Banecka E. - Dobre wypracowania

SPIS TRESCI W ST E P

4

I.CZEGO W KRÓTKIM CZASIE NAUCZYSZ SIE Z TEJ KSIA?KI?

4

II.BARDZIEJ ODLEGŁE EFEKTY ZNAJOMOSCI TEGO E-BOOKA, CZYLI CO MA JEZYK POLSKI DO RYNKU PRACY?

6

CZESS I TEZA JEST PODSTAWA KONSTRUKCJI ROZDZIAŁ I NAJWA?NIEJSZA JEST TEZA

9

9

ROZDZIAŁ II WYPRACOWANIE JAK DOBRA BUŁKA ROZDZIAŁ III JAK ODNALEZŠ TEZY?

14

18

ROZDZIAŁ IV PORZADKOWANIE LINII TWIERDZEN

22

CZESS II JAK NAPISAS WSTEP DO WYPRACOWANIA? ROZDZIAŁ I WSTEP - PRAWO PIERWSZEGO WRA?ENIA

28 28

ROZDZIAŁ II CO POZA TYM MO?NA UMIESCIŠ WE WSTEPIE? ROZDZIAŁ III OD CZEGO ZACZAŠ?

33

ROZDZIAŁ IV NAJCZESTSZE BŁEDY DOTYCZACE WSTEPU CZESS III ROZWINIECIE TEZ ZAWARTYCH WE WSTEPIE ROZDZIAŁ I CO BEDZIEMY ROZWIJAŠ? CZESS IV KONIEC WIENCZY DZIEŁO CZESS V HAMBURGER W PRAKTYCE

36 39

39

47

ROZDZIAŁ I WYSTARCZY POWTÓRZYŠ

47

50

ROZDZIAŁ I CZAS NA DOBRE WYPRACOWANIE CZESS VI POWRÓSM Y DO TEZ

31

50

58

ROZDZIAŁ I TEZY, KTÓRE NIE SWIADCZA DOBRZE O AUTORZE CZESS VII POWTÓRZENIE NAJWA?NIEJSZYCH INFORMACJI CZESS VIII PRAKTYKA CZYNI MISTRZA ROZDZIAŁ I ŠWICZENIA

58 61

65

65

ROZDZIAŁ II ODPOWIEDZI DO WYBRANYCH ŠWICZEN CZESS IX POSŁOWIE DLA DOCIEKLIWYCH

76

80

ROZDZIAŁ I „DOBRE WYPRACOWANIE” A ROZPRAWKA I ESEJ

80

ROZDZIAŁ II „DOBRE WYPRACOWANIE” A STARA MATURA I AKTUALNE WYPRACOWANIA SZKOLNE

83

ROZDZIAŁ III „DOBRE WYPRACOWANIE” A NOWA MATURA PODZI E KOW ANI A

89

88

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

WSTEP I. Czego w krótkim czasie nauczysz sie z tej ksiazki? Stosujac zasady opisane w tym e-booku, nauczysz sie dobrze konstruowas wypracowanie. Najpierw jednak uswiadomisz sobie, ze wypowiedz pisemna ma swój szkielet – jak belkowanie drewnianego domu, który bez podpórki zawaliłby sie, a posiadajac tylko fragment konstrukcji nosnej, przechyliłby sie i wykrzywił. Tymi elementami nosnymi dobrego wypracowania ogólne, które bedziemy tutaj nazywali tezami.

sa twierdzenia

Fot. Dobre wypracowanie, podobnie jak dom, ma swoja konstrukcje (fot. Marek Majewski).

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Jednak przewodnim motywem tego poradnika nie bedzie porównanie wypracowania do belkowania domu, tylko do bułki przekładanej miesem i sałata. Dlatego własnie na poczatku rozdziału pojawiła sie ikona hamburgera, która bedzie Ci towarzyszyła na stronach „Dobrego wypracowania”. Jak sie wkrótce przekonasz, motyw bułki dokładnie oddaje idee warstwowej budowy pracy pisemnej. Dzieki tej ksiazce poznasz pies prostych sposobów, które pozwola Ci dobrze skonstruowas wypracowanie. Aby Ci sie to udało: 1) swicz pisanie tez, 2) stosuj „technike pieciu lektur”, 3) porzadkuj linie twierdzen, 4) dobieraj odpowiednie przykłady do twierdzen, 5) wprowadzaj „schemat hamburgera”. Wszystkie te sposoby zostana omówione ponizej. Chciałbys pewnie dowiedzies sie, o ile lepsze stopnie za wypracowania bedziesz otrzymywał po przeswiczeniu pisania zgodnie z moimi wskazówkami? – uczniowie stosujacy sie do moich rad i swiczacy tworzenie twierdzen, podnosza zazwyczaj oceny za prace o stopien lub dwa, w zaleznosci od róznych czynników. Podstawowe róznice zaleza od tego, na ile sprawnym jezykiem i pieknym stylem wypowiedzi sie oni posługuja. Dobrych lub złych nawyków w tym wzgledzie nabywa sie przeciez przez całe zycie. Nie masz sie jednak czym martwis. Z mojego doswiadczenia wynika, ze zrozumienie konstrukcji pracy, wpływa zazwyczaj bezposrednio lub posrednio na wykonanie az dwóch trzecich zadan podległych ocenianiu. Dokładniej kryteria te i zaleznosci miedzy nimi omawiam w „Posłowiu dla dociekliwych (Rdz II)”.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Oprócz typowych sytuacji podwyzszenia ocen ucznia o stopien lub dwa, zdarzały mi sie równiez błyskotliwe sukcesy w stosowaniu zaprezentowanej metody. Kilku abiturientów, zagrozonych ocena niedostateczna po niezaliczonej maturze próbnej i wtajemniczonych w sposób konstruowania wypracowania, otrzymało piatke z wypracowania na maturze własciwej. Niektórzy maturzysci mówili mi, ze gdy zaczynali mówis kolegom o znaczeniu tez, po chwili na przerwie otaczał ich krag zainteresowanych osób. Niestety, nadal jeszcze zwykła informacja o tym,

jak skonstruowas

wypracowanie, jest w wielu szkołach całkowicie niedostepna. Przewidujac, o ile lepsze oceny mozesz otrzymywas po zastosowaniu zasad wyjasnionych w tej ksiazce, zakładam, ze oceniajacy jest skłonny zauwazys Twoje postepy i nie jest szczególnie tendencyjny. Jesli jednak jest taki i nie doceni Twoich postepów, chce Cie przekonas, ze zdobyte tu umiejetnosci sa wazne dla dobrego funkcjonowania w dorosłym zyciu i po prostu konieczne dzis w pracy zawodowej.

II. Bardziej odległe efekty znajomosci tego e-booka, czyli co ma jezyk polski do rynku pracy? „Mozna powiedzies bez zbytniej przesady, ze z tego, co miesci sie dzis zazwyczaj w programie nauczania szkoły sredniej, najbardziej bliskie zawodowemu przygotowaniu do zarzadzania jest pisanie wierszy i krótkich opowiadan. A to dlatego, ze uczy wypowiadania sie, uczy słów i ich znaczenia, a przede wszystkim daje praktyke w pisaniu. Mozna tez powiedzies, ze nic by tak nie pomogło przygotowas młodego człowieka do zarzadzania, jak odrodzenie wielce czcigodnej praktyki wygłaszania obrony jakiejs tezy - tyle, ze powinno to bys czesta, normalna, stała czescia nauki w szkole sredniej, a nie czyms, co trafia sie raz i to na koniec nauki”. Peter F. Drucker

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Zacytowanych powyzej słów nie wypowiedziała zadna z Waszych polonistek, ale Peter Drucker,

nauczyciel

biznesmenów,

wpływajacy

na analityków i praktyków zarzadzania przedsiebiorstwami na całym swiecie. Podstawowa reakcja ludzi stajacych wobec nowej sytuacji, jest bardzo czesto postawienie pytania: co ja z tego bede miał? Prawdopodobnie niektórzy z Was juz w przeszłosci pytali siebie i innych: po co mi ten polski? To bardzo trudne pytanie, a jednak postaram sie na nie odpowiedzies w sposób praktyczny. Młodzi ludzie, przyjmowani w firmach na staze, zaczynaja od czarnej roboty: organizujac konferencje, redaguja pisma i zaproszenia, pisza protokoły i uzupełniaja bazy danych, tworza tez prezentacje multimedialne, chcac jak najlepiej sprzedas idee czy produkt firmy. A potem na kazdym kroku spotykaja sie z coraz bardziej skomplikowanymi tekstami: hasła reklamowe, biznesplany, projekty, misje... ?aden pracodawca nie bedzie dzis czekał na to, aby jego podwładny zechciał posiass umiejetnosci uznawane za podstawowe: czytania, pisania, mówienia i liczenia. Zarzadzajacy firma wybieraja w sposób oczywisty tych pracowników, którym podstawowe umiejetnosci nie nastreczaja zadnych problemów. Na tym jednak nie konczy sie znaczenie nauki jezyka polskiego prowadzonej w szkole. Funkcjonowanie na rynku pracy to zycie wsród ludzi, a wiec nieustanna obrona własnych granic, wyznawanych wartosci i uwazanego za słuszne zdania. Człowiek powinien przede wszystkim znas swoje własne przekonania, potem umies je jasno wypowiedzies, a na koniec klarownie i rozsadnie bronis swojego stanowiska w danej sprawie. Temu słuzy nauka prezentacji, wygłaszania mów, czyli obrona tez, jak mówi Peter Drucker.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Własnie tezy, czyli twierdzenia, stanowia centralne pojecie,

które

powinny poznas osoby, chcace nauczys sie pisania dobrych wypracowan oraz wygłaszania porywajacych przemówien.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

CZESS I Teza jest podstawa konstrukcji Rozdział I Najwazniejsza jest teza „Teza” jest centralnym

pojeciem

w nauce konstruowania

wypracowan oraz wypowiedzi ustnych. Układajac twierdzenia, przede wszystkim sami uswiadamiamy sobie, jakie zajmujemy stanowisko w danej sprawie. Teza to nic innego, jak twierdzenie – czyli zdanie, któremu mozemy przypisas wartoss prawdy lub fałszu. Najczesciej twierdzenia układamy w formie: „Jest tak i tak...” albo: „Powinno bys tak i tak...” Przykład – twierdzenia Podajmy na poczatek kilka prostych twierdzen: - Ogladanie telewizji jest szkodliwe, - Wakacje powinny trwas pół roku, - Wiekszoss reklam opiera sie na manipulacji, - Chodzenie do dobrej szkoły zwieksza szanse na udany start w zyciu, - Palenie na terenie szkoły powinno bys dopuszczalne, - Gdyby kobiety sprawowały władze, swiat byłby piekniejszy. Oczywiscie nie musisz zgadzas sie z podanymi przeze mnie twierdzeniami, zreszta niektóre z nich sa troche prowokacyjne. Z tego powodu nie sa one jednak nudne. Nie wiem, jak inni nauczyciele, ale ja ziewałam zazwyczaj juz przy drugim wypracowaniu swoich uczniów. Zatem apeluje: postaraj sie mnie nie zanudzis!

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Prosze Cie o inwencje dlatego, ze teraz kolej na Ciebie. Wpisz ponizej cztery twierdzenia dotyczace waznych dla Ciebie spraw zyciowych: - ............................................................................................................. - ..................................................................................................... ........ - ............................................................................................................. - ............................................................................................................. Sprawdz, czy to, co napisałes, jest rzeczywiscie teza. Twierdzenie nie moze bys równowaznikiem zdania. Jesli napisałes hasło „Władza dla kobiet”, skresl je i zacznij od poczatku. Pamietaj: „Jest tak i tak...”, „Powinno bys tak i tak...”. Przykład – tematy prac ze wzgledu na zawartoss tez Tezy sa bardzo wazne, bo beda pojawias sie własciwie w kazdej czesci wypracowania. Czesto sam temat pracy zawiera juz jakas teze, np.: - „Swiat bez miłosci jest swiatem martwym” (A. Camus). Rozwaz mysl, odwołujac sie do znanych ci utworów literackich i własnych przemysle., - Uczciwoss pomaga człowiekowi w osiaganiu zyciowych celów. Rozwaz mysl, odwołujac sie do znanych ci utworów literackich. - Na podstawie wybranych utworów udowodnij, ze dewiza starozytnych pisarzy było: „Uczys, bawis, wzruszas”. - „W zyciu nie chodzi o szczescie, lecz o dobre zycie” (Barbara Skarga). Rozwaz mysl, odwołujac sie do postaw wybranych bohaterów literackich. Niekiedy dostajemy jednak tematy, które nie zawieraja gotowych twierdzen, np.: - Obcy i inny – portrety odmienców i ich funkcje w dziele literackim. - Literatura, film, teatr – która z wymienionych sztuk najbardziej odpowiada twojej wrazliwosci? Odpowiedz uzasadnij, analizujac wybrane dzieła XX wieku. - Obraz władzy i władcy w literaturze. Przedstaw jego funkcjonowanie

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

w wybranych utworach literackich róznych epo. - Jakie wartosci, zawarte w dziełach literackich, nalezy przekazas nastepnym pokoleniom jako najcenniejsze wartosci? Swoje rozwazania na temat etosu człowieczenstwa zilustruj odpowiednimi przykładami. Niezaleznie od tego, czy temat zawiera teze, czy tez jej nie zawiera, sam musisz wymyslis kilka dobrych twierdzen, które uniosa konstrukcje całej pracy. Mówie „uniosa konstrukcje”, bo tezy sa jak szkielet ryby albo jak konstrukcja domu, o która opra sie sciany. Ten szkielet powinien bys mocny – a wiec Twoje twierdzenia powinny bys ciekawe i niebanalne. Przykład – słabe tezy Zobaczmy teraz, co mam na mysli. Wezmy temat: „Uczciwoss pomaga człowiekowi w osiaganiu zyciowych celów. Rozwaz mysl, odwołujac sie do znanych ci utworów literackich”. Mozesz pójss na łatwizne i zaczas od twierdzen: „Człowiek powinien bys uczciwy” albo: „Uczciwoss była ceniona przez ludzi od zawsze”. Ani sladu inwencji. W drugim twierdzeniu zamiast słowa „uczciwoss” mozna wstawis cokolwiek, np. „Stołki były cenione przez ludzi od zawsze”. To zdanie ma dokładnie taka sama wartoss poznawcza, jak poprzednie, czyli zadna. Przyznasz, ze nie wniosło niczego ciekawego do tematu. Zastanów sie jednak, czy nie potrafisz sformułowas ciekawszej tezy. Moze: „Uczciwoss pomaga w osiaganiu celów zyciowych, poniewaz dla człowieka prawego jest ona czesto celem samym w sobie.” Juz jedna dobra teza zamieszczona we wstepie potrafi uniess konstrukcje pracy. Tak własnie stało sie w wypracowaniu, którego fragment zamieszczam ponizej.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Przykład – wstep zawierajacy jedna, ale dobra teze Temat: Wiernoss i zdrada w decyzjach moralnych bohaterów literackich. „?eby pisas o wiernosci i zdradzie, postaram sie najpierw zdefiniowas te pojecia.

