rtililil llllill lil lillllllllll illlillllllll 2 Wyp 74 ul.Anielewicza
'
67410032013
Dieter l\ohlen
Prawo mr\rborcze i system parffiny .'ęj]E{#$ą jt.$$}.s"$"ff {,]B e,ix &$fl-]p }tąilHYil$ € *ą.v ą'&l}.
Wvł{ł'llĄ n i qlł1ą{l h łłŁl !]',łllvł: ${] F*{} i 'Ą *{
Ętuł oryginału: Wahlrechtund Parteiensystem' Zur Theorie der Wahlsysteme Tlumaczenie: RobertAlb erski (Przedmowa, rozdz. I, podrozdz.7.1, 7.2.1, 7.2.2,7.4) Jącek Sroka (rozdz.2, 4, 6, 8, podrozdz.7.2.3,7.2.4,7.5) Zbigniew Wtktor(rozdz. 3, 5, 9, podrozdz.7.3)
Spis treści Wstęp do wydania polskiego
t5
Konsultacja przekładu:Jącek Haman
Przedmowa
T9
Koordynacjaprac redakcyjnych:Łukasz Żebrowski
1. Znaczenie, pojęcie i funkcje wybor w 1.1.PojęciewyborÓw |.2' ZnaczęniewyborÓw 1.2.1.Wyboryw pluralistycznychdemokracjach. 1.2.2.Wyboryw systemachnierywalizacyjnych. 1.2.3.Wyborywsystemachautorytarnych . .*. . .. . .. l.3. FunkcjewyborÓw ... j.. 1.3.1.FunkcjewyborÓw rywatizacyjnych . . 1.3.2.FunkcjewyborÓwnierywa|izacyjnych' 1.3.3.FunkcjewyborÓw semirywalizacyjnych 1.4.Wyboryw okręsachprzej.ściowych . .' .
Kcrrckta:Iwonna Tytułdotowany
Sportu
+r\ ' !r
-7,
ISBN 83-7383-1 30-4 ,.o
'Ń\
rIr- 91.
Copyright @ 2004 by Verlag Leske + Budrich GmbH, Opladen
o. n.ffib$#}$$ń$ff ff'##l;ff h.zo.
85i: ..,*:l: l,:,,:,-;,
Wydawnictwo Naukowe ,,Scholar''SpÓłka z o.o. ul. Krakowskie Przedmięście62, 00.322 Warszawa tel^lfax828 95 63,826 59 21,828 93 91 działhandlowy: 828 95 63,826 59 21,828 93 9l węw. l05' 108 e-mail:
[email protected];
[email protected] http ://www.scholar.com.pl Sprzedaż rrysyłkowądla odbiorcrÓw indywidualnych prowadzi Księgamia Naukowa RESURSA ul. Krakowskie'PrzedmieŚcię 62, 00-322 Warszawa tęl./fax022 828 18 16 e-mail:
[email protected]. pl http ://www.resursa.com.pl Wydanie pierwsze Składi łamanie:WN ,,Scholar',(Jerzy Łazarski) Druk i oprawa:Paper & Tinta, Warszawa
^2,5
24 26 26 28 28 29 30 32 JJ
2. Prawo wyborcze. Przesłanki, przebieg i następstwa
roztrlowszechnienia się demokraĘcznego prawa wyborczego 2.l. Prawo wyborczę a demokraĘzacja . ' 2.f . Zasady prawa wyborczego . 2.3. Proces tworzenia się demokratycznego prawa wyborczęEo ' . . . 2.4' Przy cryny i konsękwencje rozpowszechnienia się pr aw aw ybo rczeg o ... . ..
35
35 39 47
3. Systemywyborcze a systemypartyjne: wprowadzenie do problemaĘki 3.l. Pojęcia podstawowe
3.2. Systemywyborcze: podstawowezagadnieniai załozęniabadawcze 3,2,|, Znaczęnie systemÓw wyborczych
3.2'2' W jakimkięrunkudziałająsystemywyborcze? 3 '2.3. Jak są oceniane oddziaĘwania systemÓw wyborczych? 3'2'4, Załoileniabadawcze
53 53 54 54 57 59 60
Spis treści
3.3.Systemyparryjne 3.3'1. Pojęcie i znaęzęnię 3,3,2.Założeniabadaw czę i typologie
3.3.3.Oceny 3.4. PorÓwnawczaana7izasystemÓw wyborczych: ogÓlnie o zadaniachi zał'ożęniar,h b adawcn1ch pTacy . 4. SystemaĘka wyborrÓw I: techniczne elemenĘ system w wyborczych 4,|. Podziałnaokręgiwyborcze
4. 1.1. RÓwna cn1 nierÓwna reptezentacja 4.1.2. GerrWandering 4. 1'3. Wielkośćokręgu wyborczego a proporcjonalność wyborÓw 4,I,4, Poziomy podziałuna okręgi wyborcze 4. 1.5. Regiona|nę nÓżnicowania wielkości okręgÓw wyborczych 4. 1.6. Wielkośćokręgu wyborczego a stosunek wyborcy - t eprezentanci 4.2, Ubieganie się o wybÓr 4.2.1. Fotmy list wyborczych
4,2.2.Zblokowywanielist 4.3.oddawanie głosÓw 4.4,o cena tÓ żnych form ubiegania się
o wybÓr i sposobÓw oddawałriagłosu 4.5. Agregacja głosÓw
4.5.1.Progiustawowe
4.5.2. ReguĘ decydowania 4.5.3. Mętoda największy ch|iczb 4.5.4. Metody kwotowę
4.5.5.Systemproporcjimatematycznych (Hare-Niemeyer)
4.5.6. Poziomy agregacjigłosÓw 4.6.Ana|iza systemÓw wyborczych i ich konsekwencii:
podsumowanięi wnioski
5. SystemaĘka wyborrÓwII: nTbory większoś ciowe i rvybory p roporcjonalne. Klasyfikacja i wartościowaniesystem w wyborczych 5.1. Problemy definicyjne i klasyfikacyjne . . . 5.2. o regułach rczstzy gania i zasadach rcpr ezentacji
,|
Spis treści oz OJ
63 68 70
t) -74
7s
78 80 86 87 90 9L 91 94 95 vt
99 99 102 103 tu5 109 113 TI6
119 tt9 I2?
5.3.Czym sąwyborywiększościowe' czym sąwybory proporcjonalne? . ..
r29
5.4. o poliĘcznychkonsekwencjach regułrozstrzygania. 132 5.4.1. PolitycznękonsękwencjereguĘmajoratu 5.4,f, Po|itycznekonsekwencjeregułyproporcji 133 5.4.3.Politycznekonsekwęncjeregułmajoratui proporcji: porÓwnanie 134 5.5. ZasadyreptezentacjiwyborÓw większościowych i wyborÓwproporcjonalnychi ich beąpośrednie konsekwencje 137 5.6. Konsękwencje politycznewyborÓw większościowych i wyborÓwproporcjonaĘch: por wnanię . . . . . 139 5,6.1.Za|ętywyborÓw większościowych i wyborÓw proporcjonaĘch wg podejścia normaĘwnego 140 5.6.2,Za|eĘ i wady wyborÓw większościowych i propoĘonaĘch w ujęciuhistoryczno-emp iryczrlym 1,4f 5.6.3.Wnioski dla wartościowania i ana|iz:1 system w wyborczych 148 5.7, Krytenawartościowania systemÓwwyborczych 150 IJL
6. SystemaĘka rvybortÓw III: Ępy system w wyborczych, ich konselnvencje i ocena por wnawcza . . . . 6.1. Ępologia system w wyborczych 6,2. .wpy systemÓwwyborczycha proporcjonalność
6.3. Typy systemÓw proporcjonalnych a konsekwencje polityczne .
6.4. Kombinowanesystemywyborczę.Stnrkturai efgkty 6.5. Typy systemÓwwyborczychi funkcjewielowyrrriarowę. . . . . . 6.6. Binarnepor.ÓwnanieĘpÓw system w wyborczych na przykładzieNowej Ze|and1i 7. Systemy wyborcze w układzie regionalnym 7.1. Systemywyborcze w zachodnichparistwachuprzemysłowionych ... 7.1.1.Systemywiększościowę . '. ; 7.1.2.Systemyproporcjonalne . .. . 7,I.3, D ebaiynadreformamiwyborcąmi 7.2. Systemywyborczew Emopie Środkoweji Wscho
l)
/
161 174 179 181 185 190 193 193 194 L9s 206 2t5 222 222 ZZ4 Zfg
Spis treśct
t . J.
Spis treści
Systemywyborczęw AmeryceŁaciriskiej 7_,3 ,1. Prezydencja|izm, systęmywyborczei systemyparry]nę 7.3.2.SystemokręgÓwdwumandatowych. . . . . . . 7.3.3.Systemyproporcjonalne .... 7.3.4.SystemypaĘjne
,/.5)
236 238 247 248 261
7,3.5. Debatao ręformie
7.4.Systemywyborczew Afryce t. ) , Systemywyborczew Azii
8. Systemywyborczeposzczeglnych krajtÓw
8,7, Znaczęnie ana7izyposzczegl\nych systemÓw wyborczych . . . . 8.2. Welka Brytania (względnJwyto.y więtszos ciowe) 8,2,I.Podziałnaokręgiwborczę 8.2.2. Rozszęrzenie praw awyborczego ijego skutkipoliĘczne . . . . . . 8,2,3, Zasta1tięnielibęrałÓw przęz labrrrzyst w i powstanie systemu dwupaĘjnego . . . . 8.2.4. Konkurencjamiędzy partiami w systemie dwupaĘjnym 8,2.5. Załamaniesystemu dwupaĘjnego i jego skutki . 8,2'6. Dębatanad reformąi jej perspektywy , , . . 8.3' Francja (wybo.y większościowe) . . :, . . . 8.3.1. Absolutne wybory większościowew III Republice .. .. . 8.3.2. System wyborczy - środękdo władzy 8.3.3. Absolutne wybory większościowew V Republice 8.3.4.Reformy wyborÓw w latach 1985 i 1986: rozmiękczenie dwubiegunowęgo systemu partyjnego? .. 8.4. RepublikaWęimarska(czystewyboryp'opor"1o.,an;i ... . 8.4.1. Czyste wybory proporclonalne wedLg metody automaĘcznej 8.4.2, oddziałWaniaczysĘch wyborÓw proporcjonaĘch ... 8,4.3, Teza o winie wyborÓw propo'"jo''ui''y"t, iuupui"l, Republiki Weimarskiej 8.5. Republika Fędęralna Niemiec
(spersorralizowane wyboryproporcjonalne). . . . 8.5.1. Spersonalizowane wyborypioporcjonalnei reformy wyborcze 1949-1990
*1-czy ' i?T"łY.:'fT:.1*'::::'.w;f :: 8.5.3.PrÓg ustawowy
8.5.4.KonstrukcjadrugichgłosÓw
271 271 zt )
276 278 282 286 287 290 293 294 297 300 304 311 )tz )1 2
JIJ
Jlo
316 324 JJI
8'5.5. Nadwy żkamandatlw 8.5.6. Skutęcmo śći ocena spęrsonalizowanych systęmowproporcjonalnych . . . . 8.5.7. Klasyfikacja systemu wyborczego Republiki Federalnej . 8.5.8. Debata nad reformą i inicjatyvr.yreformatorskie . . . . .-. . 8.6.fliszpania (wybory proporcjonalne w okręgach wyborczych rÓżnej wielkości) . . . 8.6.1. Systemwyborczy 8,6,2. o ddział.ywaniawyborÓw proporcjonalnych w o kr ęgachrÓżnejwielk ości.... 8.6.3. ocęna systemuwyborczego i reformy . 8.7. klandia (SingleTransferableVote) . 8.7.1. Głosowaniei wykorzystaniegłosÓw 8,7.2. oddziaływaniapodziału na okręgi wyborcze 8.7.3. oddziałYwania metody oddawŃa głosÓw w skutęk um Ówwy b orczy ch.... 4 Inicjatywy reform 1.7 8.8.Ro sj a(segmentowy sy stem wy b orczy .. ).. . .. .... .. .... ... 8.8.1. Gęneza systemu wyb otczęgo 8.8.2. Struktura systemu wyb orczęEo 8.8.3. oddziaływaniasystemuwyborcżego 8.8.4.D ębata nad reform ą ...... 8.9. Węgry ftompensacyjny system wyb orcry) , 8.9.1.Genez as y stem uwy b otczęg l..... 8.9.2. Struktma kompensacyjnego systemu wyborczego 8,9.3. oddziaływaniewe.gierskiego systemuwyborczego . . . . . 8.9.4. ocenasystemuwyborczęgo
9. Systemywyborczei systemyparĘjne
9 )) / 339 340 343 345 346 346 348 351 352 354 357 359 :UO 361 362 363 369 369 370 372 373
379 9.l. Teoriademokracjii wybÓr systęmuwyborczego 380 9.1.l . Profile sprawności systemÓwwyborczych 38s 9.|,2. systomywyb orczęiuczestnictwow wyborach 388 ' 9.2. Systemwyborczyi systempartyjny 390 9.2.1. Systemywyborczei tworzeniewiększości 393 9.2.2.Systemywyborczei zmianarządu 39',l 9.2.3.Systemywyborczei proporcjonalność ... 402 9.3. Skutki systemÓwwyborczych:prawidłowości .... 404 9.3.l.,,Socjologiczneprawa"Duvergera 404 9.3.2. StatysĘczno-empirycznepotwierdzeniepraw Duvergera przezD.W. Raego 406 9.3.3. Nowe sformułowanie prawDuvergęraprzezSartoriego. . 407
10
Spis treści
Kontękstowę tezy o skutkach systemÓw wyborczych Systemy wyborcze i kontękst Systemy wyborcze jako zmięnnę za|eżnę Gęnęza i ręforma systemÓw wyborczych
411 413 423 4f4 429
Glosariusz
433
Literatura
449
Spis tabel Tabela 1. Znaczenie i funkcje wyborÓw Tabela f , DemokraĘzacja prawa wyborczego w 23 krajach OECD . Tabela 3. PnĘcypacja w wyborach w 23 krajach oECD w latach 1850-1999 Tabela4. Udział w Ęcitl po|itycmym w Trzecim Świecie (wybrane kraje) . . Tabela5. Liczba ludności/uprawnionychdo głosowdniana mandat w kilku wybranych laajach Tabela6. RozpiętośÓwielkości okręgÓw wyborczych (liczby mandatÓw)' wartościśrednie Tabela7. Ępy list wyborczych na świecie Tabela8. Połączenie form list wyborczych i sposobÓw oddawania głosu. . . . Tabela9. Progi ustawowe na Świecię Tabela10. Stosowanie metody najwięks7ych |iczb na świecie TabelaI l. Metody kwotowe spoĘkane na świecie Tabela 12. Metoda d'Hondta i system proporcji matematyczrtyclt _ porÓwnanie Tabela13. Zasada reprezentacji i system wyborczy. Konstytucyjnoprawne i ustawowe podstawy w 18 krajach zachodnioćuropejskich . . . . . . Tabela14. Relacja głosy _ mandaty w wybranych przypadkach Tabela15. Wybory większościowe i wybory proporcjonalne: skutki Ępowo.idealne w porÓwnaniu Tabela16. Relacja: głosy_mandaĘw Sri Lance w latach |965_|9,77 . . . . . . Tabela17. Ępologia systemÓw wyborczych
