z Gischali dostał się w ich ręce jeszcze w trakcie walk, poszukiwano tylko Szymona, syna Giorasa — nie było go przecież wśród zabitych. Szymon wraz z grupką najwierniejszych wojowników ukrył się w starym i zapomnianym podziemnym wykopie, licząc na to, że zdoła się wydostać poza obręb miasta. Gdy okazało się, że jest to wykop ślepy, a próba wydrążenia go dalej była niewykonalna, wódz powstania znalazł się w pułapce. „Szymon wyobrażając sobie, że będzie mógł zwieść Rzy­ mian, jeśli wprawi ich w przestrach, przywdział biały chitonik, a na to (...) wierzchnią szatę purpurową i wyszedł z głębi ziemi w tym samym miejscu, na którym przedtem

Świątynia w Jerozolimie — stan z I w. n.e. Z prawej strony zamek Antonia, w głębi zabudowa miasta

Legioniści rzymscy zdobywają świątynię w Jerozolimie

Masada — widok z góry na tak zwany wiszący pałac Heroda. Rekon­ strukcja z XX w.

Masada podczas rzymskiego oblężenia

Masada — zdjęcie współczesne, jasna skośna linia z prawej strony to pozostałości rzymskiej rampy

Łuk triumfalny Tytusa w Rzymie wzniesiony w I w. n.e. dla upamięt­ nienia zdobycia Jerozolimy

Rzymianie niosący skarby zdobyte w Jerozolimie — relief z łuku Tytusa

Józef Flawiusz (Józef Ben Matatia), wódz i historyk żydowski oraz autor mię­ dzy innymi Wojny żydows­ kiej. Litografia z XVIII w.

Wespazjan. Cesarz rzymski

Tytus. Cesarz rzymski

Moneta rzymska z czasów cesarza Wespazjana z napisem ludea capta (Judea podbita)

stała świątynia. Żołnierze, którzy go zobaczyli, z początku zdjęci strachem stali w miejscu jak wryci (...)”'. Ale podstęp się nie udał. Po krótkiej chwili przestrachu legioni­ ści zaprowadzili go do swego dowódcy, a ten, gdy dowie­ dział się, kim jest jeniec, odstawił go do Tytusa. Tam Szymon w więzach oczekiwał na dzień triumfu, gdyż miał być najważniejszą z osób prowadzonych w triumfalnym orszaku Wespazjana i Tytusa w Rzymie. Tymczasem Tytus, przebywający jeszcze w Jerozolimie, rozkazał zniszczyć to wszystko, co jeszcze pozostało w mieście. Chcąc jednocześnie pozostawić dowód na to, jakie to było potężne miasto, i w związku z tym jakie zwycięstwo odnieśli jego żołnierze, nakazał pozostawić część umocnień (ale w taki sposób, aby nie mogły one stanowić w przyszłości oparcia dla ewentualnych buntów). W ten sposób z całego miasta i jego wspaniałej świątyni pozostawiono trzy najpotężniejsze wieże: Fazael, Hippikus i Mariamme, oraz mur od strony zachodniej. Ten ostatni miał stanowić część obwarowania obozu dla pozostawione­ go na miejscu, gdzie była niegdyś Jerozolima, strzegącego tam porządku dziesiątego legionu, wzmocnionego kilkoma oddziałami jazdy i posiłkowej piechoty. Po tych rozporządzeniach Rzymianie przystąpili do nagradzania najlepszych żołnierzy. Nie czekano z tym na oficjalny triumf, gdyż nie było sensu i celu prze­ prawiania tak dużej ilości wojska do Rzymu, a tylko tam odprawiano główne uroczystości związane z uho­ norowaniem zwycięstwa. Nagradzanie odbyło się w pierwszym obozie Rzymian, na górze Skopos. Tam, ze specjalnie zbudowanego podium, Tytus wygłosił uroczystą mowę pochwalną do wszystkich legionistów. W mowie tej podziękował im zarówno za wykazaną odwagę i nieustępliwość w walce z Żydami, jak 1

F l a w i u s z , Wojna..., s. 400.

i za to, że to z ich szeregów wyszedł nowy cesarz, że to oni umożliwili spełnienie się przepowiedni głoszącej, że Wespazjan będzie władcą „całego świata”. Po mowie pochwalnej przystąpiono do nagradzania. Tak ceremonię opisał Flawiusz: „Przeto natychmiast rozkazał (...) dowód­ com odczytać nazwiska wszystkich, którzy w wojnie odznaczyli się jakimś świetnym czynem. Wywołując każ­ dego po imieniu udzielał podchodzącym pochwał (...) oraz wkładał im złote wieńce, wręczał złote naszyjniki, jako też małe włócznie ze złota i godła sporządzone ze srebra i każdego przenosił na wyższe stanowisko. Nadto rozdzielił między nich srebro, złoto i szaty pochodzące z łupów wojennych i szczodrą część innych zdobyczy. Kiedy już wszyscy zostali wynagrodzeni według tego, jak sam ocenił zasługi każdego, modlił się o błogosławieństwo dla całego wojska i (...) wśród burzliwych owacji przystąpił do składania ofiar dziękczynnych za zwycięstwo”2. Woły przeznaczone na ofiarę zostały rozdane wszystkim żołnierzom na ucztę (musiało ich być bardzo dużo — w ten sposób trwało nadal ogałacanie Judei z dobytku — w tym przypadku z żywności). Ta triumfalna uczta zwycięzców, urządzona obok zniszczonego miasta, obok niepogrzebanych we właściwy sposób zwłok obrońców, trwała trzy dni. Dla Tytusa dzień zwycięstwa nad Jerozolimą był także świętem prywatnym — tak o tym pisze historyk: „w ostatecznym szturmie na mury Jerozolimy zabił dwunastu obrońców tylomaż strzałami i zdobył to miasto w rocznicę urodzin swej córki, wśród radości i uwielbienia żołnierzy”3. Po uczcie, doszedłszy do wniosku, że nie ma już potrzeby pozostawiania w Judei tak dużych wojsk, Tytus dokonał ich podziału, wskazując im zarazem nowe (często po prostu dotychczasowe) miejsca stacjonowania. Jak już powiedziano wyżej, legion dziesiąty pozostał w Judei, 2 1

Tamże, s. 399. S w e t o n i u s z, dz.cyt., s. 537.

a legion dwunasty, zhańbiony na początku wojny ucieczką przed Żydami, został wysłany nad Eufrat do ochrony granic imperium przed Armeńczykami i innymi ludami północnego wschodu. Legiony piąty i piętnasty, które przeznaczone zostały do Medii i Panonii, Tytus po­ czątkowo zabrał ze sobą w triumfalny marsz przez Judeę, Syrię i Egipt. Pierwszym etapem marszu Tytusa z Judei do Rzymu była Cezarea Nadmorska. Tam odbyły się igrzyska, w trakcie których na arenie musieli walczyć (dla rozrywki Rzymian i innych, ale nieprawowiernych Żydów) ze sobą lub z dzikimi zwierzętami wyznaczeni do tego jeńcy. Były to szczególne igrzyska — w normalnych walkach gladiatorów jest zwycięzca i pokonany — czasem nawet pokonany może przeżyć, jeśli taka będzie wola widzów. Tutaj ginęli obaj — zarówno ten który przegrał, jak i ten, który go pokonał. Kolejnym miejscem mordowania jeńców na arenie była Cezarea Filipowa — stolica króla Agryppy II (dziwny to król żydowski — prawowiernemu Żydowi nie wolno było nie tylko urządzać walk, a już szczególnie z udziałem zwierząt i ludzi, lecz także nawet ich oglądać). O tym pobycie tak pisze (mimo wszystko jednak przymusowy) uczestnik podróży Tytusa, Józef Flawiusz: „Tutaj zginęło mnóstwo jeńców — jedni rzuceni dzikim zwierzętom, drudzy zmuszeni walczyć ze sobą dużymi gromadami”4. Igrzyskom z udziałem jeńców nie było praktycznie końca. Niepohamowany w swej „łaskawości” dla jeńców, Tytus nie ustawał w wyszukiwaniu okazji i pretekstów, by tylko wprowadzić na areny coraz to nowe grupy Żydów. Po powrocie do Cezarei Nadmorskiej (te za­ gmatwane szlaki wynikają z oczekiwania na zakończenie zimy i tym samym na możliwość wykorzystania drogi 4

F l a w i u s z , Wojna..., s. 400.

morskiej) urządzono nowe igrzyska, tym razem dla uczcze­ nia rocznicy urodzin młodszego syna Wespazjana — Domicjana. Na areny przez czas tych obchodów wpędzonych zostało ponad dwa tysiące pięciuset jeńców. Rodzaje zadawanej im śmierci zależały już tylko od fantazji Rzy­ mian — do dotychczasowych walk między skazańcami i walk przeciwko zwierzętom doszła śmierć od ognia (historyk nie podaje, na czym to polegało, być może w „twórczy” sposób wykorzystano pomysł Nerona z żywy­ mi pochodniami). Następną areną igrzysk był Beryt (dzisiejszy Bejrut) — tam obchodzono jeszcze wystawniej urodziny samego cesarza Wespazjana5. W tym czasie dochodziło w niektórych miastach syryj­ skich do pogromów Żydów — największe niebezpieczeń­ stwo zagroziło wielkiej kolonii Żydów w Antiochii. Tam­ tejsi mieszkańcy (Syryjczycy i Grecy) prosili Tytusa o zgodę na wygnanie Żydów z miasta (lub na ich wymordowanie). Ale tym razem —jeśli Flawiusz nie wybiela postaci swego protektora — Tytus nie wyraził na to zgody, mówiąc: „Ależ ich ojczyzna, do której należałoby ich jako Żydów wypędzić, leży w gruzach i żadne inne miejsce ich nie przyjmie”6. Decyzja syna władcy Rzymu była rozkazem, więc wyznawcy judaizmu mogli czuć się przynajmniej przez jakiś czas bezpieczni. Wiosną Tytus przybył w końcu do Egiptu. Tam pierw­ szym transportem wyprawił do Rzymu skutych przywódców powstania, Szymona i Jana, a wraz z nimi siedmiuset najsilniejszych, dobrze zbudowanych jeńców, tak aby można było przygotować obchody triumfu. Jego długotrwała wędrówka po Judei, Syrii, Fenicji i Egipcie zaczęła budzić niepokój w Rzymie: „powstało podejrzenie, jakoby próbował uniezależnić się od ojca 5 6

Tamże, s. 401. Tamże, s. 406.

i zatrzymać dla siebie królestwo Wschodu. To podejrzenie jeszcze umocnił, gdy (...) poświęcając w Memfisie byka Apisa, przystroił się w diadem, zresztą z obyczajem i obrządkiem starego wierzenia. (...) Dlatego spiesznie zdążając do Italii, dopłynął na zwykłym transportowym okręcie (...) następnie podążył co rychlej do Rzymu. Jego przyjazd zaskoczył Wespazjana. Wówczas Tytus, jak gdyby wykazując bezpodstawność krążących o nim pogłosek, rzekł «Przybyłem, ojcze, przybyłem»”7. Te podejrzenia wobec Tytusa, choć na pewno niesłuszne, dość dobrze oddawały nastroje Rzymian — przecież dobrze pamiętali, jak nie tak dawno zmieniała się władza w pań­ stwie, jak członkowie rodziny spiskowali przeciwko sobie, jak usuwano prawowitych dziedziców i pretendentów do tronu. Ale na razie w dynastii Flawiuszy nie było jeszcze walki wewnętrznej — zbyt krótko była przy władzy, zbyt mocno jeszcze jej członkowie pamiętali o swym niskim pochodzeniu i o tym, że poddani też wiedzieli z jakiego rodu się wywodzą. TRIUMF WESPAZJANA I TYTUSA

Przybycie Tytusa wiosną 71 roku do Rzymu pozwoliło na urządzenie wielkiego widowiska — triumfu cesarza Wespazjana i jego starszego syna. Ten triumf, odbyty z okazji zwycięstwa nad buntownikami, został przygotowa­ ny jeszcze wystawniej niż ostatni z obchodzonych w Rzymie — z okazji podboju Brytanii. Świadczy to dość dobitnie o tym, jak ciężka, wyczerpująca, a zarazem ważna była ta wojna dla imperium rzymskiego. O znaczeniu tej wojny, a także takich uroczystości dla ludu rzymskiego, może świadczyć to, że widowisko oglądała praktycznie cała ludność Rzymu. 7

S w e t o n i u s z , dz.cyt., s . 537.

Aby przedstawić przepych i przebieg tej ceremonii, stanowiącej najwyższą nagrodę dla zwycięskiego wodza, najlepiej posłużyć się dosłownie opisem sporządzonym przez naocznego jej świadka, a kilka lat wcześniej jednego z kandydatów do tego, by nie tylko w niej uczestniczyć, lecz także być jedną z atrakcji — kandydata do ceremonial­ nej śmierci, Józefa, syna Mattiasa (w roku 71 noszącego już nazwisko i imię rzymskie: Titus Flavius Josephus — spolszczone Józef Tytus Flawiusz). Oto jak wyglądała ta ceremonia: „Była jeszcze ciemna noc, kiedy całe wojsko ustawione w szeregach wyruszyło ze swoimi dowódcami na czele i stanęło przy bramach, nie koło górnego pałacu, lecz w pobliżu świątyni Izydy; tu bowiem spoczywali imperatorowie owej nocy. Skoro nastał świt, Wespazjan i Tytus wyszli ozdobieni wieńcami lauro­ wymi, ubrani w tradycyjne szaty purpurowe i udali się do krużganku Oktawii. Tutaj bowiem oczekiwali ich przybycia senat, starszyzna urzędnicza i najwybitniejsi mężowie rycerskiego stanu. Przed portykami wzniesiono trybunał, na którym ustawiono dla nich krzesła z kości słoniowej. Następnie obaj podeszli do nich i usiedli, a wojsko od razu poczęło wznosić gromkie okrzyki radości i wszyscy żoł­ nierze chórem dawali świadectwo ich męstwu. Oni także byli bez oręża i przyodziani w jedwabne szaty oraz mieli laurowe wieńce na głowie. Wespazjan przyjął wyrazy ich życzliwości, a że nie chcieli zaprzestać wołania, dał znak, aby umilkli. Gdy zapanowała ogólna i głęboka cisza, powstał i zasłoniwszy płaszczem niemal całą głowę od­ mówił zwyczajem przepisane modlitwy. Tak samo postąpił i Tytus. Po tych modłach Wespazjan w krótkich słowach zwrócił się do wszystkich zgromadzonych, po czym roz­ puścił żołnierzy, aby przyjęli tradycyjny posiłek poranny, który przygotowali dla nich imperatorowie. Sam natomiast udał się w kierunku bramy, przez którą zawsze przechodziły pochody triumfalne i która otrzymała stąd swą nazwę.