Otóz wiernoss,

moim

zdaniem,

to

przede wszystkim

dotrzymywanie warunków umowy, czesto niepisanej, to równiez lojalnoss wobec innych. Mozna bys wiernym swoim przekonaniom, ideałom, lojalnym wobec otaczajacych nas ludzi. Kazde złamanie danego słowa, wystapienie przeciw osobie, która nam zaufała, oszukanie jej, uwazam za nikczemny czyn, noszacy znamiona zdrady. Nie zawsze jednak ludzkie zycie i wybory dokonywane przez bohaterów sa tak jednoznaczne. Zdarza sie bowiem nieraz, ze człowiek, chcac dotrzymas wiernosci jednej sprawie, musi zdradzis inna.” Wazne i ciekawe twierdzenie padło na koncu tego wstepu. Ono jedno wystarczyłoby, aby przywołas na potwierdzenie go interesujace przykłady sytuacji trudnego wyboru. Dobrze jednak byłoby, abysmy nie poprzestali na wymysleniu tylko jednego ciekawego twierdzenia. Przykład – wstep zawierajacy wiele tez Temat: Władza i władca jako motyw literacki. Przedstaw jego funkcjonowanie w wybranych utworach literackich róznych epok. „Władza to prawo do rzadzenia panstwem, kierowania innymi ludzmi. Daje ona potege, ale potrafi takze nauczys pokory. Bardziej niz silnej piesci, wymaga odpowiedzialnosci i charakteru. Trudno jest bys rzadzacym. Magia władzy potrafi owładnas najsilniejszym człowiekiem i zniszczys go. Dla słabego, tchórza, karierowicza, zawsze bedzie smiertelna pułapka. Silny i odwazny czasem udzwignie jej ciezar.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Madre i odpowiedzialne sprawowanie władzy to wielka i trudna sztuka. Ideałem byłby przywódca kochajacy swoich poddanych jak ojciec, czujacy sie za nich odpowiedzialnym. Taki człowiek jest kochany i obdarzany zaufaniem podwładnych. Opłakuja go oni, gdy umrze. Czesciej jednak poddani opłakuja swój własny los; władcy bowiem potrafia bys okrutni.” Wypiszmy tezy, zawarte w tym wstepie: 1) Władza daje potege, ale uczy pokory. 2) Posiadanie władzy wymaga odpowiedzialnosci i charakteru. 3) Trudno jest bys rzadzacym. - Magia władzy potrafi owładnas najsilniejszym człowiekiem i zniszczys go, - Władza dla człowieka słabego bedzie pułapka, - Człowiek silny i odwazny czasem potrafi uniess ciezar władzy. Zatem: madre i odpowiedzialne sprawowanie władzy to wielka i trudna sztuka. 4) Ideałem władcy byłby przywódca kochajacy poddanych jak ojciec. - Człowiek odpowiedzialny za poddanych jest darzony przez nich zaufaniem, - Jest on opłakiwany po smierci. 5) Zazwyczaj władcy sa jednak okrutni. Twierdzen jest tu dosys sporo, niektóre z nich uzupełniaja poprzednie, sa ich rozwinieciem. Złotym srodkiem, a wiec ideałem, byłyby trzy interesujace twierdzenia z rozwinieciami, zawarte we wstepie. Jedna teza to moze bys za mało, a przy zbyt wielu twierdzeniach, praca moze stracis klarowna konstrukcje. Jaka moze to bys konstrukcja?

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Rozdział II Wypracowanie jak dobra bułka Dobrze napisane wypracowanie przypomina hamburgera. Ma bardzo czytelna konstrukcje i składa sie z powtarzalnych elementów. Trzy tezy zawarte we wstepie sa powtórzone w rozwinieciu po to, aby dołaczys do nich argumenty i dowody. Potem te same twierdzenia sa zebrane w zakonczeniu, które zawiera podsumowanie całosci. Podam teraz prosty przepis na wypracowanie:

Fot. Dobrze skonstruowane wypracowanie przypomina hamburgera (fot. i opracowanie graficzne Katarzyna Milewska).

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

A teraz pora na przykład. Przykład – tezy i dowody tworzace plan wypracowania Temat: Rola cierpienia w zyciu człowieka. (Góra bułki) Wstep: - Ewentualna definicja centralnego pojecia, tu: cierpienia. - Teza I – Cierpienie potrafi odmienis człowieka. - Rozwiniecie tezy: - Przezycie traumatyczne czesto trwale decyduje o dalszym zyciu bohatera, - Moze ono obudzis siłe człowieka, - Potrafi złamas najsilniejszych, - Cierpienie uszlachetnia. - Teza II – Dzieki cierpieniu dowiadujemy sie prawdy o sobie. - Teza III – Dzieki cierpieniu stajemy sie bardziej wrazliwi na nieszczescie innych. - (Inne elementy) (Mieso) - Powtórzenie tezy (np. III): Dzieki cierpieniu stajemy sie bardziej wrazliwi na nieszczescie innych. - Moze pojawis sie argument na rzecz tej tezy. - Argument: Dzieje sie tak, poniewaz potrafimy zrozumies dopiero to, czego sami skosztowalismy.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

(Sałata) - Dowód I (przykład): Cezary z „Przedwiosnia” S. ?eromskiego zaczał rozumies matke dopiero wtedy, gdy sam odczuł ciezar zycia w rewolucyjnej Rosji. - Dowód II: Prezesowa Zasławska z „Lalki” B. Prusa doskonale rozumiała cierpienia miłosne Stanisława Wokulskiego, bo sama doznała podobnych. Jej trudne zycie dodatkowo mogło przyczynis sie do zwrócenia uwagi na dole chłopów we własnych dobrach.

(Mieso) - Kolejna teza, np. II: Dzieki cierpieniu dowiadujemy sie prawdy o sobie. - Moze pojawis sie rozwiniecie tej tezy lub argument. Argument: Dzieje sie tak, poniewaz czesto dzieki trudnosciom stajemy w sytuacjach wyboru, przez co lepiej poznajemy swoje reakcje. (Sałata) Dowód I (przykład): Ismena, bohaterka „Antygony” Sofoklesa, pod wpływem propozycji siostry, poznała siebie jako osobe niezdecydowana i niezbyt odwazna. Dowód II (przykład): podmiot liryczny „Trenów” Jana Kochanowskiego sadził, ze madross moze ustrzec człowieka od cierpienia, ale przezyte doswiadczenie przekonało go, ze sie mylił.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

(Mieso) - Kolejna teza, tu I: Cierpienie potrafi odmienis człowieka. - Moze pojawis sie rozwiniecie tezy lub argument na jej rzecz. - Argument: Dzieje sie tak, poniewaz sytuacje traumatyczne, kryzysowe, wywieraja zazwyczaj trwały wpływ na psychike ludzi. (Sałata) Dowód I (przykład): Wiezniowie obozów sowieckich, opisani w „Innym swiecie” Gustawa Herlinga-Grudzinskiego, przezywali pod wpływem tortur psychicznych i fizycznych tzw. „Wielka przemiane”. Dowód II: Hanka z „Chłopów” W.S. Reymonta, osoba słaba psychicznie, zmieniła sie dopiero wtedy, gdy musiała sama ponosis odpowiedzialnoss za siebie i innych.

(Dół bułki) Zakonczenie : - Powtórzenie elementów wstepu – tezy I, II i III. - Zebranie najwazniejszych elementów całosci. - Ostateczne wnioski, czyli zauwazenie zaleznosci miedzy postawionymi przez nas tezami. Oczywiscie, wszystkie składniki hamburgera powinny sie z soba „kleis”, bez majonezu bułka byłaby bardzo sucha. Do spajania poszczególnych czesci pracy najprosciej posłuza zwroty: „Podobnie jak...”, „inaczej niz w tym wypadku”, „z tego wynika, ze...”. Ponizej podaje inne wyrazenia spajajace, np.: w ten sposób, poza tym, inaczej mówiac, ponadto, z jednej strony, z drugiej strony, oprócz tego, przede wszystkim, poniewaz, dlatego, mimo to, z powodu, w dodatku, o czym swiadczy, natomiast.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Rozdział III Jak odnalezs tezy? No cóz, jestem zwolenniczka tez. To bardzo zabawna fascynacja. Kiedy o niej mówie, przypomina mi sie renesansowy malarz Paolo Ucello, miłosnik perspektywy zbieznej. Anegdota mówi, ze kiedy zona zaganiała go spas, miał on wykrzyknas: „O, jakze słodka nauka jest perspektywa!”. Tezy mi sie co prawda po nocach nie snia, ale mogłabym o nich wiele mówis. Umiejetnoss formułowania twierdzen pozwala bowiem na jasny sposób wysławiania sie. Gdyby ludzie potrafili sie klarownie wypowiadas, nie byłoby wielu nieporozumien miedzy nimi, a wiec swiat byłby lepszy (to była teza). :) Jesli rzeczywiscie chcesz trwale poprawis oceny z jezyka polskiego i uporzadkowas swój sposób myslenia, powinienes bras czesto kartke papieru i bawis sie wymyslaniem twierdzen na dany temat. Proponuje

Ci

równiez

rozpoczynanie

kazdego

wypracowania

od wypisania do niego tez. Jesli masz kłopoty z wymysleniem twierdzen, jest na to prosty sposób. Zastosuj wymyslona przeze mnie „technike pieciu lektur”.

Technika „pieciu lektur”: - Wymien minimum pies lektur kojarzacych Ci sie z centralnym pojeciem tematu. Dobór skojarzen moze bys jak najbardziej przypadkowy, nie ograniczaj go chronologia. Zapisz wszystkie swoje pomysły. - Zastanów sie teraz, co charakteryzowało bohaterów (pod katem tematu); to naprowadzi Cie na trop tez.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

- Nastepnie

pomysl,

które cechy

sa

wspólne

dla

wielu

z

wymienionych bohaterów, a które sa charakterystyczne tylko dla jednego. To grupowanie cech pozwoli Ci zobaczys logiczny plan Twojej pracy. Przykład – zastosowanie „techniki pieciu lektur” Jesli np. masz do zrealizowania temat: „O idealistach w literaturze dawnej i współczesnej”, to po zdefiniowaniu „idealizmu” (np. jako dazenia do realizacji wielkich celów”), na poczatek wymien pies lektur, w których Twoim zdaniem mowa jest o tak rozumianych idealistach. Moga to bys np. nastepujace lektury: 1) „Powrót posła” Juliana Ursyna Niemcewicza, 2) „Ludzie bezdomni” Stefana ?eromskiego, 3) „Lalka” Bolesława Prusa, 4) „Zdazys przed Panem Bogiem” Hanny Krall, 5) „Konrad Wallenrod” Adama Mickiewicza. Teraz wypisz w skrócie, co Ci sie kojarzy z idealistami w tych lekturach, np.: Ad 1) Julian Ursyn Niemcewicz ukazuje patriotów jako ludzi bez wad, co powoduje, ze staja sie postaciami sztucznymi, papierowymi. Ad 2) Wzniosłe dazenia dra Judyma sa ograniczone przez jego umiejetnosci społeczne; Judym uwaza, ze wzniosłych celów nie mozna pogodzis z porzadkiem normalnego zycia. Ad 3) Chos Bolesław Prus nazwał Stanisława Wokulskiego idealista, jest on raczej marzycielem niedostrzegajacym rzeczywistosci. Bohater ten stawia sobie wielkie cele, np. poprawy zycia na Powislu, ale jednoczesnie chce sprowadzas do kraju wschodnie perkaliki, czym mógłby zrujnowas polskie fabryki. Ad 4) Ludzie pragna, aby bohaterzy dazacy do wielkich celów byli wyjatkowi, oburzaja sie na wiess, ze komendant powstania w getcie

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

warszawskim, Mordechaj Anielewicz, przed wojna malował rybom skrzela na czerwono, aby jego matka mogła sprzedas mniej swiezy towar. Ad 5) Wielkie zadania wymagaja wielkich wyborów. Cechy wspólne i róznice miedzy wymienionymi bohaterami pieciu lektur: Ludzie pragna podziwias bohaterów, osoby heroiczne i wychodzace poza przecietnoss, które daza do celów wykraczajacych poza szarzyzne zycia codziennego („Zdazys przed Panem Bogiem”). Trudno wyobrazis sobie wielkiego bohatera w zwykłym zyciu – „Powrót posła” konczy sie przed slubem Walerego i Teresy, Judym rezygnuje z załozenia rodziny, Konrad Wallenrod odchodzi, bo bycie z najblizszymi wykluczałoby podjecie wielkiego zadania. Jednak herosi to tak naprawde ludzie, którzy tez maja swoje słabosci – przed popełnieniem samobójstwa Anielewicz rozpaczał, Judym był mistrzem niewłasciwego rozwiazywania konfliktów, dzieki czemu niweczył swoje dzieła, Wallenrod upijał sie i „wpadał w bezprzytomnoss”. Tylko rodzina Podkomorzego z „Powrotu posła” była bez wad, ale z tego powodu wydaje sie nieco nieprawdziwa.

W ten sposób znajdziesz tezy, które pomoga Ci napisas wstep i utrzymas spójnoss pracy. Przykładowe tezy do tematu o idealistach: - Inni chcieliby widzies w idealistach osoby bez wad i bardzo wzniosłe („Zdazys przed Panem Bogiem”), - Idealizowanie bohaterów w utworach literackich prowadzi do ich małej siły wyrazu, sztucznosci („Powrót posła”), - Sami bohaterowie uwazaja niekiedy, ze wielkich celów nie da sie pogodzis ze zwykłym zyciem („Ludzie bezdomni”),

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

- Idealisci maja oprócz cech wyjatkowych takze cechy zwykłych ludzi. Uznanie tego faktu pozwoliłoby dostrzegas prawde o bohaterach, jako o osobach zyjacych wsród nas i majacych takze wady. Zauwaz, ze w drugim etapie wykluczyłam postas Wokulskiego, bo nie pasował zbyt dokładnie do przyjetej przeze mnie definicji idealisty jako kogos, kto dazy do realizacji wielkich celów. Gdybym jednak przyjeła, ze idealista to ten, który idealizuje rzeczywistoss, postas Wokulskiego pod pewnymi wzgledami byłaby jak najbardziej na miejscu. Wiesz juz, jak uczys sie stawiania tez na tematy zwiazane z lekturami. Teraz dowiesz sie, co robis z nimi dalej.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Rozdział IV Porzadkowanie linii twierdzen Załózmy, ze byłes akurat w formie i wymysliłes bardzo wiele twierdzen na zadany temat. Przykład – wstep do porzadkowania linii twierdzen Uzasadnij teze, ze literatura róznych epok pomaga odróznis dobro od zła. Skojarzenia z lekturami: - „Granica”, - „Cudzoziemka”, - „Konrad Wallenrod”, - „Antygona”, - „Makbet”, - III cz. „Dziadów”, - „Ojciec Goriot”, - „Medaliony”, - „Lalka”, - „Zbrodnia i kara”, - „Jadro ciemnosci” . Tezy, np.: l) Granica miedzy moralnoscia a jej brakiem jest płynna. Człowiek przekracza ja małymi krokami, wcale tego nie dostrzegajac („Granica”, „Ojciec Goriot”), 2) ?eby nie było watpliwosci co do oceny opisanych wydarzen, dawni autorzy decydujac,

czesto

wypowiadali

osady

moralne

wprost,

co z przedstawionych przez nich spraw jest dobre, a co jest

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

w XIX wieku. Z powodu obiektywizacji prozy i wprowadzania nowych technik narracyjnych, czytelnik musiał zaczas decydowas o tym sam („Lalka”), 3) Starozytni wierzyli w jednoss dobra, prawdy i piekna. Niektóre postaci literackie łacza jednak umiłowanie piekna ze złymi uczynkami („Cudzoziemka”), 4) Niekiedy ocena czynów opisanych w utworach jest tak oczywista, ze autor nie próbuje nawet ich komentowas. Jednak wydarzenia powinny zostas opisane, aby budzis nasza wrazliwoss („Medaliony”), 5) Zło uczynków poznajemy po ich konsekwencjach („Makbet”), 6) Ludzie czasami sadza, ze sa panami moralnosci, a miedzy dobrem i złem nie ma wyraznej granicy („Zbrodnia i kara”), 7) Niekiedy klasyfikacja czynów jako dobre lub złe jest bardzo trudna i autor zostawia te ocene czytelnikowi („Konrad Wallenrod”, „Antygona”), 8) Literatura stawia pytania o to, czy cel moze uswiecas srodki („Konrad Wallenrod”), 9) Ludzie maja tendencje do dobrej oceny swoich czynów, dlatego trzeba sie przygladas nie ich słowom, ale samemu postepowaniu („Jadro ciemnosci”),

Na poczatku dobrze jest robis „burze mózgów”, czyli wypisywas wszelkie twierdzenia, które przyjda Ci na mysl. W tej fazie wszystkie pomysły sa dobre. Potem jednak przychodzi czas na uporzadkowanie linii rozumowania.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Dla uporzadkowania tez: 1) Połacz zapisane twierdzenia w trzy grupy. Czasami jakies tezy sa podobne, nieraz nawet zdarzy nam sie napisas prawie to samo. Kiedy indziej kilka tez mozna uogólnis i napisas jedna, która je wszystkie łaczy. 2) Zapisz trzy główne tezy, a reszte zdan przesun do wyjasnien. Beda one doskonałymi „wypełniaczami” wstepu. 3) Ułóz wybrane główne tezy w takiej kolejnosci, zeby jedna logicznie wynikała z drugiej lub zebys mógł je jakos połaczys. Przykład – porzadkowanie linii twierdzen I grupa tez: I.l. Poniewaz ludzie róznia sie w ocenie czynów swoich i innych osób, trzeba sie zawsze przyjrzes samemu postepowaniu, a nie opiniom na jego temat („Jadro ciemnosci”). I.2. ?eby nie było watpliwosci, co jest dobre, a co złe, dawni autorzy czesto wypowiadali osady moralne wprost, decydujac za czytelnika. Zmieniło sie to w XIX wieku. Z powodu obiektywizacji prozy i wprowadzania nowych technik narracyjnych (np. techniki punktów widzenia), czytelnik musiał zaczas decydowas sam („Lalka”). I.3. Czasami autor zostawia ocene czytelnikowi, gdyz sklasyfikowanie czynów jako dobre lub złe jest bardzo trudne („Konrad Wallenrod”, „Antygona”). I.4. Niekiedy ocena czynów opisanych w utworach jest tak oczywista, ze autor nie próbuje nawet ich komentowas. Jednak powinny one zostas opisane, aby budzis nasza wrazliwoss („Medaliony”).