Tabela18. Wskaznikproporcjonalności i liczba partii w parlamencie Tabela19. Typy systemÓwwyborczycha dysproporcje. Wartości wskaznikÓwwg Raego,Gallaghera iLoosemore'a-Hanby'ego wwyborachw okresielg7g-19g9... . Tabela20. Funkcjei konsekwencj e trzechtypÓrv systemÓwproporcjonalnych w sześciu kajach. Tabela2l. Formy kombinacjispersonalizowanych systemÓwwyborczych . . . Tabela22. Głosyimandatywkombinowanychsystemachwyborczych ...' . Tabela23. Spełnianiepodstawowychfunkcjiprzez rÓzrreĘpy systemÓw wyborczych .. Tabela24. Systemywyborczew zachodnichparistwach uprzemysłowionych. Tabela25. Powszechneprawowyborczei wybory proporcjonalne - czas wprowadzenia. Tabela26. Systemywyborczew EuropieŚrodkoweji Wschodniej Tabela27.Mieszanesystemywyborcze. Tabela28. Fragmentaryzacja w mieszanychsystemachwyborczychw części większościowej i proporcjonalnej (Liczbapartii) '
29 4t 42 46 77 84 93 95 100 105 109 110 131 138 r4l t47
r73
|76
17g 18l l83 l84 lg9 197 208 216 225 f27
I2
Spis tabel i rycin
Tabela 29. Systemy wyborcze w Ameryce Łaci/rskiej Tabęla 30. Systemy wyborcze w Afryce Tabela 3 1. Wybrane systemy wyborcze w AĘce: teoretyczne efekĘ l rzeczywiste cechy systemÓw parĘjnych Tabela 32. Systemy wyborcze w Azji . Tabela 33. Zarys stadiÓw rozwoju brytyjskiego systemu parĘjnego od czasu demokatyzacji prawa wyborczego Tabela 34. Przeciętna liczba kandydatÓw na okręg wyborczy w Wielkiej Brytanii Tabela 35. Łączny udział głosÓw i mandatÓw konserwaĘstÓw i laburzystÓw w Wielkiej Brytanii Tabela 36. Wybory do brytyjskiej izby niższej |945_200| Tabela 3'7. Przegląd systemÓw wyborczych we Francji 1848_1993 Tabela 38. Wybory do francuskiego Zgromadzenia Narodowego z roku 1951, odrębnie wedfug zastosowanych systemÓw wyborczych. Tabela 39. oddziaĘw ania absolutnych wyborÓw większościowych w V Republice (uybory 1958-1981) Tabela 40. Wyniki wyborÓw do francuskiego Zgromadzenia Narodowego wedługabsolutnegosystemu większościowegol958-l98l . . . . . . Tabela 41. Rozkład głosÓw i mandatÓw w wyborach do francuskiego ZgromadzeniaNarodowego (proporcjonalnych) z roku 1986 . . . . . Tabela 42. Rozkład mandatÓw w wyborach do francuskiego Zgromadzenia Narodowego w roku l986 i symulacja ĘmikÓw tych wyborÓw przy zał'ozeniu obowią7ywania ordynacji z większościąbenvzględną. Tabela 43. Wyniki wyborÓw do francuskiego Zgromadzenia Narodowego w absolutnych wyborach większościowych 1988_2002 (%) . . . . . . Tabela 44. Wyniki wyborÓw do Reichstagu Tabela 45. Reformy systemu wyborczego do Niemieckiego Bundestagu . . . . . Tabela 46. Rozdział miejsc w 10. Niemieckim Bundestagu przy zastosowaniu rÓnychmetod oblicze . . . .. Tabela 47. Wyniki wyborÓw do Bundestagu (1949_1987) Tabela 48. Wyniki wyborÓw do Bundestagu (1990^2002) Tabela 49. Rozkład mandatÓw bezpośrednichwedfug partii 1949_|987 . . . . . Tabela 50. Rozkład pierwszych i drugich głosÓw napartie 1953_|987, . . .. . Tabela 5 l. Kombinacja pierwszych i drugich głosÓw w wyborach do Bundestagu 1963,1987 Tabela 52. Nadwyżka mandatÓw 19 49_2002 Tabela 53. Hipotetyczny wynik wyborÓw w 1980 r. według podzielonego na segmenty systemu wyborÓw. Tabela 54. Wybory do hiszpariskiej izby deputowanych 1977-2000 Tabela 55. Przykład obliczania głosÓw iprze|iczania ich na mandaty na podstawie oficjalnych wynikÓw wyborÓw w Irlandii Tabela 56. Zmiany irlandzkiego podziahl na okręgi wyborcze w latach 1923-1995
Spis tabel i rycin
241 250 f60 263 280 288 289 290 294 298 302 305 308
309 310 3t4 5r I
320 52t
330 JJJ
334 335 338 342 350 353 354
Tabela 57. Minimalna liczba głosÓw (procentowo) potrzebna do zdobycia danej liczby mandatÓw wedfug wielkości okręgÓw wyborczych. . . Tabela 58. Wybory do irlandzkiegoDall 1973-2002. . . . Tabela 59. Wybory do parlamentuw Rosji z 12 grudnia1993r. Tabela 60. Wybory do parlamentuw Rosji z 11 grudnia1995r. Tabela61. Wybory do parlamentu w Rosji z 19 grudnia 1999 r. . Tabela 62. Wybory do parlamentu na Węgrzech |99o-2002 ' Tabęla 63. MandaĘ większościowe,proporcjonalne i kompensacyjne w wyborach do parlamentu węgierskiego w roku 1990 Tabela 64. Mandaty większościowe,proporcjonalne i kompensacyjne w wyborach do parlamentu węgierskiego w roku 1994 Tabela 65. Mandaty większościowe,proporcjonalne i kompensacyjne w wyborach do parlamenfu węgierskiego w roku 1998 Tabela 66. System wyborczy a frekwencja wyborcza Tabęla 6.7' Wybory proporcjonalne jako no-effect-system . . . Tabela 68. Paradoks proporcji.
IJ
356 358 JOJ
366 367 373 375 376 376 389 416 431
Spis rycin Rycina 1. PrÓg procentowy i wielkośćokręu wyborczego . , , Rycina 2' Podział mandatÓw wg kryterium proporcjonalnego systemu wyborczego (d'Hondt) w okręgach wyborczych r Óż nejwi el k ości'.... Rycina 3. ReguĘ decydowania Rycina 4. Zasady reprezentacji, Ępy systemÓw wyborczych i konkretne systemy wyborcze.
82 85 l0 2 t62
Wstęp do wydania polskiego
W demokracjach probluny pm]wawyborczego nigdy nie ttacąna znaozeniu.Powszechne,rÓwne, bezpośrednie itajne plawo wyborcze, powiązane z regularnie, zgodnie z zasadami paristwa prawa przeprowadzanyrni wyborami, stanowi ptzecieżpodstawędemokracji.Wraz zpowołaniemdo Ęcia demokłaĘczny ch insĘrtucji i zapewnieniem p1ura1istyaznęgowspÓłzawodnictwa między partiami o sprawowanie władry nie znikają jednak kontrowersje doĘcząceprawa wyborczego. Przeciwnie, problerny prawa wyborczegosąna porządkudziennymdebatpolitycznych istanowiąprzedmiot inicj atyw zlnierzĄący ch do reform' Wymownym tego świadectwemsą spory o prawo wyboroze w Polsce. Od czasu ponownego zaprowadzetiademokracji ordynacjawyborcza do sejmunieprzerwaniepozostaje przedmiotemdebaty.Początkowo zdecydowarrosię na wybory niemal w pełniproporcjonalnei pozostawionopełną swobodęproporcjonalnej reprezerrtacji.WkrÓtce do wyborÓw proporcjonalnych wprowadzono progi, aby wspieraćkoncentrację zachowa wybor. czychi zmniejsryćrozdrobnieniesystemuparĘjnego. W toku da1szejdebaĘ aorazgłośniejsze stawĄ się głosyproponująceodejścieod wyborÓw proporcjonalnych w kierunku list zamkniętych i wprowadzenię pewręgo rodzaju spersonalizowanych wyborÓw proporcj onalnyoĘ w ktÓrych moż1i.W.koricu wy był wybÓr kandydatÓw (a nie tylko partii). zaczęto domagać sięwyborÓw większościowych.T1rmsamymz biegiem lat w postautorytarnej Polsce debatowano nad najwuiniejszymi alternatpvnymi systemami wyborczymi. Jakie punkĘ widzenia tzeba wziąć pod u\il/agęprry wyborze ktÓrejś z opĄ1,Z jednej strony ważlajest jakośćsystemuwyborczego, oogniana na podstawie r żnyohteoretyczrych kryteriÓw z drugiej stony liczą się j akich dostatazanamfunkcjonowanieposzczegÓlnych sysdoświadozenia' tomÓw. W niniejszej ptacy ukazane są obydwie drogi. W teoit z poszazegÓlnymi systemami wyb orcz1mi zuliązanesą okreś1one cechy oddziaływania: odzwięrcied1ająone - mniej lub bardziej proporcjonalnie- przekonania poltĘczne i interesy społeozeristwana poziomie parlamentarnyrn;
t6
Il/stęp do wydan.ia polskiego
sprzyjają- w mniejszyrn1ubwiększym stopniu- koncentracjigtosÓw wyborcÓw i mandatÓw w parlamenciew rękach niewielkiej hcźbj pafii; pozwalaj'ąna. mniej lub bardziej ścisłe- rwiązktmiędzy reprlientantami a rcptez entowanyni. Mo żnaprzyj ąć,,z e określonesystemy o ddziaŁają na bieg wydarzeriw danymki ęrunku.To, czy o czeklwane efektyzo stanąosi ągtięte, zaleĘ jednak odr żnych czynnlkćlwo zmiennej konfiguracji, charukterystycznejdla danego1r'taju czy okresu.Na tę zalełność iskazują doświadczęniazfunkcjonowaniem tego samegolub podobnych systernÓw wybotczychw r żnychkontekstachhistorycznych.otut"go *,żn"jes| aby wziąć pod uwagęnie tylko cechy o ddziaływaniarÓznych systernÓw wyborczychwteoni,|ecztakżer6ŻnedoświadczeniakonkretnychWaj6w,zsxliązane z ftulkcjonowanierndanegosystemuwyborczegowokreślonym kontekście.Trzeba więc uwzględnić warunki, ktÓre wpĘwają nakształt doświadczęndanegokraju w fimkcjonowaniu i reformowaniuobowią7uJ ącego wnim systernuwyb orczęgo'Wiedzao systemachwyborczych i uzasadnieniepru1r1ęciaolcreślonegorozitązatiaczetpiąztć nychnÓdeł,ktÓrewskrÓciemoźnasprowadzićdo teorii i empirii. Jeśliktośzdecyduje się na takie podejścte łącząceteonęz empirią będzie musiałpo pierwsze uznaÓ, że id,ea7nysystem wyborczy nie istlrieje, a po dnrgie' że sprawnefimkcjonowanie danego systunu w jakimś kraju wcalę nie musi sięprzekładaćna sprawne jego działarttegdzie iidziej. Wuhry j est kontekst. D ecyzja o przyj ęciu jakiegośrozłwązaniapowinnaiyć rozważatawłaśnie w odniesieniu do kontękstu'Dlatego ticzyiięptzede wszystkim charaktetystycznadla danegokraju konfiguracja od ktÓ""v""ir.ow rych za|eżąskutkioddzi aŁywaniasystemÓw wyborczych, i dośwludczenia tego kraju. W ksią7ce wyborcze i systemparĘjny'' postawiłemsobie za cel, 'Prawo aby wszystkim z ainteresow anym polityką dostarczyć w iedzy niez-b ędnejdo świadomego ronlłażariasystemÓwwyborczych wteorii i p'aay"". oo a.batna terrtematdochodzi ciąg1ena nowo, właściwieniezaiężnieodj akości obowiązującegosystemuwyborczego, J ako żeczęStoprzy cTwniedostatkÓw demokraĘcznegoformułowania woli i podatnos"iłu*go t'u; u na rządzenieupatrujesięw systemiewyborcązm' pruy czymwychodzi iięzzatożenia'iż wtaz z reformą systernu wyborczego da się rÓwni eż zaraiziÓ tym mankamerrtom' jaki jestruecrywisĘwpĘw systemuwywartotu wyjaśnić, borczego na obserwowane zjawiska. Niniejsza ptaca zwtaca uwagę na to'iż od systemÓw wyborczych zależywiele,lecz nie wszystko. Wysokie miejscew rankingutematÓwpodejmowanychw debatacho reformie systemy wyborcze zawdzięczająprzeświadczeniu, iz w porÓwnaniu zinn\rmr
Wstę do wydania polskiego
t7
czynnikami łatwoj e zmteniĄ a skutki takich zmianod razu montaocenić. Często jednakjuż sama ana|izapruyczyndanego stanvtzęcz! okazu;esię błędna.Systemywyborcze częśclejwynikajązistniejących stosunkÓwpoIiĘcznych, niż decydująoich kształcie.W relacji systemwyborczy a system p arĘjny, w ktÓrej z rc gl y Ę1ko systemowi wyb orczemu prrypisuj e si ę rolę zmiennej niezależnej,obydwa fenomenymogą wzajemnie d1asiębie stanowicprzyczqęi skutęk.Ponadtouksztuitorvun.,y,i.rny paĄ,jne nie poddają się łatwosocjotechnicznejingerencji. Gdy będziemypamiętaćo tych koncepcjach,każdadebatatylkona qzm zyska.Moze się też okazać,że obowiąn,ljącysystem wyborczy jestlepszy niżproponowanynowy, częstowzorowany n arozwiązaniachstosowanych za granicą.Warto stawiaćna systemywyborcze, kt6re możnadostosować do warunkÓw i wymogÓw danego kraju. Nie chodzi ani o najlepsz'y czy ,prawdziwy" system wyborczy, ani o proste przeniesienieiat
Przedmowa