Tutaj najpierw obaj spożyli posiłek, po czym przywdziali szaty triumfalne, złożyli ofiary bogom, których posągi stały przy bramie i dali rozkaz do zaczęcia pochodu, którego droga wiodła koło teatrów dla ułatwienia tłumom przy­ glądania się. Nie sposób opisać, jak należy, mnóstwa owych cudów i wspaniałości tego wszystkiego, co tylko można sobie wyobrazić, czy to będą dzieła sztuki, czy przeróżne bogactwa, czy osobliwości przyrody. Niemal wszystko, co kiedykolwiek ludzie zamożni nabywali poje­ dynczo — cudowne i bezcenne wytwory różnych narodów — zebrane razem w owym dniu świadczyło o wielkości państwa rzymskiego. Można było bowiem widzieć przeróż­ ne wyroby ze srebra, złota i kości słoniowej w tak wielkiej ilości, iż chciałoby się rzec, że nie były one niesione w pochodzie, lecz płynęły nieprzerwaną rzeką. Były tam też tkaniny z niezmiernie rzadkiej purpury i inne, na których wzorem babilońskim barwnie wyhaftowano desenie w najdrobniejszych szczegółach. Kryształy, jedne osadzone w złotych koronach, drugie inaczej obrobione, niesiono w takiej liczbie, że to, co mówiono nam o ich rzadkim występowaniu, zakrawało na jakąś pomyłkę. Dalej niesiono posągi czczonych u nich bogów, zdumiewająco wielkie i wykonane z niemałym kunsztem. Wszystkie też bez wyjątku sporządzone były z drogocennego materiału. Nadto prowadzono zwierzęta najrozmaitszych gatunków, a każde było odpowiednio przystrojone. Także ta ogromna rzesza ludzi niosących poszczególne kosztowności ustrojona była w purpurowe i złotem przetykane szaty, ci zaś, których wybrano do udziału w pochodzie, zdumiewali szczególną wspaniałością ozdób, jakie mieli na sobie. Co więcej, nawet w tłumie jeńców nie widziało się nikogo nie przyozdobionego, a wielobarwność i piękno strojów przy­ słaniały nieprzyjemny widok ciał noszących ślady przeży­ tych cierpień. Ale sporządzenie trybun, które niesiono, największy budziło podziw. Były tak wysokie — niektóre

bowiem miały trzy lub cztery piętra — że można było żywić obawę o los tego, co się na nich znajdowało, a przy tym wspaniałością wykonania budziły rozkoszne zdumienie. Wiele z nich bowiem okrywały tkaniny przetykane złotem i wszystkie miały dookoła przymocowane ozdobne przed­ mioty ze złota i z kości słoniowej. Liczne obrazy z różnych faz zmieniającej się wojny dawały zupełnie jasny pogląd na jej przebieg. Można było bowiem widzieć, jak spus­ toszono kwitnący kraj i wybito całe szeregi nieprzyjaciół albo jak jedni uciekali, drudzy dostawali się do niewoli, to znów jak waliły się niezwykle mocne mury pod ciosami machin i padały potężne twierdze, jak zdobywano silnie obsadzone obwarowania miast. Dalej pokazano wojsko, które wdzierało się w obręb murów, miejsca, gdzie śmierć szalała wokoło, ludzi niezdolnych do oporu, którzy wycią­ gali ręce błagając o litość, podpalanie świątyń, domy walące się na głowy właścicieli. Dalej po tych różnych scenach spustoszenia i smutku na koniec przedstawiano rzeki, które (...) toczą swe wody przez kraj objęty pożarem. Na takie to cierpienia zostali skazani Żydzi, kiedy pogrążyli się w odmęcie wojny. Przy pomocy sztuki i wspaniałych urządzeń tak żywo przedstawiono te wydarzenia ludziom, którzy nie byli naocznymi świadkami, jakby działy się na ich oczach. Na każdej trybunie stał wódz jednego ze zdobytych miast, w takim stanie, w jakim go pojmano. Z kolei szły liczne okręty. Łupy niesiono w ogóle bez żadnego porządku, ale spomiędzy wszystkich rzucały się w oczy te, które zabrano ze świątyni jerozolimskiej: złoty stół o wadze wielu talentów i świecznik tak samo sporzą­ dzony ze złota, lecz wykonany według innego wzoru, niż jesteśmy przyzwyczajeni w codziennym życiu. Ze środka podstawy wyrastał trzon, z którego odchodziły delikatne ramiona tworzące rodzaj trójzębu; każde zaś miało na końcu lampę wykutą z brązu. Było ich siedem, co podkreś­ lało wielkie poszanowanie siódemki u Żydów. Na końcu

łupów niesiono z kolei księgę prawa żydowskiego. Dalej kroczyli liczni mężowie dźwigający posągi Bogini Zwycięs­ twa, wszystkie sporządzone z kości słoniowej i złota. Za nimi jako pierwszy postępował Wespazjan, potem Tytus, a Domicjan, sam wspaniale przyozdobiony, jechał obok nich na rumaku, który godzien był podziwu. Pochód triumfalny kończył się przy świątyni Jowisza Kapitolińskiego. Po dojściu do tego miejsca zatrzymano się, gdyż starodawny obyczaj ojczysty nakazywał tutaj czekać tak długo, aż posłaniec doniesie o śmierci wodza nieprzyjaciel­ skiego. Był nim Szymon, syn Giorasa, którego prowadzono w pochodzie razem z jeńcami, a teraz powleczono z za­ rzuconym stryczkiem na szyi i katowanego przez strażników do miejsca przy Forum, gdzie według prawa rzymskiego tracono przestępców skazanych na śmierć. Skoro doniesio­ no, że już nie żyje i z piersi wszystkich wyrwały się radosne okrzyki, triumfatorzy przystąpili do składania ofiar. Po skończeniu ich z pomyślną wróżbą i odprawieniu nakazanych zwyczajem modłów odeszli do pałacu. Nie­ których sami zaprosili do swojego stołu, a dla wszystkich innych przygotowano po domach wspaniałe biesiady. Albowiem dzień ów święciło całe miasto Rzym jako dzień zwycięstwa, które uwieńczyło wyprawę na wrogów, a za­ razem jako dzień, w którym nastąpił kres wewnętrznych rozterek i zaświtały nadzieje szczęśliwej przyszłości”8. Ciekawe tylko, jak w tym dniu czuł się autor przytoczo­ nego wyżej opisu. Nie wspomniał, jaki los spotkał dowód­ ców innych miast zdobytych w Galilei i w Judei — musiał­ by bowiem wspomnieć i uzasadnić, dlaczego wśród straco­ nych nie było jego — przecież był pierwszym wysokim dowódcą żydowskim wziętym do niewoli, a skoro innych stracono, to dlaczego jego ominął ten los? Nie napisał też o tym, co spotkało tych siedmiuset młodych wojowników, 8

F l a w i u s z , Wojna..., s . 407-409.

wybranych przez Tytusa dla uświetnienia pochodu — a spo­ tkał ich ten sam los, co Szymona, z tą tylko różnicą, że zginęli na arenach, na których przez kilka dni odbywały się dla uczczenia zwycięstwa walki przymusowych gladiatorów. Rzym doczekał się jeszcze jednego prezentu z okazji tego zwycięstwa. W stosunkowo krótkim czasie wybu­ dowano na rozkaz Wespazjana Świątynię Pokoju, w której złożono skarby zdobyte w ziemi żydowskiej, w tym wszystkie złote naczynia ze świątyni jerozolimskiej, a także święte księgi i purpurowe zasłony ze zniszczonego Przy­ bytku Jahwe. Budowlę tę ukończono w 75 roku. Pra­ wdopodobnie dla uczczenia tej samej okazji rozpoczęto za panowania Wespazjana budowę potężnego amfiteatru, nazwanego Amfiteatrem Flawiuszy — późniejsza, znana do dziś nazwa to Koloseum — który oddano do użytku w 80 roku9. Wespazjan także uznał zdobycie Jerozolimy za zakoń­ czenie wojny i dokonanie podboju całej Judei. Nie zwracano początkowo uwagi na to, że pozostało jeszcze kilka odosobnionych punktów oporu. Dla uczczenia zwycięstwa cesarz kazał wybić specjalną monetę dziękczynną. Wyob­ rażono na niej siedzącą pod palmą płaczącą kobietę (symbolizować miała ona Judeę) i stojącego za nią legionistę rzymskiego (symbolizującego zwycięzcę). Dla uściślenia tych symboli, umieszczono na monecie napis ludea capta, co znaczy „podbita Judea”. Następujące później rozporządzenia Wespazjana doty­ czące spraw żydowskich zdradzają jego pochodzenie — wnuk inkasenta i syn poborcy podatkowego musiał być czuły i łasy na pieniądze. Cesarz uznał całą Judeę za cesarską własność osobistą i polecił ją wydzierżawić — oczywiście wpływy z dzierżawy miały zasilać jego kieszeń. Z własności cesarskiej została wyłączona tylko 9

Tamże, s. 409. Zob. także S w e t o n i u s z , dz.cyt., s. 521.

miejscowość Emmaus (w okolicy Jerozolimy, znana z No­ wego Testamentu) i jej okolica, gdzie założono kolonię dla ośmiuset weteranów wojny. Kolejną decyzją finansową Wespazjana była sprawa podatku płaconego przez wszyst­ kich Żydów, bez względu na miejsce zamieszkania, a prze­ znaczonego na rzecz świątyni w Jerozolimie. Od momentu wydania rozporządzenia podatek ten (wynosił on połowę sykla rocznie, czyli dwie drachmy attyckie), w związku z tym, że już nie było świątyni żydowskiej, ściągano poprzez specjalną kasę (fiscus Judaicus), z przeznaczeniem na świątynię Jowisza Kapitolińskiego (jakaż ironia — to przecież między innymi z powodu przymuszania do kultu tego boga rzymskiego wybuchło powstanie). Był to kolejny cios w jedność pozostałych przy życiu, a rozproszonych po całym imperium Żydów. Jeśli bowiem do tego czasu płacili ten podatek dobrowolnie, a jednocześnie płacili naprawdę wszyscy bez żadnego sprzeciwu, gdyż były to pieniądze święte, przeznaczone na chwałę Jahwe, na utrzymanie świętego przybytku, to teraz mogli jedynie złorzeczyć, ale płacić musieli pod przymusem, a przyczyniać się to miało do chwały jednego z pogardzanych przez nich bożków (bałwanów —jak mówiło Pismo Święte)10.

10 M. H a d a s-L e b e 1, dz.cyt., s. 140. Również F l a w i u s z , Wojna.. s. 413.

OSTATECZNY PODBÓJ JUDEI. MASADA — OSTATNI BASTION OPORU

STOPNIOWE OCZYSZCZANIE TERENU. RZYMIANIE ZAJMUJĄ MACHERONT

Nowy, wyznaczony przez cesarza Wespazjana dowódca wojska rzymskiego w Judei, legat Lucjusz Bassus, w 71 roku przerwał błogie lenistwo legionistów. Nadal, pomimo uznania przez cesarza sprawy żydowskiej za zamkniętą, pozostały jeszcze twierdze obsadzone przez najbardziej nieprzejednanych powstańców (zelotów i sykariuszy). Bas­ sus zebrał oddziały piechoty i jazdy rozproszone w różnych punktach Judei, dołączył je do dziesiątego legionu i z tą armią zajął (prawdopodobnie niezajętą przez nikogo) twier­ dzę Herodion, położoną w odległości 60 stadiów (około 11 km) od Jerozolimy. Była to cenna zdobycz. Twierdzę Herodion zbudował Herod Wielki na szczycie sztucznie usypanego wzgórza, a jej budowle przypominały raczej pałac niż zamek. Następnym krokiem armii rzymskiej była wyprawa przeciwko obsadzonej przez zelotów twierdzy Macheront. To silnie ufortyfikowane miasto założył król żydowski Aleksander z dynastii hasmonejskiej, a umocnił je Herod

Wielki. Twierdza położona była za Jordanem, niedaleko Morza Martwego, a jej zadaniem zarówno za czasów Aleksandra, jak i Heroda była obrona przed najazdami Arabów. Samą górę, na której ją wzniesiono, a także okolicę, tak charakteryzuje historyk: „Jest to bowiem obwarowana góra skalista, wzbijająca się na ogromną wysokość i już przez to samo trudna do zdobycia, a przy tym przyroda tak otoczenie jej ukształtowała, że nie ma w ogóle dostępu do niej. Ze wszystkich stron otaczają ją tak przepastne wąwozy, że oko nie dosięga dna ich głębi. (...) Od zachodu ogranicza ją dolina, która ciągnie się na sześćdziesiąt stadiów i kończy się aż na Jeziorze Asfaltowym (Morzu Martwym — uwaga moja). (...) Wąwozy od północy i południa nie są tak rozległe (...) ale tak samo wszelki szturm tędy czynią niemożliwym. Wąwóz biegnący po stronie wschodniej ma nie mniej niż sto łokci głębokości”1. Na takim terenie zostało zbudowane miasto, a zarazem twierdza. Jej drugi twórca, Herod, „otoczył znaczną prze­ strzeń murami i wieżami i zbudował tam miasto (...). Nadto umocnił murem szczyt na samej górze i na rogach wzniósł wieże (...) wysokości sześćdziesięciu łokci. (...) W miej­ scach, które były do tego najodpowiedniejsze, postawił liczne cysterny do zbierania wody (...). Nadto twierdzę zaopatrzył w dużą ilość pocisków i machin (...)”2. Rzymianie po podejściu do tak umocnionego miejsca i po przeprowadzeniu rozpoznania, wybrali miejsce ich zdaniem najdogodniejsze do zaatakowania. Najpłytszym wąwozem był ten od strony wschodniej i ten właśnie wąwóz Bassus polecił zasypać. Powstańcy w miarę swoich możliwości przeszkadzali im w tym dziele. Częste wypady obrońców kończyły się różnie, w zależności od tego, czy udało się im zaskoczyć legionistów, najczęściej jednak 1 2

F l a w i u s z , Wojna..., s . 410. Tamże.