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

II grupa tez: II.l. Granica miedzy moralnoscia i jej brakiem jest płynna. Człowiek małymi krokami przekracza ja czesto, wcale tego nie widzac („Granica”, „Ojciec Goriot”). II.2. Ludzie czasami sadza, ze sa panami dobra i zła i nie ma miedzy jednym a drugim pojeciem wyraznej granicy („Zbrodnia i kara”). II.3. Zło uczynków mozemy jednak poznas po ich konsekwencji („Makbet”). III grupa tez: III.l. Obroncy istnienia wartosci obiektywnych twierdza, ze nie mozna bys troche dobrym albo

troche

złym.

Trzeba

dokonywas

jednoznacznych wyborów. III.2. Literatura stawia pytania o to, czy cel moze uswiecas srodki („Konrad Wallenrod”). III.3. Starozytni wierzyli w jednoss dobra, prawdy i piekna. Niektóre postaci łacza jednak umiłowanie piekna ze złymi uczynkami („Cudzoziemka”). A teraz nadszedł czas na uporzadkowanie głównego schematu pracy. Wybiore nastepujaca kolejnoss wybranych trzech grup: Przykład – dalsze porzadkowanie linii twierdzen I. Granica miedzy moralnoscia i jej brakiem jest trudno dostrzegalna, niełatwo zauwazys, ze sie ja juz przekroczyło. II. Literatura chetnie stawia pytania o trudne sytuacje graniczne.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Autorzy, pełniacy funkcje nauczycieli moralnosci twierdza czesto, ze istnieja wartosci obiektywne. III. Pisarze dawnych wieków chetnie bezposrednio oceniali działania bohaterów. Lepiej jednak przyjrzes sie samym czynom przedstawionych postaci. Dzieła współczesne staraja sie zblizys do obiektywizmu i pozostawis ocene czytelnikowi. Zauwaz, ze tezy i ich wyjasnienia maja strukture przypominajaca drzewo. Temat to jego pien. Główne konary to trzy grupy tez. Z nich wyrastaja gałezie, a z tych z kolei cienkie patyczki – wszystkie one sa wyjasnieniami, które stanowia rozbudowanie i dopowiedzenie twierdzen.

Fot. Główne grupy tez przypominaja konary wyrastajace z pnia drzewa, czyli tematu pracy. Rozwiniecia głównych grup twierdzen sa jak mniejsze gałazki (fot. Elzbieta Banecka).

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Czynnosci,

zmierzajace

do pisania

wypracowania,

powinienes wykonywas w nastepujacej kolejnosci: - Wymien minimum pies lektur kojarzacych sie z tematem, - wypisz wszystkie twierdzenia, które przyjda Ci na mysl w zwiazku z lekturami i tematem, - połacz twierdzenia w trzy główne grupy, reszte tez umieszczajac pod nimi jako wyjasnienia. Jednym słowem stwórz konstrukcje, a potem dobieraj materiał do jej wypełnienia.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

CZESS II Jak napisas wstep do wypracowania? Rozdział I Wstep - prawo pierwszego wrazenia Specjalisci od public relations przekonywali nas kiedys, ze w kontakcie z inna osoba najwazniejsze sa pierwsze minuty spotkania. Podawany przez nich czas decydujacy o pierwszym wrazeniu ciagle sie skracał. Obecnie mówi sie juz o sekundach, majacych wpływ na to, czy kogos polubimy, czy tez nie bardzo. Z otrzymana przeze mnie praca pisemna jest podobnie jak ze spotkanym człowiekiem. Jako egzaminator omiatam wzrokiem wstep, widze tezy (lub co gorsza – nie widze ich) i mniej wiecej wiem juz, czy budowla zawali sie za chwile, pod koniec, a moze w ogóle nie rozpoczeto tutaj stawias zadnego budynku. Jesli jeszcze nie wiesz, jak wyglada kiepskie wejscie w temat, przeczytaj tekst zacytowany ponizej. Przykład – słaby wstep Temat: Problem winy i kary w zyciu znanych ci bohaterów literackich „?yjemy na poczatku XXI wieku. Jestesmy ludzmi współczesnymi. Bardzo

dobrze

znamy

takie

pojecia,

jak

wina

i

kara,

które

nierozłacznie wiaza sie ze soba. Te dwa pojecia towarzysza ludziom w kazdej epoce i pod kazda szerokoscia geograficzna, sa wiec pojeciami uniwersalnymi i bardzo waznymi w zyciu ludzkim. Mówiac o winie i karze, nie mozna pominas uczucia, jakim jest pragnienie zemsty, które jest tu cecha dominujaca. Dlaczego wiec chcemy sie na kims mscis? Jestesmy ludzmi zmiennymi,

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

którymi rzadza uczucia, a przede wszystkim miłoss. Pragnienie zemsty jest tu uczuciem jakby podporzadkowanym, ale własnie o nim zamierzam pisas. A jakie postacie przyjmuje miłoss? Moze to bys miłoss wobec drugiego człowieka lub w stosunku do ojczyzny. Chciałabym przytoczys kilka utworów literackich, które ukazuja ten problem.” „Mówi, mówi, ale o czym mówi – nie mówi...” Oprócz wstepów, zawierajacych zestaw banalnych twierdzen, zdarzaja sie równiez wprowadzenia bez twierdzen. W takim wypadku autor ratuje sie, wprowadzajac tezy w rozwinieciu lub nawet w zakonczeniu, ale robia one wówczas wrazenie krzywych przybudówek.

Fot. Wypracowanie bez porzadnych tez wyglada jak dom, do którego doklejamy kolejne przybudówki (fot. Elzbieta Banecka).

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Jesli nie zawrzemy we wstepie naszych twierdzen na temat postawionego problemu, to nie jestesmy w stanie dobrze skonstruowas reszty pracy. Przede wszystkim zrobimy złe pierwsze wrazenie. A potem nie bedziemy mieli czego dowodzis, tzn. nie bedziemy mieli do czego dobieras argumentów (tu: przykładów, czyli utworów literackich) akapitami.

i w rozwinieciu

zabraknie

nam

nawiazan

miedzy

Uczniowie, którzy nie stawiaja tez, zazwyczaj streszczaja po kolei (od starozytnosci do współczesnosci) wszystkie znane im lektury, kojarzace sie z tematem lub jego czescia, a poszczególne fragmenty pracy spajaja rozpaczliwym wyznaniem: „Nastepnym utworem, który chce omówis...”. Czasami dla oceny pracy wystarczy spojrzes na poczatki akapitów. Jesli jest tam mowa o „nastepnym” lub „kolejnym” utworze, to znak, ze autor nie ustawił konstrukcji „niosacej” prace. Zatem nalezy powiedzies jeszcze raz: bez skonstruowanego porzadnie wstepu z ciekawymi tezami, nie moze bys mowy o dobrym wypracowaniu.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Rozdział II Co poza tym mozna umiescis we wstepie? Wiemy juz, ze najwazniejsza czescia wstepu sa interesujace tezy. Wstep składa sie jednak nie tylko z twierdzen i ich rozwiniecia. Spójrz jeszcze raz na cytowane poprzednio wprowadzenia. Przykład – zawartoss definicji we wstepie Temat: Wiernoss i zdrada w decyzjach moralnych bohaterów literackich „?eby pisas o wiernosci i zdradzie, postaram sie najpierw zdefiniowas te pojecia.

Otóz wiernoss,

moim

zdaniem,

to

przede wszystkim

dotrzymywanie warunków umowy, czesto niepisanej, to równiez lojalnoss wobec osób, które nam zaufały. Mozna bys wiernym swoim przekonaniom, ideałom, lojalnym wobec otaczajacych nas ludzi. Kazde złamanie danego słowa, wystapienie przeciw osobie, która nam zaufała, oszukanie jej, uwazam za nikczemny czyn, noszacy znamiona zdrady. Nie zawsze jednak ludzkie zycie i ludzkie wybory sa tak jednoznaczne. Zdarza sie bowiem nieraz, ze człowiek, chcac dotrzymas wiernosci jednej sprawie, musi zdradzis inna.” Ten wstep, zakonczony jedna ładna teza, składa sie głównie z definicji. Sa to definicje centralnych pojes tematu: wiernosci i zdrady. Na wstep moga sie wiec składas nastepujace elementy: - definicja centralnych pojes zawartych w temacie pracy; i/lub - własne tezy (zdania w formie twierdzen: „jest tak i tak...” albo: „powinno bys tak i tak...”

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

i/lub - analiza tematu pracy;

Ostatni z punktów pomine, gdyz stosuje sie go raczej rzadko. Zazwyczaj pojawia sie on w tych specyficznych wypadkach, gdy temat pracy jest tak złozony i skomplikowany, ze prawie cały wstep trzeba przeznaczys na analize jego czesci i interpretacje zaleznosci miedzy jego składnikami.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Rozdział III

Od czego zaczas? Wiem, wiem. Siedzisz nad tematem i skrobiesz sie po głowie. Przed Toba ciagle czysta kartka albo pusty monitor. „Jak juz sie zacznie pisas, to dalej leci” – mówisz. Starozytni mawiali troche inaczej: „Znajdz mysl, a słowa same sie znajda”. Ale jak znalezs te mysl? Podam moze niezbyt finezyjne, ale za to proste rozwiazanie: jesli nie wiesz, jak zaczas, zacznij od definicji. Zobacz, jak ładnie definicje potrafia sie przerodzis w tezy. Przykład – zawartoss definicji we wstepie Temat: Szaleni i rozwazni – dwa sposoby kreowania bohaterów literackich. „Szalenstwo to działanie pod wpływem chwili, nagłych emocji, bez zastanowienia. Efektem rozwagi moze bys równiez pewien sposób działania, ale całkiem inny – po wczesniejszym zastanowieniu sie, rozpatrzeniu wszystkich mozliwosci. Nie oznacza to, ze osoba postepujaca rozwaznie jest pozbawiona jakichkolwiek uczus. Główna róznica miedzy szalencem a rozwaznym jest taka,

ze szaleniec nie ma

nic do stracenia,

w przeciwienstwie do rozwaznego. Im wiecej mamy bowiem do stracenia, tym bardziej ostrozni sie stajemy. Zdarza sie jednak, ze zbyt długie rozwazanie problemu przeszkadza w działaniu, moze wiec nam zaszkodzis. Czasami nalezy zatem zachowywas sie spontanicznie.” Nawet jesli wypowiedz rozpoczynajaca sie od definicji nie bedzie zbyt „literacka”, „lekka” ani „elegancka”, to osoba, która w taki sposób wprowadza nas w temat, na pewno zrobi wrazenie zdecydowanej i wiedzacej, o czym bedzie mówis.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Zazwyczaj złe wrazenie robia jednak definicje słownikowe. W koncu nie piszesz pracy naukowej z jakiejs dziedziny. Pomysl, co moze czus nauczycielka, która czyta trzecia prace na temat rozumienia motywu smierci w sredniowieczu i ta wypowiedz, jak kazda poprzednia, zaczyna sie od wyjasnienia, ze „smiers to ustanie funkcji zyciowych organizmu”. Takie potraktowanie definicji w pracy z jezyka polskiego to wielkie nieporozumienie. W koncu nie piszesz egzaminu z fizjologii organizmu ludzkiego. Nie przepisuj definicji ze słownika, bo Twoja własna definicja, wynikajaca z oryginalnych przekonan, moze nie tylko wyjasnis, co jest przedmiotem wypowiedzi, ale tez wesprzes argumentacje na rzecz tezy. Przykład – definicje strategiczne Przy opracowaniu tematu „O ludziach rozsadnych i ludziach szalonych.”: Tytuł artykułu Adama Mickiewicza uczyn mottem swojej wypowiedzi o bohaterach literackich róznych epok”, nalezy wyjasnis rozumienie wyrazów „rozsadny” i „szalony”. Jedna osoba mogłaby napisas: „człowiek rozsadny to ten, który przed rozpoczeciem działania analizuje jego skutki i dlatego nie robi rzeczy ryzykownych”. Inna zas osoba stwierdzi, ze jej zdaniem człowiek rozsadny to taki, który co prawda analizuje skutki swego działania, ale i tak z waznych powodów podejmuje sie ryzykownych czynów. Róznica w dowodzeniu przy załozeniu pierwszej i drugiej definicji polegałaby na tym, ze przy drugim, szerszym rozumieniu słowa „rozsadek”, mozna byłoby wykorzystas znacznie wiecej przykładów.

Poniewaz rozumienie słów łaczy sie głeboko z tym, czego bedziemy starali sie dowiess, definicja ma czasem takze znaczenie strategiczne.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Przykład – definicja strategiczna Jesli np. zechcemy udowodnis, ze „Miejsce kobiety jest w kuchni”, zdefiniujemy kuchnie jako miejsce gromadzace i spajajace rodzine, jako serce domu. Jesli jednak bedziemy chcieli udowodnis, ze „Miejscem kobiety nie jest kuchnia”, powiemy z oburzeniem, ze kuchnia to miejsce wyzysku, które nie pozwala jej na rozwój i zajecie odpowiedniego stanowiska w swiecie.

Definicja powinna bys wiec: - oryginalna, bo wynikajaca z twojego zdania, - strategiczna (wez pod uwage fakt, czy przy takich a nie innych załozeniach obronisz postawione tezy), - jasna – bo twoim zadaniem jest to, aby czytelnik wiedział, jak rozumiesz przedmiot dociekan i ewentualnie dał sie przekonas. Pamietaj o tym, ze nie wszystkie tematy wymagaja zdefiniowania centralnych pojes. Przykład – temat niewymagajacy definiowania Temat: „Sposród przedmiotów ludzkiej wiedzy najciekawszym jest dla człowieka człowiek” nie wymaga od Ciebie wyjasnienia, co to jest „ludzka wiedza” ani co to jest „człowiek”. Twierdzenia oceniajace człowieka i jego byt, beda raczej tezami wstepu.

Czasami pojecia sa tak trudne do zdefiniowania albo tak oczywiste, ze próba ich okreslenia mogłaby narazis Cie tylko na kłopoty lub smiesznoss.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Rozdział IV Najczestsze błedy dotyczace wstepu Najczestszym błedem dotyczacym wstepu jest to, ze wstep w ogóle nie istnieje :). Inne błedy dotyczace wstepu: 1) Zbyt krótkie rozpoczecie – wstep powinien stanowis 15 do 20 procent całej pracy. Pamietaj, ze wstep to jakby próg domu, miejsce, w którym sie przedstawiasz, robisz pierwsze wrazenie i pokazujesz, na co Cie stas. Czesci pracy powinny bys harmonijne takze pod wzgledem obszernosci. Przykład – zbyt krótki wstep Temat: Rozsadek i uczciwoss, wartosci pomocne człowiekowi w osiaganiu zyciowych celów. „Rozsadek i uczciwoss to wartosci, które pomagaja człowiekowi w osiaganiu zyciowych celów. Ludzie rozsadni postepuja własciwie i nie popełniaja zyciowych błedów, zyja zgodnie z prawem i w zgodzie z własnym sumieniem.”

2) Pisanie zdawkowych uwag i banałów. Przykład – zdawkowe uwagi i banały Sa to zdania typu: „Od niepamietnych czasów człowiek... (tu mozesz wpisas cokolwiek, np. produkował stoły. Albo: „XXX (np., przyroda, kobieta lub cokolwiek innego) odegrała bardzo wazna role w literaturze”.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

3) Poprzestanie na potwierdzeniu tezy zawartej w temacie. Niektóre tematy prac, jak powiedzielismy, zawieraja w sobie twierdzenia, ale samo potwierdzenie we wstepie podanej tezy lub zaprzeczenie jej, to stanowczo za mało. Przykład – błedny wstep, zawierajacy głównie potwierdzenie tezy umieszczonej w temacie Temat:

Na

podstawie

znanych

ci

utworów

literackich,

skomentuj słowa Jana Pawła Woronicza „Wolnoss jest pierwsza cecha jestestwa człowieka”. „Zgadzam sie ze stwierdzeniem J.P. Woronicza: „Wolnoss jest pierwsza cecha jestestwa człowieka”, gdyz kazdy człowiek ma prawo do

wolnosci.