Prezentowanakstążkatraktujenie tylko o systemachwyborczycĄ ale rÓwnież o tych czyrrnlkach,ktÓre wpĘw Ąąna efekĘ ic]ndziałania.Jęst to jej kolejne zak1talizowanewydanie. przy trzecimwydaniu dokonano zasadniczych zmian. Tyrn razem skala poprawek była ograniczona. ZostaĘ poprawione błędy,ktÓre wkradĘ się do tekstu, dodano podt5rtuły- ktÓre w procesie przygotow}.wania poptzedniego wydania zostałypominięte zaklvalizowanodaneosystemachwyborczychorazuzvpelnionoroznaite wyniki wyborÓw. Podstawowatreść książkipozostałaniezmieniona. Przedstawieniecałegozakresuprzedmiotowegoprawa wyborczego we wspÓłczesnychparistwachcałegoświatawymaga rzeazowości.systemaĘcznego opisu i teoretyczrej stararmości. W centrum opisu zrajdują się zależnościrrnędzysystemernwyborczyrn a systemempu'ryi"y-. interesuje to szczeg61niezarÓwno opinię publiczną jak ibadaczy. Jest to najważrlle1szaze wszystkich relacji, zvtł.aszczaistobra z po7itycznegopunkfir widzenia'KtÓżnie wychodzi od tego,ze systemyw yborczedeterminująkształt systemÓw partfrnych i w teri sposÓb podziatwładzy? Czy zatemnie można by ptzewidzieć skutkÓw określonychsystemÓw wyborczych? Systemwyborczy jest pojemnym - i jak możnadomniemywać,- łatwodostępnym i pewnym instrumentem,za pomocąktltego możebyćmodyfikowana struktura i funkcje systernÓw partyjnych. I czy zatem stabilny ład,poliĘczny oraz zdo7ność do prowadzenia dobrej polityki zależąod insĘrtucjonalnych czynnikÓw, ktÓre w szczegÓlnościwyznacza sięp.rzezn:ęczrr.Ię ukształtowanie wyborÓw w paristwie?Wobec zrlnicowanych odpowiedzina te hipotery zaogniająsię na nowo namiętlrespory wokÓł problemÓw systemÓw wyborczych. Wpraktyce za|einościmiędzysysternernwyborcąm a partyjq.tn sąbardziejzłożone,niżsięzazwyczajptzy jmuje,CzymamytuwogÓ1edoc4mieria z7ineamąjednowymiarowąre|acj{ Czy takżesystemyparfine nie generują określonych systernÓwwyb orczych?Czy nie mamydo cąmienia z dwustronnym:ire|acjamiptzycąmowymi?Czytakieinnęczjmnikioddziałująna stukhrę systemÓw partyjnych?Wreszcie:jak dalece da się to uogÓlniać? Debata publiczna rozgrywa się zarłvyczaj mięfuy rzęczrikarrn wariantÓw :
f0
Przedmotva
większościowego i proporcjonalnego' W praktycespotykamyw obrębieobydwu kategorii wie1e zrlŻnicowanych systemÓw wyborczych, ktÓre niesteĘ nie sąprezentowane w prakĘczny,usystemaĘzowanysposÓb,z ktÓrego skotzystać,by mogli zainteręsowanii naukowcy. Wprezerrtowanejpracy na nowo uporządkowanoobszar badawczy' doWadając statan,by na poziomie typÓw systemÓw wyborczych zachowaÓ proporcje między ogromnąliczbą konkretnych systemÓw i otiema zasadami reprezentacji.Na t5rmpoziomie teoreĘcznejwypowiedzi jest przy tym możliwę określenie,ktÓre efekty systemÓw wyborczych wynikają z nich samych.Przędewszystkimjednakrozprawata nie ignorujeczy,nit
Ptzedmowrł
2l
ZanknięĘ fragmenttworzątrzy kolejne rozdziały,ktÓre zostałyzatytlsłowane SystematykawyborczaI,II i ilI, opisującekonstrukcję systemÓwwyborczych (ich pojedyncze techniczrteelementy),podstawowekoncepcje inormatywne kryteria, jakft:wnież typy systemÓw, ich podziałi konsekwencje' Po tym następujeszczeglłowy przeg7ądistniejącychdziśsystemÓw wyborczych, w zachodnich paristwach przemysłowych, Europie Wschodniej, Ameryce Łaciirskiej' AĘce i Azji. W następnymrczdzialę są przedstawioneanalizy systemÓw wyborczych poszczegl7nychkrajÓw, pTzycT>rrn doboruprzypadkÓw dokonanow taki sposÓb, by mÓc obserwować sposÓb funkcjonowaniai konsekwencjenajważniejszychtypÓw systemÓw wyborczych. W koricowym rczdzia|e został.ptzedewszystkim systemaĘcznie rozwinięty problun relacji między systemem wyborczym i systemem partyjnpn, ktÓry sporadycznie omawiano wę wcześniejszych rozdziałachptzy rozpaĘwaniu technicmy ch szczeg6Ł6w1ubpojedyrczych przypadkÓw. Jak powstająsystemywyborcze? KtÓre normatywnepojęcia odgrywająprzy tymrolę? Jakie efekty wywofują systemy wyborcze? Czy na|eżyje wyrużać' w formie ustawy? od jakioh społecznychi polityczrych cąmnikÓw zależąkonsekwencje systernÓw wyborczych? KtÓrę warianty ta|eży za7ęcaÓ?Te i inne pytania zakładają żnorodność perspekĘw, ktÓre ponlłalająna uchwycenie prawdziw ej złożLoności problemÓw poznawczychz-tlliązanychzsystemamiwyborcąmi.Podręczrikuzupe)niazesta. wienie literatury, atakżęglosariusz terminÓw doĘczących systematykii socjologii wyborÓw. Zasadricza perspekĘwa pracy to - jak wspomniano - podejściehisto. rozprawyjest ono przedstaryczno-empĘczne. We właściwychmiejscach wiane na tle innych podejśći w toku badania egzemplifikowanę.obok ścisłego opisu systemuwyborczego jako czynnika, prezenĘemy wyniki j ego badania we wzaj emnych zitązkachz innymi czyrrnikami. Ta zajmują. ca wielowymiarowawspÓłzalężność prawdopodobnierekomperrsuj e ograniczenie polegające na tym, iż rozptawa nie traktuje o niczyn irrrrym'j ak tylko o systemachwyborczych. Wiele osÓb ma intelektualny udziaŁ w powstaniu tej pracy. Dziękuję przedewszystkim moim roznÓwcomiprzyjaciołom w młodychdemokraĄach, z ktÓrymi mogłem dyskutować o procesach 1ł:anrycjii reformach laajowych systemÓw wyborczych' organizowane przez nich fora i fue publikacje, w ktÓrych goląco dyskutuje się te kwestie,batdzo posłuzyĘ moim badaniom.Ale takżedziękuję moim uczniom z Heidelbergu,z-łvłaszcza dr.Bernhardowi Thibau| dr. Michaęlowi Krennerichowi, dr. Martinowi Lauga i dr. F1orianowi Grotzowi, zl
22
Ptzedmową
naukową wymianę myślina temat systemÓw wyborczych i konsolidacji demokracji'WspÓlnie badaliśmy wybory i systemywyboicze w cĄm świecię. Dr Grotz pomÓgłmi ponadtoprry nowejredakcji tej pracy. W g.o-udzęniu danych i opracowaniu tekstu wspÓłpiacowaty ze mnątit
1, Znaczenie,pojęcie i funkcje wyborÓw
Dieter Nohlen Heidelberg,sierpieri2003
W nowoozesnychparrstwachwybory sązj awiski emnĄba ziejupowszechnion1rm,ajednocześniespośrÓdwszystkichzjawisk politycziych ohybawłaśnie Ęrr1 ktÓrego .rzeczywistentaazerie j estnajba ziej nlżnicow anę' Z wyborumi powszeohnie koj arzonej est wyobrazurie dernolcrat5rc_znego rozstrygnięcia. Temu rozumięniu odpowiada następującadefinicj frvybory są demokratycznąmetodąustanawianiaosÓb w organieprzedstawicielskim lub na stanowiskaohkierowniczych- Jest to wysoko cenionamętoda w takich obszaraohzycia publicznego,w ktÓryoh bezpośrednie uczestlrictwo ludzi w konsultacjaoh i przęrowadzarriu ro zsttzygnięćnie jest możliwe i dernokraĘczne obowią,zki scedowane zostaĘ narcptezentantÓw albo osoby na stanowiskaohkierowniozych' Dzieje się tak niewąĘliwie w duĘch organizmaohparistwowych,w ktÓrych wybory sąmetodą dEmolcraĘcznąsensu stricto, Wybory may well be the bestpossible approxirnation to popular control of governtnentthat can be achieved in modern, industrialized, mobile masssociety (Milbrath 7972: 1'54ł. Skorojednak wybory są demokaĘcnląmetodąustanowierriawładzy,to d7aczegoprzeprowadza się je we wszystkich krajach, takżetam, gdzie demolcracjanie istnieje,gdzie ich zastosowanienie prowadzi do żadnegodemolcratycznegorozslliry,ania?odpowiedzb.rzmi:(ffiborysątechnikąf ormowania grerniÓw albo powierzania osobomstanowiskkierowniczych. To zdanie omlacza,że wybory pozbawione demokratyczrej treścimogą być stosowane zanrirastinnych technik (ustanawianiaprzedstawicieli na mocy sukcesji,na mocy urzędu,na mocy mianowania).Jako tecbnikawybory nie ogr ariczaj ą się tylko do demokracji. We wspÓłczesnyohdemolcraajachptzeprowadzanozatemwybory na długo przedtem, zarimzagwarantowanopowszechneprawo wyborczaW dzisiejsąrm rozumięniu demokraĘcznej metody ustanawiania reprezentatywnyoh organÓw zakada się, ze wybory naturalntepovnązanesą z powszechnym prawem głosowarria.Tylko wtedy wyłania się ostateczny nłiry,ek wyborÓw i formy rządÓw. Stosowanie wyborÓw tylko jako techniki mogło natomiastda1ekowyprzedzaćpojawienie się nowoozesnejdemokraoji.
24
I . Znaczellie, pojęcie i funkcje u5,borÓw
Tbk byłoi iest w-tychsystemach polityczrycĘ ktÓre wprawdzie powszech.
u j elnakmlmo. tozadęmoi
l.I. PojęciewyborÓw
f5
Aby wyborca m6s. wybierać we właściwymsensie tego słowa,musi posiadaćmożliwościwyboru i swobodęwyboru. Tylko tenmoze wybierać, kto ma wybÓr między ptzynajmnlej dwoma ofertami. WybÓr ten musi być ności z demokraĘcznyn swobodny, w przeciwnym razie w ogÓle go nie ma. Jędnakmożliwość jednak wy, ,a i|źćło^,iix i ii ,'il"iu oo,a*u elemenĘsięp ołąc boru i swobodawyboru nie mogą być Ęlko zapisanena papie.rze.Muszą zyĘ,*"i; .."l" J E^,,,*a: Br.-.ni u" ilu.Iu.hy być one uczciwie zapewnione.Wybory d1aktÓrych warunki te są spełnioc'ną gwurancję wo'ności prasy,zgromadzeh o,,u:T::i:ry'' i zrzęszajako wyboty rywalizacyjne' ne,będziemy określać -ysli, -aslę,ustrojowo-po,,2Y:,y:,u1ys"oiu,utizmuwewspÓłzawodnictwie o poliĘczie mandaĘ i stanowiska jest zasadniczopozbawionymozliwości Jeżeli wyborca i swobodywybokierow ru,mÓwimy o wyborachnierywalizacyjnych.JężeliistniejąrÓzne go rodzaju rlgrantczenia'ktÓre odnosząsię do mozliwościi wolnościwyboru, ale nie uchylają ich całkowicie,nazwiemy takie wybory semirywalizacyjnymi. Rywalizacyjnyrn wyborom w lib ęra1no-demokratycznych p aristwach wspomnian"p'u*u i wolności; zob. o tlrmBobbio 1985;Held ff;;ł",,*^ć konstytucyjnychtowarzysząroznęsformalizowanezasady (procedury),ktÓre Tbkie wybory, bez|Iberalnych pozwa|ająnauznanie,ze dokonanewybory persona7nei tzęczowe rozsttzyge1ementÓ1,odbywaĘ się w krajach byłego bloku wschodniego, w nięcia sązgodne z wo1ąstojącychzanimiwyborcÓw. Do tych zapewniajry ktÓrych wł aaialednej paftIibyła zapisanaw konstytucji.Ze ścisłategilarnością legitymizację cych zasad,ktÓre j ednocześniękonsumują normatywne znaodnu*iuł. uyryto 1989,., po*o"ą *yborÓw, o.guoyp,żeJst"*i"i;i,i;; czenie libera]no-pluralistycznej dernokracji,na7eżą1)ofertawyb otczaJKclta Zsffi, ou WęgrzecĄ w"uRumunii bezwiązaniaztymżadny"r'tt.,ur'oJ.iokraĘcznychtreści. etc., z jednej strony podlega rÓwnym kryteriom wyborczym (wolnośćagnacji Tiłkiewybory, co najwyżej" wyborczej),z drugiejnie możezasĘować wyb or czegorczsttzy gnięciae1eku.ri"""l,-i.1ibera1nymiei.*J,,tu.i, oaty. wają się w krajach rułazon1,cnu.,to,fJ-T., toratu;f)wsp łzawodnictwokandydatÓw, ktćre łączy się z konkurencją w ktÓrych sprawowanierząw yz2zranującągrupę nie;",t międzypolĘoznpni stanowiskamii programami;3) rÓwnośćSzansw zar*.,tio,,o ! kosie agitacji wyborczej ftandydatÓw i kampanii wyborczej);4) wolność osiemdziesiątychalbo FiĘiny wyboru' ktÓra j estzap ewnianaprzez tajnegłosowanie; 5) systemwyborczy pod M;;; (reguĘ przetwa'rzaniagłosÓw wyb or czy ch w mand,aty),ktÓry nie możeby ć, Ze stosowaniawyboro* * ilil*"r""-alpolitycznie nieuczciwy albo sprawiać,,by zostałynarazonęna niebezpie' ok'ta'Ęcznych' autorytarnych ttotalita*vchsYstemachpolitycznyci;^14*r*i"ri,"i,;;'-"' ozctistwodemokratycznewyniki wyb or6w (pltzez deformowaniewoli więkl. PojmowaniewyborÓwiÓ''i""r rzośoi wyborcÓw);6) kadericyjność rozstrzygnięciawyborczego(możliwość poliĘczne. 2. ZnaczenięwyborÓww rćlayćh,y,i"-J"r, iewobodawyboruniesąograniczaneprzyprzyszłychwyborachprzęzwcze-'il;; po'ityczrychnie jestjednalni ej uzyskanerozsfozygnięcie). 3. FunkcjewyborÓwrÓzniąsię Stanowi to kanon, jeślichodzi o normatylwrecechy liberalno-plura1izależnieod systemÓwpoliĘcmych, rtycznejkoncepcji demokracji, ktlrym rzecz.ylvistość niekonieczrie całkowioie odpowiada.Jestto j ednakmożliwedo zweryfikowania. Można zapy1.1.PojęciewybortÓw teÓ, czy t5rmpostu1atomczynl zadość' mniej więcej konkurencyjny charakbr wyborÓw w liberalnych demolaacjachi realnie osiąganypoziom rowności nicji lzans stających do wspÓłzawodnictwapodstawowychopcji politycznych. ".J':Hrl;;ff fl.'ł::i::hj"1'ygz,rvc|!.lużnapoziomiedefi Wobec pafijnej i wyborczej rzeozywistościw reprezentatywnychdemożedaÓtylkoj ecne; baojaoh, nięnd'eżałobyzamykaćoczu na empĘcznie stwierjzahy stan p"'tii, fi;; ażirneniem.ogły wystawiać ixJfj:tT: ogtuticzonegopluraliznu, dziataniagrupinteresu,ograniczeniajawności, ogrntliczenie społecznegoi politycznego wymiaru sformalizowanychwv-
wawyborcze_",J:iLffi iil_1iffiil;T;#T:#lffiT:ffi nr,TJ:
rru oanv"t, ffi 7:,,:Ę;:::il *'ffiil: ffi"ffi:'T::lj.'"