przynosiły rezultaty pomyślne dla Żydów. Ale nie od tego niestety zależał wynik oblężenia. Często o wyniku walki decyduje przypadek. Tak też było i w tym boju. Jednym z dowódców w Macheroncie był wojownik o imieniu Eleazar. Tak oto charakteryzuje tą osobę historyk: „Wyróżniał się podczas wypadów, gdyż umiał niejednego z towarzyszy zagrzać do naciera­ nia na wroga i stwarzania mu przeszkód przy sypaniu wałów, a w bojach nieraz potrafił Rzymianom dać się mocno we znaki”3. Temu oto wojownikowi przytrafiło się, gdy zbytnio zaufał swemu szczęściu, że w trakcie jednego z wypadów został ujęty przez Rzymian. Rzymia­ nie szybko wykorzystali taką okazję. „Wódz rozkazał rozebrać młodzieńca do naga i stawić na miejsce, w któ­ rym go można było doskonale widzieć z miasta, i wychłostać rózgami. Żydów głęboko poruszył los młodzień­ ca i całe miasto uderzyło w płacz (...). Bassus zauważyw­ szy, jakie nastroje nurtują nieprzyjaciół (...) kazał (...) postawić krzyż, jak gdyby już zaraz miał na nim rozpiąć Eleazara”4. Powstańcy, chcąc uratować swego ulubieńca, przystąpili do rozmów w sprawie kapitulacji miasta. Warunkiem poddania się było swobodne opuszczenia miasta, oczywiście wraz z Eleazarem. Rzymianie przystali na to. Ale miesz­ kańcy Macherontu, obawiając się, że układ dotyczy tylko samych wojowników, postanowili przedrzeć się przez szyki rzymskie i uciec z miasta. Ucieczka udała się nielicznym — pozostałych męskich mieszkańców miasta, w liczbie tysiąca siedmiuset, zabili legioniści. Ujęte w mieście kobiety z dziećmi zostały sprzedane w niewolę. Pomimo to Rzy­ mianie dotrzymali słowa w stosunku do tych, z którymi umawiali się w sprawie kapitulacji — Eleazar i jego towarzysze zostali puszczeni wolno. Niezmiernie rzadko 1 4

Tamże, s. 412. Tamże.

zwycięzcy zachowywali się tak rycersko, chyba że świadec­ two Flawiusza nie jest prawdziwe. Uciekinierów z miasta, którymi dowodzi! Juda, syn Ariego (uczestnik walki o Jerozolimę), otoczono w lesie położonym niedaleko miasta, a gdy nie chcieli się poddać, Rzymianie zmusili ich do desperackiej walki, wycinając las, który stanowił dla nich ochronę. Legioniści nie dali okrążonym żadnych szans (tutaj już nie było rycerskich gestów). W walce padło około trzech tysięcy prawie bezbronnych ludzi, w tym także ich dowódca. W tej bitwie zginęło tylko dwunastu Rzymian (po raz pierwszy Flawiusz podaje liczbę poległych legionistów, prawdopodobnie dla­ tego, że proporcje strat były aż tak rażące)5. Powstanie chyliło się już ku całkowitemu upadkowi, brakowało sił, broni, miejsc do schronienia się. Coraz mniej było chętnych do dalszej walki, przede wszystkim z tego powodu, że nie widziano już szans na zwycięstwo, że utracono wiarę w pomoc Boga. Pozostała już tylko garstka najbardziej nieprzejednanych i zdeterminowanych bojowników, którzy skupili się w niedostępnej twierdzy — Masadzie. Ale i zdobywca Macherontu, Lucjusz Bassus, nie miał szczęścia, nie sprzyjał mu los. Zmarł śmiercią naturalną, nie zdoławszy zakończyć podboju i tym samym nie zasłużył sobie nawet na owację (namiastka triumfu, dostępna temu, kto nie wywodził się z rodu cesarza). Nowym dowódcą rzymskim — tym, który miał dokonać dzieła likwidacji ostatniego punktu oporu — został Flawiusz Silwa. MASADA. OPIS TWIERDZY

Gdy już nie było innych możliwości walki, ostatni bojownicy powstania zgromadzili się w mieście-twierdzy, 5

Tamże, s. 413.

Masadzie. To oni opanowali ją na początku powstania i oni stanowili jej stalą załogę. Ich dowódcą, a zarazem ostatnim wodzem powstania, był Eleazar, syn Jaira, potomek Judy Galilejczyka, przywódcy buntu przeciwko spisowi ludności, który miał być przeprowadzony na początku wieku. Twierdzę, w której zgromadzili się ostatni zeloci, zbudo­ wał arcykapłan Jonatan — brat Judy Machabeusza, jeden z przywódców powstania przeciwko władzy hellenis­ tycznych królów z dynastii Seleucydów w II w. p.n.e. — a rozbudował Herod Wielki. Położona na południowym skraju Judei, znajdowała się do 73 roku poza obszarem walk. Oto jak wyglądało miejsce jej wzniesienia: „Skałę 0 rozległym obwodzie i znacznej wysokości ze wszystkich stron oddzielają głębokie wąwozy. Z głębi, której dna oko nie dosięga, wyrastają tak strome urwiska, że nie przedostanie się tędy żadne żywe stworzenie. Wyjątek jedynie stanowią dwa miejsca, w których skała daje trudny zresztą dostęp na górę. Z tych dróg jedna wiedzie od Jeziora Asfaltowego (Morza Martwego — uwaga moja) na wschodzie, druga, którą łatwiej jest wstępować, od zachodu. Pierwszą nazywają «wężem» (...) jest wąska 1 wije się ciągłymi zakrętami, załamuje się koło występów skalnych i często powraca do dawnego kierunku, znów nieco wydłuża się, i z trudem pozwala posuwać się naprzód. Kto idzie tą drogą, musi na przemian mocno stawiać raz jedną, raz drugą nogę, bo inaczej grozi oczywista śmierć. Z obu stron bowiem zieje taka głębia, że groza jej wprawia w przerażenie największego śmiałka. Kiedy przejdzie się taką drogą trzydzieści stadiów, do­ chodzi się do wierzchu góry, która nie przechodzi w ostry szczyt, lecz tworzy jakby płaskowyż. (...) drugą [drogę], z zachodu, Herod rozkazał w najwęższym miejscu za­ grodzić wielką wieżą, której odległość od płaskowyżu wynosiła nie mniej niż tysiąc łokci. Wieży tej ani

nie dało się obejść, ani też niełatwo było ją zdobyć. Nawet dla tych, którzy idąc tą drogą nie musieli się niczego obawiać, posuwanie się naprzód było wielce utrudnione”6. Taką z natury już niedostępną twierdzę Herod od­ powiednio umocnił. Cały płaskowyż otoczono murem kamiennym wysokim na dwanaście i grubym na osiem łokci (obwód tego muru wynosił siedem stadiów)7, w który wkomponowano trzydzieści siedem wież wysokich na pięćdziesiąt łokci (dwadzieścia dwa metry). Wzdłuż muru (częściowo w jego wnętrzu — taki sposób budowy muru znamy ze starożytnej Kartaginy) pobudowano koszary — był do nich dostęp zarówno z wież, jak i z dziedzińca. Cały płaskowyż, pokryty bardzo urodzajną ziemią, prze­ znaczony był na pole uprawne — w ten sposób obrońcy mieli zapewnioną świeżą żywność. Na zachodnim zboczu, poniżej muru obronnego, na niewielkiej płaszczyźnie, zbudowano pałac królewski, bogato zdobiony i wyposażony, obwiedziony własnym murem, z czterema wieżami wyso­ kimi na sześćdziesiąt łokci. Z pałacu poprowadzona była wykuta w skale, niewidoczna z zewnątrz — a więc będąca tunelem — droga na szczyt. Ułatwiało to znacznie komu­ nikację wewnątrz twierdzy. Na całym terenie twierdzy rozmieszczone były wykute w skałach zbiorniki na wodę (obrońcom nie groziło w tej sytuacji pragnienie). Ale najważniejsze dla dłu­ gotrwałej obrony były zapasy żywności, zgromadzonej tam jeszcze za czasów Heroda (a więc przechowywano ją przez prawie sto lat) w specjalnie przygotowanych naczyniach glinianych. Były to zapasy wina, oliwy, nasion strączkowych, daktyli i zboża. Wszystkie zapasy nadawały się do spożycia, tak jakby je zgromadzono tuż przed 6

Tamże, s. 418-419. Wymiary muru według współczesnych miar to prawie pięć i pół metra wysokości, trzy metry siedemdziesiąt centymetrów grubości i ponad tysiąc dwieście pięćdziesiąt metrów długości. 7

oblężeniem. Taki, wydawałoby się, cudowny przypadek był wynikiem trzech czynników — sposobu ich zabez­ pieczenia (doskonale wykonane, a następnie szczelnie zamknięte naczynia), oddziaływania swoistego mikrokli­ matu, panującego na tej górze (brak zanieczyszczeń w po­ wietrzu i stała temperatura), a także miejsca i sposobu przechowywania (suche, zaciemnione podziemia). Co nie mniej ważne, w zbrojowni twierdzy zgromadzona była broń, i to w ilości przekraczającej potrzeby obrońców, a także zapasy nieobrobionych metali (żelazo, ołów i spiż)8. Pewnym mankamentem była sama załoga. Eleazar opa­ nował twierdzę na początku powstania. Od tego czasu jej załoga nie uczestniczyła w walkach, a więc nie miała doświadczenia bojowego, a ponadto wraz z załogą w twier­ dzy przebywały rodziny większości obrońców. Troska o los rodzin mogła mieć na nich wpływ (zarówno pozytywny, jak i negatywny). OBLĘŻENIE I UPADEK MASADY

Pod tak umocnioną (i przez naturę, i przez ludzi) twierdzę podeszła armia rzymska dowodzona przez Silwę. Rzymski wódz zabrał ze sobą na tę na pewno niełatwą wyprawę wszystkie posiadane siły, czyli cały legion dziesiąty, wydzie­ lone jako załogi miast oddziały piechoty i jazdy, a także co najmniej równe im liczebnie oddziały auxilia. Stanowiło to około piętnastu tysięcy żołnierzy — siły przewyższające co najmniej piętnastokrotnie siły obrońców Masady. Jak to zawsze było w dawnych wiekach, z armią (i za armią) maszerowały liczne rzesze służby i niewolników, kupców, łowców niewolników, niekiedy także rodzin i wszelkiego rodzaju szumowin (w tym i przedstawicielek 8

F1 a w i u s z, Wojna..., s. 418-419.

najstarszego zawodu świata). To dawato na pewno jeszcze raz tyle osób, ilu żołnierzy. A teren był wielce niedogodny do przebywania na nim takiej liczby ludzi. Ziemia wokół Masady była nieurodzajna i półpustynna, pozbawiona drzew i krzewów. Rzymianie założyli swój obóz na górze położonej obok twierdzy. Było to miejsce w zasadzie bardzo dogodne (nieodległe od obleganej twierdzy, przy zachodniej drodze na szczyt, obronne), z dwoma jednak poważnymi man­ kamentami (ale te mankamenty, bez względu na to, z której strony twierdzy założono by obóz, i tak by wystąpiły, i to z nie mniejszą siłą) — brak było w okolicy jakichkolwiek zapasów żywności (nie było tam żadnych pól uprawnych), a co jeszcze groźniejsze, nie było jakichkolwiek zbiorników wody (nawet źródełka). Stąd też zarówno żywność, jak i wodę sprowadzano z daleka — tym zajmowali się Żydzi (historyk nie podaje, jaki był ich status, ale można przypusz­ czać, że byli to niewolnicy). Pierwszym przedsięwzięciem Rzymian było otoczenie Masady „murem”, czyli obwałowaniem drewniano-ziemnym, z rozmieszczonymi na nim wieżami obserwacyj­ nymi, być może także wzmocnionym przeszkodami na przedpolu. Na taki charakter tego obwałowania i na taki sposób budowy wskazuje to, że Flawiusz Silwa był podwładnym Tytusa w trakcie walk o Jerozolimę i mógł tam zapoznać się z taką budowlą. Jedyną różnicą mogło być większe niż pod Jerozolimą wykorzystanie kamienia (szczególnie do olicowania wału ziemnego i jego utwar­ dzenia), który był w tym miejscu bardziej dostępny niż drewno. Obwałowanie otaczające całą twierdzę miało na celu uniemożliwienie ucieczki obrońcom — w tym jednak przypadku jego budowa była bezcelowa — obrońcy nie mieli zamiaru uciekać i, co ważniejsze, z uwagi na charakter zabudowy twierdzy nie mogli także dokonywać wypadów na przeciwnika.

Po założeniu obozu i wybudowaniu muru Rzymianie dokonali dokładnego rozpoznania terenu. Z tego rekonesan­ su wynikł jeden wniosek — próby przełamania murów twierdzy można było dokonać tylko od drogi wiodącej z zachodu, i to za wieżą, która w zamyśle króla Heroda miała całkowicie uniemożliwiać dotarcie do twierdzy. W tym miejscu znajdował się występ skalny o dość znacznej szerokości i dość wysoki (był tylko o trzysta łokci, czyli o 132 metry, niższy od podstawy murów Masady). Tylko z tej strony była możliwość podprowadze­ nia machin oblężniczych — ale i tak wymagało to wielkiego wysiłku i pracy. Reszta obwodu twierdzy nie dawała żadnych szans na podejście nawet lekko uzbrojonych ludzi, a co dopiero na podprowadzenie taranów. Dlatego też Rzymianie natychmiast zajęli i umocnili ten występ skalny. Silwa nakazał żołnierzom (a na pewno także niewolnikom żydowskim) znosić ziemię i usypywać z niej coś w rodzaju rampy wiodącej z występu w kierunku twierdzy. „A że żwawo pracę podjęto i przy użyciu wielu rąk, wzniesiono potężny wał wysokości dwustu łokci. Jednak nawet przy tych rozmiarach nie wydał się on ani dość mocny, ani wystarczają­ co wydźwignięty w górę, aby mógł stanowić podstawę do osadzenia machin. Dlatego położono jeszcze na nim warstwę dobrze dopasowanych głazów, pięćdziesiąt łokci na długość i tyleż samo na wysokość”9. Flawiuszowi nie bardzo się ten opis zgadza — brakuje jeszcze pięćdziesięciu łokci, ale nie mamy innego, konkurującego z nim źródła i dlatego musimy przyjąć, że tak rzeczywiście było. Teraz Rzymianie mogli podprowadzić swoje machiny oblężnicze. Flawiusz w opisie walki o Masadę nie wspomina wcale o tym, by obrońcy przeszkadzali legionistom w budowie rampy (walu) i w podprowadzeniu i umieszczeniu pod murami twierdzy machin. Tamże, s. 420.