Dazenie

do

wolnosci

jest

podstawowym

ludzkim

doswiadczeniem, obecnym w najdawniejszych tekstach. 4) Zbyt szerokie tło (np. omawianie całej epoki). Przykład – zbyt szerokie tło we wstepie Temat: Obraz przyrody w literaturze romantycznej. „Romantyzm to okres w literaturze, zwracajacy uwage na uczucia i doznania człowieka. Za poczatek romantyzmu w Polsce uwaza sie wybuch powstania listopadowego lub wydanie przez Adama Mickiewicza pierwszego tomiku poezji.” Centralnym pojeciem tego tematu, na którym nalezało sie skupis, jest obraz przyrody.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Na temat romantyzmu w ogóle nalezało mówis tylko o tyle, o ile pomoze to w opisie podejscia myslicieli tego czasu do przyrody. 5) Umieszczenie zagadnien niewykorzystanych w dalszej czesci pracy. Moze sie zdarzys, ze umiescisz we wstepie najpiekniejsza teze, ale gdy o niej potem zapomnisz, czytelnik poczuje tylko niedosyt. Pamietaj, ze wstep jest zapowiedzia tego, co nastapi w dalszej czesci pracy. 6) Umieszczanie we wstepie przykładów - dowodów z literatury - te powinny sie pojawis dopiero w rozwinieciu. Pamietaj, ze przykłady z literatury to dowody na rzecz tez wymyslonych we wstepie. Stanowia one istote rozwiniecia. Pojawienie sie konkretnych tytułów czy postaci literackich we wstepie jest błedem. Wstep jest miejscem do umieszczenia w nim zdan ogólnych. Moim zdaniem byłoby takze lepiej, gdybys nie pisał, czego za chwile bedziesz dowodził. Po prostu rób to!

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

CZESS III Rozwiniecie tez zawartych we wstepie Rozdział I Co bedziemy rozwijas? Nigdy nie zastanawiałes sie, dlaczego druga czess pracy nazywa sie rozwinieciem? Co bedziesz „rozwijał”, jesli zabraknie postawionych we wstepie twierdzen? Spójrz jeszcze raz na hamburgera. Rozwiniecie to miejsce, w którym podajemy przykłady z literatury, udowadniajace prawdziwoss naszych twierdzen. Niektórzy spytaja, czy moga ujas tu przykłady z dzieł filozoficznych albo z filmów. Moga, ale nie za wiele. W koncu pisza prace z literatury. Co do filozofii – wiele jej dzieł, szczególnie do wieku XVIII, ma cechy dzieł literackich. Natomiast nie moze sie tak zdarzys, ze nie podacie zadnych przykładów z literatury, czyli piszac o niej, pominiecie ja. Zdarzało sie czasem na maturze, ze uczen utrwalał sporo pieknych mysli ładnym jezykiem i oblewał egzamin. Oczywiscie dlatego, ze zdawał go z literatury, ale o tym zapomniał. Rozwiniecie składa sie z tez i dowodów na nie. Wprowadzajac dowód, mozesz powtórzys teze podana we wstepie. Mozesz tez podas teze bardziej szczegółowa, która ja wesprze. Takie twierdzenie, które wspiera inne twierdzenie, nazywamy argumentem. Argument mozesz rozpoznas w prosty sposób. Mozna powiedzies w uproszczeniu, ze argument jest to: - wszystko po „bo...”.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Przykład – argument do tezy „Mezczyzni powinni sie zenis, bo nie potrafia dobrze gotowas. Zaswiadczył o tym wielki mysliciel Ksawery Dobrowolski.” Teza: Mezczyzni powinni sie zenis. Argument (inna teza, wspierajaca poprzednia): Mezczyzni nie potrafia gotowas. Dowód (tutaj – zdanie autorytetu): Zaswiadczył o tym wielki mysliciel Ksawery Dobrowolski.

Oczywiscie podana teza główna oraz jej wsparcie (teza bedaca argumentem), miały charakter zartobliwy. Wiadomo, ze z jednej strony mezczyzni sa najsławniejszymi kucharzami, a z drugiej jedzenie smacznych obiadów nie jest zazwyczaj głównym powodem zawierania zwiazków małzenskich. Budowa argumentu wyglada wiec nastepujaco: - Teza argumentu: (mezczyzni nie potrafia dobrze gotowas); - Dowód (tu: z autorytetu mysliciela; inne rodzaje dowodów, np.: dane statystyczne, wypowiedzi specjalistów; w wypadku pracy z jezyka polskiego dowodem bedzie najczesciej przykład z literatury).

Rozwiniecie: - Zawiera tezy (moga to bys tezy argumentu), które łacza twierdzenia podane we wstepie z dowodami (przykładami z literatury).

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Jesli wprowadzenie pojecia argumentu z wchodzaca w jego skład teza jest dla Ciebie niejasne, zapamietaj po prostu, ze praca powinna sie składas z nastepujacych warstw: - Tezy wstepu, - Dowody, - Teza, - Dowody, - Teza, - Dowody, - Tezy zakonczenia.

Przyjrzyjmy sie zatem wybranemu rozwinieciu. Przykład – budowa rozwiniecia Temat: „Samotnoss... cóz po ludziach? – najciekawsze, Twoim zdaniem, literackie

portrety

bohaterów

skazanych

na

samotnoss

i samotnych z wyboru. Wstep: Teza I: Nie ma osób skazanych na samotnoss. Teza II: To, czy wybieramy samotnoss, bywa miara naszej siły i odwagi. Rozwiniecie:

Teza I, człowiek sam decyduje o swoim losie i o tym, czy jego Argument I (teza argumentu) postepowanie prowadzi do przebywania z innymi Nie ma osób skazanych na samotnoss, gdyz

ludzmi. Pozostawanie w izolacji jest wiec wyborem i, co za tym idzie, miernikiem stosunku bohatera do

Rozwiniecie

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

swiata. Przy ocenie postaci decydujace sa intencje jej argumentu I czynów, prowadzacych do samotnosci. Tomasz Judym, bohater „Ludzi bezdomnych” Stefana ?eromskiego, sam podjał decyzje o rozstaniu z ukochana kobieta, Joanna. Twierdził, ze czuje sie odpowiedzialny za cała nedze swiata, a pozostawanie w stanie bezzennym miało pomóc mu w uniknieciu koncentracji na zarobkowaniu na potrzeby rodziny. Jesli jednak przyjrzymy sie wczesniejszym reakcjom emocjonalnym bohatera, mozemy podejrzewas go po prostu o niedojrzałoss i nieumiejetnoss ułozenia sobie relacji z innymi ludzmi. Kiedy

zarzadzajacy

zakładem

leczniczym

w Cisach podjeli decyzje o wlewaniu szkodliwego szlamu do rzeki, Judym nie zrobił nic, aby rozwiazas w sposób dyplomatyczny narastajacy konflikt. Mógł przeciez na przykład prosis o wstawiennictwo jednego z włascicieli spółki – Lesa-Leszczykowskiego, z którym prowadził korespondencje.

Prawdopodobnie

dla

dyrekcji zakładu leczniczego wazne byłoby równiez zdanie starszej pani Niewadzkiej, która bohater poznał w Paryzu. Musiała to bys kobieta o dobrym sercu, skoro przeznaczyła jedno ze skrzydeł swojego pałacu na szpital dla ubogich. Judym

jednak

czekał

z

wyrazeniem

niezadowolenia do ostatniej chwili. Autor opisuje dokładnie jego slepa wsciekłoss, stan, w

którym

bohater nie zdawał juz sobie sprawy z tego, co robi.

Dowód I do tezy I – przykład z literatury

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Wyzwał

i

wrzucił

do

stawu

Krzywosada,

co

poskutkowało jedynie utrata pracy, w której mógł przeciez bez przeszkód realizowas swoje pragnienie pomocy ubogim. Wczesniejsze doswiadczenia Judyma nie przecza temu, ze samotnoss wynikała w

jego wypadku

z nieumiejetnosci współzycia z innymi: poznajemy go jako osobe samotna, z racji urodzenia wyobcowana ze srodowiska zamoznego mieszczanstwa i ziemianstwa, zas z racji wykształcenia nieutozsamiajaca sie z zyjaca w nedzy rodzina. Takze podejscie Judyma do kobiet budzi pewne watpliwosci co do jego umiejetnosci interpersonalnych ze wzgledu na niekonsekwencje i niezdecydowanie. Jest on dłuzszy czas zakochany w Wandzie, a po jej niespodziewanej ucieczce z innym mezczyzna nagle

Nawiazanie

manifestuje swoje zainteresowanie mniej atrakcyjna miedzy przykładami – guwernantka Joanna. Takze z tego powodu wybór powtórzenie samotnosci przez Judyma wydaje sie bys skutkiem rozwiniecia I tezy emocjonalnej niedojrzałosci. Paradoksalnie jednak, wybór samotnosci przez wielu innych bohaterów moze swiadczys o czyms całkowicie przeciwnym niz ich braki charakteru. Na ocenie osoby decydujacej sie na izolacje od bliskich powinny zawazys motywy jej działania. Jesli powodem wyboru dokonanego przez jakas postas jest wyzsza wartoss, a decyzja została podjeta w sposób dojrzały, mozemy stwierdzis, ze samotnoss jest w tym wypadku

Teza II

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

wyrazem siły i odwagi. Tak własnie stało sie w zyciu swietego Dowód I do Franciszka z Asyzu, opisanym przez nieznanych tezy II (przykład z twórców legend, zebranych w zbiorze pt. „Kwiatki literatury) swietego Franciszka”. Młody człowiek z zamoznej kupieckiej rodziny, lubiacy towarzystwo wesołych kompanów, przezywa nawrócenie i postanawia poswiecis zycie Bogu... Zaprezentowany powyzej sposób konstruowania rozwiniecia, w którym przeplataja sie zdania ogólne (tezy) z dowodami (przykładami z literatury) zazwyczaj wystarcza do otrzymania oceny dobrej lub bardzo dobrej. Istnieja jednak osoby utalentowane, u których własciwie kazde zdanie dowodu jest wplecione w tok dyskursywny, w zdania ogólne. Przecietny uczen popełnia jednak w rozwinieciu wiele błedów. Najczesciej spotykane z tych błedów to: - umieszczenie w rozwinieciu zestawienia przypadkowo dobranych utworów, - streszczanie lektur, zamiast ich omawiania pod katem tezy, - brak spójnosci miedzyakapitowej, - zastosowanie nawiazan typu: „drugim utworem, który omówie...”, „mój nastepny utwór...”, - umieszczanie lektur w porzadku chronologicznym, bez podporzadkowania tezom, - nierównomierne pod wzgledem długosci opisy (jedne opowiesci o lekturze krótkie, inne długie).

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Chcesz zobaczys, jak jest skonstruowana fatalna praca? – Nic prostszego, takich przykładów pamietam bardzo wiele. Przykład – nieprawidłowe rozwiniecie (niestety bardzo typowe dla uczniów) Temat: Człowiek w godzinie próby jako jeden z tematów literatury antycznej. Tezy (zbyt ogólnikowe, błedne), np. „Człowiek od poczatku swego istnienia był poddawany próbom”. Nieprawidłowe rozwiniecie: „Pierwszymi bohaterami, poddanymi próbom, byli Adam i Ewa. Byli oni bardzo słabi i dlatego posłuchali weza, który namawiał ich do spozycia owocu z drzewa poznania dobra i zła. Ten wybór wpłynał na wszystkie inne pokolenia, decydujac o skazeniu natury człowieka. Odtad ludzie sa skłonni do grzechu i nie moga w sposób bezposredni przebywas z Bogiem. Nastepnym bohaterem, poddanym próbom, był Syzyf. Nie chciał on umieras i dlatego poprosił zone, aby po smierci nie pochowała jego ciała. Dzieki temu mógł podniess lament przed obliczem bogów, oskarzys małzonke o nieczułoss i wymóc przywrócenie go do zycia. Jego usiłowania zostały odkryte, a on sam poniósł kleske. Musiał wtaczas na góre głaz, który co chwile spadał z powrotem na dół. Kolejnym przytoczonym przeze mnie przykładem bedzie swiety Aleksy. Ojciec kazał mu sie ozenis. Jednak w trakcie nocy poslubnej Aleksy oddał swojej zonie pierscien i powiedział, ze odchodzi, bo chce sie poswiecis Bogu. Wział z soba tyle złota, ile tylko mógł uniess i rozdał je kapłanom i studentom. Potem siedział pod kosciołem, który kazała mu otworzys Matka Boska, aby nie marzł zima.”

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Przyjrzyj sie temu fatalnemu rozwinieciu. Zwrós uwage na to, ze brak tez we wstepie spowodował cała lawine wymienionych juz wczesniej błedów: - Brak zdan ogólnych, wprowadzajacych przykłady (nie wiemy, co streszczenie lektury ma tak naprawde do tematu pracy), - Zastapienie spajajacych akapity tez przez bezmyslne wyliczanie kolejnych lektur (sygnalizowane przez uzycie wprowadzen typu: nastepna lektura, kolejnym utworem, innym dziełem, które chce omówis…”), - Streszczanie ksiazek, zamiast ich opowiadania pod katem postawionego twierdzenia. Zwrós uwage na to, ze w opisie przykładów nie podkreslono rzeczy istotnej ze wzgledu na główne zagadnienie, czyli sytuacji trudnego wyboru. Opisy lektur sa przede wszystkim ich streszczeniami. Tymczasem temat nie brzmiał: „Napisz, co wiesz o…”. Wypracowanie to nie to samo, co sprawdzian. Oprócz tego w omawianym fragmencie wynikiem braku konstrukcji nosnej, jest wyliczanie lektur w porzadku chronologicznym. Poniewaz zazwyczaj chronologia nie towarzyszy problemowemu układowi pracy, nie jest szczególnie ceniona przez nauczycieli. Jeszcze raz nalezy zatem powtórzys, ze w wypracowaniu najwazniejsze jest postawienie dobrych tez.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

CZESS IV Koniec wienczy dzieło Rozdział I Wystarczy powtórzys Starozytni mawiali, ze koniec wienczy dzieło. Co to znaczy „wienczy”? Wyobraz sobie w tym momencie budowle, na której przed zakonczeniem prac tradycyjnie zawieszano wieniec, albo uwienczonego sportowca po zakonczeniu igrzysk. Zamkniecie wypracowania jest jego zwienczeniem. Jest ono co prawda ostatnia szansa, zeby przekonas czytelnika do swoich twierdzen i z tego wzgledu mogłoby bys błyskotliwe i piekne jak uwienczony bohater. Z drugiej strony nie jest to miejsce, w którym mozna, jak na dachu postawionej budowli, obmyslas czegos całkowicie nowego. To tak, jakbys postawił na dachu filary, bo zapomniałes o nich na parterze. W zakonczeniu nie powinienes wprowadzas zadnych rewolucyjnych zmian, czyli np. nowych argumentów ani przykładów. Wyjatkiem moze bys ostateczny wniosek – czyli krótkie ujecie podobienstw i róznic miedzy podanymi we wstepie twierdzeniami. Daje on wrazenie ostatecznego zamkniecia całosci. Jednak generalnie wystarczy, jesli zamkniecie pracy bedzie składas sie z powtórzen. Moja nauczycielka od jezyka polskiego podawała jasny przepis na zakonczenie: po prostu powiedz to samo, co we wstepie, tylko innymi słowy. Doprecyzuj twierdzenia, mogace sie wydawas niejasne, wzmocnij podana juz argumentacje. ?eby kompozycja Twojej pracy miała charakter zamkniety, mozesz nawiazas w zakonczeniu nie tylko do tresci pracy, ale tez do cech formalnych wstepu. Jesli uzyłes jakiegos charakterystycznego zwrotu, moze nawet metafory (przenosni), powtórz ja własnie teraz. Dzieki temu Twoja praca bedzie miała wyrazista konstrukcje klamrowa.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Przykład – wstep do pracy, zestawiony z jej zakonczeniem Temat: Wartoss pracy ludzkiej w znanych ci utworach literackich. Wstep: Praca ludzka moze stas sie narzedziem naszego wywyzszenia lub upodlenia. Zalezy to od madrosci lub ograniczenia człowieka, który uzywa jej we własciwy sobie sposób. Zazwyczaj praca jest jedna z niewielu trwałych wartosci w ludzkim zyciu. Niezaleznie od róznych zdarzen losowych, pozostaje ona doss pewnym fundamentem, na którym bohaterowie próbuja budowas swoja przyszłoss. Zajecie daje nie tylko poczucie stabilizacji materialnej, ale takze poczucie przynaleznosci do grupy społecznej oraz przekonanie, ze sie jest potrzebnym. A człowiek czuje sie dowartosciowany naprawde tylko wtedy, gdy wie, ze to, co robi, moze słuzys takze innym ludziom. Niektórzy jednak rzucaja sie w wir pracy bez opamietania. Moze ona stas sie wtedy takim samym nałogiem, jak wszystkie inne, potrafi uzaleznis zarówno od samej siebie, jak i od swoich efektów. Jej wynikiem sa wtedy zachłannie gromadzone dobra. W takim wypadku praca moze stas sie przeklenstwem i zamiast łaczys, stas sie powodem faktycznego wykluczenia ze społeczenstwa. Zakonczenie: Uzaleznienie od nadmiaru zajes i od nadmiaru bogactw, skapstwo i postepujace za nim wykluczenie ze społeczenstwa staja sie niekiedy efektami zle zrozumianego zamiłowania do pracy. Zajecie moze stas sie, jak kazda inna rzecz w reku człowieka, sposobem na jego uzaleznienie. Z drugiej strony brak sprawiedliwosci społecznej ludzi zamoznych skutkuje nadmiernym ubozeniem osób i tak juz biednych.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Dobrze rozumiana miłoss do pracy skutkuje jednak w zyciu poczuciem stabilizacji materialnej,

przynaleznosci

do

społeczenstwa,

zadowoleniem z siebie oraz przekonaniem o swojej wartosci i uzytecznosci. Trzeba jednak zauwazys, ze centrum zainteresowan autorów dzieł literackich jest nie tyle praca, co sam człowiek. Od jego madrosci lub ograniczenia bowiem zalezy, czy narzedzie, jakim jest praca, stanie sie w jego reku błogosławienstwem czy tez przeklenstwem.