ffit#;fiŻffi?:j.I.iff '-!i:1:#:ł:,:ilil***,'J#T:*ł
ugafiaSa1iza,ł,FJ'lry.1st.o".,,'.,u,-;##ffi ,.,'fr,T,l.^f; ;lii,jiiij;
ski3dopoto*v-rui*l.-.l:,..liv"r'.*il;r;il:1,ś;il:ff 'fJ,:;#ł"
,;:::;nffi tnędzykik";;;;i;l1T::i:'"lff ł,ffi :':#,"J;
]. Znaczenie, pojęcie ifunkcje wyborÓw
borÓw rywalizacy1nychetc. Byłoby jednak takim samym błędem,gdyby 7cyIycznie reagując na taki starl t zec4l, pominąć fundamentalnąr żnicę między ryr,valizacy1nymiwyboramiw zachodnich dęmokracjach i nierywalizacyjnymi wyborami w systemachdyktatorskich,ktÓrych stawkąw ogÓ1e nie j est władzapotiĘ czna. Klasyfikując wybory ze wzg7ęduna zakres wspÓłzawodnictwa,ktÓre indukcyjnie wnioskowaćna podstawiewydopuszczają,mamy moż1iwość poliĘcmego. Mozemy, ogÓlnie tzeczbiotąc, borÓw o strukturzesystemu relacje: ustalić następujące wyb ory ryw alizacy jne - system lib eralno-demolc atycnry ; lvybory semirywalizacyjne- systemautorytarny; wybory nterywalizacyjne - system totalitamy. Takie rcnilżnienie oznacza w gruncie tzęczy nie więcej riż to, co było jest i doĘczących dostrzeganew rczma7Ęchhistorycznych za|ężnościach autorytarnego lub totalitarnego panowania: żę rć:imicemiędzy systemami manifestują się w typach wyborÓw i że nrueniając system wybotczy, nrieniamy takżesystem polĘczny. W dyktaturachludzierne żądaliinie żądają po prostu wyborÓw, Iecz wolnych wyborÓw (o tym D. SternbergetI96f\. Dyktatorskie stosunki zostĄą rozbitę przez ryw aItzacprręWybory zawięrające|lberulne i demokraĘcnle komponenty. I na odwrÓt, lxządzenie autokratycmych porządkÓw dzieje się rÓwnolegle z ograniczmiem rywalizaayjnej wartości wyb orÓw, żebyi ta pr ze szkoda zo stałaostatecmie z'Jpełnie usunięta. !,2, Zna czeniewyb orrÓw Jakie znaczeniemająwybory W Toznartych systemachpolitycmych? 1.2.1.Wybory w pluralisĘcznych demokracjach Wyb ory stanowią istotę lib eralnej demokracji. Z go dnie z nią p oliĘ czne pttyw dztwo w paristwiejest rezultatem wyborÓw. Ptzesądza to o ścisłym rwiązku między wyborami a demokracją:bez wyborÓw, bez otwartego wspÓłzawodnictwasił społeczrychi grup politycznych o władzę,nie ma demokracji.Rywalizaclne wybory sąthe distinctivefeature of democracy ąnd the one which ąllows us to distinguishthedemocracyfrom otherpoliti-
].2. ZnaczeniewyborÓw
27
l ttl ttttllttld,s (Verba,Nie, Kim |978: 4). Wybory legiĘmizująpolityczne r\,tvilt|zlwtl. Rząd pochodzącyz powszechnychi wolnychwyborÓwjest 1rt illIl;|\Vl||ty zir prawowiĘ i demokratyczty.LegiĘmizacyjnasiławyborÓw t lqgrt jctl ll ak dalej.Rywali zacyjne wybory le gtĘminjąsystem p oliĘcnty i to pod dwomawzględami:pierwszymz nich jest legiĘmizalrthrleltlrlśo, r;tt |rlt.tttltlna, ktÓrą popruezuybory moze uzyskać systemsprawowania rvlilr|zy, lr kolejnym- |egiĘmizacjawsferzeświadomości,kt&aodnosi się rlrrr|ztirlitIi systemÓwpo|tĘcznych, aktÓrej foć:d,łemdlaprzywÓdztwapoliIYt.zttr"lgtl są wolne w}'bory.Mają one zatęm zasadniczęznaczeniędla dęrrrcji zachodnich. rrrok |,r.zct|stawion e znaczęnieryw alizacyjnvchwyborÓw odpowiadaliberaltlt.; krlltocpcji demokracji. ZaWadasięw niej,żep anowaniep olitycznew dęnrokriro.ji nie zostajezniesione,Taczzostajepoddane kontroliw drodzepot|zttt|u władzy,respektowaniap aw człowieka,prawi szansopozycji, atakżcw zakresiesamegoprocęSuptzejęciawładzy. ,|irkic podejścieznajdląesię w opozycji do radykalnej idei demokracji. Zgrlt|niczniąpanowanie ludzi nadludŻmipowinno być po prostu zniesiotto.l)lategowybory nie byłytu w stanięniczego dokonać,stądich znaczellie byłoruczej niedocenianę.Podczas gdy eksperymenĘ zradykalną delnokracjąnie pokazałydo tej pory czy jest ona możliwa, liberalna kontlopo'iademokracji jest dośćdobtze urzeczywistniana w zaohodnich rpolcczerlstwaoh przemysłowych,w Ameryce Łaciriskiej i wielu paristwach liuropyWschodniej. \ W liberalnych demokracjachzachodnichparistwuprzemysłowionychwylxlry (i głosowania)sąistohrymę1ementęm demokraĘcmej paiyc.ypacji.Choć rr|rutowiąone wielujej form,takichjak członkostwo Ęlko jednąspośrÓd w partilrchlub związkachzawodowycha1boudziałwdemonstacjach.Wyborymają jednako Ę7e szczeg67nęznaczenie,że stanowiądla większościobyr,vateli iodytą formęudziafu w procesiepolityczrym. Formy bezpośredniej derno(referenda, krrro.|i plebiscyty)sąstosowanew rlżnymzak
J
!
f8
1. Znaczenie, pojęcie i jłnkQc w,yly>r w
kostwo w partiachpolitycznych,vdział.w waloc wyborczej,przynależność do zorgarnzowanychgTupinteresÓw lub iniojatylv obywatelskich etc. ChŃjestprawdążewyborystanowiątylkojednązformpoliĘcznej partycypacji'lednakta uwaga nię oznaczaich rolatywizowania.Ponieważ u*"zliwą ą onepolĘczr ąpzlrĘcypacjęmasowemuwyborcy,potwierdzają
tezęsformułowanąptzezScharpfa(tamźrc),że,,wzrastawagarozstrzygrięć wyborczych w procesiepolĘczrym''. 1.2.2.Wybory w systemachnierywalizaryinych Tak zwane kraje socjalistycznez dawnegobloku wschodniego są k1asycznym, historycznym pr zykłademsystemÓwpolity czny ch z nieryw atiza. .ił"v-' wyborami. Dernokrację pojmowało się tutaj nryelnie inaazej. Pal.,owo''l" partii komunistycznej i jej prawo do sprawowania władzy nie opierało się na wyboraoh, ktÓre nie prowadziły do legitymizacji władry. Uprawnienia władczępartii komunisĘcznych nie wywodzrły się z wyborÓw. Legitymizacja systemuwładzy,sprawowaniewładzyprzezpartią polegaĘ na spełnianiuhistoryczrrejmisji, ktÓra - podlegająowymogom obiektywnvotr piuw ronvoju społecznego - ptrsrpadław udzia1eklasie robotnićzei i iei ma*sistowsko-leninowskiej partii. Wybory były instrumęntem ,"łli,i"yparrowania, a nie jego @orium. PodlegaĘ one oałkowitejkontroli partiii organÓw pa stwowych. opozycja nie miała żadnychmoż1iwościartykuiacji własnegostanowiska' 1.2.3.Wybory w systemachautorytarnych W systernachautorytarnychwybory sąorganizowanepo to, abypotwierj est MelsyĘ gdzie do 1atosiemazić potrb'czne stosrmkiwładĄ P ruykdadem partia h egemontcnla,Partiaby pomyśIerria, nie do ozleslątyotrxx w. było przograła wybory prezydenckielub (PRI), do Revolucionario Institucional mogłobyć mowy. W odnie polity oznej parlamentarne.o znianie władzy iÓznieniu od wyborÓw w systemaohtotalitarnyoh, w systemach autorytarnyohpolityoznaopozycjamapewnemożliwośoiaĄrJ
I-3. Funkcjewyborćw
29
mimo to wywoĘwać pewne skutki dla wład4tpolitycznej' ktÓra jest wrazliwa na procentowezmianypoziomu poparcia iniezgody. Musimy j ednakpamiętać,żewybory w systemachautorytamych o wielę bardziej niz w systemach totalitarnych zbliżają rywalizaćjędo demokraĘcmego ideaĄ Wznaczanego przez w o7newybory. Poza t1,mokazuje się, żeptawo wyborczejest ciągle reformowane, żebyobywateie mieli wrażenie, że zmierzEąw sfuonęustanowienia lub prąnvrÓcenia demokratycz. nych stosunkÓw. Tu znowu Meksyk stanowi wymowny ptzykŁad: od,Iat sześćdziesiąĘch w każdychwyborachznieniano tamprawo wyborc ze, jednakdopieroreformyzpoczątkulatdziewięćdziesiąĘcurozpoćząyrzeczywistą polityc mą otwartość. Tdbela1. Znaczeniei funkcjewyborÓw Wybory Vlłybory \Ębory rywalizacyjne semirywalizacyjne nierywalizacyjne Znaczenie w procesie politycznym
wysokie
niskie
Możliwości nłybierania
wysokie
ograntczone
Swoboda wyboru zapewniona Rozstrzygnięcie kwcttii władzy
ograntczona
zntestona
częściowa
nigdy
autorytarny
totalitamy
tak
Lrgltymizacla ay.bmu polltycznego l}p rystemu polltycznego
nieznaczne
liberalno-demokratyczny
1.3. FunkcjewyborrÓw JEetwiolka obfrtość funkcji' lctÓrewyborymogąspełniać,.Zasadniazego t EÓźlrienia możnadokonaćwedług azeinpodstawowych ĘpÓw systeaÓ* po|itycanych.Ale takżew systernachdemokraĘcznych fruory spa-
dsą r żnefunkcje.
1. Znaczenie, pojęcie i funkcje wyborÓw
1.3.1.Funkcje lyybor w ryrvalizaryjnych Pattzącod stronyteoii,rozsttzygającejest,ktÓrę stanowiskoteoreĘczne dotyczącedemokracjizostanieprzyjęte.Mozna wybory pojmowaćjako akt: - ptzezkdÓry zostaniewyartykułowanęzaufaniewyborcÓw do wybieranych, - przezkśry następowaćpowfumotworzenie funkcjonalnejrcptezentacji, - ptzezkt,bry powinna być wykonywana kontrola nadtządem, w tak i alibi,prze,dstawiające a1bojako swegorodzajuwenĘ1bezpieczęirstwa a to prrysłar partii, że i osÓb świetlewspÓłzawodnictwo o1śniewającym politycnej wolnąrękę społeczneantagonizmy(Agnoli 1968)i daje klasie d1awymagającychkonsensusurozstrzygnięć(offe 1'97f),Sąto metateoredoĘcz ącep aristwai społeczeristwa,ktÓre prz ewiduj ą dość Ę czrtezałoźlenia żneptzydziĄ funkcji, ptzy crym@yczne stanowiskawobec systemu, ktÓre pojawiĘ się w kontekście1968roku, spowodowaĘ żedyskusjanad insĘrtucjonalnymiprob1emamiznowu nawiązałado ogÓ1nych kwestii rozwoju społecznego. W praktyce nie mozna mÓwić o j ednej funkcji, ktÓrą wypełniają wyb ory. Raczej spełniająone jednocześniekilka funkcji, ktÓre istnieją obok siębię i historycnrie występująw rÓżnejkompozycji. Następujewięc zarÓwno przeniesienie zaufania, jaki tworzenie rcptezentacji i poliĘ czna konfuo1a,każdorazowo w rÓznej rrierze i proporcji w przestrzeni i czasie, Ta zmienność w dostępnychfunkcjach i oelachjest na pewno jed''ym zĘch czynnikćm, ktÓre pozwalająwyborom skutecmie przystosowaćsię do zmiermychwai wymogÓw systemu' runkÓw środowiskowyoh "Najwazniejsze zmienne d1aspecyficmych funkcji wyborÓw tworzą spoi łeenne,instytucjonalnei po1ityczre warunki żnychkrajÓw. W społecmie sfragmerrtaryzowanychkrajach wybory a1bobędąmieć funkcję zapewnięrria żmymsocjo-ku1turowymgrupompolityczrejreptezentacji,alboprzezlłyciężeniapo1Ę cznegorozdrobnieniaptzez tworzerriewiększości.W Malezji fimkcjąwyborÓw jest zapewnierriereprezentacjiwszystkich grup etnicznych stworzeniewiększości'ktÓra sformuje ruąd.Przy i reĘijnyoh i j ednocześnie wspÓłzawodnictwomiędzy partiami. prÓbuje się ograniozać Ęm wybory będą miałybardziej funkhomogerricmych społeczeristwach W partiami o politycznę prTymiędzy konkurencyjnej oję stymulowania walki j ednaktylko w syswystęuje większości wÓdztwo. Konkurenojao zdobyoie p e w temie p artyjnym z niewie1ką1iczbą atni. W systemi teloparĘ jnym zaostrzasię natomiastwspÓłzawodnictwoo wyższyprocentgłosÓw,z tym że zfiaczęr]ięudziafu danej partii w ogÓle głosÓwjest przy formowaniu rządu relatywne.