Ale takie działania, a właściwie ich brak, są niezgodne z logiką. Obrońcy musieli sobie doskonale zdawać sprawę z tego, że budowa rampy i wprowadzenie na nią machin stanowi realne zagrożenie. A, jak wspomniano wyżej, dysponowali dużymi zapasami broni zarówno siecznej, jak i miotającej, w tym także machinami miotającymi. Nie znamy ich nazw i rodzajów, ale z prawie stuprocentową pewnością można przyjąć, że były to lekkie wyrzutnie kamiennych pocisków, a także oszczepów i strzał (katapulty, skorpiony). Wydaje się całkowicie nieprawdopodobne, by przez ponad pięć lat pobytu w Masadzie nikt z jej załogi nie zainteresował się działaniem takiego rodzaju broni, nie wypróbował jej. Aż o takie lenistwo nie można posądzać powstańców. Dlatego też można uznać, że obrońcy przynaj­ mniej w jakimś ograniczonym stopniu przeszkadzali budow­ niczym rampy. Był to zresztą jedyny dogodny moment — Rzymianie nie mogli użyć swoich machin miotających ze względu na prawdopodobieństwo rażenia własnych żołnierzy wykonu­ jących prace budowlane. Fakt, że historyk nie pisze o stratach, jakie legioniści (i inni budowniczowie) ponieśli w trakcie tej budowy, o niczym nie świadczy — Flawiusz w zasadzie nigdy ich nie podaje, a gdy jest już do tego „przymuszony”, to posługuje się określeniami ogólnikowy­ mi (kilku, kilkunastu). Dlatego teza mówiąca, że w miarę możliwości obrońcy ostrzeliwali przeciwnika i na pewno zadali mu straty, wydaje się na podstawie analizy dalszych działań obu stron w pełni uzasadniona. Z pewnością nie przeprowadzano wypadów — teren wokół murów w zasa­ dzie całkowicie uniemożliwiał takie działanie. Wyjście obrońców poza bramy, na wąski pas ziemi, narażało ich na odcięcie, a jeśli nie na to, to można było się spodziewać, że w chwili odwrotu wycieczki (co przecież musiało nastąpić) wraz z grupą wypadową do twierdzy wedrze się rzymski pościg.

Po umocnieniu nawierzchni nasypu Rzymianie wprowa­ dzili swoje machiny. W zasadzie nie było to nic nowego w stosunku do poprzednich działań oblężniczych, z jednym wszak wyjątkiem. Na polecenie Silwy zbudowano wieżę (.helepolis lub inaczej helepole) wysoką na sześćdziesiąt łokci (ponad dwadzieścia osiem metrów), całkowicie okutą żelazem (a więc odporną nie tylko na pociski z lekkich machin, lecz także na ogień). Na jej górnych piętrach rozstawiono balisty i skorpiony, z których natychmiast rozpoczęto ostrzeliwanie obrońców, uniemożliwiając im nawet wychylenie głowy ponad koronę muru. Rzymianie wprowadzili także do walki olbrzymi taran umieszczony w wieży, którym bili w mur bez przerwy. Odpowiednie ustawienie taranu umożliwiało uderzanie jego głowicy niemal za każdym razem w to samo miejsce muru „i gdy w końcu z trudem udało się część jego skruszyć, obrócił go w gruzy. Tymczasem sykaryjczycy pospiesznie wznieśli od wewnątrz drugi mur, który nie miał pod ciosami machin podzielić losu tego pierwszego. Mógł się bowiem poddawać i osłabiać silę uderzenia, gdyż zbudowano go w taki oto sposób. Położono na długość wielkie belki jedne na drugich i na końcach związano je ze sobą. W ten sposób ułożono dwa równoległe rzędy w odstępie odpowiadającym szeroko­ ści muru, a środek między nimi wypełniono gliną. Aby zaś w miarę, jak nasyp rósł w górę, ziemia nie rozsypywała się, belki podłużne powiązano jeszcze poprzecznymi. (...) Uderzenia machin w poddającą się masę traciły swoją siłę, co więcej — pod wpływem wstrząsu ziemia osiadała, co czyniło mur jeszcze mocniejszym”10. Autor cytatu nie podaje, jak długo trwało bicie taranem w kamienny mur twierdzy, nim udało się Rzymianom dokonać w nim wyłomu, ale można założyć, że musiało to trwać co najmniej kilka dni. Obrońcy musieli mieć czas na 10

Tamże.

podjęcie decyzji o budowie zapory, na wybranie dla niej odpowiedniego miejsca i na samą budowę. Nie była to praca na jeden dzień, skoro mur zaporowy okazał się bardzo wytrwały na uderzenia. Poza tym sam pomysł był wart opatentowania — nie przyszedł do głowy ani obrońcom Jotapaty, ani Jerozolimy. Ale nie ma rzeczy ani pomysłów w całości doskonałych. Na budulec użyto drewna wysuszonego, na pewno z zapa­ sów nagromadzonych w twierdzy jeszcze w czasach Heroda. Zresztą innego drewna nie mogło tam być — na szczycie nie rosły żadne drzewa. Czy wódz rzymski wiedział coś na ten temat, czy też kierował się tylko intuicją albo z de­ speracji chwycił się jedynego dobrego (jak się okazało) pomysłu, dość że „uznał, że chyba mur ten łatwiej będzie zniszczyć ogniem, i rozkazał żołnierzom zasypać go chmarą płonących pochodni. A że był on zbudowany głównie z drzewa, szybko zajął się i z ognia, który wnet się rozprzestrzenił wskutek luźnej budowy, strzelił w górę potężny płomień. Lecz ledwie rozgorzał pożar, począł wiać wiatr północny, który Rzymian wprawił w istne przerażenie. Odwrócił bowiem z góry kierunek płomieni pędząc je na nich samych i obawa, że może strawić machiny, do­ prowadzała ich niemal do rozpaczy. A oto nagle, jakby za zrządzeniem Opatrzności Bożej, zmienił się na wiatr południowy i dmąc z ogromną siłą w przeciwnym kierunku porywał ze sobą płomienie rzucając je na mur, który począł płonąć od dołu do góry”11. Teraz Rzymianom pozostało tylko czekać, aż ten usta­ wiony przez obrońców stos się wypali, a masa gliny, pozbawiona już oszalowania, a dostatecznie wysuszona ogniem, w części się sama rozsypie, a w pozostałej stanie się podatna na rozbicie. Jeśli było to, jak pisze z pewną dozą zadowolenia Flawiusz, zrządzenie Opatrzności Bożej, Tamże.

to zaiste wielką musiał mieć w sobie Jahwe nienawiść do swego wybranego narodu, skoro zdecydował się pomóc poganom, a zaszkodzić tym, którzy w niego wierzyli. Ale nie mieszajmy do tego Opatrzności Bożej — w oko­ licy, gdzie znajdowała się Masada, wiatry często zmieniają kierunek, i to bez istotnej przyczyny, a płomienie buchające nad suchym płaskowyżem mogły, bez jakiejkolwiek siły nadprzyrodzonej, zmienić kierunek cyrkulacji powietrza (na takiej zasadzie stosowano niegdyś, przy pożarach lasów lub równin stepowych, tak zwane kontrpożary — w pewnej odległości od ściany pędzącego ognia rozpalano ogień, który przyjmował kierunek na tę ścianę ognia, co prowa­ dziło do zderzenia się dwu fal ognia na wypalonym już terenie). Rzymianie z powodu nadchodzącej nocy wycofali się do obozu na odpoczynek. Na następny dzień zaplanowali ostateczny szturm, licząc na to, że obrońcy nie będą w stanie długo walczyć — była ich przecież garstka w porównaniu z ich armią. Czuwały tylko straże rzymskie, co miało udaremnić próby ucieczki. Ale zeloci nie mieli zamiaru uciekać, choć doskonale wiedzieli, że są już bez szans. Dowódca powstańców Eleazar zdawał sobie sprawę z tego, że nie ma żadnego sposobu, aby uratować bojowników i ich rodziny. Walka mogła być tylko krótka, a po przegranej rodziny (kobiety, dzieci) czekała niewola, obrońców zaś — męczeńska śmierć na arenach lub na krzyżach. Podjął więc decyzję: trzeba ubiec Rzymian, nie dać im satysfakcji z tego, że ich ujmą i stracą, trzeba samemu sobie zadać śmierć. Należało tylko wszystkich o tym przekonać. Zebrał obrońców i rozpoczął nakłanianie do tego: „Dawno temu, waleczni mężowie, powzięliśmy postanowienie, że nie będziemy służyć ani Rzymianom, ani nikomu innemu prócz samego Boga, bo On jeden jest prawdziwym i sprawiedliwym panem ludzi. A oto teraz nadszedł czas, który żąda potwierdzenia tego

przekonania czynem. Obyśmy tylko nie okryli się hańbą w tej chwili próby! Przedtem nie chcieliśmy znosić jarzma niewoli, która nawet nie groziła niebezpieczeństwem, to teraz mielibyśmy dobrowolnie zgodzić się nie tylko na niewolę, ale i srogą zemstę, jeśli dostaniemy się żywi w ręce Rzymian? Wszak byliśmy pierwszymi, którzy stanęli do boju z nimi, i jesteśmy ostatnimi, którzy bój ten toczą. Wierzę też, że Bóg dał nam tę łaskę, żebyśmy mogli umrzeć piękną śmiercią i jako ludzie wolni, co nie było dane innym, którzy musieli ulec wbrew swej nadziei. Lecz my wiemy z całą pewnością, że twierdza padnie skoro dzień zaświta, ale możemy swobodnie wybrać szlachetną śmierć dla siebie i naszych najbliższych. (...) nie mogą nam w tym przeszkodzić nieprzyjaciele, choć gorąco pragną dostać nas żywych w swe ręce, ani my nie zdołamy pokonać ich w walce”12. W dalszym toku swej przemowy wskazywał na to, że prawdopodobnie Bóg się od nich odwrócił, gdyż mimo naturalnej niedostępności twierdzy, olbrzymich zapasów żywności i broni, nie są w stanie stawiać dalej oporu. Wzywał ich do zniszczenia wszystkiego, co przedstawiało jakąkolwiek wartość, tak aby pozbawić Rzymian łupu (mieli pozostawić tylko żywność). Przemowa początkowo nie przekonała wszystkich, dlatego w dalszym ciągu tłu­ maczył im, że ich dusze pozostaną wolne, że są ludy, które wierzą, iż śmierć jest wybawieniem dla nieśmiertelnej duszy. Przywodził im przed oczy obrazy klęsk narodu, masowych pogromów, tortur zadawanych wziętym do niewoli, i to zadawanych publicznie, dla zaspokojenia żądzy przemocy wobec Żydów, jaką żywią ich wrogowie. Wskazywał na los, jaki czeka w niewoli ich żony i dzieci, na pohańbienie niewiast i mękę dzieci. Na koniec wezwał ich: „śpieszmy się umrzeć z honorem. Litujmy się nad 12

Tamże, s. 421.

samymi sobą, dziećmi i żonami naszymi, dopóki jest w naszej mocy ulitować się nad sobą. (...) Zniewagi, niewola i oglądanie żon prowadzonych razem z dziećmi na pohańbienie — to nie jest zlo narzucone ludziom przez naturę, lecz do przeżywania tego zmusza własne tchórzostwo tych właśnie, którzy mogli, ale nie chcieli w porę umrzeć. (...) Będzie można widzieć, jak wloką żonę na pohańbienie i usłyszeć głos dziecka, które ze związanymi rękami wzywać będzie pomocy ojca. Ale dopóki te ręce pozostają jeszcze wolne i dzierżą miecz, mogą oddać szlachetną przysługę. Zgińmy nie jako nie­ wolnicy naszych nieprzyjaciół, lecz razem z dziećmi i żonami rozstańmy się z życiem jako ludzie wolni. To nam nakazują nasze prawa, o to błagają nas żony i dzieci nasze. Bóg sam zesłał na nas taką konieczność, a tylko Rzymianie pragną, by było inaczej, i boją się, aby nikt nie postradał życia, zanim dostanie się do niewoli. Spieszmy się więc, abyśmy nie dali im spodziewanej uciechy z naszej niedoli, ale wprawili ich w zdumienie naszą śmiercią i w podziw naszą odwagą”13. Czy taka rzeczywiście była ta przemowa — brak świad­ ków, nie przeżyli ci, którzy jej słuchali. Jest to raczej fikcja — ale dość prawdopodobna. Flawiusz przedstawia w tej mowie wiele własnych przemyśleń nad losem narodu i państwa. To przecież on uciekł przed takim wyborem, jakiego dokonali obrońcy Masady. Jeśli porównać tę przemowę z jego własną, wygłoszoną kilka lat wcześniej w oblężonej Jotapacie, odwodzącą od samobójstwa, można stwierdzić, że to wszystko, co przeżył od tego czasu, zmieniło choć w części jego postawę wobec losów narodu. Może zrozumiał, na czym polegała ta wojna i co utracili Żydzi w wyniku klęski, może uznał, że w obliczu zagłady narodu liczy się taka właśnie postawa, że dla tych, którzy 13

Tamże, s. 425-426.

przeżyli, to może być bodziec do tego, by nawet w niewoli chcieć zachować przynajmniej wolną duszę. Eleazar przekonał swoich podwładnych. Czy to był wynik patetycznego przemówienia, czy własne przemyślenia tych, którzy go słuchali — w każdym razie nikt już nie miał wątpliwości. Wszyscy powstańcy postanowili jedno­ myślnie, że jedynym wyjściem jest śmierć samobójcza i to taka, o której wszyscy Żydzi będą długo pamiętać (praw­ dopodobnie gdyby nie dzieło Józefa Flawiusza, pamięć ta byłaby jednak krótka, niepełna, zniekształcona i mimo wszystko mogłaby nie dotrwać do naszych czasów). Natych­ miast przystąpili do realizacji tego planu. Każdy z bojow­ ników udał się do miejsca przebywania rodziny i tam, „chociaż w sercach wszystkie żywe były uczucia dla osób bliskich i ukochanych, zwyciężył głos rozumu, który im mówił, że powzięli najlepsze postanowienie co do losu swoich najdroższych. Bo kiedy żegnali się biorąc żony w ramiona i wśród szlochania tulili do siebie swoje dzieci po raz ostatni obsypując je pocałunkami, w tej samej chwili, jakby ktoś przyprawił im obce ręce, spełniali to, co postanowili, a tę okropną konieczność mordowania osła­ dzała im tylko myśl o tym, co wypadałoby im wycierpieć, gdyby dostali się w ręce nieprzyjaciół. Ostatecznie nie znalazł się ani jeden taki, który by się uchylał od wykonania tak zuchwałego czynu, lecz wszyscy zabijali po kolei swoich najbliższych (...) zabicie żon i dzieci własną ręką wydawało im się najmniejszym złem”14. Po wykonaniu tego czynu (nie nam oceniać jego celowość i moralne prawo do niego), przystąpili do realizacji kolej­ nych kroków. Z całego mienia (w tym złota i kosztowności oraz broni — poza mieczami) zbudowali stos i podpalili go. Tak miało być — żadnej zdobyczy, niczego, co by się przydało wrogom, nie należało pozostawić. Pozostawili 14