Powtórzmy najwazniejsze zasady dotyczace pisania zakonczenia: - Zakonczenie to ostatnia szansa, zeby czytelnika przekonas do swoich twierdzen; - Nie powinno ono zawieras nowych argumentów ani przykładów (dowodów); - Mozna w nim krótko przypomnies główne mysli i elementy wywodu; - Powinnismy powtórzys swoje tezy ze wstepu, ale przeformułowane, doprecyzowane, wzmocnione; - Dobre wypracowanie ma kompozycje zamknieta. Dlatego nalezy zakonczenie powiazas ze wstepem; powiazanie to moze mies zarówno charakter tresciowy, jak i formalny.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

CZESS V Hamburger w praktyce Rozdział I Czas na dobre wypracowanie Umieszczam

ponizej

przykład

szkolnego

wypracowania,

napisanego zgodnie z przedstawiona w tym poradniku teoria. Naprawde wierze, ze kazdego stas na napisanie takiej pracy. Trzeba jednak troche poswiczys. Przykład – dobre wypracowanie Temat: Róznorodny sens cierpienia w zyciu człowieka Wprowadzenie Cierpienie jest nieodłacznym elementem

do tezy I

istnienia, a jego zródło moze tkwis w samej złozonosci natury człowieka. Indywidualizm,

Teza I

porywczoss, wrazliwoss, moga stas sie powodem wyobcowania, samotnosci, braku zrozumienia, wreszcie izolacji od otoczenia. Społeczenstwo moze stas sie zródłem cierpienia takze w inny sposób, o czym swiadczy

Wprowadzenie do tezy II

krzywda wyrzadzona człowiekowi przez innego człowieka. Absurdalne sytuacje, w których jedna

Teza II

osoba niszczy inna, powoduja utrate godnosci i upokorzenie, wyzwalajac w człowieku niskie instynkty.

Wprowadzenie do tezy III

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Jednak przygladajac sie problematyce cierpienia w literaturze, nie sposób nie zauwazys, ze jego interpretacja jest bardzo niejednorodna. Na

Teza III

przekór oczywistosci, cierpienie potrafi niess za soba nie tylko ból i zwatpienie. Z zewnatrz zwodnicze i bezsensowne, okazuje sie niekiedy katalizatorem wyzwalajacym wyzsze uczucia. Pozwala dostrzec

Rozwiniecie tezy III

wewnatrz siebie bogate złoza wartosci, dodaje siły. Doswiadcza, uwrazliwia, uczy, jak cenne jest zycie. Fryderyk Nietzsche, próbujac odpowiedzies na

Nawiazanie miedzy

pytanie o sens cierpienia, powiedział ze „...Nie wie,

teza III a dowodem

czy cierpienie czyni nas lepszymi, ale na pewno

(dowodami) tezy III

czyni nas głebszymi.”

(„sałata”)

W taki własnie sposób zyciowe przejscia podziałały na przekonania podmiotu lirycznego

Dowód I do tezy III

w niejednym wierszu Leopolda Staffa. Na przykład podmiot mówiacy z utworu „Przedspiew” twierdzi: „...znam gorycz i zawody, wiem, co ból i troska, złudy miłosci, zwatpien mrok, tesknot rozbicia, a jednak spiewas bede wam pochwałe zycia”. Złe doswiadczenia nie zabiły w nim siły witalnej, optymizmu i radosci istnienia. Dały mu wiedze. Jest on teraz przekonany, ze nie ma dobra bez zła ani

Krótkie nawiazanie

zycia bez smierci. A wiec cierpienie mimo wszystko

miedzy dwoma

moze bys zródłem nadziei.

przykładami

Z jeszcze bardziej optymistycznym podejsciem

z literatury; obydwa

do problemu spotykamy sie w innym utworze

dowody dotycza III

Leopolda Staffa, „O słodyczy cierpienia”. Tym razem

tezy

podmiot liryczny przedstawia ból jako „...radoss, co

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

jeszcze twarzy nie odkryła, wesele, co staje sie,

Dowód II do tezy III

dojrzewa”. W utworze tym pokój odnajdywany w ponizeniu, ubóstwie i zmeczeniu, ma uzasadnienie religijne. Cierpienie jest godami, czyli weselem po zaslubinach, a dusza moze bys na tym swiecie gosciem. Trudne sytuacje, konieczne do oczyszczenia duszy, porównuje Staff do dłuta, bolesnie raniacego bryłe obrabianej rzezby oraz do stromej sciezki na szczyt. Jesli ktos wybrał taka droge, nie zzyma sie na

Krótkie nawiazanie

nia, gdyz wie, ze w przyszłym zyciu ból okaze sie bys

miedzy dowodem II a

radoscia.

III do tezy III Dowód III do tezy III

Podobna, pozytywna motywacje wiary w sens cierpienia, prezentuje na bazie wiary tytułowy bohater Biblijnej „Ksiegi Hioba”. Chos jego zycie z dnia na dzien zmieniło sie w koszmar, Hiob do konca zawierza Bogu, jako znajacemu sens tych doswiadczen. Nawet utrate dzieci, o które dotad dbał bardzo troskliwie, komentuje słowami: „Dał Bóg i zabrał Bóg. Niech bedzie imie Panskie pochwalone!”. Cierpienie czyni Hioba człowiekiem jeszcze bardziej niezłomnym w wierze, niepoddajacym sie obiegowym opiniom, wygłaszanym przez przyjaciół i zone. Jest to teraz człowiek głebszy i madrzejszy. Cierpienie jednak nie zawsze umacnia pokore,

Wprowadzenie do

moze czesciej staje sie powodem podjecia sporu ze

nawiazania miedzy

Stwórca, który był czesto podejrzewany przez

teza III a II

bohaterów literatury o nieczułoss, zabawe wydanym

Teza II

na Jego łaske człowiekiem. Sam człowiek zas

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

traktowany był jak ktos wydany przez Boga na

Dowód I

okrutne czyny innych ludzi, osadzony w swiecie

do tezy II

absurdu, w którym nieszczescie nie ma zadnego sensownego uzasadnienia. Jako demoniczna, niszczaca siła, cierpienie zostało ukazane w utworze Hanny Krall „Zdazys przed Panem Bogiem”. Ludzie uwiezieni w gettach nie umieraja tam ze starosci, przez przypadek lub w obronie waznej dla nich idei. Traktowani jak zwierzeta, torturowani w nieludzkich warunkach, czesto zatracaja poczucie swojego człowieczenstwa. Niektórzy postawieni nad przepascia, beda sie

Nawiazanie miedzy

ratowas na wszelkie mozliwe sposoby, aby chociaz

dowodem I i II tezy II,

o chwile przedłuzys zycie. Matka z głodu odgryzie

z odniesieniem do tej

fragment ciała swojego zmarłego synka, córka po

tezy

otrzymaniu numerka ocalajacego jej zycie, odepchnie od siebie skazana na smiers matke. Cierpienie,

Dowód II

przebywanie w ekstremalnych warunkach, moze

do tezy II

wyzwolis najpodlejsze instynkty. Z opisem podobnych konsekwencji poddania człowieka bestialstwu innych ludzi spotykamy sie w „Medalionach” Zofii Nałkowskiej. W tych mrocznych, pełnych grozy opowiadaniach o masowej ludzkiej smierci podczas okupacji hitlerowskiej, o cierpieniu i katuszach ja poprzedzajacych, o braku szacunku dla ludzkiego istnienia, natrafiamy na historie, zatytułowana „Wiza”. Budzi ona doss ambiwalentne uczucia. Opisuje losy grupy kobiet, wyganianych zima na całe dnie na łake pod lasem.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Bez jedzenia, bez zadnego zajecia. Po to, aby pozbys sie tych słabszych, chorych, mniej wytrzymałych. Ale opowiess ta przemienia sie w pochwałe siły ludzkiego ducha i godnosci. Bo oto pewnego dnia najsłabsze sposród wszystkich kobiet, Greczynki, przemarzniete,

Nawiazanie

schorowane, skazane na zagłade, zaczynaja spiewas

do tezy III

po hebrajsku zydowski hymn. Spiewały głosno, jakby były zupełnie zdrowe. Skad miały tyle siły? Moze to swiadomoss niemoznosci ocalenia własnego zycia

Przejscie do tezy I

czyni człowieka duchowo silniejszym? Tak wiec mozna odnalezs w cierpieniu namiastke sensu. Jest ono zjawiskiem, które wzmacnia i wyzwala hart ducha. Teza I To jednak, czy tak sie stanie, zalezy w duzej mierze od nas. O ile czesto nie mamy wpływu na to, co nam sie przytrafi, o tyle od naszego charakteru

Dowód I do tezy I

i predyspozycji zalezy, czy wyjdziemy z trudnej sytuacji obronna reka. Jesli osoba cierpiaca jest zamknieta w sobie, nie nawiazuje relacji z otoczeniem, trudniej jej znalezs wyjscie z opresji lub znalezs jakis sens w cierpieniu. Mozliwoss przekonania sie o tym miała Karusia z „Romantycznosci” Adama Mickiewicza. Po smierci kochanka nie potrafiła ona znalezs sobie miejsca wsród ludzi. Wciaz czujac jego obecnoss,

Przejscie do dowodu

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

wierzac, ze odwiedza ja noca jako zjawa, robi

II tezy I

wrazenie obłakanej, nieobecnej. Cierpi nie tylko

Dowód II tezy I

dlatego, ze straciła najblizsza osobe, ale takze dlatego, ze czuje sie niezrozumiana przez otoczenie i osamotniona. Nie przyjmuje współczucia ludzi sadzac, ze nigdy nie zrozumieja jej bólu. Podobnie jak w wypadku Karusi, poczucie wykluczenia społecznego spotegowało nieszczescie Wertera, tytułowego bohatera ksiazki J.W. Goethego. Przeklenstwem bohatera stała sie nadwrazliwoss i emocjonalny sposób odbierania rzeczywistosci. Werter miał tendencje do egzaltacji i poetyzacji zycia. W kazda wykonywana czynnoss angazował uczucia, nieustannie rozwijajac refleksje skupiona na własnej osobie. Owocowało to poczuciem samotnosci i wyobcowania, bo zdawał on sobie sprawe ze swojej innosci, z istniejacej przepasci miedzy nim a swiatem, z tego, ze nie na jego miare został on stworzony. Ból istnienia towarzyszył mu wiec nieustannie, tak samo, jak wahania stanów psychicznych. Odrzucenie jego miłosci przez ukochana Lote skonczyło sie samobójstwem. Trudno doszukiwas sie tu

Zakonczenie – wniosek wyciagniety z przemyslenia wszystkich tez Podsumowanie całosci

jakiegokolwiek sensu cierpienia. Rozwiniecie wniosku Jednoczesnie nie sposób zauwazys, ze to, czy cierpienie tylko zniszczy, czy takze wzmocni albo wewnetrznie upiekszy, zalezy od samych ludzi,

Powtórzenie

poddanych ciezkiej próbie. Jedni sie mu poddaja,

tezy II

podczas gdy dla innych jest on katalizatorem wewnetrznych przemian. Zalezy to od cech

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

charakteru i od powodów bólu. Szczególnie ciezkie

Powtórzenie

moze stas sie to dla człowieka wtedy, gdy jest

tezy III

powodowane przez innych ludzi, w zwierzecym i bezmyslnym barbarzynstwie. Nie sposób go

Nawiazanie formalne

zrozumies, bo zostalismy stworzeni jako istoty

do wstepu: słowa

społeczne. Ale nawet w takiej absurdalnej sytuacji

Nietzschego

cierpienie moze dodas siły, uczynis nas lepszymi

Metafora swiatła

albo chosby, zgodnie ze słowami Nietzschego:

rodzacego sie

głebszymi.

w człowieku pod wpływem cierpienia

Mysle, ze wskutek rozpaczy, gdzies w głebi człowieka rodza sie i wydobywaja refleksy swiatła, które przebijaja sie przez pryzmat bólu i daja o sobie znas swoim blaskiem, roztaczajac wokół jasna poswiate. Jednak gdy powłoka jest zbyt gruba, promienie zostana stłumione i zgasna, nie dajac zadziałas swojemu dobroczynnemu blaskowi.

W przytoczonej pracy wstep i zakonczenie stanowia około 15 procent całosci, a długoss opisu dowodów jest równiez mniej wiecej jednolita pod wzgledem długosci. Wytłuszczone fragmenty sa „miesem” hamburgera z umieszczonego na poczatku ksiazki schematu. Moga one bys powtórzeniem tez zawartych we wstepie albo zawieras tezy bardziej szczegółowe, które sa argumentami na rzecz danego twierdzenia zawartego we wstepie. Musza takze spajas poszczególne przykłady, tak aby przejscie od jednego do drugiego było jak najbardziej zrozumiałe, jasne i logiczne. Najprostszym rodzajem takiego spajania jest wskazywanie na podobienstwa lub róznice miedzy dowodami (przykładami z literatury).

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Jesli opis umieszczony po prawej stronie dobrego wypracowania na temat sensu cierpienia jest dla ciebie zbyt zawiły, spójrz na bardziej ogólny schemat tej pracy. Wstep: Teza I Teza II Teza III Rozwiniecie: Dowód I do tezy III Dowód II do tezy III Dowód III do tezy III Teza II Dowód I do tezy II Dowód II do tezy II Teza I Dowód I do tezy I Dowód II do tezy I Zakonczenie: Wniosek wyciagniety na podstawie wszystkich tez, Powtórzenie tez ze wstepu.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

CZESS VI Powrósmy do tez Rozdział I Tezy, które nie swiadcza dobrze o autorze Kiedy juz wiesz, jak znalezs tezy, powinienes takze zapamietas, jak ustrzec sie typowych błedów w ich konstruowaniu. Zapamietaj: - Teza jest zdaniem ogólnym, ale nie powinna bys ogólnikiem. Nie mów: „pisarze róznych epok od wieków opisywali miłoss”. Co takie stwierdzenie wniesie nowego do tematu? – Jak juz wspominałam, równie dobrze mozna by napisas, ze pisarze róznych epok od wieków opisywali stołki. To drugie zdanie wnosi do tematu równie niewiele. Nie pisz tez: „Literatura korzystała z róznych koncepcji” – napisz po prostu, z jakich koncepcji.