I.3. FunkcjewyborÓw
31
w sy''9i. rueczy istniejąffiy czyrmkistrukturalne, ktÓre określająkon. kretnefunkcje wyborÓw: = strukturaspołeczna:pytanie o klasy, warstwy,grupy etlriczre,wyznanie, grupy interesÓw i głębokość społecznychantagonizmlw; _ stru]
o.1.:.
tylkoktlkazwymierriony"r' n'ot"ii. oru,- -
*1".: dccyz1ao l :iu,*yoPiuć rłBfltl. Ęm, kt91a |vorzrćrząd, nie jestpodejmowanaw samych wyttlnroh,lecz w p źniejszychrokowaniach koalicyjnych. W Iaś c iwością wyborÓw ryw a|izacy1nychj est zawsze demokra. ; ".inul ff oa ta Iegi tymizacja sprawowania władzypo|iĘ cznęJ .
)L
l. Znaczenie' pojęcie i Junkjt' w1'borow
I.4. Wyboryw okresach pruejściowych
1.3.2.Funkcje wyt or w nierywalizaryjnych Wyb ory w systemachni erywalizacy jnych ni e r e alizuj ątych funkcj i, ktÓ re Wymagająistnięniamozliwościi wolnościwyboru rÓznych ofert i partii. Nie chodzi zatemolegiĘmizaĄęwŁadzy politycznej albo jej kontrolę.Nierywalizdcyjnewybory nie sąjednakptzezto całkowiciepozbawionefunkcji. Są one instrumentemsplalwowanlawładzy,słuzącymstabilizacji stosunkÓw władzy,być moze takżepropagowaniucelÓw społecznegotozwoju. Najlepszy przykładfunkcji nieryw atizacyjnych wyborÓw stanowiąnadal wybory w byłejsowieckiej strefiepanow ania. Sł,lĘĘ one oczywiściemarksistowsko-leninowskimcelom socjalistycziego rozwoju, ktć:ry: - mobilizowałwszystkie sĘ społeczre; - wyj aśniałstandardykomunisĘczrrej polityki; - umacniałmoralno-polĘczną j ednoś ć obyrvateli; - dokumentowałjednośćrobotlrikÓw i partii przez wysoką frelovencję wyborcząi głosowaniena wspÓlne listy. W nierywalizacyjnych wyborach ich funkoje byłyrozumiane dośćosobliwie. 1.3.3.Bunkcje wyborÓw semirywalizacyjnych Wybory semirywa1izacyjneobejmuj ąbatdzo n żticow anehistorycznie sytuacje,ktÓre nie są ani w pełni liberalno-pluralistycnre,ani abso1utnie represyjnewobec polityczry ch r żmic.Pojmowanieich funkcji j estb ardziej zorientowane na ryw a7izacyjneniżLna nierywalizacy1ne wybory - podlegają one takze mocniejszej konkurencji ze strony demokratycnregoideału. Mimo to wybory semirywalizaoyjnenio odnosząsię do kwestii stosunkÓw władzy.Posiadający władzęszuka j edynie legiĘmiza cji przez wybory. To powinno sprawiaÓ wrażeniedemokratyczrych stosunkÓw, mniej na uĄrtek wewnętrzrry,gdzie opozycjajestzreguĘ nrydnie świadomaswojej ograniozonĄ polĘcznej swobody działanai sta1esprzeciwia się żądariu(egiĘmizacji systemu,IeczbardziĄ na użytek zewnętrzny,wobec międzynarodowej opinii publicziej. Takie wybory mogą pfowadzić do toz7uźnienia wewnętrnrejsytuacji poliĘcznej, ujawnić opozycję i wywołyvać pv,etasowaniaw aparaciewładry,Wybory semirywalizacyjnestużązatemstabi7izacjitężimuautorytarnogo'W tym lozy ich głÓwnafunkcją wspartanastępującymifunkcj ami dodatkowymi: - prÓba IegiĘmizacji istniejących stosunkÓw władzy; - polityczne odpręzeniewewnątrz; - poprawareputacjina zewnątz;
33
- ujawnienie (także dezintegracja) opozycji; - stabilizujące system dostosowanie struktur władzy. Z powodu ogromn ego nlimicowania syhracji w poszczegÓlnych krajach, funkcje wyborÓw semirywalizacyjnych musząbyć b udun"k,żio,azowo w odniesieniu do konkretnego kraju ireżimu.
.Wybory 1.4. w okresach przej ściowych Z tak okręślonymittzemakategoriamiwyborÓw, związan5,rnizkonkretnymi systemamipolitycznpni, będziemymogli odnieśćsię do większości empiryczrych przypadkÓw. Wazne wyjątki to te, w ktÓrych struktura systemÓw poliĘcznych pozostajew sprzeczrrości z ce|amii następstwamiwiąls1 rJ) zanymizwyborumi. Co do Ęch szczegllnych przypadkÓw, można wyodrębnić dwie synracje: zjednej stony demokracje,w ktÓrych wyborystwarz ająryzyko V) ćl,a l.(') demokratycznegoporządku,poniewaz partie lub rucr'y wytoi,v't"są a"mokratyczneins{rtucje dla niedemokraĘcmego ce1u,i ł drugiej strony wybory w autorytarnychr e7imach,zpomocą ktÓrych autor1.tames-trr:ktut-y po|iĘ cznepowinny zÓ staćzniesione. W debajachnad teorią demokracjibył sporadyczniedyskutowanypro., 'ł b|c'm, cza d,emokracjamożezostaćzniesionamętodamidemokratyczrymi, r l
-
boraoh.WspÓłczesnym ptzykŻademtegozjawiska są partie-fundamentali ntyoanei islamisĘczne, ktÓre bioąudziałw wyborach 'bezzobowiązryanio się w swoich programachparĘ1jnychdo zachowania dernokratyczrych rogutgry. Z punktu widzeriateonidernokracji droga od demokracji do dyktai)ry przez głoswyborcy jestnielega1na.Wyborca nie jest uprawniony do rłnakaniasię swego prawa do okresowegowybieranii rządttw paristwie. Domo|aatycznewyboryprzewidująmozliwość kontrolipa ii lub osÓb,ktÓre lB Bprawągłosowanianalazły się przy władzy,ptzez ich odwołanię 1ub lgtwiordzenie,a więc możliwość cofnięcia decyzji,Przy Ęmnależy także wziąćpod uwagę,iz wyborcze gremiumnieustanniesię-zmienia i nie może p-uosr1dz ać przy szłych r o zsl,liązah' W obliczu w eimarskich doświadczeri ntzwijrrnabyław Republice FederalnejNiemiec tęoriademolcrącjizdolnej du obnmy. Zgodnie zniązakazane mogąbyć parlie,ktÓre postawĘ sobie
funkcją wyborÓwmoże byÓotwarcie syste,ffi*,*il'.':n:*?;J akoptzyŁ'Ład p
o ening electi ons moŻebyć podanaAmeI'{fl Ę0l'.l |'.D.Ę' ska''lt latach osierndziesiątych, gdziew więk*"oś"ik,u;Ó* f trfu'rt..i * ,uf
\* , , '
L-',./
i
1.1
l
.,ttltt
tttIl
!|||l\,I l|' | ||!,IAt'l|, ||,,'l)o rćw
2. Prawo wyborcze. Przesłanki,ptzebieg i następstwa rozp ow szechnienia si ę demo7
|||;|('Il l | l l | (}| \ '| ; l|||\' l I r .,I t |r t rl t|r l ./|tr I rtrr |r l u ,y l l r l r r iw ir cf.er endÓw , epo r uz l
2.1. prawo wyborcze a demokratyzacja Liberalna i pluralistyczna demokracja zachodnichlaajÓw uprzemysłowionych opiera się na uznaniu powszechnego,rÓwnego, bezpośreoniego i tajnego prawa wyborczego' Demokratyczre powoływanie określonych w konsĘ.tucjiwładzpoliĘcznych - w szczegllnościparlamerrtu, w syste. mach ptezydenckichtlwnież prczydenta- stanowi,obok wolności słowa, wolnościzgromadzeit,prawado nzeszania sięi wolnościprasy,jedno z pod. stawowyohzałożehnowoczesnejdernokracii. Prawa obywatelado udziafu w zyoiu politycznpn są dzisiaj - z nolmaĘwnego punktuwidzerria- niekwestionowane,doszłodo tegoj ednakw trak. cie długiegoplocesu historycznego.Choć prawo wyuo,cze, wykorzystywane periodycznie w ce1upoliĘcznego odnowienia organÓw przedstawicielskich ftlżnych szczebli, nie wyczerpuje praw do udziaiu w Życ.lt poliĘcmym, to - jak jużwcześniejpodkreślono- wybory pozostają na;. ważniejsząformązinsĄrtucjona1izowarregoudziału obywateli w życiu poliĘcmym, atakżetą formąudziaĘ w ktÓrej najmniej uwidaczniaj! się nierÓwnościspołeczne. Zajmiemy się tu przede wszystkim plocese1nrorytzestrzeniania się powszechnegoi rÓwnego prawawyborczego,w ktÓrego przebiegu stalewzrastałpoziom udziałuobywateliw polĘce. ola zachodnichkraj7w up rzęmysłowionycĘ ktÓrymi zajmiemy się najpierq opis tego p,o..,. to nie tytto historiografia. WspÓłczesnesystemyp arĘjnewiększościkraj powstĄ Ów w fa'zięt ozszerzulia pt awa wyborczego z nie|icznych grup uprąrwilej owanych na potuicjalnie wszystkich dorosłvch' Rozmaiteprocesypozostająwzłozonymmviązkuprzyczynowo-skutkowyrn,ktÓrego zbadanięuzrlawane jest od czasupodstaworłychbadariSteina Rokkanaza niezbędnedo wyj aśnieniastrukfurydzisiejszego wspÓłzawod-
,r*.=-
36
2. Prąwo wyborcze. Puesłanki, przebieg i nastą)stwa rozpowszeclnienia
się'..
nictwa partii politycznych w zachodnich kraj achuprzemysłowionych.Z j ednej strony tozptzęsttzenianiesię prawa wybolczego jest zmienną zależną i pozostaje w nviązku przyczynowym z dwoma procesami:po pięlwsze rewo1ucji przemysłowej,rozwoju sił produkcyjny ch, r Óżnicowania się społeczeristwa(warstwy średnie,klasa robotnicza) i żąda ze strony ruchu robotniczego,ktlry w wa1ceo prawo wyboroze widział'drogę do nowego i batdziej egalitarnegospołeczeirstwa (Lipset 1983:6). Po drugie byłoono skutkiom tzw. ,,rewolucji narodowej'' w formie nation-building, ktćstawłączała cotaz szerszękręgi społecznędo zjednoczonegoparistwa narodowego, nal<ładając przy tym na nię zobowiązanie do obrony przed zagrożeniem zewnętznym. Rozprzestrzenianie się prawa wybolczego o ddziałlj e w specyfi cznych w arunkach historyc zny ch p oszcze g 7nych krajÓw na strukturępowstającychsystemÓw parĘjnych, przy czymistotnymi czynnikami wyjaśniającymisą fu: etap tego procesu ujmowany w kontekściefazy rewolucji industrialnej oruz elastyczrośćelit w reakcji na ro snące żądaniaudziaŁu w życiu p o1iĘ cznym ar|ykułowane ptzez niż. sze warstwy społeczne. Wprzypadku porÓwnywaniarozwojuprawawyborczegow krajaohuprzemysłowionych z procesami demohaĘzacji w krajach rozw.ijającychsię przydatlrejestrozt żniariomiędzy demok,łaĘzacjąprawawyborozego a demokaĘzacją systemÓwpolitycmych. Widocma stajesię przy tym r żrnca sekwencji,ktÓra ma niemałęzrtaczetiedla kwestii konsolidacji libęralnych i plura1istycznychdemokracji.Wywalczenie powszechnego,rÓwnego,bezpośredniego i tajnegop awa wyborczego stanowiłordzeri procesu demoWaĘzacji w l
2.2. Zasady prawa wyborczego
)t
z punktu widz eniapodziałuwładz,umocnienie paristwa ptawa,także o (wedługDahla) pluralistyczry wyniar systemÓw poliĘcznych 2.2, Zasady prawa wyborczego Zasady plawa wyborczego się z punktu widzęnia historii prawa, zmieniĘ się takżepojęcia,'"nienlĘ ktÓrymi ono operuje.Dlatego uwzglęłnić na|eiynie tylko to, czyprawo wyborcze byłopowsźechne, lecz tak żeto.co rozumi anoprzez p oj ęcie,,powszechne''. w xlx stuleciu p oj i powszechę" e nego prawa wyborczego obejmowałojedynie prawo wyborcze mężczym. Dziśwybory demokłatycznecechującztery pod,tu*o*" zasady,ktÓresą jasno zdefiniowanei ktÓre możra skonfrontować z historyc znymiuregulowaniami doĘczącymiplawa wyborczego. Podstawowe zasadyp,u*u *yborczego: powszechność, rÓwność'bezpośredniość i tajność g,;.y rangękonstytucyjną' ^ują,, " * Powszechne prclwo wyborcze. Tazasadawymagą by zasadniczowszyscy obywatele, nieza'eżnie od płci, ,u"y' ję,yiu, dochodÓw lub stanu posiadania,zawodu,stanulub klasy, wykształ'cmia,wyznania czy pTzekonari politycznych, posiada1iprawo do głosowaniai sami uye wybierani. Nie są sprzecznez tązasadąpewneniezbędne -o!il jak warunki, określonywiek, obywatelstwo,wymÓg domicylu, sprawność u-y,ło*u i posiadaniepełnychpraw obywate'skich oruźpaiazdolność do crynnościprawnych. Zhistorycznego punktu widzenia prawo wyborcze byłozasadni czo og*a. niczone ttzemaaspektami:1) bezpośrednie wykluczenie olcreślonyct' i.p społecznych,na ptzykŁadmniej szościetnicznych czy rcltgijny"r,, o'of,posiadającychstatuszaleimości, kobietitd.;2) ustanowieniecenzusu,np.w formie wymogu określonegostanuposiadania(podatkilub dochÓd); 3) żądanie określonychkwalifikacji wynikającychż wykształcenia(cenzus wy. kształcenia)lub wykonywania określonegozawodu (cenzus zawodowy), ooprowadziłoptz.ynajmniejdo wykluczeriia analfabetÓw. Zasadapow szećhnegowyboru możebyć ograniczonatakŻezewzględu na wiek, mtłaszcza gdy pełnoletlrość i g]anicawiekowa korzy staniai czynrtegoprawawyborozegosąrozbiezne.Do niedawnaprawowyborczebyio rÓwnie żpowtązane z miejscemzamięszkania.Począwszyod lat 80. XX.w. upowszechnia sięexternalvoting,prawo udziałuw r,vyborachobywateli piebyw ającycn iagranicą(patrzNoh1en,Grotz 2000). RÓwne prawo wyborcze. Zasadata wymaga,by waga głosu kazdego uprawnionegodo głosowaniabyłar6wna,a nie tlżnicowana wedtus sta-
,
b.