Tamże, s. 426.

jednak zapasy żywności — aby zdobywcy nie myśleli, że przyczyną samobójstwa był głód. Pozostało już tylko samemu umrzeć. Do tego celu wylosowali spośród siebie dziesięciu egzekutorów, którzy mieli najpierw pozabijać wszystkich pozostałych, a na końcu mieli dokonać tego na sobie samych. Sądzę, że o tym bohaterskim czynie, czynie rozpaczy, ale też i ukochania wolności, najlepiej opowie rodak bohaterów, człowiek, który sam przeżywał to samo, ale zabrakło mu (kto to zrozumie) woli, odwagi, determinacji, by doprowadzić to do końca. Tak ten czyn opisuje kronikarz wojny żydowskiej: „każdy kładł się obok rozciągniętych ciał żony i dzieci i objąwszy je ramionami, nadstawiał ochoczo gardło pod ciosy tych, którzy spełniali tę nie­ szczęsną przysługę. Ci zaś bez wahania wszystkich poza­ bijali i to samo prawo losu ustalili dla siebie samych. Ten na którego padł los, miał zabić najpierw dziewięciu innych, a na końcu siebie. Wszyscy tak ufali sobie, że żaden, czy to cios zadając, czy przyjmując go, nie zachowa się inaczej niż inny. W końcu wszyscy już podstawili swoje gardła, a jeden ostatni rozejrzał się po mnóstwie leżących, czy może przy tej ogólnej rzezi nie pozostał ktoś, kto by jeszcze potrzebował jego ręki. A kiedy przekonał się, że wszyscy są już martwi, podpalił pałac w różnych częściach i ująwszy oburącz miecz przeszył się nim na wskroś i padł obok swoich bliskich”15. Ale nie wszyscy zginęli. W podziemiach ukryły się dwie kobiety z pięciorgiem dzieci. Nie wiadomo, czy ich najbliższy krewny postanowił je ocalić, czy też zapomniano o nich w szale wzajemnego zabijania, czy też nie miały nikogo bliskiego, kto dopełniłby na nich tego czynu. W każdym razie były to osoby, które mogły powiedzieć, co się wydarzyło w tej nocy w twierdzy. 15

Tamże, s. 426-427.

Rankiem Rzymianie ruszyli do ostatniego szturmu. Ale spotkał ich zawód. Na murach i w luce w murze nie było nikogo. W twierdzy panowała cisza, którą naruszał tylko trzask pożaru w pałacu. Nie pomogły wywabić przeciw­ ników gromkie bojowe okrzyki legionistów. Ten okrzyk wywołał tylko obie kobiety z podziemia. One to opowie­ działy Rzymianom, co się wydarzyło w nocy, ale począt­ kowo nie dawano temu wiary. Dla racjonalistów, jakimi przecież byli Rzymianie, taki czyn był niezrozumiały i nierzeczywisty — w cesarskim Rzymie nie pamiętano już 0 bohaterskich czynach z czasów republiki, o takich ludziach jak Mucjusz Scewola (Caius Mucius Cordus Scaevola), który ujęty przez wrogów włożył w płomienie swoją prawą rękę i spalił ją, by pokazać, że nie zna niczego ważniejszego niż wolność16. Ale gdy ugasili częściowo pożar i „natrafili na mnóstwo pomordowanych, nie radowali się, że taki los spotkał ich wrogów, lecz zdumiewali się nad szlachetnością ich postanowienia i podziwiali pogardę śmierci, którą okazało tylu ludzi nieugięcie wprowadzając ją w czyn”17. Ostatni punkt oporu powstańców przestał istnieć. Ostat­ niej nocy istnienia tego ostatniego skrawka wolnego od Rzymian samobójczą śmiercią zginęło dziewięćset sześć­ dziesiąt osób — obrońców, kobiet, dzieci, starców. Ich czyn przeszedł w legendę — legendę umiłowania ojczyzny 1 wolności. To dopiero po tej śmierci ostatnich bojowników wojna została ostatecznie zakończona (choć triumf odbyto wcześniej). Rzymski dowódca mógł zameldować swoim przełożonym, że w Judei wreszcie panują spokój i porządek, że nie ma już nikogo, kto śmiałby kwestionować władzę Rzymu nad tym terytorium. Ale nie oznaczało to, że pokonano także uczucia, myśli i wiarę. 16

Mala encyklopedia kultury antycznej, Warszawa 1990, s. 497.

17

F l a w i u s z , Wojna..., s. 427.

ZAKOŃCZENIE

WNIOSKI Z WOJNY ŻYDOWSKIEJ

Wojna żydowsko-rzymska z lat 66-73 naszej ery nie wniosła w zasadzie nic ważnego ani nic nowego do sztuki wojennej. Ale mimo to pozwoliła na wyciągnięcie pewnych wniosków ogólnych, wskazujących na wagę niektórych czynników, takich jak sztuka dowodzenia, problemy logis­ tyczne, wykorzystanie technicznych środków walki. Pierwszym zagadnieniem, na które warto (należy?) zwrócić uwagę, jest sztuka dowodzenia, a przede wszystkim organizacja wojsk, dowództw, system dowodzenia. O do­ cenianiu tego zagadnienia w armii rzymskiej wspominano już w tym opracowaniu, dlatego też będziemy do niego powracać rzadko i tylko przy wskazywaniu na różnice w stosunku do powstańców. Omawiając tę problematykę, chciałbym wskazać na to, co już na samym początku powstania żydowskiego w 66 roku stanowiło największy błąd i było w zasadzie jedną z ważniejszych przyczyn klęski. Tym pierwszym błędem powstania był całkowity brak planu. Bunt wybuchł spon­ tanicznie, bez przygotowania, bez wyznaczenia zadań. Początkowo nikt nie zakładał, że bunt, który rozpoczął się

w Jerozolimie, przerodzi się w wojnę. Dlatego każdy ośrodek, prawie każde miasto były samodzielne w swoich działaniach, w organizowaniu sił zbrojnych, a decyzje 0 przystąpieniu do wojny i o sposobach prowadzenia walki podejmowano pod wpływem chwili. Początkowy okres, w którym arcykapłani i starsi ludu zgromadzeni w Jerozo­ limie próbowali wpływać na naród, między innymi wy­ znaczając w poszczególnych ziemiach lokalnych dowódców, trwał bardzo krótko i, co najważniejsze, nie wszędzie uzyskali oni posłuch. Przyczyny tego były różnorakie. W jednych ośrodkach wyznaczeni na organizatorów niejed­ nokrotnie ludzie obcy, nieznani, nie uzyskali aprobaty mieszkańców. W innych znów ośrodkach, nim do nich dotarli wysłańcy Jerozolimy, zostali wyłonieni (lub obwołali się samozwańczo) lokalni dowódcy, którzy, zdobywszy posłuch i poważanie, stawiali opór przysłanym a nieznanym im przywódcom i nawoływali do nieposłuszeństwa wobec obcych. O takim oporze miejscowych przywódców wobec przysłanego dowódcy wspomina wielokrotnie Józef Fla­ wiusz, opisując okres, w którym był dowódcą powstańców w Galilei1. Do podobnych wystąpień dochodziło także 1 w innych miastach. Taki stan rzeczy spowodował, że władza i dowodzenie przeszły niejednokrotnie w ręce ludzi całkowicie nienadających się do tej roli, często zadufanych w sobie, poszukujących niekiedy korzyści materialnych. A nakła­ dała się na to jeszcze jedna okoliczność — całkowity brak kadr dowódczych. Skądże zresztą miano je brać. Do dowodzenia nie nadawali się ani członkowie straży świątynnej (ich rola była całkowicie inna, nie byli to żołnierze), ani nawet ci z żołnierzy króla Agryppy, którzy przeszli na stronę powstańców — wojsko Agryppy było wojskiem „pałacowym”, bez większego doświadczenia 1

Działalność Jana z Gischali i jego spór z Józefem — zob. F l a w i u s z ,

Wojna..., s. 207-214.

wojennego (ewentualnie nadawali się oni do tłumienia zamieszek). Także przywódcy wyłonieni w trakcie pierw­ szych walk nadawali się w większości tylko do przewodze­ nia tłumom, a nie wojsku, choć należy przyznać, że w toku wojny niektórzy z nich nabrali umiejętności i doświad­ czenia. Na szczęście dla niektórych ośrodków powstań­ czych sprawdziła się znana z wielu wojen prawda, że potrzeba wyzwala w wielu ludziach zdolności dowódcze. Ale to było za mało na tak poważną wojnę. Nie to jednak był największy błąd powstańców, jeśli rozważamy sprawę dowodzenia. Tym poważniejszym błę­ dem był całkowity brak struktur dowódczych na szczeblu centralnym, brak koordynacji działań, co sprawiło, że każdy ośrodek, każde nawet najmniejsze miasto prowadziły walkę na własną rękę. Wtedy gdy wojska rzymskie pusto­ szyły Galileę i oblegały Jotapatę, w pozostałych częściach ziemi żydowskiej panował błogi spokój, a nawet dochodziło do walk wewnętrznych, których główną przyczyną były niejednokrotnie wybujałe ambicje lokalnych watażków — nikt nie myślał o udzieleniu pomocy tym, na których spadł atak. I tak było w zasadzie do końca powstania. Nie mniej ważne były sprawy zaopatrzenia, zarówno w środki walki, jak i w żywność. Broni w Judei było bardzo mało. Zdobycz wojenna nie sprawdzała się jako źródło zaopatrzenia — było jej za mało w stosunku do potrzeb, a o tworzeniu jakichś centralnych wytwórni broni nie pomyślano. A co chyba najbardziej bolesne, to fakt, że gdy powstańcy byli zmuszeni walczyć zupełną mieszaniną broni, częstokroć bardzo prymitywną, w magazynach Masady — która była w rękach powstańców praktycznie od początku wojny — zalegały olbrzymie ilości broni, która nie została wykorzystana do końca. Był to efekt kierowania się tylko własnymi, lokalnymi potrzebami. O zapasach żywności i ich losie wspominano w rozdziałach dotyczących obrony Jerozo­ limy, dlatego tutaj pozwolę sobie na ich pominięcie.

Nie najlepiej też było z wykorzystaniem przez powstań­ ców techniki — zarówno machin polowych, jak i wałowych i oblężniczych. Jeśli w walkach o Jotapatę z powodzeniem wykorzystywano różnorodne środki do utrudniania przeciw­ nikowi używania machin oblężniczych, to obrońcy Jerozo­ limy przez kilka lat, zamiast uczyć się obsługiwania zdobytych już w 66 roku machin bojowych, czekali z nauką aż do momentu oblężenia. Powstańcy unikali walki w polu. Przyczynami tego były zarówno brak umiejętności walki w szyku, jak i brak jazdy — tym samym brak możliwości osłony skrzydeł walczącej piechoty, co w znacznym stopniu ułatwiało walkę Rzymia­ nom. Łatwo im było obejść skrzydła przeciwnika, wyjść oddziałem jazdy na tyły i okrążać i wycinać wroga, atakując ze wszystkich stron. Dla armii rzymskiej wojna ta stanowiła dobrą szkołę, głównie w walce o umocnione miasta i twierdze. Rzymianie w tej walce zostali zmuszeni do stosowania nowych rozwiązań, zarówno jeśli chodzi o szczelne izolowanie obleganych twierdz od ewentualnej odsieczy, jak i unie­ możliwianie ucieczki oblężonym. Trwałość murów i ich usytuowanie na stromych wzniesieniach zmuszały do budowy specjalnych ramp i podjazdów, do wznoszenia wysokich wież oblężniczych, wyposażonych w tarany o potężnej sile uderzenia, zdolnych do przebijania murów budowanych z potężnych bloków kamiennych. Częste wycieczki obrońców zmuszały Rzymian do odpowiedniego zabezpieczania machin przed zniszczeniem, stąd stosowane zarówno w czasie oblężenia Jerozolimy, jak i Masady, ochrony z materiałów niepalnych (obijanie wież metalami, stosowanie osłon z wilgotnych skór zwierzęcych). W potyczkach staczanych w polu Żydzi, ufni w przewagę liczebną, nie stosowali poza zasadzkami żadnych manew­ rów, co niestety było skuteczne tylko w sporadycznych przypadkach. Rzymianie nigdy nie popełniali tego błędu.