Fot. Jesli piszesz, ze ludzie „od wieków zajmowali sie uczuciami”, równie dobrze mógłbys stwierdzis, ze „ludzie od wieków zajmowali sie krzesłami” (fot. Elzbieta Banecka)

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

- Istnieja tezy, które nie sa ogólnikami, ale nadal sa zbyt ogólne. Najczesciej stosowanym przykładem takiej tezy jest ocena. Np. w temacie dotyczacym domu bedzie to stwierdzenie, ze istnieja domy i rodziny dobre i złe dla swoich mieszkanców. Tak ogólnie sformułowana teza pozwoli co najwyzej podzielis przykłady z literatury na dobre i złe i zajas sie ich wyliczaniem. - „Wyliczanka” grozi tez stosowanie we wstepach rozmaitych klasyfikacji. Jesli np. w temacie dotyczacym miłosci zaczniemy wymienias, ze istnieje miłoss: do ukochanej lub ukochanego, do rodziców, ojczyzny, Boga, itd., moze nam nie starczys miejsca w pracy, zeby omówis te wszystkie aspekty tematu. Błedem natomiast byłoby nie rozwinas watku, który pojawił sie we wstepie. Poza tym klasyfikacje znowu tak naprawde nie wnosza niczego wielkiego do tematu. Nalezy ich zatem unikas. - Powinnismy wystrzegas sie takze oczywistosci, takich jak w podanym twierdzeniu: „Nie kazdy zdaje sobie sprawe z tego, ze nasze starzenie sie jest zwiazane z upływem czasu”. - Jeszcze jedna zasadzka sa lubiane przez młodziez „tezy ilosciowe” – np. „Pisarze polscy najczesciej wypowiadali sie na temat patriotyzmu”. Nie sa one własciwe, poniewaz przecietny uczen nie prowadzi statystyk czestotliwosci pojawiania sie tematów w całej literaturze polskiej, wiec nie jest w stanie udowodnis takiego twierdzenia. Zreszta teza ta jest zazwyczaj rodzajem ozdobnika lub pomoca, gdy nie wiadomo, od czego zaczas. - Natomiast z powodów logicznych nie powinno sie stosowas tzw. kwantyfikatorów wiekszych, czyli słów typu: „zawsze” i „nigdy”. Ich udowodnienie bowiem jest niemozliwe pod wzgledem logicznym. - W wypadku tematów zawierajacych wiecej niz jedno centralne pojecie, np. Wiernoss i zdrada w wyborach moralnych bohaterów literackich, dobrze jest, gdy centralna teza pracy zawiera oba pojecia, pokazujac

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

zaleznoss miedzy nimi. Decyduje to o wiekszej spójnosci całej pracy. W tym wypadku teza moze brzmies jak w pracy cytowanej powyzej: „?ycie dowodzi, ze czesto, aby pozostas wierni jednej sprawie, musimy zdradzis inna”. Przykład – fragmenty wstepów prac uczniowskich, zawierajacych błedy w konstruowaniu tez „Literatura zawiera wiele tresci moralnych,

Ogólniki;

przedstawionych na przykładzie róznych bohaterów. Zagadnienie to było opisywane przez wielu autorów zyjacych w róznych epokach. Nie brakuje przykładów pozytywnych, jak i negatywnych”.

Jeszcze zbyt ogólna teza;

„Miłoss moze bys rózna: miłoss mezczyzny i kobiety, miłoss rodzicielska, braterska, miłoss do Boga i ojczyzny.” „Miłoss

jest

najczesciej

Klasyfikacja;

podejmowanym

tematem w literaturze”.

„Teza ilosciowa”;

„Wszyscy młodzi ludzie w sytuacji zagrozenia wolnosci bezwarunkowo decydowali sie poswiecis miłoss i szczescie dla sprawy ojczyzny”.

Kwantyfikator wiekszy;

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

CZESS VII Powtórzenie najwazniejszych informacji Aby konstruowas dobre wypracowania: 1) Šwicz pisanie tez, 2) Stosuj „technike pieciu lektur”, 3) Porzadkuj linie twierdzen, - Dobieraj odpowiednie przykłady do tez, - Wprowadzaj „schemat hamburgera”. Ad 1) Swicz pisanie tez „Teza”

jest

centralnym

pojeciem

w

nauce

konstruowania

wypracowan oraz wypowiedzi ustnych. Układajac twierdzenia, przede wszystkim sami uswiadamiamy sobie, jakie zajmujemy stanowisko w danej sprawie. Teza to nic innego, jak twierdzenie – czyli zdanie, któremu mozemy przypisas wartoss prawdy lub fałszu. Najczesciej twierdzenia układamy w formie: „Jest tak i tak...” albo: „Powinno bys tak i tak...” Ad 2) Stosuj „technike pieciu lektur” Jesli masz kłopoty z wymysleniem twierdzen, zastosuj wymyslona przeze mnie „technike pieciu lektur”. Technika „pieciu lektur”: - Wymien minimum pies lektur kojarzacych Ci sie z centralnym pojeciem tematu. Dobór skojarzen moze bys jak najbardziej przypadkowy, nie ograniczaj go chronologia. Zapisz wszystkie swoje pomysły.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

- Zastanów sie teraz, co charakteryzowało bohaterów (pod katem tematu); to naprowadzi Cie na trop tez. - Nastepnie pomysl, które cechy sa wspólne dla wielu z wymienionych bohaterów, a które sa charakterystyczne tylko dla jednego. To grupowanie cech pozwoli Ci zobaczys logiczny plan Twojej pracy.

Ad 3) Porzadkuj tezy: 1) Połacz zapisane twierdzenia w trzy grupy. Czasami jakies tezy sa podobne, nieraz nawet zdarzy nam sie napisas prawie to samo. Kiedy indziej kilka tez mozna uogólnis i napisas jedna, która je wszystkie łaczy. 2) Zapisz trzy główne tezy, a reszte zdan przesun do wyjasnien. Beda one doskonałymi „wypełniaczami” wstepu. 3) Ułóz wybrane główne tezy w takiej kolejnosci, zeby jedna logicznie wynikała z drugiej lub zebys mógł je jakos połaczys.

Ad 4) Dobieraj odpowiednie przykłady do tez Miedzy tezy, niosace konstrukcje pracy, wklej dowody, które w tym wypadku sa przykładami z literatury. W ten sposób przykłady beda opieras sie na czytelnej konstrukcji. Ad 5) Wprowadzaj „schemat hamburgera” Prosty przepis na wypracowanie:

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Fot. Dobrze skonstruowane wypracowanie przypomina hamburgera (fot. i oprac. graficzne Katarzyna Milewska).

5a) Mozesz dodas argumenty Rozwiniecie składa sie z tez i dowodów na nie. Kiedy wprowadzasz do wypracowania dowód, mozesz powtórzys teze podana we wstepie. Mozesz jednak równiez podas teze bardziej szczegółowa, która ja wesprze. Takie twierdzenie, które wspiera inne twierdzenie, nazywamy argumentem. Argument

rozpoznasz

w

w uproszczeniu, ze argument jest to: - wszystko po „bo...”.

prosty

sposób.

Mozna

powiedzies

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Pełny argument składa sie z: - tezy argumentu (twierdzenia bardziej szczegółowego, które wspiera twierdzenie bardziej ogólne), - dowodu (tu – przykładu z literatury). Jesli wprowadzenie pojecia argumentu z wchodzaca w jego skład teza powoduje jakas niejasnoss, zapamietaj po prostu, ze praca powinna sie składas z nastepujacych warstw: - Tezy wstepu, - Dowód, - Teza, - Dowód, - Teza, - Dowód, - Tezy zakonczenia.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

CZESS VIII Praktyka czyni mistrza Rozdział I Swiczenia Najwazniejsze

jest swiczenie

ujete

tu jako

pierwsze.

Aby

zdecydowanie poprawis oceny z prac pisemnych, powinienes jak najczesciej wypisywas tezy do róznych tematów. Niech wejdzie Ci to w nawyk. Wymyslaj tezy codziennie, jadac tramwajem i czekajac w kolejce na lekarza. Jesli jakis temat z literatury sprawia Ci trudnoss, zdefiniuj centralne pojecia i wypisz pies lektur, które Ci sie z nimi kojarza. Pod swiczeniami znajdziesz odpowiedzi do wiekszosci polecen (od swiczenia trzeciego do siódmego). W zadaniu pierwszym i drugim pominełam odpowiedzi, gdyz moze ich bys bardzo wiele. Swiczenie I Podstawowe swiczenie, które powinienes wykonywas jak najczesciej, to sporzadzanie planu konstrukcji do róznych tematów prac. W tym celu: 1) Do wybranych sposród podanych ponizej tematów napisz jak najwiecej interesujacych twierdzen. 2) Połacz podobne tezy, tworzac z nich trzy grupy. 3) Ułóz trzy główne grupy tez w logicznej kolejnosci. Do tego swiczenia nie znajdziesz sugerowanych odpowiedzi. Do kazdego tematu mozna napisas dziesiatki dobrych i setki sredniej wartosci twierdzen. Sam sie zastanów, które z nich beda interesujace dla innych.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Przykłady tematów wypracowan A oto tematy do swiczen. (Pochodza one z matury pisanej w roku 2003). 1. Analizujac wybrane postawy bohaterów róznych tekstów kultury, skomentuj i rozwin mysl: „Chos człowiek nie wybiera zdarzen swego losu, to jednak moze je kształtowas”. 2. A co zycie moze bys warte... jesli honor stracony (Joseph Conrad). Literackie portrety bohaterów, dla których honor był wartoscia najwyzsza. 3. Nietolerancje trzeba zwalczas u korzeni droga nieprzerwanej edukacji (Umberto Eco) - Rozwazania o potrzebie tolerancji inspirowane literatura i filmem. 4. Człowiek przez całe zycie musi dokonywas wyborów - omów zagadnienie na kontrastowo wybranych sytuacjach z biografii bohaterów literatury. 5. Najdoskonalsza czess stworzenia czy „nedzy wszelkiej wizerunek”? Odwołujac sie do wybranych utworów z róznych epok, rozwaz, która z literackich koncepcji człowieka i jego losu jest blizsza rzeczywistosci. 6. Wygrywas jest rzecza ludzka... Na podstawie wybranych utworów ocen postepowanie bohaterów literackich odnoszacych zwyciestwo. 7. „Nasz pochód przez dzieje, który chetnie wyobrazamy sobie jako zwycieski marsz ku nieograniczonym jasnym horyzontom, jest w istocie dreptaniem od kryzysu do kryzysu” (Jan Józef Szczepanski). Odwołujac sie do wybranych utworów przedstawiajacych kryzys cywilizacji XX wieku rozwaz, czy podzielasz poglad pisarza na temat ludzkich dziejów. 8. Jesli chcesz poznas człowieka, patrz na jego czyny. Jaka prawde

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

o człowieku - o jego wielkosci i małosci - odkryłas/łes, analizujac i oceniajac działania wybranych bohaterów literackich. Zaprezentuj swoje przemyslenia. 9. Od Adama i Ewy do... Przedstaw problem utraty domu, utraty swojego miejsca, swojej przynaleznosci. Odwołaj sie do utworów literackich róznych epok. 10. Bywaja takie spotkania, które w jednej chwili odmieniaja ludzkie zycie. Czy zgadzasz sie z tym stereotypowym sformułowaniem? Swoja odpowiedz uzasadnij, odwołujac sie do wybranych utworów literackich i filmowych. 11. Literatura opisywała rózne heroizmy - pokaz to na kilku przykładach. 12. „Pesymistyczna wizja ludzkiej kondycji jest własciwa XX wiekowi” - ustosunkuj sie do opinii Czesława Miłosza, poszukujac argumentów w literaturze XX wieku. 13. Przeznaczenie, przypadek, swiadomy wybór - co decyduje o naszym losie? – na podstawie wybranych utworów literackich. 14. „Szczescie człowieka na ziemi zaczyna sie dlan wtedy, gdy zapominajac o sobie zaczyna zys dla innych” (Mikołaj Gogol). Rozwaz słusznoss mysli pisarza, siegajac do kilku wybranych utworów i własnych mysli o istocie szczescia. 15. Literackie wizerunki ludzi niepokornych. Skonfrontuj postawe trzech bohaterów, zwracajac uwage na sposób ich kreacji i funkcje w swietle przedstawionych utworów. 16. „Nie ma takiego wielkiego czynu, który by nie powstał z jakiegos wielkiego marzenia” (Georges Duhamel). O których bohaterach literackich

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

mozesz powiedzies, ze mieli odwage realizowas swoje marzenia? Sady uzasadnij. 17. Artysta i jego sztuka - bohaterowie literatury róznych epok. 18. Wykaz, ze rózni twórcy na przestrzeni wieków uczyli swych odbiorców tolerancji i współczucia dla drugiego człowieka. 19. Historia narzucała twórcom literatury powinnosci. Omów, jak je pojmowali i realizowali wybrani przez Ciebie pisarze w swoich dziełach. 20. Przedstaw i uzasadnij swój sad na temat ekranizacji lektur szkolnych, konfrontujac wybrane utwory literackie z ich filmowa realizacja. 21. „Łatwiej przeniknas swiat niz samego siebie” (Carl G. Jung). Przedstaw portrety bohaterów, którzy w trudnych sytuacjach odkrywali mikrokosmos swojej psychiki. 22. „Kiedy zło tryumfuje, dobro sie utaja, gdy dobro sie objawia, zło czeka w ukryciu” - Wisława Szymborska. Omów wybrane literackie obrazy walki dobra ze złem, jednoczesnie czyniac odniesienia do sytuacji człowieka we współczesnym swiecie. 23. Patriotyzm - kosmopolityzm - obywatelstwo. Omów znaczenia, jakie nadawała tym pojeciom literatura i ocen ich aktualnoss u progu XXI wieku. 24. Kobieta współczesna wobec swej prababki - rozwaz wpływ kobiet na kształtowanie róznych dziedzin zycia w epokach dawnych i współczesnie. Posłuz sie przykładami, jakie daje literatura i zycie codzienne. 25. „Czym dla bohaterów literackich róznych epok jest pamies o zyciowych doswiadczeniach - darem, brzemieniem, przeklenstwem...?” Omów to zagadnienie, wykorzystujac znane ci teksty literackie.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

26. Literatura XIX wieku, jako strazniczka „narodowego pamiatek koscioła” (Adam Mickiewicz). Rozwaz problem, odwołujac sie do wybranych utworów. Swiczenie II Ponizej zamieszczono szereg tez. Jest to efekt pracy grupowej uczniów. Niektóre z twierdzen sie powtarzaja. Wez pod uwage najlepsze z nich i napisz trzy dobre grupy tez. Nastepnie ułóz je w logicznej kolejnosci i stwórz własny wstep do pracy. Odpowiedzi do tego swiczenia równiez nie umieszczam. Zakładam, ze Twój wstep bedzie najlepszy. Przykład – tezy wymyslone przez uczniów Sens cierpienia w literaturze, tezy: - cierpienie uszlachetnia, - nie ma cierpienia bez celu, - cierpienie uczy pokory, - cierpienie jest droga do zbawienia, - miłoss i cierpienie sa nierozłaczne, - cierpienie nie wymaga uzasadnienia, - cierpienie jest miara wiernosci, - cierpienie zmusza do podejmowania decyzji i do wyborów, - cierpienie zmienia człowieka, - cierpienie wybawia od morderczej pracy, - cierpienie jest odkupieniem za grzechy. - cierpienie zmusza do rachunku sumienia, - szlachetnie jest cierpies, - cierpienie jest nieodłaczna czescia miłosci,