38
2. Prawo wyborcze. Pnesłanki, przebieg i następstwa rozpowszechnienia
się,,.
nu posiadania, dochodu, zdolnościpodatkowej,wykształcerria,re1igii, rasy, płci 1ubpoglądÓw po1Ęcmych. Postulowanajest rÓwna wartość liczonych głosÓw.Z zasadąr wnościnie godząsię wszystkie klasowe/ kurialne prawawyborcze i wzmocnioneprawa wyborcze: 1)w prąpadku klasowego 1ubkurialnego pfawa wyborczego wyborcy są liczbowo podzieleni na silnie r Żniącesię między sobą grupy, wybierającestałą 1iczbęposłÓw 2) w ptzypadkuwznocnionego prawawyborczegoliczba głosÓw,j akie majądo dyspozycji uprawnienido głosowania, rlżnicowana jest przez dodatkowegłosyd1aokreślonychgrup osÓb (właściciele ziernsoy,ojcowie rodziny itd.). Zasadat lwnościj estistotr a r wntężd7atechniczno-organizac5r1nej stony wyborÓw, p'rzedewszystkimw zakresiepodziałunaokręgiwyborcze. Jeżeli rÓwnośćgłosÓw ma zostać zagwarantowalta'to ptzy podzia7ena okręgi wyborcze należryzadbać o rÓwny stosunek ltczby wybieranych repręzentantÓw do liczby ludności(ew.uprawnionycĘ w kazdym z o1aęgÓw(zasada rÓwnej rcprezentacji).Jak sfuszrie podlcreśla Karl-Heinz Seifbrt (1'976:50), postulatrÓwnościwyborÓw ,j est dziśpraktyc znie najwaźmiejsząze wszystkich zasadprawa wyborczego". - Thjneprawo wyborcze. Zasada ta wymaga, by decyzjawyborcy w formie oddaniagłosu(dzisiaj zrcgllĘ zapomocąkar1y do głosowania)nie byłantana innym' Zasadata stoi w sprzecznościze wszystkimi formami jawnego (oddaniegłosudo protokofu)lub publiczrego oddawaniagłosu (za pomocą gestuwykonanego ręką lub werbalnie). Realizacji tej zasady słuzywspÓłczesnaorganizacjawyborćlw(przygotowaniekabin do głosowania, urzędowych kart do głosowania,zapieczętowanychurn wybor. czych itd.). _ Bezpośrednieprawo wyborcze. W przypadku wyborÓw bezpośrednich wyborcy sami wskazują na swojego przedstawiciela, w przeciwienstwie do wyborÓw pośrednicĘktÓre przewidująisbrienie gremiÓw pośredniczących (e1ektorÓw),ktÓre w imieniu olaeślonejgrupy wyborcÓw wybierają na określonyurząd. RozrÓimiać naleĘ między wyborami formalnie po. średnimi(elektorÓw wiążewotumwyborcÓw wstępnyĄ, a wyborami fakĘcnie pośrednimi(elektorzy nie sązltiązani wotum wyborcÓw wstępnych i wybierają repr ezerllrantlwwedługwłasnegouzrrania). Niekiedy kons|rtucje zawierująt wnież zasadęwolnościwyborÓw. Jak powiedziano wyżej,wolnośćwyborÓw jest podstawowyn posfulatemsamych wyborÓw; bez niej wcale nie mo żnam6wić o wyborach.Jestkwestią sporną czy zasadata wyrażajeszcze cośponad to, co zawierują już inne zasady.JednakowożzasadawolnościwyborÓw oznacza* jeśliprzypisać
2.3. Proces tworzenia się demo}vatycznego prawawyborczego
39
jej samodzielnąwartość - ,,żea|
40
2. Prawo wyborcze.Puesłanki, przebieg i nastęstwa rozpowszechnieniasię''.
60. XX w. PrzykładUSA pokazuje w.raźnie,jak istobrew przypadku ana1izy jest uwzględnianie nie tylko formalnej demoŁ,łaĘzacjiprawa wyborczęgo' aleft:wtiezrzęazywistej prakĘki w tym zakresie' Stopniowy zanlk ogtaniczehw zakresie prawa wyborczego obejmował z rcguĘ wszystkiej ego zasadyrÓwnocześnie,az do ostateoznegoosiągnięcia standardÓwdemokratycznego praw awyborczego. Znaczące r6.żnicewystępowĄ w Prusach,gdyżtu w formie trÓjklasowegoprawa wyborczęgo, nierÓwne,pośrednie ijawne prawo wyborcze w wyborachnapoziomiekraju wspÓłistlriatozpowszechnym prawemwyboro4rm w Cesarstwię.Także w Belgii, gdzie wraz z tozprzesftzęnieniem się prawa wyborczego uwydatnierriu u1egłanajpierw nierÓwnośćw sile głosÓw.Z wyjątkiemPrus do czasu I wojny światowejwszędziewprowadzonezostałobezpośrednie i tajne prawo wyborcze. F al
2.3. Proces tworzenia się demolłatycznego
prawa wyborczego
41
Tabela2. Demokratyzaqaprawawyborczegow 23krajachOECD" Powszechne prawo wyborcze d|a mężczyzn
Powszechne prawo wyborcze dla kobiet
Australia
1903
Austria
1907
Belgia
19 1 8
1919
Dania
1948
1908
1 9 15 /1 9 8 1
Finlandia
19 1 8
1906
Francja
1906
1848
Grecja
1946
1877
1952
Hiszpania
1869/1907
Holandia
'1917
1869/19s1 ' t9 1 9
lrlandia
1918t1922
lslandia
1918t1922
1915
Japonia
1915
1925
Kanada
1947
't920
1920
Luksemburg
1 9 1 8 /1 9 1 9
Niemcy/RFN
1869t1871
Norwegia
1897
1919 1918 19 1 s
NowaZelandia
1889
Polska
1893
1919
Portugalia
1919
1911
Szwajcaria
1974
1848t1879
Szwecja
1971
1921
WielkaBrytania
1921
1918
1928
1912t1918
1946
Wtochy
r P|erwszewprowadzenie;ni: ylrylę9!9to ponownychuniewaznie powszechnegoprawa wyborczego(jakw Hiszpanii ,|936-.|976)o'a. pozostałości ogranicze p,"*" *yio,"..go, Jrk w Austra|iiw stosunkudo aborygenÓw,t
42
2. Prawo wyborcze. Pzestanki,
iii
-T
się '.
2.3. Proces tworzenia się demolo"aĘcznego prawą wyborczego
tt
Bęb$A $$sg'
|ri r
sę
co- (ą
il
o -o
=
n
o t!
o o o Y (9 N
=
-c o o
= =
'o $
(Y)
r..
-
(fj
cĘ
E+
o.t: d
$+
o.
Ęto
co.
.l-.
co.
co-
ś.
3 N ęs R 9 P5 gi
Eę :fo =e
ct)
N-
o-
FO
-
Cl)
@-
@ ct) F0O
Ę.
gr
Ę
o)
@
F
Ęoo) co
N-
og o- ff- o^ !-OtoN
(f)-
r.
e.
gr1.
f.-
Ct
lś)
lfj
$ę ru)
EE
@
c F 6
-:sry (0(o-rl.) N N śc o ś
Fl
$+
liĘ
Ęry
la)
N
c.j .o o ,$
G^ =
., Ę
e.
Eś 9 ' g Ę s g E E g * E $ F E P Ń_g
.:j
c
r y0 o.Ę .( o.Ę
ro
N
E $ E
F@rOF-N Nd)Nsfe
EĘ
o
s
.at
F-
o Y
c
= 11
Cf)-
-9
z
\q E G
N
N q .N
o
)
t : o^ C\|
N
!+
; =
s c
N
o)Ń G to E ct)
a
gr F C)
o ta)
e
'r
.G
5 E. E'
E E 3'. f E E E 8 E śF. H ę E i g i ,
tf)
I o o ,o F
-
o> oom .F (J oo,L^-
33*66
,x,x!5ś
vrw )J:>>>
o
o o
'N; Y- X o> 9N Ó :YO Exx 5
L
n
Iu o
( o N 6l- ( Ę (o@rOcOO)
F_ Or- lr)Ś,|o@Nr.)
F.ś
d r
o^ o. Ę(o. o^
N
NF
(u
Eę Ę. (r)
roN (oN o)
rN
Flf)
r@śol.) Nr
C'.
r{.cOl{)F-O)
ś
N @ N (o coF.ÓN C' ś r o<-
ry@_coNc\l 9 o ) r d( o
N-
6
(lro
ś.
socot ŃdrrlŃ
N-N
ŃŃŃ
o).(o-ry o- ś-
ro(oroN lr)
e{
Fl
ry ś.
o @ C o L r ) ś-. v @ lr ) ł . - o )
N $" S I Fs grfi
$ęś gH s gś H fi $ $ i. 3 F$ $ s . I Ę E fi * $ fi - sb $Ę H3 0Q
I ro o
l. . - C Ę ś N Ó r)@ęNo)
.T
$$fE $B S'pF3s$$p$Fb;fi- $
l
Ęryo.ś.ry
ocD cD ot cD ot
sę$ s ś r; a.* $ $$p!$a ; - 8$b
til
i lll
i nttstępstwa rozpowszechnienia
BFs;3FiE$p F Bs"pFt*$
t!
ct) o O) Ctt CD C')
I'ili
tll
przebieg
B .'ĘE
ś
o 6' o c . - . - 9' q ! o F - :! p c o o lP e urr=>
z
o
ic
s
-s.!
o
}.;
E p a x \o .N
44
2. Prctwo wyborcze. Pnesłanki, przebieg i nastęstwa
rozpowszechnienia się...
pw nlęZrrisrnonych ekonomicmych wznacznikach cffiZusu mÓgłmieć redukującywpĘw na liczbę wyborcÓw). Poza liczbąpotencjalnych wyborcÓw wyrazonąjakoprocentogÓfu dorosĘch,przedstawionaw tabęli 3liczba oddanych głosÓw jako procent ogÓfu mieszka1rcÓw(tzw. gross ratio of voting participation) stanowiistotny wskaznik udziatu w wyborach. D1adziesięcioleci odroku 1945 oddanegłosypodawanesąw stosunkudo ludnościw wieku wyborc4m, co powoduje zneutra|lzowanier źnejsfuukturydem ograftcznej, a to z ko1eima sz czeg67neznaczeniedla porÓwnania krajÓw uprzemysłowionych z7
2.3 Proces tworzenia się demokraĘcznego
prawa wyborczego
45
snej demokracji często nte rozsvijatysię rÓwnocześnie;niekiedy zsltłaszcza składnik demo7
46
2. Prawo wyborcze. Przesłanki, przebieg i nastęstwa
rozpowszechnienia
się...
2.4. Przyczyny i konsekwencje rozpowszechnienta sięprawawyborczego
Tabela4. UdziałW zyciu po|itycznym w TrzecimŚwiecie (wybranekraje)" 1945-1959
1960-,|969
'1970-1979
1980-1989
1990-'| 999b
1945-,t997d
Argentyna
70,8
69,8
75,0
82,1
78,9
70,1 (4)
Boliwia
63,7
78,9
82,6
65,2
56,2
61,4(8)
Brazylia
35,7
38,4
55,5
70,4
76,7
47,9(14)
Chile
22,9
50,0
63,2
86,3
81,9
43,',t(17)
Ekwador
30,7
31,1
42,4
66,9
66,3
42,1(18)
75,6
79,0
84,6
68,0(6)
64,8
57,3
48,0(13)
Kostaryka
50,0
7 1 ,5
Peru
26,4
36,3
Urugwaj
54,3
6 6 ,9
88,2
96,9
96,1c
70,3(3)
Wenezuela
79,7
84,6
81,1
77,1
49,9c
72;2(2)
69,4
46,4
54,2
44,6
46,5(17)
34,6
4 2 ,1
3 7 ,1
49,0
42,2 (20)
84,4
91,5
7e,8
82,8(1)
41,1
58,2
55,0
59,2
63,0
56,0(11)
Botswana G han a Mauritius Nigeria
43,5
Bangladesz Filipiny lndie
62,2
Nauru Nepal
-
47,6(1s)
55,9
78,6
78,2
76,7
69,9(s)
6 3 ,1
64,6
64,5
59,2
60,6 (9)
38,0
42,3
46,6
49,7c
37,3(21)
60,4
71,2
63,7(7)
49,9
42,9
39,8
41,8(19)
42,2
Pakistan Sri Lanka
5 1 ,5
65,9
76,8
58,1
74,1c
60,5(10)
Tajlandia
5 1 ,0
48,3
48,1
54,7
62,5
47,4 (16)
" oddanegłosyw % uprawnionychdo głosowania,nĄwyższawartość w podanymokresie; b wartość średnia d|a|atg0' XX w.: " tylkojedne wybory; d wartości średnie; danew nawiasach:ranking. ŹrÓdło:|nternational |DEA 1997a.
politycznejniepodległości' W większościparistw ang|ojęzycntejczęściKa. raibÓw powszechne,rÓwne, tajnei bezpośrednie prawo wyborcze wprowadzono na początkulat 50' XX w. _ tzn. w pewnej części10, w części20, a nawet- w pr4ryadku wyspy Antigua i Barbuda - 30 lat przed uzyskaniem
\?