Wszystkie staczane bitwy charakteryzowała zaciętość, obie strony boju unikały brania jeńców — były to bitwy na wyniszczenie. Cała wojna charakteryzowała się okrucień­ stwem, z tym że Rzymianie stosowali je głównie w celu zastraszenia przeciwnika. Była to wojna na wyniszczenie, stąd nie tylko celowe zrównywanie z ziemią zdobytych w walce miast i wsi, lecz także ogałacanie całych połaci kraju zarówno z ludności — mordowanie, sprzedaż w nie­ wolę — jak i ze wszystkiego, co przedstawiało jakąkolwiek wartość — niszczenie upraw, sadów, lasów, zwierzyny hodowlanej i łownej, zabudowań. W stosunku do ludności stosowano wszelkie, nawet najbardziej wymyślne sposoby mordowania — palenie żywcem, ukrzyżowanie w najróż­ niejszy sposób, wieszanie, obcinanie obu rąk i nóg, zmu­ szanie do walki na arenach itp. Powstańcy, a szczególnie sykariusze, stosowali bardzo często, szczególnie w trakcie walk miedzy różnymi od­ łamami, skrytobójstwo. Można to w pewnym stopniu porównać do metod walki, jakie stosowały od XIX w. n.e. różne grupy terrorystyczne (w tym tak niebezpieczni dla współczesnego Izraela terroryści palestyńscy). Obie strony konfliktu stosowały środki umożliwiające — lub przynajmniej mające na celu — osłabienie ducha bojowego przeciwnika — współcześnie nazywa się to wojną psychologiczną lub propagandową. Wykorzystywano różnorodne środki, choć najczęściej stosowanym sposobem były wystąpienia słowne do strony przeciwnej. W tym przodowali Rzymianie — w ich imieniu występował w trakcie oblężenia Jerozolimy Józef Flawiusz. Ale od­ działywanie werbalne nie przynosiło pożądanych przez nich efektów, co zasadniczo wynikało z tego, że wystąpień tych najczęściej słuchali fanatyczni zeloci i sykariusze, którzy byli odporni na to, co im mówił Józef. Zresztą trudno było uwierzyć w to, że ci, którzy się ukorzą, będą wolni, gdy wojska rzymskie pustoszyły całe połacie kraju,

zabijając lub sprzedając w niewolę także tych, którzy nie mieli nawet zamiaru walczyć z Rzymianami. Dlatego wystąpienia słowne „przeplatano” obrazami męki, jaka czeka opornych powstańców — były to wszelkiego rodzaju krzyżowania ujętych (nie tylko powstańców), wieszanie, ścinanie, palenie żywcem — a także niszczenie dobytku — to często przynosiło efekt w postaci poddawania się całych miast. W większości przypadków pokazy kaźni powodowały jednak większą nieustępliwość. Rzymianie potrafili nawet wykorzystać do celów pro­ pagandowych zniszczenie świątyni w Jerozolimie. W opi­ nii wielu ludzi zamieszkujących imperium było to przecież naruszenie zasady, która zakładała poszanowanie dla wszystkich kultów istniejących na terenie państwa rzym­ skiego. Dlatego też „Zburzenie świątyni przedstawiono (...) w Rzymie jako słuszną i zamierzoną karę wobec kultu szczególnie odrażającego, bo nietolerancyjnego (brak poszanowania dla innych bogów) i antypaństwowego (brak poszanowania dla cesarza). Potępienie objęło nie tylko sam kult, ale także jego wyznawców”2. Był to zarazem pierwszy krok na drodze do antysemityzmu — w Rzymie zaczęto Żydów określać mianem wrogów ludzkości (hostes humani generis) i poddawać dyskry­ minacyjnym prawom. Był to więc antysemityzm pań­ stwowy, który przerodził się w społeczny3. Żydzi także stosowali metody oddziałujące na psychikę, ale były one skierowane głównie do współplemieńców. Takim działaniem było odwoływanie się do wspólnoty wiary i wskazywanie na bezbożność przeciwników. Można także przypuszczać, że część domorosłych kaznodziejów, wieszczących w czasie wojny nadejście Mesjasza, czyniła to nie z przekonania, ale w celu mobilizowania rodaków. 2 D. W a r s z a w s k i , Przez jedną głownię, [w:] „Gazeta Świąteczna”, dodatek do „Gazety Wyborczej” nr 186.5796 z 9-10 sierpnia 2008, s. 28. 3 Tamże.

Jeśli tak było kilkadziesiąt lat później, gdy przywódcę nowego powstania obwołano Mesjaszem (o tym przypadku będzie mowa w następnej części tego rozdziału), dlaczego by nie miało tak być wcześniej. Powstanie, nawet gdyby nie popełniono wszystkich błędów i uzyskało poparcie wszystkich Żydów, było skazane na klęskę. Naród żydowski nie mógł liczyć na pomoc jakiegokolwiek innego narodu. Decydowały tutaj czynniki religijne — to właśnie one powodowały powszechną nienawiść do tych, którzy uważali siebie za naród wybrany. Ale najważniejsza w tej wojnie była dysproporcja sił — ówczesny Rzym był nie do pokonania, dysponował potężną, doskonale wyszkoloną i uzbrojoną armią, za­ prawionymi w walce wodzami, potężnym potencjałem mobilizacyjnym, zarówno ludzkim, jak i materiałowym. Musiało jeszcze upłynąć wiele lat, by pojawiła się siła zdolna go pokonać. Powstanie, zakończone bezprzykładną klęską, wykazało jednak, że Żydzi byli narodem kochającym wolność, narodem bohaterów. A dalsze ich dzieje wykazały, że byli oni także zdolni do przetrwania mimo wszystkich nieszczęść i prześladowań. W pomroce dziejów zniknęły potężne narody, bogate kultury, religie i filozofie, a naród wybrany przetrwał. DALSZE LOSY NARODU WYBRANEGO

Naród żydowski w Judei uległ w wyniku wojny prak­ tycznie całkowitej zagładzie i rozproszeniu. Ci z Żydów, którzy nie zostali wytępieni, walczyli w zniszczonych miastach i w spalonych wsiach o przetrwanie, o od­ budowanie podstaw egzystencji. Gdzieniegdzie przemykały resztki oddziałów powstańczych, powoli przekształcające się w ściganą przez Rzymian zwierzynę, zajmujące się już tylko rabunkiem, i to swoich pobratymców. Okupanci

dławili wszelki opór, a tym samym myśl o tym, że można być wolnym. Ale powoli odbudowywała się działalność nie tyle mająca na celu ocalenie wolności, ile ocalenie wiary. Jej ośrodkiem stała się szkoła religijna założona jeszcze w czasie wojny w Jawne (mieście położonym niedaleko od Morza Śródziemnego). Stała się ona po pewnym czasie religijnym i narodowym centrum dla wszystkich Żydów, zarówno na terenie Palestyny, jak i w coraz większym stopniu na Bliskim Wschodzie, w Afryce i europejskiej części imperium. Tak powstawała diaspora — można ją nazwać nowym sposobem na przeżycie w rozproszeniu. Ocaleni z pogromu faryzeusze skupili się w czymś w rodzaju stowarzyszenia, którego członkowie poświęcili się drobiazgowemu przestrzeganiu zasad wiary, a jedno­ cześnie pogardzali tymi, którzy poddali się rzymskiej niewoli. Faryzeusze pogardzali także prostym wiejskim ludem, odsunęli się od niego, uznawali go za nieczysty, ciemny i zacofany. Tymczasem uchodźcy z Judei, w tym członkowie sekty zelotów, rozproszyli się po całym Wschodzie. Największe skupiska Żydów powstały w Arabii, Mezopotamii, Egipcie i Cyrenie (dzisiejsza Cyranejka na południowym brzegu Morza Śródziemnego). To oni zaszczepiali wśród miesz­ kańców tych ziem nienawiść do Rzymu. Wiosną 73 roku (a więc wtedy, gdy broniła się jeszcze Masada) w Aleksandrii część zelotów (a może właściwie sykariuszy) próbowała poderwać do walki mieszkających tam Żydów. Doszło do aresztowania sześciuset buntow­ ników. Ale byli to ludzie nieugięci, nie chcieli, mimo tortur i męczarni, porzucić swych poglądów. Wydani na męki na arenach, „mimo stosowanych środków przemocy trwali przy swoim przekonaniu, jakby ciała mieli niewrażliwe na męki i ogień, a dusze niemal radujące się z tego. Najbardziej zaś zdumiewały widzów z powodu wieku dzieci, bo żadne

nie dało się nakłonić, aby Cezara nazwać swoim panem. Tak dalece siła ducha panowała nad słabością ciała”4. Postawa tych ludzi dała pretekst najpierw do ograbienia, a potem do zniszczenia tak zwanej Świątyni Oniaszowej, zbudowanej czterysta lat wcześniej na wzór świątyni w Jerozolimie. Kilka lat później w Cyrenie doszło do masakry zamieszkujących tam Żydów. Ocalałych z ma­ sakry najbogatszych, w liczbie około tysiąca, sprzedano (oczywiście po uprzednim pozbawieniu majątku) do Rzymu w niewolę. Nieugiętą postawę i nienawiść do Rzymian przejawiali także Żydzi w Mezopotamii. W czasie rzymskiego podboju tej krainy, za panowania cesarza Trajana, to właśnie oni stawiali najzaciętszy opór. Kolejne próby oporu wystąpiły w II wieku. Doszło wtedy do ponownego buntu Żydów w Cyrenie (w 115 roku). Powstańcy zabili w walkach prawie dwieście tysięcy pogan, a ich oddziały dotarły nawet aż do Aleksandrii i zniszczyły miasto. W 116 roku podobne powstania wybuchły na Cyprze i w Mezopotamii. Bunty te zostały stłumione przez wojska wysłane w ich ogniska przez cesarza Trajana. W Mezopotamii rozprawę z Żydami przeprowadził rzymski wódz Kwietus, a w Egipcie i na Cyprze pogromów społeczności dokonał Martius Turbo (w wyniku tych pogromów na Cyprze wytępiono wszystkich Żydów)5. Początkowo panowanie w Rzymie cesarza Hadriana (117-138 r.) przyniosło pewne zmiany w sytuacji Żydów. Cesarz wyraził zgodę na odbudowę miast i świętych miejsc w Judei. Żydzi próbowali wykorzystać tę zmianę i przy­ stąpili do odgruzowywania Jerozolimy oraz zaczęli groma­ dzić środki na odbudowę świątyni — napływały na to 4

F l a w i u s z , Wojna..., s. 428. Zob. Rozproszenie Izraela, ria/rome.html. 5

[w:]

http://www.izrael.badacz.org/histo-

pieniądze z całej diaspory. Ale przeciwko decyzji cesarza zaprotestowały okoliczne ludy pogańskie i została ona anulowana. W miejsce żydowskiej Jerozolimy miało po­ wstać pogańskie miasto ze świątynią Jowisza Kapitolińskiego. Wydane zostały także i inne rozporządzenia skie­ rowane przeciwko Żydom (między innymi zabroniono im dokonywania obrzezania i zamieszkiwania w obrębie jero­ zolimskim). W 130 r. silne trzęsienie ziemi zniszczyło Cezareę Nadmorską i główne miejsce stacjonowania wojsk rzym­ skich — miasto Emmaus. Żydzi potraktowali te wydarzenia jako znak od Boga wskazujący na to, że kończy się okres panowania Rzymian na ich ziemi6. W 132 r. ponownie wybuchło potężne powstanie ży­ dowskie. Na czele powstańców stanął Szymon, syn Kosiby, nazwany Bar Kochba („Syn Gwiazdy”). Żydzi uznali go za nowego Mesjasza, który w ich mniemaniu miał wskrzesić niepodległe państwo żydowskie. Armia powstań­ cza, do której wstępowało wówczas wielu mieszkańców Judei, w szybkim tempie wzrosła do około 400 000 wojowników (wynika z tego, że populacja żydowska w Judei w znacznym stopniu zdołała się odbudować). Wygnano z Judei wojska rzymskie, a powstańcy opanowali 50 twierdz i innych miejsc obronnych oraz większość miast i wsi. Reakcja cesarza była szybka. Do stłumienia powstania został skierowany Julius Severus. Rozpoczęła się bezwzględna pacyfikacja Judei. Głównym celem ata­ ków rzymskich stały się miasta. Broniące się twierdze do kapitulacji były zmuszane głodem. W taki sposób została zdobyta Jerozolima. W 135 r. zdobyta została ostatnia twierdza Szymona, syna Kosiby — Bethar. Sam Szymon zginął w trakcie walki. W czasie tej bezwzględnej wojny zginęło 580 000 Żydów, a cena, jaką płacono 6

Tamże.

za żydowskiego niewolnika spadla do równowartości ko­ nia. Po upadku powstania cesarz nałożył na wszystkich Żydów w cesarstwie wysoki podatek. Z jego też polecenia zaorano wzgórze świątynne w Jerozolimie, a zbudowane na miejscu Jerozolimy miasto nazwano Aelia Capitolina i zamieniono w kolonię rzymską, w której osiedlać się mogli tylko wysłużeni żołnierze pochodzenia sy­ ryjskiego i fenickiego. Żydom wolno było odtąd przybywać do Jerozolimy tylko raz w roku, tak aby mogli opłakiwać swoje klęski przy zachowanym w tym celu fragmencie muru świątyni, nazwanego Ścianą Płaczu7. Judea i Galilea w wyniku tych walk uległy wyludnieniu. Od tej pory naród żydowski żył w rozproszeniu, a jego większość przebywała (i przebywa nadal — pomimo utworzenia państwa Izrael w granicach zbliżonych do granic historycznych) poza granicami swojej ojczyzny. Krosno Odrzańskie, wrzesień 2008 roku

7 Tamże. Mur ten istnieje do dziś i jest miejscem licznych pielgrzymek. Ostatnio modlili się przy nim papież Benedykt XVI i kandydat na prezydenta USA Barack Obama.

ANEKS BIOGRAMY NAJWAŻNIEJSZYCH POSTACI Józef Flawiusz (hebrajskie nazwisko Josef Ben Mattias lub Matatia, łac. Iosephus Flavius) Żydowski historyk i dowódca wojskowy. Urodził się w Jerozolimie w 37 roku, zmarł w Rzymie po 94 roku. Potomek w linii męskiej starego rodu kapłańskiego, w linii żeńskiej królewskiego rodu Machabeuszy. W latach 64-66 posłował do Rzymu, gdzie poznał cesarza Nerona. W 66 r. w Jerozolimie przystąpił do powstania przeciwko Rzymowi. Mianowany dowódcą w Galilei, zorganizował tam armię. Wykazał się w tym czasie jako dobry organizator i dowódca. Umocnił kilka twierdz. Oblężony przez Wespazjana w Jotapacie, w 67 r. poddał się osobiście Rzymianom. Przepo­ wiedział Wespazjanowi koronę cesarską, dzięki czemu ocalił swoje życie. Po obwołaniu Wespazjana cesarzem uwolniony z niewoli, został obywatelem Rzymu — Wes­ pazjan nadał mu nazwisko Flawiusz. Był doradcą Tytusa Flawiusza w czasie oblężenia Jerozolimy w 70 r. Przez Żydów uznany za zdrajcę. Po upadku Jerozolimy wyjechał wraz z Tytusem do Rzymu. Poświęcił się pracy literackiej i historycznej. Pisał w języku aramejskim i greckim. Jego dzieła to: Judaike archajologia (tytuły polskie Dawne dzieje Izraela lub Starożytności żydowskie), Peri tu Judaiku polemu (łac. Bellum Iudaicum, tytuł polski Wojna żydow­ ska), Pros Apiona (tytuł polski Przeciw Apionowi), Bios (tytuł polski Autobiografia). Jego dzieła są najważniejszymi źródłami do poznania historii narodu żydowskiego (Dawne dzieje Izraela opierają się co prawda na Starym Testamencie, ale występują w nich różnice w stosunku do Pisma Świętego). W swoich dziełach zawarł między innymi obronę

swojego stanowiska i postępowania w czasie powstania. Do końca życia pozostał wiemy religii przodków. Opracowano na podstawie: 1. Mata encyklopedia kultury antycznej, Warszawa 1990, s. 341. 2. M. Hadas-Lebel, Józef Flawiusz. Zyd rzymski, Warszawa 1997. 3. http://pl.wikipedia.org/wiki/J6zef Flawiusz.