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

- ludzie nie widza cierpiacych albo nie chca ich widzies, - cierpienie jest cena za odkupienie grzechów, - cierpienie ma swój cel, - cierpienie uszlachetnia, - cierpienie zbiorowe jest łatwiejsze, - razem łatwiej jest pokonas cierpienie, - o tym, kto bedzie cierpiał, decyduje los, czyli Bóg, - cierpienie jednostki moze odkupis grzechy ludzkosci, - tesknota jest forma cierpienia, - cierpienie wzmacnia, - cierpienie kreuje swietych, - cierpienie jest darem, nie kara, - cierpienie pomaga wrócis na własciwa droge, - zrozumienie cierpienia jest istota człowieczenstwa, - cierpienie tworzy „skorupe ochronna” przed swiatem, - istnieje granica cierpienia, - cierpimy, bo chcemy (z własnej woli), - zazdross jest cierpieniem, na które nie ma lekarstwa, - cierpiacy lubia mówis o swoim cierpieniu, - kochas znaczy cierpies, - nie znamy do konca sensu cierpienia, - zrozumienie cierpienia jest kluczem do sukcesu, - poprzez cierpienie poznajesz siebie, - cierpienie uspokaja, - cierpienie burzy wiare, - cierpienie rujnuje człowieka i odbudowuje go na nowo, - cierpimy, bo chcemy doswiadczys czegos wzniosłego, - cierpienie burzy swiatopoglad, - cierpienie pomaga zblizys sie do Boga, - cierpieniom tego swiata nie ma konca,

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

- jestesmy stworzeni, by cierpies, - cierpienie doskonali charakter człowieka, - cierpienie jest miara miłosci, - cierpienie pobudza do działania, - postepowanie niemoralne wywołuje cierpienie, - cierpienie potrafi zmienis swiatopoglad, - nieszczesliwa miłoss prowadzi do cierpienia, - cierpienie psychiczne prowadzi do zagłady fizycznej, - cierpienie dla słusznej idei łagodzi jego odczucie i buduje charakter człowieka, - nieszczesliwa miłoss jest przyczyna cierpienia, - cierpienie uszlachetnia, - czesto sami jestesmy przyczyna naszego cierpienia, - cierpimy czasem w imie idei, - cierpienie bywa dowodem wiary, - dzieki cierpieniu poznajemy siebie, - cierpienie czesto jest pozbawione sensu, - cierpienie jest forma poswiecenia, - cierpienie potrafi zburzys swiatopoglad, - cierpienie uczy pokory, - czas leczy cierpienie, - człowiek cierpiacy jest bezuzyteczny, - cierpienie jest czesto spowodowane tesknota, - cierpienie jest szansa na dojrzewanie, - zrozumienie istoty cierpienia jest kluczem do sukcesu, - cierpienie jest droga do Boga. Swiczenie III Zakładajac, ze chcesz udowodnis po dwie odmienne tezy – zarówno na „tak”, jak i na „nie”, podaj po dwie strategiczne definicje do centralnych pojes

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

zawartych w tematach: Uczciwoss jest warunkiem otrzymania dobrej pracy. Uczciwoss nie jest warunkiem otrzymania dobrej pracy. Romantycy musza zginas... Dzisiejszy swiat nie dla nich... (Bolesław Prus). Romantycy nie moga zginas. Dzisiejszy swiat bardzo ich potrzebuje. Swiczenie IV a) Podkresl tezy, które nie sa zbyt ogólne, a zatem wpływaja na dalsza tress pracy. b) Zaznacz definicje centralnych pojes zawartych w temacie. Temat: Wiernoss i zdrada w decyzjach moralnych bohaterów literackich. Decyzje moralne nie zawsze musza bys łatwe i jednoznaczne. Dlatego własnie zdarza sie, ze bohaterowie naszych lektur uciekaja do swiata fantazji, wyobrazajac sobie kraine bez trosk i problemów, w której wszystko jest zrozumiałe i piekne. Niestety, to tylko złudzenia. W rzeczywistosci człowiek jest zmuszony podejmowas wiele decyzji. Czasem zadaje sobie pytanie: „bys wiernym czy zdradzis?”. Wiernoss jest rozumiana jako posłuszenstwo, oddanie. Zdrada moze bys złamaniem przysiegi (np. małzenskiej), jej skutkiem jest m.in. utrata zaufania. Zazwyczaj wiernoss prowadzi do szczescia bohaterów literackich, a zdrada wiedzie ostatecznie do ich kleski. Nie zawsze jednak mozemy jednoznacznie stwierdzis, ze jest ona czyms złym i niesie z soba jedynie negatywne skutki. Niektórzy bohaterowie czynia zle, aby osiagnas szczytny, wyzszy cel.

Swiczenie V Ponizsze twierdzenia sa argumentami na rzecz swiczenia na siłowni.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Zwracajac uwage na to, ze tezy nie maja jednakowo wielkiej „wagi”, uporzadkuj je od najwazniejszego do mniej waznego: a) Bede mogła załozys na plaze strój bikini. b) Zdaniem mojego zaufanego lekarza, jesli nie wzmocnie miesni nóg, za pare lat bede miała powazne kłopoty z chodzeniem. c) W czasopismie dla dziewczat napisano, ze kobietom nieswiczacym na siłowni zmienia sie kolor oczu. d) Siłownia znajduje sie 50 metrów blizej mojego domu niz stadion.

Swiczenie VI Przeczytaj uwaznie fragment traktatu (rozprawy, która porusza wazne problemy z zakresu jakiejs dziedziny wiedzy) Andrzeja Frycza Modrzewskiego „O poprawie Rzeczypospolitej” i wykonaj nastepujace polecenia: a) Zaznacz definicje centralnego pojecia. b) Podkresl najwazniejsze tezy postawione przez autora. „Trzeba tedy, jak to ludzie wielcy uczeni w kazdej rozprawie uwazaja za rzecz konieczna, bysmy przede wszystkim okreslili istote i nature rzeczy, o której mamy mówis, i powołali sie na okreslenie jej przez tych, którzy te materie roztrzasali przed nimi. Okreslaja oni bowiem tak, ze rzeczpospolita to zgromadzenie i pospólnoss ludzka, zwiazana prawem, łaczaca wielu sasiadów, a ku zyciu dobremu i szczesliwemu ustanowiona. Nie nosi bowiem nazwy rzeczypospolitej jedna rodzina albo dom jeden. To jest rzecz prywatna i swoja ma nazwe mienia prywatnego i rodzinnego; na tym ona polega, ze rodzina i wszyscy domownicy razem zyja i wspólnie nad tym pracuja, co do zycia konieczne. Ten, kto tam pierwszy i władze ma nad rodzina, zwie sie ojcem rodziny. Z rodzin i licznych domów wsie powstaja, ze wsi zas i gmin

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

rosnie ta społecznoss obywateli, która nazywamy rzeczapospolita. ?e człowiek do takiego wspólnego obcowania i stowarzyszania sie wielce jest sposobny, pokazuje i rozum, i mowa. One bowiem powoduja wzajemna zyczliwoss ludzi, która jest szczególna wiezia tej tak szeroko rozciagajacej sie społecznosci; kto w niej zyje, wszystkie swe prace, checi, trud, pilnoss i skrzetnoss winien ku temu obracas, by wszystkim obywatelom działo sie dobrze i aby wszyscy mogli zys zyciem szczesliwym. Jest bowiem rzeczpospolita niby ciało stworzenia zyjacego, którego zaden członek nie słuzy tylko sobie samemu, ale i oko, i rece, i nogi, i inne członki pospólnie o siebie maja staranie i tak pełnia swe obowiazki, aby całe ciało miewało sie dobrze; gdy ono mianowicie ma sie dobrze, dobrze sie maja i one; gdy ono zas zle, musza bys uposledzone takze członki. I jak członek jakis, gdyby go od ciała oderwano, juz na imie swe nie zasługuje, bo ani zys, ani obowiazków swych pełnis niezdolny, jesli z ciałem niezłaczony, tak samo nikt z obywateli poza rzeczapospolita dorzecznie zys nie moze ani pełnis swych obowiazków.

Swiczenie VII Znajdz typowe błedy dotyczace tez w podanych fragmentach wstepów do prac uczniowskich: 1) Sny o Polsce i sady nad Polska zapisane w literaturze „Aby zagłebis sie w sens tematu tej pracy, rozpoczne od wyjasnienia pojes w niej zawartych. Sen dla ludzi wszystkich epok był oderwaniem sie od rzeczywistosci. Kładac sie spas po trudach dnia codziennego mogli sie oni oddas błogim snom. ?aden inny człowiek nie był w stanie im przeszkodzis. To własnie dlatego pisarze wszystkich epok przez sny swych bohaterów ukazywali recepte na szczesliwe zycie, a takze to, co chcieliby zmienis w ustroju panstwa. Zatem sen mozna rozpatrywas w dwojaki sposób: sen

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

jako nieodłaczny element spania, a takze sen jako marzenie, cos, co chcielibysmy, aby sie spełniło. Od wieków twórcy literatury polskiej borykali sie z problemami, które ich zdaniem mogły spowodowas upadek ojczyzny. Dzieki emocjom mogli przelas swe obawy, a takze towarzyszace im emocje na papier”.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Rozdział II Odpowiedzi do wybranych swiczen Swiczenie III Odpowiedz do swiczenia III moze wygladas np. tak: Jesli chce udowodnis, ze uczciwoss jest warunkiem otrzymania dobrej pracy; - Definicja: dobra praca to taka praca, w której czuje sie dobrze i zyskuje szacunek dla siebie, przebywajac wsród ludzi godnych, o ugruntowanych zasadach etycznych; Jesli chce udowodnis, ze uczciwoss nie jest warunkiem otrzymania dobrej pracy; Definicja: dobra praca to taka praca, w której zarabia sie duzo pieniedzy (a przeciez czesto sie zdarza, ze uczciwi ludzie nie zarabiaja bardzo duzo). Jesli chce udowodnis, ze romantycy musza zginas; Definicja: romantycy to osoby nieprzystosowane w społeczenstwie, skłócone z rzeczywistoscia, niezdolne do czynu.

do

zycia

Jesli chce udowodnis, ze romantycy nie musza zginas; Definicja: romantycy ludzkiego postepu.

to wizjonerzy

planujacy przyszłoss, autorzy

Swiczenie IV Odpowiedz do swiczenia IV moze wygladas nastepujaco: Temat: Wiernoss i zdrada w decyzjach moralnych bohaterów literackich. Decyzje moralne nie zawsze musza bys łatwe i jednoznaczne. Dlatego własnie zdarza sie, ze bohaterowie naszych lektur uciekaja do swiata fantazji, wyobrazajac sobie kraine bez trosk i problemów, w której

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

zrozumiałe i piekne. Niestety, to tylko złudzenia. W rzeczywistosci człowiek jest zmuszony podejmowas wiele decyzji. Czasem zadaje sobie pytanie: „bys wiernym czy zdradzis?”. Wiernoss jest rozumiana jako posłuszenstwo, oddanie. Zdrada moze bys złamaniem przysiegi (np. małzenskiej), jej skutkiem jest m.in. utrata zaufania. Zazwyczaj wiernoss prowadzi do szczescia bohaterów literackich, a zdrada wiedzie ostatecznie do ich kleski. Nie zawsze jednak mozemy jednoznacznie stwierdzis, ze jest ona czyms złym i niesie z soba jedynie negatywne skutki. Niektórzy bohaterowie czynia zle, aby osiagnas szczytny, wyzszy cel. a)Twierdzenia wazne dla realizacji tematu; b) Tłustym drukiem – definicje. Ad b) Własciwie prawie cały zacytowany wstep składa sie z twierdzen. Nie wszystkie jednak maja jednakowa wage w stosunku do realizacji tematu. To, ze człowiek podejmuje w zyciu wiele decyzji i ze nie zawsze sa one proste, jest czyms oczywistym. Twierdzenie, ze zdrada nie popłaca, a wiernoss prowadzi do szczescia, mozna juz zaczas udowadnias. Najciekawsza i najbardziej szczegółowa jest jednak teza, ze zdrada jest niekiedy usprawiedliwiona wyzszymi celami i moze wówczas niess dobre skutki. Swiczenie V Odpowiedz do swiczenia V moze wygladas tak, jednak ocena wagi argumentów ostatecznie nalezy do Ciebie: b), a), d), c). Swiczenie VI Odpowiedz do swiczenia VI

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

„Trzeba tedy, jak to ludzie wielcy uczeni w kazdej rozprawie uwazaja za rzecz konieczna, bysmy przede wszystkim okreslili istote i nature rzeczy, o której mamy mówis, i powołali sie na okreslenie jej przez tych, którzy te materie roztrzasali przed nimi. Okreslaja oni bowiem tak, ze rzeczpospolita to zgromadzenie i pospólnoss ludzka, zwiazana prawem, łaczaca wielu sasiadów, a ku zyciu dobremu i szczesliwemu ustanowiona. Nie nosi bowiem nazwy rzeczypospolitej jedna rodzina albo dom jeden. To jest rzecz prywatna i swoja ma nazwe mienia prywatnego i rodzinnego; na tym ona polega, ze rodzina i wszyscy domownicy razem zyja i wspólnie nad tym pracuja, co do zycia konieczne. Ten, kto tam pierwszy i władze ma nad rodzina, zwie sie ojcem rodziny. Z rodzin i licznych domów wsie powstaja, ze wsi zas i gmin rosnie ta społecznoss obywateli, która nazywamy rzeczapospolita. l) ?e człowiek do takiego wspólnego obcowania i stowarzyszania sie wielce jest sposobny, pokazuje i rozum, i mowa. 2) One bowiem powoduja wzajemna zyczliwoss ludzi, która jest szczególna wiezia tej tak szeroko rozciagajacej sie społecznosci; 3) kto w niej zyje, wszystkie swe prace, checi, trud, pilnoss i skrzetnoss winien ku temu obracas, by wszystkim obywatelom działo sie dobrze i aby wszyscy mogli zys zyciem szczesliwym. Jest bowiem rzeczpospolita niby ciało stworzenia zyjacego, którego zaden członek nie słuzy tylko sobie samemu, ale i oko, i rece, i nogi, i inne członki pospólnie o siebie maja staranie i tak pełnia swe obowiazki, aby całe ciało miewało sie dobrze; gdy ono mianowicie ma sie dobrze, dobrze sie maja i one; gdy ono zas zle, musza bys uposledzone takze członki. I jak członek jakis, gdyby go od ciała oderwano, juz na imie swe nie zasługuje, bo ani zys, ani obowiazków swych pełnis niezdolny, jesli z ciałem niezłaczony, tak samo 4) nikt z obywateli poza rzeczapospolita dorzecznie zys nie moze ani pełnis swych obowiazków. a) Definicja została zaznaczona tłustym drukiem. b) Tezy sa podkreslone i ponumerowane.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Swiczenie VII Odpowiedz do swiczenia VII l) Sny o Polsce i sady nad Polska zapisane w literaturze Sen dla ludzi wszystkich epok był

oderwaniem

sie

od

Kwantyfikator wiekszy;

rzeczywistosci. Kładac sie spas po trudach dnia codziennego mogli sie oni oddas błogim snom. ?aden inny człowiek nie był w stanie im

Kwantyfikator wiekszy;

przeszkodzis. To własnie dlatego pisarze wszystkich epok przez sny

Kwantyfikator wiekszy;

swych bohaterów ukazywali recepte na szczesliwe zycie, a takze to, co chcieliby

zmienis

panstwa.

Zatem

w sen

ustroju mozna

rozpatrywas w dwojaki sposób: sen jako nieodłaczny element spania, a takze sen jako marzenie, cos, co

Oczywistoss;

chcielibysmy, aby sie spełniło. Od wieków twórcy literatury polskiej borykali sie z problemami, które ich zdaniem mogły spowodowas upadek ojczyzny. Dzieki emocjom mogli przelas swe obawy, a takze towarzyszace im emocje na papier”.