47
niepodległości. W krajach afrykanskichpowszechne,bezpośrednie prawo wyborcze wprowadzanona krÓtko przed uzyskaniempolitycznejniepodległości: w koloniachfrancuskichwrazzLoi Cadrezroku 1956,wkoloniach brytyjskichzaśw toku procesudekolonizacji, począwszyod połowylat 50. XX w W Rodezji do roku 197l istniałonierÓwneprawowyborcze,opartena cenzusiei kolorze skÓry. Niezwykle resĘkcyjne prawo wyborcze,.wykluczająceponaddwie trzecieludności,funkcjonował.o do roku 1994w Afryce Pofudniowej.W niektÓrych krajach dochodziłotakze do wtÓmego ogranlczenia powszechnegoprawa wyborczego,jak np. na Sri Lance, gdtri"po rry_ skaniuniepodległości prawa wyborczeuhacili Tamilowie. Przypadki takie są wprawdzie rzadkie,niemniejjednak przeforsowanie powszechnegoi rÓwnego prawa wyborczego w niemalżewszystkich niejednolitych etnicznie pa stwach stanowi poważnyproblem. Wskazać tu możnachoćbyna utratęprawa wyborczego mniejszościetnicznych w Eu. ropie Wschodniej po odzyskaniu politycznej niezależności. W czasie wy. bo.9:iP:q|llj'acych w Estonii i na Łotwie pozbawionoprawawyborczego40%o|ub 30%ludności (Rosjan)(Bungsl993;Fitzmaurice1993).W ustawodawstwiewyborczym częstopodejmujesię prÓby utrymania istrriejących stosunkÓw władzy,ktÓre w sposÓb świadomynie uwzględniająliczbowej arriany składuetnicznegoludności,sp-owodowane3 rozwoiemdemograficznym (np.w Libanie lub na wyspie Fidżi).Niekiedy powszechnyspis ludnościstaje się kwestią po|iĘcznąo najwyższympotencjalewybuchowym, ponieważdokładnezbadanieskładuetnicznegotuanos.i mogłobypociąg. nąćza sobą żądaniawysoce spornych zmianw reprezentaqiposzczegot. nych grup ludności(np. w Nigerii)' 2.4. Prry czyny i konsekwencje rozpowszechnienia się prawa wyborczego Liczba nrtiennycĘ j akie uwzględnićprzy systematyczlej ana.. 'na|eŻałoby Itzie przycryn rozpowszechnienia si{ p.* i"yb*""; w krajach uprzelrysłowionych,jest- jak podanowyżej_ bardzowysota' oo istotnychczyndk9* możnaby za|iczyć:stopieri i tempo industializacji, zmianyituktury ęołecznej,procesymigracyjne,odmienności stosunkÓwspołeczro-kultural. lych (narodowości,wymania),tradycje polityczrre (bardziejreprezentaĘw|[ lub bardziej absolutystyczrre),zmianę konst5rtucji(utrvorzenieparlamendopasowywaniasię elit, atakżeprocesysecesyjnei wojny' Juz $)' zdolność .l?ią,zek pomiędzy industria|izacją arozpowsżechnianlem.ą p.u*u"*yuo.*cgo jest bardzo rÓżnyw za|ezności od laaju; wysĘują tu w szczegÓlności
48
2. Pyawo wyborcze. Pzesłand,
przebieg i nastą)stwa rozpowszechnienia się...
przęSunięciasekwencjipomiędzy obydwomaprocesami'mające dlie znaczęrriedla formy integracji warstw społecmych,na ldÓre prawo Wybolcze zostałorozcirynięte. Ponieważ nie możnar1wniez wyodrębnić bezpośredniegozwiązkupomiędzystopniemindustrializacjia siłąruchurobotlriczegobądźparttisocjalistyczrej,to nawettegorodzajuistotneczyrrniki Tozpowszechnianiasięprawa wyborczegotrudnoująćw formie ogÓlnego wzoru. Siła fi skich socjalistÓw, ktćrzy objęli rządy w roku 19 16, nie wynikała na ptzykad ze stopniai ternpa industrializ acjibądżwzględniewczesnego$/prcwadzeniapowszeohnegoprawa wyborczego, lecz z nieustanniekonfliktowej formacji czterostanowegospołeczeristwa XIX w. RÓwnięż stosunekdemokratyzacji prawa wyborczego i par|amenĘzacji władzy poltĘcnrcj, dwÓch decydującychlinii aniany kons|rtucji w Europie od czasÓw Rewo. lucji Francuskiej,nie jest jednoznaczny.Wzg1ędniejednolita w swoich interesachspołecznychreprezentacjawyw alcryłaprzy ograniczonyln prawie wyborczyrn ty Wielkiej Brytanii odpowiedzialnośćrządu przed pat7unentem. Natomiast odmierrnię niż w tym prąrpadku, patlamenĘzację władryl po|iĘcmej w Szweoji i w Niomczech udałosię przeforsowaćdopiero po demolaaĘzacji prawa wyb orcze go, Każdoruzowo specyficzne, historyczne oddziaĘwanie tych cąmnikÓw w procesiespołeczrejikonsĘrtucyjno.politycanej przerniany(rÓwnoczesnej, nierÓwnoczesnej,zprzesurięciern sekwencji)miałotnvałekonsekwencjed1a: 1) zdolnościintegracyjnej systernupolityczrego i vznniapodejmowanych w tirm systemie decyzji;z) struktuy wspÓłzawodnictwapolityczrego fuartyjnego);3) ideologiozrych dystansÓw pomiędzy aktoramiscenypolĘcznej oraz d1amodelupolityczrego rczstzy guiakonJliktu. Tam,gdzie o powszechne pmwo wyborcze wa7czyÓmusiał ot
2 .4. Przyczyty
i konsekwencje rozpowszechnienia
się prawa wyborczego
49
powszechne pfawo wyborcze .o/tązałosię natomiast z silnyrni represjami w stosunkudo socjalistÓw,a prawo wyborcze zostałoukształtowan e p|zęz Bismarcka odpowiedniodo konserwatywno-agramychint eres6w,,przyazym wyażano nadzieję,żeuda się zmobilizować określanego jako niesamtozietnego 1ub poz-wa|Ą ącego sobą manipulować, a ptrynajmntej zaleźnegowy borcęna wsi pzeciwko bwżuaz:1nej(w sensierozwoju przemysłow"gJ,u ,,uwet postępowej)opozycji'' (Schultze|980: |29). Istotlrąkonsekwerrcj ąrozpowszechnieniasię prawawyb oTczegob1Ąr ozwÓj partii robotniczycĘ co jednak nie spowodowałozasadni iukw"",Ęo stionowanialłerule ofcapitat (Thabom1'977),|eczprzeniesienieiozstrzygnięoiapodstawowegokonfliktu społecznegodo systernupolĘcznego, a qrm samymjego zaostzęnie'Poza socjostrukturalnyrnaspokternkonfliktu rÓwniez aspektsocjokulturowystałsięznaczący dla reprezentacjipo7Ęczne1, wtŁaszcza żęw celu odzwierciedlenia społecznej,t'utw *vto,"6* p*. tte.po7:iĘczneoptowĄzarcptezentacjąopartąnaproporcjonalnymsystemie wyborczyrn..Ponieważ integracjaruchu robotrriczegow laaj ach anglosaskich przebiegałainaczej,nie doszłofu najpierw do iądaniao',iuov .u.termuwyborczego. w takich warunkach - powszechneprawo *ybon i stabilna zasadar eptezentacji_ p o zakoirczeniul wojny światoweistrutru." fa systemupar!frnegowznaczanapnez g! wnąlinię konflikfu siołeozne. go mogłau7ec,,zatnrożeniu'' w tych krajach na kilka lat. Demokratyzacja prawa wyborczego w krajach rczwijających się nie pozostawaław charakterystyczrym dla krajÓw uprzemysłowionych związ}u z industrializacjąiprzomianami społecżnymł , Z jednejstrony nie miał lr miejsca porÓwnywalny proces industrializacji albo *y,tąpił o'' dopiero Ół.żopÓźnieji _ pomijając nieliczne wyjątki - nie byłomożt*. wyjście t9 $adium niepęłnejindustrializacji.PonieważpowstaĘ strukturalnienieJrdnolite gospodarki (Nohlen, sturm rggz),to z drugiej stuonyw procesie $oganiania'' poziomu rozwoju umocniĘ się .t.uktu'y ,połe"z,,ą relatyxlarjące znaczęniepowszechnegoprawa wyborczegt jla rozwoju poli$rcznego i społecznego,Z uwagi na dużenierÓwnościspołecznei brak rcsiału w polityce szerokich lrręgÓw ludnościwprowadzenie powszechs30 prawa wyborczego w krajach rczwijająaych się nie spowodowało l&oj zasadniczejzmiany poliĘanrcj, społe"",,. i polityczne srłypo*odząoe z warstw średnich'wspierająceproces Tozpowszechnianiasię nie były wystatczającomocne' by przejąć,władzę od ry'wyborczego, dycyjnie dominujących gÓrnych warstw społecznychi wykorzystać tym celu włączeria w proces poliĘczny warstw niskich. Tego rnożlinastępstwawplowadzenia powszechnegoprawa wyborozego zabra-
50
2. Prąwo wborcze. Pruesłanki,przebieg'i następlstwarozpowszechnientasię..-
kło w niektÓrych krajach swnieżdlatego,żę odtzuconodemokracięjako system po7iĘczny paristwa,w szczegllnościtam, gdzie szanseoligarchii na odniesienie sukcesu wyborczego zostałyznacznięzmniejszone wskutek rozpowszechnianiasię prawa wyb orczego,W przeciwieristwiedo procesÓw rozwojowych prowadzącychdo stworzenia stabi1nychdemokracji zachodnich (patrz D ah7I 97 L) w kr aj ach rc zw Ij ających się udział w ciu Ę politycznym (inclusion) i pluralizn (competition)nie umocniły się wzaj emnie,7eczpozostawaĘruczej we wzaj emnym konflikoie, tak żerozw6j jednego znichhamował, anawet przerywałrczwÓj drugiego.Realnę stosunki władzynie mogĘ zatemu7eanaruszeniu dzięki wprowadzeniu demokratycznego prawa wyb otczego.W paristwachśrodkowoamerykanskich z wy1$kiem Kostaryki autorytarne struktury w systemach poliĘcznych nie ulegĘ naptzykład zasadniczej zrrlianie, gdy wszystkie warstwy społeczneuzyskĄprawo do udziałuw wyboraoh, Zasady demolcraty.cznego pTawawyborczego zostałytamuznanejedynie pro formą gdyż wybory często cechowałakorupcja (Krerrrrerich|99 6).Administraoyjne uchybienia w procesie wyborcąim otaz vłatwione ze wzg|ędu na strukturę społecznąnielegalne wpływanie na wyborcÓw zmniejszaĘ vdział azyntika demokratycznegow deoyzjaahwyborczych, tak żewyniki wyborÓw prawitęzawszę podawano w wąĘliwość'W kilku kajach,wkt rychprzez dziesięciolecia funkojonowaty instytucje demo7aaĘazne,w latach 70. )o( w. miałamiejsce autorytarnainwolucja (np. w Chile, Urugwaju)' gdy w zasadniczy sposÓb zakwestionowanodotychczasowe struktury gospodarcze i społeczne.W lataoh 80. xx w, rządzoneautorytarniekraje 1atynoamerykariskiepowrÓciĘ do demokracji' Z powodu autorytarnychdo. świadczęridemokracja cieszy się od tego czasu widoczrrą w badaniach opinii pub1icznejwyższąoceną(patrz LatinobarÓm et.o L997),co powin. no p omÓc w j ej utrwaleniu,podobniej ak wywierany dzięki procesomg1o. baIizacji nactsk na kraje regionu, by demokraoję utrzymaĘ ochrona praw człowieka,demokracja, paristwoprawa, good govemance towartościstanowiące dziśwarunki konkurencyjnośoi na areniemięĘmarodowej. Międzynarodoweporozumienianatemat pomocy w rozwoju i ułatwierihandlowych są uzalezriane od utrąmania demokracji. kzyaryn i nastęstw roąpowszecbnienia się prawa wyborczego na7eźry mtemw krajach rczitjających się szukać w szerokich zwązkachz innymi aspektami.Nawet jednak na węższympolu speoyficznychprzyoryni skutkÓw, ktÓre zr:ałinyz ana|izy|łajÓw uprzemysłowionycĘ stająsię one mniej widoczne,a to po pierwszewskutek,,Ńpionego'' kwestionowaniabądź jawnego podwazania demolcracjijako formy władzy,po drugie wskutek niepoł-
2.4. Przyc4my
i konsekwencj e roz1lowszechnierti a się prawa wyborczego
51
negorozwojuliberalnychkomponentÓwdemokracji,po hzecie wreszcie ze względunapozostającewz:ł,iąz1a:zpowyżsąrmograniczeniadęmolaatycznych składnikÓw w formię budzących zastzężeniaz punktu widzerlta pair stwaprawa prakĘk wyborczych. We wszystkich trzech aspektach w dziedzinię nauki i polityki podjęto wysiłki mającena celu nadanie wię1rszej wagi prawu wyborczemu lub, innymi słowy,udziałowi spoteczeristwu * polityczn1.m.Pięrwsza troska doĘczyłai dotyczy konsolidacji demolaacii. 'y"iu PozostĄe sprawąnierozstrzygrltąta,jakie znaczeniemająłącznekwestieinstytucjonalne (Ęp systernuruąd6w:prezyderrcki1ubparlamentarny, system reprezentacjipo1iĘcmej) w procesie pogłębianiai utrwalania demokracji w Ameryce Łaciriskiej, ktÓrę to kwestie od czasu rederno|aatyzacji zostaty tu silniej niż kiedykolwiek podjęteprzezpo7iĘkęi nauki ,poł""^" (plor.Liv 1987;Riggs 1987;Nohlerr,Solari 1988;Nohleą Fsrr ndez 199|;Lmz,valenzuela1994;Thibaut 1996;Nohler1 Femfundez1998).Druga toska doĘc'ryrłai doĘazy ot ganizaqi procesu wyborczego: najwyższeo'gu,,y wyboroze, spisy wyborcÓw, ptzeprowadzaniewyborÓw i nadzÓr nad nimi. W dziędzmie organtzaci wyborÓw pocąmiono w Ameryce Łaciriskiej maczne postpy (Nohlęru Picado, Zovatto 1998),nie bez duĘch, oiąpjych wysiłkÓw międąmarodowych, na przyWad ze strony Interamerykariskiego Inst5rfutuPraw Człowieka (IDH) z siedztbąw Kosiaryce ,1ł6ry wspÓlnie z CAPBL |CentrodeAsesoriay PromociÓn ElectorąĄ prowadzi cerrtrum doradztwai kszt ałcęniawzakłesiewytorÓw. Wspomniec n ależrytakżemiędzy. narodowychobserwatorÓworaz działalność diradcząrj ej fi nansow arieptzez organizację NarodÓw 7iednoczonycĘ programrozrvojowy oNZ otganiza, $ę Panstw Amerykariskich Interamerykarist
r|qja- Nohlen,Groż,Harfunanrr zobt;. W porÓwnaniuz AmerykąŁaciriską mnie57m stopniumontatu jednak- pominąwszyki1kapojedynczych ! _ [padkÓw gwarantowaćutrąrmanie systernÓw demolaatycznycir: Podsumowując,mozna stwi etdzić,żew1atach80.i 90. XX w. w znacząwielu krajachrozwtjaj1c1chsie miałmiejsce proces dostosowania wy$w _ pod względem ich funkcji iznaczenia* do standardÓw demokraświatazachodniego.Dzięki tęmuploceso wi zauważahiewzrosło iaż,znaczenie systemÓw wyborczyoh jako istotrrego crynrka,nadająthJkturę replezentacjipolityczrreji legitymin,$ącegosysternpolityczly.