Tytus Flawiusz (łac. Titus Flavius Vespasianus) Rzymski cesarz i wódz. Urodził się w Rzymie 30.12.39 r., zmarł tamże 13.09.81 r. Syn cesarza Wespazjana i Domitilli Starszej. Wychowywał się na dworze cesarza Klaudiusza wraz z jego synem Brytanikiem. W 57 r. służył w wojsku w Germanii (był trybunem w legionie stacjonującym nad Renem) i w Brytanii. Od 59 r. przebywał w Rzymie, gdzie studiował prawo. W 67 r. został legatem w armii dowodzo­ nej przez swego ojca Wespazjana w Judei w wojnie przeciwko Żydom. Gdy w 69 r. obwołano jego ojca cesarzem rzymskim, objął samodzielnie dowództwo. Zdobył i zniszczył w 70 r. Jerozolimę. Okazał się zdolnym wodzem. W stosunku do powstańców był okrutny. Po zdobyciu Jerozolimy odbył wraz z ojcem triumf. W Rzymie u boku ojca był prefektem pretorianów — wykazał się okrucień­ stwem w stosunku do przeciwników władzy Wespazjana. Po śmierci ojca w 79 r. został cesarzem, przyjmując miano Imperator Titus Caesar Vespasianus Augustus. Był dobrym władcą. Na początku jego panowania w 79 r. wulkan Wezuwiusz zniszczył miasta Pompeję, Herkulanum i Stabiae, a w 80 r. pożar strawił dużą część Rzymu. Wsławił się w obu wypadkach udzielaniem pomocy poszkodowa­ nym, wydając duże kwoty z osobistej kasy. W pamięci Rzymian zapisał się jako amor et deliciae generis humani (miłość i ukochanie rodzaju ludzkiego). Zmarł nagle

w 81 r., prawdopodobnie otruty przez młodszego brata Domicjana. Po śmierci zaliczony w poczet bogów pod imieniem Divus Titus. Opracowano na podstawie: 1. Mala encyklopedia kultury antycznej, Warszawa 1990, s. 793. 2. Mała encyklopedia wojskowa, t. 3, Warszawa 1971, s. 362. 3. A. Krawczuk, Poczet cesarzy rzymskich. Pryncypat, 1986, s. 120-134. 4. Swetoniusz, Żywoty cezarów, t. 2, Wrocław 2004, s. 533-544. 5. http://pl.wikipedia.org/wiki/Tytus-Flawiusz.

Warszawa

Wespazjan (łac. Titus Flavius Vespasianus) Rzymski cesarz i wódz. Urodził się 17.11.9 r. w Falacrinae, zmarł 24.06.79 r. w Rzymie. Pochodził z niskiego rodu. Ojciec był poborcą podatkowym. Wcześnie rozpoczął karierę urzędniczą i wojskową. Za panowania Klaudiusza był zarządcą Krety i Kyrene, a w 43 r. dowodził wojskiem w Brytanii. Za panowania Nerona początkowo w niełasce, później zarządzał prowincją Afryka (dawna Kartagina i Numidia). W 67 r. Neron powierzył mu dowództwo w walkach przeciwko Żydom w Judei. Opanował Galileę i prawie całą Judeę (z wyjątkiem Jerozolimy i okolic). W czasie zamieszek po śmierci Nerona (rok czterech cesarzy) początkowo neutralny. Obwołany cesarzem — przeciwko znienawidzonemu Witeliuszowi — przez legiony w Egipcie, Judei, Panonii i Mezji w lipcu 69. Zatwierdzony w grudniu 69 r. przez senat — uznano wtedy wszystkie jego poczynania od lipca, zarówno w dziedzinie administracyjnej, jak i prawodawczej i wojskowej. Do Rzymu przybył dopiero latem 70 r. Założył dynastię Flawiuszy. Wzmocnił władzę cesarską, ściśle współpraco­ wał z senatem, który wzmocnił, wprowadzając do niego przedstawicieli prowincji. Zreorganizował skarb państwa,

wprowadzając nowe podatki, w tyra „osławiony” podatek od uryny (jest autorem słynnego powiedzenia Pecunia non olet, co znaczy „pieniądze nie śmierdzą”). Wzmocnił siły zbrojne poprzez podniesienie poziomu dyscypliny. Miastom i wyższym warstwom społecznym zachodnich prowincji nadał obywatelstwo rzymskie, czym wzmocnił ich więzi z państwem. Dążył do dobrych stosunków z sąsiadami, unikał wojen. Uznany za jednego z najlepszych cesarzy. Zmarł z powodu choroby — prawdopodobnie była to febra. Podobno przeczuwając śmierć, powiedział: „Biada mi, sądzę, że już bogiem się staję”, a tuż przed śmiercią kazał się podnieść, mówiąc: „Cesarz powinien umierać stojąc”1. Po śmierci zaliczony w poczet bogów pod imieniem Divus Vespasianus.

Opracowano na podstawie: 1. Mała encyklopedia kultury antycznej, Warszawa 1990, s. 793. 2. Mała encyklopedia wojskowa, t. 3, Warszawa 1971, s. 429. 3. A. Krawczuk, Poczet cesarzy rzymskich. Pryncypat, 1986, s. 106-119. 4. Swetoniusz, Żywoty cezarów, t. 2, Wrocław 2004, s. 507-532. 5. http://pl.wikipedia.org/wiki/Wespazjan.

Oba cytaty za: S w e t o n i u s z , dz.cyt., s. 531.

Warszawa

MAPY

Judea w wigilię powstania przeciw Rzymowi. Kampania Wespazjana w Galilei (lato 67 r.). Oblężenie Jerozolimy przez Tytusa w 70 r. Masada — plan sytuacyjny z 73 roku: Terytoria żydowskie objęte powstaniem w latach 66-73 n.e.

BIBLIOGRAFIA

POZYCJE ŹRÓDŁOWE

G a j u s S w e t o n i u s z Trankwillus, Żywoty cezarów, t. 2, Wrocław 2004. F l a w i u s z J ó z e f , Dawne dzieje Izraela, Warszawa 1993. F l a w i u s z J ó z e f , Wojna żydowska, Poznań 1980. F1 o r u s Lucjusz Anneusz, Zarys dziejów rzymskich, Wrocław 2006. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań-Warszawa 1982. P l u t a r c h z Cheronei, Żywoty stawnych mężów, t. 3, Wrocław 2006. P o 1 i b i u s z, Dzieje. Wrocław 2005. T a c y t , Dzieje, [w:] Tegoż, Wybór pism, Wrocław 2004. POZYCJE ENCYKLOPEDYCZNE

Encyklopedia „Gazety Wyborczej”, Kraków, [b.r.]. Encyklopedia historii świata dla całej rodziny, Warszawa

2001. Encyklopedia szkolna. Historia, Warszawa 1993.

Fredouille towice 2006.

J.C., Słownik cywilizacji rzymskiej, Ka­

Mała encyklopedia kultury antycznej, Warszawa 1990. Mała encyklopedia wojskowa, Warszawa, t. 1 — 1967, t. 2

— 1970, t. 3 — 1971. PODRĘCZNIKI, MONOGRAFIE, OPRACOWANIA, ARTYKUŁY

A l f o I d y G., Historia społeczna starożytnego Rzymu, Poznań 1998. B o c h e n e k R., Od muru chińskiego do linii Maginota, Warszawa 1964. C a m p b e l l D.B., Grek and Roman Artillery 399 BC-AD 363, Oxford 2003. C a m p b e l l D.B., Greek and Roman Siege Machinery 399 BC-AD 363, Oxford 2003. C a r e y B.T., A11 f r e e J.B., C a i r n s J., Wojny starożyt­ nego świata. Techniki walki, Warszawa 2008. C o w a n R . , Roman Legionary 58 BC-AD 69, Oxford 2003. Czy Masada zwiastowała Mesjasza?, [w:] „Strażnica”, nr 8 z 1998 r. D a n d o-C o 11 i n s S., Żołnierze Marka Antoniusza. III legion Galijski, Warszawa 2008. D u p u y R.E., D u p u y T.N., Historia wojskowości. Starożytność-średniowiecze, Warszawa 1999. Eleazar w Masadzie, zeszyt nr 8 z serii Batalie i wodzo­ wie wszech czasów, dodatek do „Rzeczpospolitej” z 8.03.2008. G a z d a D., Armie świata antycznego. Cesarstwo rzymskie i barbarzyńcy, Warszawa 2007. H a d a s - L e b e l M., Józef Flawiusz. Żyd rzymski, War­ szawa 1997. Herod Wielki, [w:] http://www.histurion.pl/strona/slownik/postac/herod-wielki.html.

J a c z y n o w s k a M., Historia starożytnego Rzymu, War­ szawa 1976. Józef Flawiusz, Iw:] http://pl.wikipedia.org/wiki/J0zef-Flawiusz (odczytano 07.08.2008). J u r g a R.M., Machiny wojenne, Kraków-Warszawa 1995. Kr a w c z u k A., Poczet cesarzy rzymskich. Pryncypat, Warszawa 1986. K r y ś c i a k E., Izrael, [w:] http://historicus.pl/pub/izrael.htm (odczytano 12.03.2008). K w a ś n i e w i c z W., 1000 słów o broni białej i uzbrojeniu ochronnym, Warszawa 1989. K w a ś n i e w i c z W., Leksykon broni białej i miotającej, Warszawa 2003. M a t y s z a k P . , Wrogowie Rzymu. Od Hannibala do Attyli, króla Hunów, Warszawa 2007. M a s z k i n N.A., Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1951. N i c o l l e D . , M c B r i d e A., Rome’s Enemies (5). The Desert Frontier, Londyn 1991. R a z i n E., Historia sztuki wojennej. Sztuka wojenna okresu niewolniczego, Warszawa 1958. R o c h a 1 a P., Imperium u progu zagłady. Najazd Cymbrów i Teutonów, Warszawa 2007. Rozproszenie Izraela, [w:] http://www.izrael.badacz.org/ historia/rome.html (odczytano 22.07.2008). S i k o r s k i J,, Kanny 216 p.n.e., Warszawa 1984. S i k o r s k i J., Zarys historii wojskowości powszechnej do końca XIX wieku, Warszawa 1972. Starożytny Izrael, [w:] http://www.wiw.pl/historia/dziejepaństw (odczytano 14.04.2008). T a z b i r J., Ciągle szukamy znaków klęski, [w:] „Gazeta Świąteczna”, dodatek do „Gazety Wyborczej” nr SI.5191 z 12-13.04.2008, s. 29-30. Tytus Flawiusz, [w:] http://pl.wikipedia.org/wiki/Tytus-Flawiusz (odczytano 07.08.2008).

W a r s z a w s k i D., Przez jedną głownię, [w:] „Gazeta Świąteczna”, dodatek do „Gazety Wyborczej” nr 186.5796 z 9-10.08.2008, s 27-28. Wespazjan Flawiusz, [w:] http://pl.wikipedia.org/wiki/Wespazjan. W o l s k i J., Historia powszechna. Starożytność, War­ szawa 1971. Z i e 1 i ń s k i T., Rzeczpospolita Rzymska, Warszawa 1958.

SPIS ILUSTRACJI

Wojownicy żydowscy: 1. Jeździec nabetański na wiel­ błądzie. 2. Ciężkozbrojny jeździec króla Agryppy II. 3. Sykariusz. (Źródło: N i c o l l e D . , M c B r i d e A., Rome’s Enemies (5). The Desert Frontier, Londyn 1991). Powstaniec żydowski uzbrojony jedynie w łuk. (Źródło: Eleazar w Masadzie, zeszyt nr 8 z serii Batalie i wodzo­ wie wszech czasów, dodatek do „Rzeczpospolitej” z 8.03.2008). Szyk bojowy legionistów Legionista rzymski z okresu cesarstwa w hełmie typu galijskiego. (Źródło: jak wyżej). Legionista rzymski z okresu cesarstwa — pióropusz na hełmie oznacza dowódcę. (Źródło: C o w a n R., Roman Legionary 58 BC—AD 69, Oxford 2003). Legioniści w walce z barbarzyńcami. (Źródło: jak wyżej). Rzymska zbroja segmentowa Kolumna marszowa legionistów z pełnym obciążeniem. (Źródło: jak wyżej). Rzymski taran podwieszony na ruchomej platformie. (Źród­ ło: C a m p b e l l D.B., Greek and Roman Siege Machi­ nery 399 BC-AD 363, Oxford 2003). ^ Szopy oblężnicze z taranami w środku. (Źródło: jak wyżej). Wieża oblężnicza. (Źródło: jak wyżej). /

Onager — machina miotająca kule kamienne lub metalowe. (Źródło: C a m p b e l l D.B., Greek and Roman Artillery 399 BC-AD 363, Oxford 2003). Katapulta oblężnicza wyrzucająca pociski kamienne. (Źród­ ło: jak wyżej). Rzymianie pod murami Jerozolimy. Rycina z XIX w. / (Źródło: Eleazar w Masadzie...). Świątynia w Jerozolimie — stan z 1 w. n.e. Z prawej strony zamek Antonia, w głębi zabudowa miasta. (Źródło: Czy Masada zwiastowała Mesjasza?, [w:] „Strażnica”, nr 8 z 1998 r.) Legioniści rzymscy zdobywają świątynię w Jerozolimie. (Źródło: Czy Masada zwiastowała...). Masada — widok z góry na tak zwany wiszący pałac Heroda. Rekonstrukcja z XX w. (Źródło: Eleazar w Ma­ sadzie...).

/

Masada podczas rzymskiego oblężenia. (Źródło: jak wyżej). Masada — zdjęcie współczesne, jasna skośna linia z prawej strony to pozostałości rzymskiej rampy. (Źródło: Encyk­ lopedia „Gazety Wyborczej”, Kraków, [b.r.]). Łuk triumfalny Tytusa w Rzymie wzniesiony w I w. n.e. dla upamiętnienia zdobycia Jerozolimy. (Źródło: Rzym — przewodnik turystyczny, Warszawa 1992). Rzymianie niosący skarby zdobyte w Jerozolimie — relief z łuku Tytusa. (Źródło: Eleazar w Masadzie...). Józef Flawiusz (Józef Ben Matatia), wódz i historyk żydowski i autor między innymi Wojny żydowskiej. Litografia z XVIII w. (Źródło: Encyklopedia historii dla całej rodziny, Warszawa 2001). Wespazjan. Cesarz rzymski. (Źródło: S w e t o n i u s z , Żywoty cezarów, Wrocław 2004). Tytus. Cesarz rzymski. (Źródło: jak wyżej). Moneta rzymska z czasów cesarza Wespazjana z napisem /■ Iudea capta (Judea podbita). (Źródło: http://pl.wikipedia.org/wikiAVespazjan).