Ogólniki;

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

CZESS IX Posłowie dla dociekliwych Rozdział I „Dobre wypracowanie” a rozprawka i esej Zauwazyłes

juz

pewnie,

ze

„Dobre

wypracowanie”

w proponowanej przeze mnie formie ma pewne cechy rozprawki. Wiele przemyslen prowadzacych do metody uczenia „dobrego wypracowania” zawdzieczam programowi Fundacji im. Stefana Batorego „Debaty szkolne”. Debata to publiczne wystapienie, w którym strony roztrzasaja argumenty za i przeciw w stosunku do omawianego tematu. Mozna wiec powiedzies, ze debata jest czyms w rodzaju „mówionej rozprawki”. Henryk Galle w swojej praktycznej „Stylistyce i teorii literatury” z 1917 roku, zaliczajac pieknie rozprawe do „prozy rozumujacej”, proponuje jej nastepujaca definicje: „Rozprawa jest to stwierdzenie słusznosci lub niesłusznosci jakiejs mysli za pomoca rozumowania”. W niektórych współczesnych podrecznikach, na zasadzie kontrastu do zapisanej wyzej definicji, podaje sie, ze esej, w odróznieniu od rozprawy, nie musi zawieras rozwiazania problemu. Esej był w ostatnich latach forma dopuszczona do zastosowania w trakcie matury. Jednak z racji jego cech, m.in. z powodu koniecznosci wykazania sie ucznia szeroka wiedza na tematy kultury, pozostał on gatunkiem niestosowanym powszechnie, raczej elitarnym. Poradnik „Dobre wypracowanie” nie zawsze odwołuje sie do rozprawki w czystej formie, gdyz charakterystyczne dla niej było zawsze gromadzenie argumentów. W ksiazce tej poprzestawałam niekiedy na powtarzaniu w rozwinieciu tez, niemajacych wyraznych cech twierdzenia wspierajacego. Mogło ono jedynie rozwijas wstepne twierdzenia lub je powtarzas.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Jesli jednak „Dobre wypracowanie” czesciowo odwołuje sie takze do rozprawki, to uczy konstruowas tylko jeden z jej typów. W teorii szkolnej funkcjonuje wiedza na temat istnienia co najmniej dwóch wersji tego gatunku: wariant pierwszy ma zawieras gotowa odpowiedz, do której dobieramy argumenty, drugi zas ma przedstawias watpliwosci, których rozwazanie nie zawsze prowadzi do rozwiazania problemu. Typy rozprawki (wg Michała Kuziaka, Sławomira Rzepczynskiego): 1) Zawierajaca rozwiazanie problemu, gotowa odpowiedz, do której dobieramy argumenty; 2) Przedstawiajaca watpliwosci, odwołujaca sie do argumentów, które nie zawsze doprowadzaja do rozwiazania problemu. Ten drugi typ rozprawki pominełam całkowicie w ksiazce z czterech powodów. Po pierwsze zadania nowej matury zakładaja podanie przez ucznia jasnych rozstrzygnies. Po drugie typ ten w przeszłosci był moim zdaniem gorzej oceniany przez polonistów. Po trzecie z mojej praktyki wynika, ze uczniowie szybciej swicza umiejetnosci, gdy maja podany jeden tylko klarowny schemat i wzór. Gdy ten schemat zostanie przyswojony, reszta zalezy od ich twórczej inwencji. Po czwarte jestem przeciwnikiem rozprawki nierozwiazujacej problemu, poniewaz moim zdaniem taki typ nie moze istnies z racji swojej sprzecznosci z definicja tego gatunku. Rozprawa - jest to stwierdzenie słusznosci lub niesłusznosci jakiejs mysli lub szeregu mysli za pomoca rozumowania (Henryk Galle, Stylistyka i teoria literatury). Rozprawka – to uproszczona, krótka rozprawa szkolna. „Dobre wypracowanie” – odwołuje sie do jednego z typów rozprawki, ale poprzestaje niekiedy na powtarzaniu w rozwinieciu tez, niemajacych wyraznych cech twierdzenia wspierajacego, czyli argumentu (a własciwie jego czesci, bo argument składa sie z tezy i dowodu).

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Esej

rózni

sie

od

rozprawki

m.in.

koniecznosci rozstrzygniecia problemu.

brakiem

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Rozdział II „Dobre wypracowanie” a stara matura i aktualne wypracowania szkolne Chociaz „stara matura” zaczyna juz nalezes do przeszłosci, to aktualna pozostaje praktyka pisania wypracowan szkolnych, oparta o zasady obowiazujace przy ocenianiu starej matury. Prezentujac tabele oceniania prac pisemnych, stworzona przez Emilie Kuczynska, postaram sie udowodnis, ze „Dobre wypracowanie” uczy pisas zgodnie z zasadami sztuki. Ustalone przez Emilie Kuczynska kryteria oceny wypracowania były stosowane powszechnie w pomorskich liceach przy sprawdzaniu starej matury. Zgodnie z ta propozycja, nauczyciel wystawiał kazdej pracy dziewies ocen. Były to stopnie za: 1) wnikliwoss omówienia tematu, 2) porównanie ilosciowe tekstu pracy i tematu, 3) warstwe faktograficzna, 4) operowanie informacjami (poziom ogólnosci), 5) układ tresci i kompozycje wypowiedzi, 6) spójnoss logiczna tekstu, 7) sprawnoss jezykowa, 8) ład stylistyczny oraz 9) grafie. Przyjrzyj sie przez chwile ocenianym elementom wymienianym w tabeli. Kryteria oceny pisemnych prac maturalnych z jezyka polskiego Emilia Kuczynska

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Wymagania na ocene

Dop

Dst

Db

Bdb

Cel

1. Opracowanie tematu

Przynajmn iej czess tematu została omówiona

Znaczna czess tematu (niekonieczn ie najistotniejsza ) została omówiona

Istotna czess tematu została omówiona wystarczajaco

Wszystkie aspekty (czesci) tematu zostały omówione wystarczajaco

Temat jest omówiony wystarczajaco i pogłebiony lub poszerzony

2. Porównanie ilosciowe tekstu pracy i tematu

Przynajmn iej czess tekstu wiaze sie z tematem

Znaczna czess tekstu wiaze sie z tematem

3. Zawartoss informacji

Przynajmn iej istotne informacje dotyczace tematu sa prawdziwe

Przynajmn iej istotne informacje sa prawdziwe, nie ma razacych przekłaman w całej warstwie faktog rafi czn ej

Wszystkie informacje sa prawdziwe i juz wystarczajace do rozwin iecia tematu w jego istotnej czesci

Wszystkie informacje sa prawdziwe, zaznacza sie celowa ich selekcja i jednakowy pozio m ich szczegółowosci

Wszystkie informacje sa prawdziwe, zaznacza sie rozległoss wiedzy autora i zdolnoss do samodzielnych poszukiwan

4. Pozio m ogólnosci

Przynajmn iej została podjeta próba wnioskowania i uogólniania na podstawie przytoczonych informacji

Przynajmn iej czess informacji prowadzi do trafnych wniosków i uogólnien

Wnioski i uogólnienia sa poprawne i wyraznie zwiazane z tematem pracy

Dobór informacji został podporzadkowany strukturom pojeciowy m, zgodnym z tematem pracy

Zaznacza sie wysoki pozio m ogólnosci pracy i swobodne operowanie pojeciami z zakresu wskazanego w temacie pracy i szers zego (np. z filo zofii, psychologii, estetyki etc.)

5. Układ tresci

Przynajmn iej została podjeta próba porzadkowan ia informacji

Tress została uporzadkowana przynajmn iej według kryteriu m prostego (np. autorskiego, chronologicznego etc.)

Tress została uporzadkowana według kryteriu m problemo wego (tematycznego)

Tress została ujeta problemo wo, czesci tekstu pozostaja w nalezytych proporcjach

Tress została ujeta problemo wo, zaznacza sie swiadomy zamysł ko mpozycyjny (np. wyodrebnianie rozd ziałów, rama ko mpozycyjna etc.)

6. Spójnoss tekstu

Przynajmn iej istnieja zwiazki logiczne mied zy poszczególnymi obszarami tresci

Zwiazki logiczne mied zy obszarami tresci zostały zaznaczone przynajmn iej bez wiekszych błedów lub opuszczen

Posługiwanie sie znakami nawiazania, zespolenia, przeciwienstwa tresci etc. jest juz wystarczajaco poprawne

Wyrazanie róznych zwiazków mied zy poszczególnymi obszarami tresci jest za kazdy m razem fortunne

Posługiwanie sie rózny mi znakami spójnosci tekstu jest poprawne, swobodne, utrzy many został tok dyskursywny lub inna wy zsza struktura wypowiedzi

Cały tekst pracy wiaze sie z zadanym (wybrany m) tematem

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

7. Jezy k

Nie ma błedów jezykowych powszechnie uwazanych za razace

Pozio m poprawnosci jezyko wej jest juz wystarczajacy (tzn. nie ma uporczywie powtarzajacych sie błedów w ilosci i jakosci wskazu jacej na ich systemowoss)

8. Styl

Nie ma błedów stylistycznych powszechnie uwazanych za razace

Zaznacza sie jednolitoss stylu w cały m tekscie pracy, nie ma powazniejszych błedów stylistycznych

9. Grafia

Nie ma błedów swiadczacych o nierespektowaniu wielu podstawowych zasad; nie ma uporczywych błedów interpunkcyjnych w prostych konstrukcjach składniowych

Nie ma powazniejszych błedów ortograficznych (moga pojawias sie w ortogramach powszechnie uznawanych za trudne lub niejednoznaczne), nie ma prostych błedów interpunkcyjnych (moga pojawis sie w sko mplikowanych konstrukcjach składniowych)

Pozio m poprawnosci jezyka jest nie gorszy niz we wszystkich pierwszych redakcjach wypowiedzi p isemnych (tzn. mogły sie pojawis łatwe do usuniecia niedoskonałosci w budowie dłuzszych zdan lub niefortunnosci słowniko we i frazeo logiczne, ale nie błedy

Wyrazna jest zamierzona koncepcja stylistyczna, juz wystarczajaco trafna, dopuszczalne drobne niezrecznosci, ale nie błedy

Nie ma błedów ortograficznych i interpunkcyjnych w ilosci i jakosci wskazu jacej na ich systemowoss w pisowni autora

Koncepcja stylistyczna jest trafna, zgodna z tematem pracy, bez usterek

Nie ma błedów ortograficznych i systemowych błedów interpunkcyjnych, zaznacza sie umiejetnoss stosowania interpunkcji specjalnej w skomplikowanych konstrukcjach składniowych

Spróbuje omówis teraz niektóre aspekty kryteriów stawianych pracy pisemnej przez Emilie Kuczynska. Sadze, ze były one opracowane bardziej wnikliwie niz rozwiazania, przyjete obecnie przez Centralna Komisje Egzaminacyjna. 1. Wnikliwoss omówienia tematu – to wziecie pod uwage wszystkich elementów tematu, a pózniej ułozenie do nich jak najwiekszej liczby tez. Twierdzenia stanowia „omówienie tematu w róznych aspektach”. Gdybys opracowywał temat „Wina i kara w zyciu bohaterów literackich” i pominał całkowicie element kary, skupiajac sie na winie (albo uczynił odwrotnie), wówczas nalezałoby uznas, ze nie cały temat został omówiony. 2. Porównanie ilosciowe tekstu pracy i tematu dotyczy sprawdzenia, czy cała praca wiaze sie z tematem. Mogłes przeciez swietnie omówis cały temat

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

obrazu meczenstwa narodu

polskiego

w

III

czesci „Dziadów”,

ale

w zakonczeniu dodas fragment o psie Fafiku i wówczas nalezałoby uznas, ze te dywagacje nie pozostaja w uzasadnionym zwiazku z tematem. 3. Przy ocenie warstwy faktograficznej nie liczy sie wyłacznie zasób wiedzy autora, ale takze jej celowe uzycie. Ma ona bys wystarczajaca do rozwiniecia tematu w jego istotnej czesci, czyli zilustrowas dostatecznie wymyslone przez nas twierdzenia. Twój temat wypracowania nie brzmi przeciez: „Napisz wszystko, co wiesz...”. Dobieramy materiał precyzyjnie do twierdzen. 4. Operowanie informacjami, poziom ogólnosci – to nic innego, jak ocena za nasza „konstrukcje budowli”, czyli niosace temat tezy. Ocene bardzo dobra otrzymuje sie za to, ze „informacje sa wyraznie podporzadkowane zdaniom uogólniajacym, budujacym strukture pojeciowa tekstu”. Mozna powiedzies to inaczej – argumenty wraz z dowodami (w naszym wypadku sa to przykłady z literatury) sa dobrane do twierdzen (tez) i im podlegaja. To kryterium oceny bardzo mocno wiaze sie z nastepnym. 5. Układ tresci, kompozycja wypowiedzi – zwrós uwage na to, ze ceniony jest układ problemowy tekstu, czyli oparcie go na konstrukcji twierdzen i podporzadkowanie im przykładów. Tymczasem ulubionym „sposobem” uczniów na wypracowanie jest zastosowanie układu chronologicznego, czyli streszczenie po kolei wszelkich znanych utworów, kojarzacych sie z tematem. 6. Spójnoss logiczna tekstu – dotyczy „sklejenia” wszystkich czesci pracy – wymaga sie przynajmniej ogólnego zaznaczenia zwiazków logicznych miedzy czesciami pracy. Ideałem byłoby zawsze poprawne zastosowanie znaków spójnosci. Zwrós uwage na to, ze i tu do otrzymania najlepszej oceny, czyli celujacej, wymaga sie, aby cały tekst organizowała „wyzsza struktura logiczna”. To znowu odniesienie do tez budujacych tekst i zaznaczenia połaczen

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

logicznych miedzy głównymi twierdzeniami. Wskazuje sie nawet na to, jakie moga to bys zwiazki logiczne – nawiazania, wynikania, przeciwienstwa. 7, 8., 9. – to oceny dotyczace sprawnosci jezykowej autora. Nawyki jezykowe zdobywasz latami i sadze, ze nie jestes w stanie nagle, pod wpływem jednego przeczytanego poradnika, zmienis tych starych przyzwyczajen. Dlatego zagadnienia poprawnosci jezykowej nie wchodza w skład zagadnien tej ksiazki. Jeszcze raz zwrós uwage na to, ze dobre twierdzenia konstruujace prace, zapewniaja pozytywna ocene za wiekszoss elementów rozpatrywanych przez nauczyciela w wypracowaniu.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Rozdział III „Dobre wypracowanie” a nowa matura „Dobre wypracowanie”

odpowiada wszystkim wymaganiom,

stawianym na maturze ustnej w jej zmodernizowanym formacie. Główna czess planu prezentacji ucznia zawiera przeciez nastepujace punkty: Ramowy plan wypowiedzi: 1. Okreslenie problemu, 2. Kolejnoss prezentowanych argumentów (tresci), 3. Wnioski. Przez okreslenie problemu nalezy prawdopodobnie rozumies postawienie problemu badawczego i zdefiniowanie pojes. Jesli pracownicy Centralnej Komisji Egzaminacyjnej okreslili argumenty jako tresci, to mieli przez to prawdopodobnie na mysli element argumentu, jakim jest dowód (tu: przykład z literatury badz sztuki). Przez wnioski rozumieja oni najwyrazniej tezy, czyli twierdzenia ogólne. Wszystkie te elementy nauczysz sie konstruowas, gdy zastosujesz sie do rad zawartych w tej ksiazce. Jesli idzie o egzamin w czesci pisemnej, to autorzy zadan nie wskazuja na to, jaka forme wypowiedzi powinien zastosowas maturzysta. Jednak model odpowiedzi i schemat oceniania zawarty w informatorze dotyczacym nowej matury, wskazuje

na

wielka

przydatnoss

zastosowania

tu

rozprawy

i odwołujacego sie do niej „dobrego wypracowania”. Egzaminatorzy kazdorazowo jako wnioski wskazuja konkretne twierdzenia, których podania nalezy oczekiwas od ucznia. Trudno byłoby zastosowas do zadan nowej matury esej, gdyz z definicji jest to gatunek niewymagajacy jasnych rozstrzygnies. Odnosnie kompozycji ocenia sie m.in. jej spójnoss wewnetrzna, przejrzystoss i logike. Wszystkie te warunki spełnia własnie rozprawka oraz „dobre wypracowanie”.

Dobre wypracowanie – Elzbieta Banecka

Istnieje jednak podstawowa róznica miedzy kształtem „dobrego wypracowania” a forma nowej matury. W „Informatorze” tezy okresla sie jako „wnioski”, co sugeruje, ze powinny pojawis sie one raczej na koncu wypowiedzi. Tak jednak nie jest. Oceniajacy zazwyczaj nie biora pod uwage miejsca, w którym sie one pojawiły. Poniewaz w czesci pisemnej nowej matury ogranicza sie bardzo miejsce wypowiedzi, uczniowie dla ekonomii nie powtarzaja zadnych elementów pracy. Jesli wiec tezy umieszcza jako „wnioski” w zakonczeniu pracy, to co powinni umiescis we wstepie? – Jednym ze stosowanych wyjss jest napisanie czegos o autorze w powiazaniu z cytowanym dziełem lub czegos o róznych kontekstach lektury. Zawsze moze uda sie trafis w jakis pomysł egzaminatora. Wydaje sie, ze z konstrukcji kluczy z odpowiedziami do nowej matury wynika, iz egzaminatorzy nie przewidzieli dotad jasno oczekiwan wobec wstepu do wypracowania. Mam nadzieje, ze zmieni sie to w niedalekiej przyszłosci.