SPIS TREŚCI

Wstęp ...................................................................................... 7 Żydzi — krótki rys historii narodu i państwa od początków do rzymskiego panowania ..................... 11 Okres początkowy państwa — do rozpadu po śmierci Salomona .......................................................................... 11 Państwo podzielone — dzieje Izraela i Judei do końca panowania perskiego ............................................. 14 Izrael i Judea pod rządami hellenistycznymi — powstanie Machabeuszy (168-142 r. p.n.e.) ............... 17 Ziemia żydowska pod protektoratem Rzymu .................. 23 Kierunki i sekty w religii mojżeszowej — ich wpływ na naród i politykę ............................................................ 35 Rządy prokuratorów rzymskich — droga do wybuchu powstania .......................................................... 39 Armia rzymska w okresie wczesnego cesarstwa (koniec I w. p.n.e.-I w. n.e.) ............................................ 52 Organizacja wojska .......................................................... 52 Kadra dowódcza ............................................................... 55 Legioniści. Uzbrojenie armii rzymskiej ........................... 56 Proces szkolenia. System wyróżnień i kar ....................... 59 Przemarsze wojska ........................................................... 63 Zakładanie obozów .......................................................... 65

Dyslokacja armii .............................................................. 67 Sposób walki .................................................................... 68 Początek powstania (wojny żydowskiej). Organizacja armii powstańczej ........................................ 70 Przeciwnicy i zwolennicy wojny. Działania wojenne w pierwszym okresie ......................... 70 Teatr działań wojennych. Izrael obecnie i w starożytności ....................................... 78 Wyprawa Cestiusza na Jerozolimę ................................... 80 Organizacja armii powstańczej ........................................ 85 Reakcja cesarza Nerona. Wyprawa Wespazjana Flawiusza na Judeę ...................... 89 Działania Żydów przed przybyciem nowego wodza Rzymian. Przygotowania Wespazjana do wojny ............. 90 Walki w Galilei. Oblężenie Jotapaty ................................ 91 Podbój pozostałych części Galilei ................................. 104 Niesnaski — wojna domowa w Jerozolimie. Zmiany w Rzymie. Rok czterech cesarzy ...................... 113 Walki wewnętrzne na ziemiach niezajętych jeszcze przez Rzymian ................................................................ 113 Działania armii rzymskiej na przełomie 67 i 68 roku ................................................................................ 116 Wydarzenia w Rzymie. Rok czterech cesarzy. Wespazjan cesarzem ...................................................... 119 Rok 70. Tytus dowódcą. Kierunek i cel — Jerozolima ......................................... 125 Wyprawa na Jerozolimę ................................................. 125 Jerozolima — miasto i twierdza. Opis zabudowy i umocnień ..................................................................... 133 Świątynia w Jerozolimie ................................................ 138 Oblężenie Jerozolimy ......................................................... 144 Liczebność armii powstańczej, jej podział i rozmieszczenie ............................................................ 144 Rzymskie prace oblężnicze. Przełamanie pierwszej linii obrony miasta ......................................................... 146

Walki o drugi mur .......................................................... 150 Druga broń Tytusa — elementy wojny psychologicznej .............................................................. 153 Przygotowania do ostatecznego szturmu. Głód w Jerozolimie ........................................................ 162 Upadek Jerozolimy ............................................................. 169 Szturm na zamek Antonia. Początek walk o świątynię ............................................. 169 Ostateczny szturm na świątynię i jej zniszczenie .. 178 Ostatnie dni Jerozolimy ................................................. 185 Rzymianie triumfują ........................................................... 192 Zburzenie Jerozolimy. Nagrody dla wojska .................. 192 Triumf Wespazjana i Tytusa .......................................... 197 Ostateczny podbój Judei. Masada — ostatni bastion oporu .................................... 204 Stopniowe oczyszczanie terenu. Rzymianie zajmują Macheront ...................................... 204 Masada. Opis twierdzy ................................................... 207 Oblężenie i upadek Masady ........................................... 210 Zakończenie ....................................................................... 222 Wnioski z wojny żydowskiej ......................................... 222 Dalsze losy narodu wybranego ...................................... 228 Aneks .................................................................................. 233 Biogramy najważniejszych postaci .................................... 233 Józef Flawiusz ................................................................ 233 Tytus Flawiusz ............................................................... 234 Wespazjan ...................................................................... 235 Mapy .................................................................................. 237 Bibliografia ......................................................................... 243 Spis ilustracji ...................................................................... 247

W popularnonaukowej serii pt. „Historyczne bitwy” ukazały się dotychczas: Z. Stąpor, BERLIN 1945 • L. Podhorodecki, WIEDEŃ 1683 • W. Majewski, GROCHÓW 1831 • K. Kaczmarek, BUDZISZYN 1945 • W. A. Serczyk, POŁTAWA 1709 • A. Wolny, OKINAWA 1945 • A. Karpiński, KURSK 1943 • K. Sobczak, LENINO 1943 • T. Malarski, WATERLOO 1815 • T. Jurga, BZURA 1939 • I. Rusinowa, SARATOGA-YORKTOWN 1777-1781 • J. Sikorski, KANNY 216 p.n.e. • R. Tomicki, TENOCHTITLAN 1521 • R. Dzieszyński, LENINGRAD 1941-1944» E. Potkowski, CRÉCY-ORLEAN 1346-1429 • K. Kaczmarek, STALINGRAD 1942-1943 • L. Podhorodecki, KULIKOWE POLE 1380 • B. Brodecki, SZYPKA I PLEWNA 1877 • A. Murawski, AKCJUM 31 p.n.e. • L. Wyszczelski, MADRYT 1936-1937 • J.W. Dyskant, ZATOKA ŚWIEŻA 1463 • H. Wisner, KIRCHOLM 1605 • W. Biegański, BOLONIA 1945 • W. Wróblewski, MOSKWA 1941 • T. Konecki, SEWASTOPOL 1941-1942, 1944 • A. Toczewski, KOSTRZYN 1945 • L. Podhorodecki, CHOCIM 1621 • E. Dąbrowa, GAUGAMELA 331 p.n.e. • J. Odziemkowski, NARWIK 1940 • R. Bielecki, SOMOSIERRA 1808 • B. Brodecki, DIEN BIEN PHU 1954 • J.W. Dyskant, CUSZIMA 1905 • J. Nadzieja, LIPSK 1813 • R. Bielecki, BEREZYNA 1812 • M. Nagielski, WARSZAWA 1656 • S. Leśniewski, MARENGO 1800 • J. Wojtasik, PODHAJCE 1698 • B. Borucki, VALMY 1792 • W. Mikuła, MACIEJOWICE 1794 • E. Potkowski, WARNA 1444 • W. Król, WIELKA BRYTANIA 1940 • G. Swoboda, GETTYSBURG 1863 • R. Bielecki, BASTYLIA 1789 • R. Bielecki, NORMANDIA 1944 • L. Wyszczelski, NIEMEN 1920 • M. Klimecki, GORLICE 1915 • M. Borkowski, MIDWAY 1942 • P. Olender, LISSA 1866 • L. Podhorodecki, LEPANTO 1571 • A. Nadolski, GRUNWALD 1410 • R. Bielecki, AUSTERLITZ 1805 • Z. Kwiecień, TOBRUK 1941-1942 • S. Leśniewski, WAGRAM 1809 • Z. Flisowski, BITWA JUTLANDZKA 1916 • R. Romański, BERESTECZKO 1651 • J. Nadzieja, ZAMOŚĆ 1813 • M. Wagner, KLISZÓW 1702 • Z. Flisowski, LEYTE 1944 • M. Plewczyński, OBERTYN 1531 • R. Kulesza, MARATON 490 p.n.e. • W.J. Długołęcki, BATOH 1652 • T. M. Gelewski, JALU 1894 • J. Naziębło, SYCYLIA 1943 • L. Wyszczelski, WARSZAWA 1920 • S. Leśniewski, JEROZOLIMA 1099 •

M. Winid, SANTIAGO 1898 • R. Romański, CUDNÓW 1660 • J. Maroń, LEGNICA 1241 • J.W. Dyskant, PORT ARTUR 1905 • J. Wojtczak, ALAMO-SAN JACINTO 1836 • S. Czmur, EL ALAMEIN 1942 • M. G. Przeździecki, KUNERSDORF 1759 • R. Romański, RASZYN 1809 • R. Kulesza, ATENY-SPARTA 431-404 p.n.e. • G. Swoboda, LITTLE BIG HORN 1876 • M. Klimecki, LWÓW 1918-1919» J. Wojtczak, MEKSYK 1847 • T. Strzeżek, WARSZAWA 1831 • J.W. Dyskant, KO CHANG 1941 • L. Wyszczelski, KIJÓW 1920 • T. Rogacki, EGIPT 1798-1801 • K. Olejnik, GŁOGÓW 1109 • T. Strzeżek, IGANIE 1831 • P. Szabó, ŁUK DONU 1942-1943 • J. Wojtczak, NASEBY 1645 • P. Derdej, ZIELEŃCE, MIR, DUBIENKA 1792 • P. Drożdż, ORSZA 1514 • M. Klimecki, CZORTKÓW 1919 • J. Wojtczak, QUEBEC 1759 • R. Kłosowicz, NOWY ORLEAN 1815 • W. Włodarkiewicz PRZEDMOŚCIE RUMUŃSKIE 1939 • D. Kupisz, SMOLEŃSK 1632-1634 • S. Augusiewicz, PROS­ TKI 1656 • C. Grzelak, SZACK-WYTYCZNO 1939 • R. Kisiel, STRZEGOM, DOBROMIERZ 1745 • K. Kęciek, BENEWENT 275 p.n.e. • M. Sowa, BUDAPESZT 1944-1945 • E. Koczorow­ ski, OLIWA 1627 • C. Grzelak, WILNO-GRODNO-KODZIOWCE 1939 • K. Kęciek, KYNOSKEFALAJ 197 p.n.e. • J. Wojtczak, BIG HOLE 1877 • S. Czerep, ŁUCK 1916 • P. Rochala, CEDYNIA 972 • J.W. Dyskant, TRAFALGAR 1805 • P. Drożdż, BORODINO 1812 • J. Wojtczak, BANNOCKBURN 1314 • W. Włodarkiewicz, LWÓW 1939 • R. Romański, FARSALOS 48 p.n.e. • K. Kęciek, MAGNEZJA 190 p.n.e. • G. Swoboda, BATOCHE 1885 • A. Dmochowski, WIETNAM 1962-1975 • J. Soszyński, HASTINGS 1066 • J. Nadzieja, FALAISE 1944 • R. Kisiel, PRAGA 1757 • D. Kupisz, POŁOCK 1579 • P. Skworoda, WARKA-GNIEZNO 1656 • R. Szczęśniak, KŁUSZYN 1610 • P. Biziuk, HATTIN 1187 • W. Biernacki, ŻÓŁTE WODY-KORSUŃ 1648 • T. Rogacki, PRUSKA IŁAWA 1807 • N. Bączyk, ARDENY 1944-1945» P. Rochala, NIEMCZA 1017 • A. Dusiewicz, TARUTINO 1812 • D. Gazda, POWSTANIE MAHDIEGO 1881-1899 • P. Derdej, KORONOWO 1410 • J. Wojtczak, VICKSBURG 1862-1863 • A. Zieliński, MALTA 1565 • T. Bohun, MOSKWA 1612 • M. Klimecki, GALICJA WSCHODNIA 1920 • R. Kłosowicz, INCZHON-SEUL 1950 • P. Biziuk, BABILON 729-648 p.n.e. • D. Gazda, POLA KATALAUNIJSKIE 451 • P. Rochala, LAS TEUTOBURSKI 9 r. n.e.

• R. Dzieszyński, MAGENTA I SOLFERINO 1859 • M. Gawęda, POŁONKA-BASIA 1660 • M. Sowa, SIEDMIOGRÓD 1944 • K. Śledziński, ZBARAŻ 1649 • P. Szlanta, TANNENBERG 1914 • A. Sudak, DETROIT 1757 • P. Skworoda, HAMMERSTEIN 1627 • G. Swoboda, DUBLIN 1916 • A. Tarczyński, CAJAMARCA 1532 • J. Szkudliński, CHANCELLORSVILLE 1863 • A. Borcz, PRZEMYŚL 1656-1657 • P. Rozwadowski, WAR­ SZAWA 1944-1945 • M. Klimecki, KRYM 1854-1855 • T. Romanowski, ALEZJA 52 p.n.e. • A.A. Majewski, MOSKWA 1617-1618 • D. Kupisz, PSKÓW 1581-1582 • M. Witasek, CIVITA CASTELLANA 1798 • K. Kubiak, FALKLANDY-PORT STANLEY 1982 • A. Dusiewicz, SMOLEŃSK 1812 • A. Bojarski, NAVARINO 1827 • J. Wojtczak, SAND CREEK 1864 • K. Śledziński, CECORA 1620 • D. Gazda, ADRIANOPOL 378, RZEKA FRIGIDUS 394 • G. Lach, WYPRAWA SYCYLIJSKA 415-413 p.n.e. • Ł. Przybyło, CHARKÓW-DONBAS 1943 • R. Dzieszyński, SADOWA 1866 • D. Orłowski, CHOCIM 1673 • P. Brudek, AFRYKA WSCHODNIA 1914-1918 • M. Witasek, KONSTANTYNOPOL 1453 • R. Kowalczyk, MAŁOJAROSŁAWIEC 1812 • B. Nowaczyk, POWSTANIE SPARTAKUSA 73-71 p.n.e. • R. Radziwonka, BLENHEIM-HÖCHSTÄDT 1704 • J. Wojtczak, BOY NE 1690 • L. Wyszczelski, WILNO 1919-1920 • K. Mazowski, FUENGIROLA 1810 • B. Nowaczyk, KAR­ TAGINA 149-146 p.n.e. • M. Klimecki, PEKIN-SZANGHAJ -NANKIN 1937-1945 • P. Derdej, KAMIENIEC PODOLSKI 1672 • S. Kosim, MIŃSK BIAŁORUSKI 1941 • R. Dzieszyński, SEDAN 1870 • Z. Wawer, MONTE CASSINO 1944 • J. Wojtczak, WOJNA MEKSYKAŃSKA 1861-1867 • J. Centek, VERDUN 1916 W przygotowaniu: P. Derdej, WESTERPLATTE-OKSYWIE-HEL 1939