ll
3. Systemy wyborcze a systemypartyjne: wprowadzeniedo problemaĘki
3.1. Pojęda podlt.wowe
,
i ll L
l ll l
i
Pojęoia podstawowemogą być kolrcephJa]ifowane w wąskim i sferokim ujwiu' W licaych dr,sfyja1h.politycłych o systomactr wyborczych _ przede wszyśtkimw tych krajacb' k&e nie maj ą istotych tradycji v'yborczych _ pojęcie syśtsmuwyborczego ujmuje sii ro nłena1ąco. obĄmuje ono wsz}.st]o,co dotyczy procesu \łyborczego, wlączając prawo wyboroie l organifację wybor6w. T\tlaj natomiast deoydlljany sĘ ze względÓw anaIltychych na wężsfe ujęcie' stosowT|iedo trieg; systłmy wyb&cze zawiemją \łzorc"ezachowania, weaĘ ktÓryct wybircy qrazają w głosowariu 8wojąFefereację co do p"'tii-ilalbo co do iandydat i' otaz metady pneiJ'czana włl5ow w]F]czyc! (d&tąol voles) (w pr4paclt'uwyborÓw pał1amentamych)w wpikj m ardatowe (parlianent;y;;dir). Syste.ry wyborczę rcguluią.tęnproces plzęz okoślenie:po.|zia!h]'na okęgi łyborcfe' qpo. Nob w głoto\,vaniai metod uśtalaniawynikÓw wyboro.w. Takie wąskie rorumenl:.:}5tefu: ułatwia badanie jego skutt w polityczYborc&go nycll a takżJ ewentualną dyskusję politycaĘ na tem.at*prowaazmir lub Iotbtny jakiegośs}$tgrnuwyborczogo' s}ttemy \ł'yboJczo.są'elementem pTawa w]rborczogo' Pojęcie prawa wyborozego takżf możebyć w węi.ąy. .Joi". 'fi *ęi."1'lozrrmiarre
.?".'.ff #*1"'."*:'-"ff "}''mTłł.mrtrłrłrn
flneozywy.bommiwięlc?ościow}'mi a FopoTcjonalnymi'ra łtematyva rrilminow tLasycarc dyskusjeo problebatycesystemu wyborczogo, n.zrotwlęłu definicyjnecechysyston w i poszczogÓino ."l' ol",,'*:'.uT.:'ry1wano
*."ł"f'TJT"ffitxil?-tr"ff #"1 ""oT.ffii,J.ff ',*o*
Iri|c'7.cjo tyrIlw lozdziale 5). obecniemo:hasię zgodzić,żśiajwaź,rnąsza t żnioamiędrysybolami większościo4mia piol.orcj*u'o1,-i potugunu
j. Systemy wyborcze a systemy partyjne...
w)Ą^ioły''Vanychprzeztie tenderrcjach.Rozrlżnienie to jest nadal tak samo trafne,mimo iż związane znim wypowiedzi (Flermens1941, Duverger 1959) o efekcię sbrukturalnym,przejawiającym się w dęterminowaniu systemÓw par|yjnychpruez g!6wnetypy systemÓw wyborczych- dziśjużmałokogo przekonują' Systemy paiyjne są ana|izowanewedługich struktrrry ,,za pomocątakich cech, jakriczba partii, ich miejsce i strategiczrekonstelaoje,co nie wyklucza bada dynamiczrtych,uwzględni ającychzmianytych cech i zmiany relacji w czasięi odwołando strukturalnychwyjaśnieri''(B' Wiesendahl, w :Nohlerr,Schultze 1989 : 667). Systemwyborcry pt ezentujesięj ako zmięnna wyjaśniająca właściwości organizacfrnei funkcjonalnesysternÓwpartyjnych. 3.2.Systemywyborcze: podstawowe zagadnienia i założeniabad.awcze w dyskusjach politycznych i naukowych o systemachwyborozych i ich stosunkudo systernÓwparĘjnych wysuwająsię trzy podstawowekwestie, ktÓre sąkontrowersyjne' Dotyc4l to znaczęriasystunÓw wyborczych, ich kierunkÓw oddziaływantaotaz oceny ich możliwych nastęstw. Są to re płaszczyzny,ktÓre - rozpatrywane z porÓwnawozego punktu widzerria - są eksponowanez t6żnąsiłąw aktualnych dyskusjach o systemachwyborczychi ich skutkach prakĘczrych w zależnościod kiorunku badawczeso. 3.2.1.ZnaczeniesystemrÓrv wyborczych NajogÓlniej mÓwiąc, nie ma zgody co do znaczenia cąmnika systemu wyborczegodla systemuparĘinego, systemupolitycznegoi rozwoju poli. tycmego j akiegośkraju, tak w nauce,j ak i polityce . Z jednej strony kontrowersje wywotuje kwestia, czy systernwyborczy jest zr.rtiettnązależnąu czy tiezalażną. Liczni badaazę skłaniająsię wprost dogmatyoznie (nie tylko z powodu ptzyjętej sfoategiibadaĄ do zdecydowanegoopowiedzerriasię zajednymzę stanowisk,choć duzo odpowiedniejszeibudzlĄ owocnebyłoby rozważanie obu możliwościrÓwnocześnie. Z dtugiej strony kontro. wersjewynikają zrozbieżnośoi co do ocenyro1i czywka systemuwyborczego w porÓwnaniu z innymi cąmnikami, ktÓre oddziałująnabadanenniennę za7eineoTazz żneJooeny zasięgu tego oddziatywania' Czy system wyborczy j est wazniejszy niż irlrrc czytmki insĘrtucjonalne,j ak np. system tządÓw(awięcnp.stosunekparlamentuitządu),wuiniejszytakżerużcryn-
3.2. Systemy wyborcze: podstawowe zagadnienta i założenia badawcze
55
niki socjopoliĘczne, np. strukturaspołeczestwa lub dominujący model regulacji konfliktu? NiektÓrzy uczeni prąlpisywali w przeszłościsystemowi wyborczemu nadnłyczĄne ntaczęnie.Wiąza|ioni wręcz los demokracji z Ńestią jaki obowią7ujetyp systunu wyborozego.Tak np. prÓbowanowyjaśnić upadek Republiki Weimarskiej czyrrnikiem wyborÓw proporcjonalnych (Hermens | 94 |). Teza taj est z p ewnościąprzes adzona.Jej zu,olinnicy źap ominają iż tozsxl j polityczry j est w zasadzienastępstwemwielu (ściśie powiązanych) cz}mnikÓw rlżnegopochodzenia.Wfr aśnieniasprowadzaj ąć",ugia^"^" do j ednego c4mnika prow adzą zatemna manowce' samoczęstospoĘkaneprzeciwstawnestanowisko,uznająceniewiel. lrre zrtaczenie systemÓw wyborczych, rÓwnie trudno obronić' Przeciwko niemuprzemawia ogromnaliczba dowodÓw. SpÓrnauk owy doĘczący najlęszego systemuwyborczego byłby zapewnemało ożrywiony,gdyby nie wysiłki grup polityoanych dotyczącereform systernuwyborczego-, ui oześnie miałbyon charakterpermarrentrry, gdyby systemywyborczenie "coomiĄ maczeni^ Systemywyborcze wywofująwśrÓdwyborcÓw efektpsychologtcmy i mechaniczny pTzy prze7iczariugłosÓw na mandaty. str*turvzuią wynik wyborczy i składpartyjny parlamentu.Najpełniej ziajduje to wyraz w efekoiemechanicznytn.Ąltanie zatembtnri'J* ao"noa"i do utworzenia parlamentarnejwiększośoi. Najczęściejtworzonewiększościparlamentarne są następstwerne|9ktu dysproporcjonalnego lub większościowego systemÓw wyborczych. Systerny wyb orazemogąjędnak także zahamowaÓ przejęcterząduprzeznajsi7niejsząwedfu gltczbygłosÓwpartiąotwierając w ten sposÓb możliwośćdztałaniadladrugiejpod względemsiłypartii po|iĘ cznE (zob. p odrozdz. 4.4). Bfekt p,yot'otogi"^y esi ni e mr,iii maczą; cy' a jego udowodnienieo wiole ba ziej skomplikowane.Tu ceiowe jest Alłłaszczasi ęgnięcie do działaniaklauzul zaporowych. M echanicznie powodują one, żep artie,ktÓre nie prz ekło cząb ariny żupo, o*ej, nie s ą brane pod uwagę ptry podzialemandatÓw. Psychologic ntti oadztanją one w ten lposÓb, żewyborcy wyraźnieunikają oddawaniagłosÓw nupl,t,"' zagrc.żonenieprzekroczerriembariery procentowej. KrÓtko mÓwiąc : eiectorąl ,ystemsmątter. Tezata pozostajeniepodwazalnamimo mego wysiłku,ażeby w nauce g polityce po zyskać ztozlrrlięnie dla poglądu, iż systemy wyb orćze za|eżne lą od wielu sił społecznychi poliĘcziych konstelacji;studia nad genezą I tlfo:mowaniem systunÓw wyborczyctr dobrzepotwi erdzĄ ątętezę.rrzedfirwiciele kierunku badawazego,kt ruy sągotowi ujmo*ue .y.t.-wyborlry tylko j ako zmiewtąniezaIeżmą (zob. Sartori 19i 4),są j ednak zdania,że
56
3. Systemy wyborcze a systemy parly]ne 3'2. Systemy wyborcze'' podstawowe
pytanie o konst1rtuĘvme warunki SystęmÓw wyborczychpodaje wośćznaczęn'. ,{:::1' ,,ya*u"go w wąĘli,,vn,ika. kzebajednak wskaĄ
zagadnienia i założenia badawcze
l' "T;xm:" 1,'oĘ;9so;..iil;il# fi;::;:,:ł,ifi.jil,[]}Jilil:'.'::5]1u'"g"o'i"","l,,i*-u*uzna.czenia czvnnika temy sysp#i ,-::' lvrborc".go.rrout.* . ;;;;#^y? : " przedstawicieli ltJ|
jemdemokracji :i,lmff,.*.',";!.ewrazzrozwo
:',Tł.:illx*ffi ś ci wu asta ystemuwyboTcze go,I:! :?":: n artvcW acjiludno^u,,i"s w1b9r'cz ooliĘc-mym. Systee mająważny;*#
demokraĘzowania poliĘczrych 'atach w AmeryceŁaciriskiej, systemÓw e"'"pi. Wschodnieji w innychkra. jach-tacyuczeni,jakAr'""orłpi#ilcioou*iSartori,uznalidominujące maczeniesystemÓw.wyb z"^* Sartori(1994:IX)pisai, iz systemwyborc4ł.jei::.;;;;;;;i*io*, -",ićn' "^partii, of theworkingsoJpolitical systems'Not onryareerectorar systemsthemostmanipurative politics; theyalso sh"p" tn, insirumentoJ p,orty-,ii"r'rra ,n"t the spectrum sentation.Wedfu oJ repre_ g':i"-':"'i.:,l jń''r, strumer.ltami inąmieriipolitycznej(potiiical 1czesąszczegolniesilnymiinptzynoszącymi znaczneefekĘpolityczne.Lijph 'engineering), th9gi,tlpodkreśta-re1"w]',tiosesvs-
||ffi,Yjj:."'"
.!r
THffi tr:::::#k::::,,T:"i,;;;#;;i'."i:ffi ffi-J#;
;:,i,łH""H"f#1#*trffit1
fł:T"il'#trŁ",;iestwdyskusj""h;;;":,flT'i;1 jit,o;,",,"iffiiłŁ:#:T1":tf"1*.1 W"^" :łi"il'J.''o;''-
mocniej:1Tl eeIectorąl systemt, ił,
.cresentativedemocrącv, ".i ^,7,, a,\lr w przecrwrenstwiedo tego w młodychdemokracjach,wa|czących solidacjędemokracji,pq'uj; o konw polityczriJlu-t.,..o'anych poglą* żejakobvkw1s|ia środowiskach jest takawujna.IJważa !l.* sią iz demokratyczna jakośća''.g" ly.i"*' w da]ekowiększej -o';;;,,nie za7eżna mierze jest od imtychczrni\Óy., np JtJJ rozwo'u ekonomicznegoi fury społeczeristrva, struknodziałÓw s""'"n"1'','"; ch (social clea,og"j,od kulnlrypolitycznej, społecznyct'.to.*l.o* *t^ą:pfi i ictr strr.J
zupełnie skromna, \k?^*.lę
wybory , gLv^uJęzd'u.lowan7amtpolitycznpni "iłxffi-.xff*Tl1#,t'utec.znie,i. obrrrateli i ich -''"'
wujęciu, ktore Ilaze ronll ażać.,.,"..*ffi ff#:3.ilil::lT kającyz czegoś (zależny),jat ilp'"'"ł (niezaieżny) -1l'1: W dziewięe aziesiątycrr ,i t""i"is"i"
,H;,y#:;7,;i:awet
57
mogą być sfałszowane, ytedY system wybor.czyjako zmięrlna rneza.ężna
!j!-?T"!*o1lch),:^n",t*ło^ią;ffi';"":T1.moz1iwości(eślinantente legiĘmi zacii '.{ oJ.lęInu wybolczego: umoc-
i zwie|r"'o..;^.:::''^. ji.J:[l'fr nądność@overnincnff :ffi:Hroo,\,".$l" ffi i
ilJil:ffi;tr;ł:tlH::f'':';st':mywy|9rczemająpowui:nema-
polityczreji w jej ooii,i"#o1a1,lu w postacimandatÓw,:*::lll*"li parlam entarnych. Svstemy*yal, w ksa"tto*u;;;il ",ż ^uii,a,iut *yuo,"'.. wantno ść ilh rele-
*'u' ajednoprzyczynowe "'";*,:.J""Hli#': ;Jł*,:; nteksfu,
Tyjaśnienia;,,;^i;,^manowce.
|.2.2.W j akim kierunku i|zia|ająsystemy wyborcze? o wiele bardziejn':,-1.1""i'w konsekwencji . o wiele bardziej sporne hłołtiarelewantrrości niź systemÓwwyb;;;;;
*r''#n';"'*ti#**n*lH{*xiT#-I-Tr,*
sięz proktÓrepsująd"*"n*: i p""i:.;;,:?:2est nniefzente l]='"' tnęzmieniłauyt.yrytow""v"r'.t"..*to;;;'fi:ff #i:H'Y,#;;:tr; *ffiTp] w przypadku Pakistanu zob. ŃJren t lls)' r alrIycTI7ę, podstawowe
problemyro"*oj} społeczno-ekonomicznego, sfukfuryspołecznej, hły" paiił,"**d13;n".*n i umacniających stosunkÓwwładzy,sposÓbzach;;t;1;;1t się tpo|iĘcmycn ita. reiatywiw młodych ą demokracj acn ^IJ ystemuwyborczego. Tendziaławyaźnie*oto.sto,'.Jiai,,,;1,nst5rtucjonalnejsytuac ^*,^I. "łi*'* s ji.Jeżelinie są gwarantowane żadne,,"".i'. *yuory jeśli wyniki wyborcze
le|ityoznychskutkÓw:ys]@;.#;e"Ji,jjć:-:łtffJ:#ffił ffi,l'l;*n.,"|:xł"^h:]**';ł'''""'*ionalnewpływająnasystemy czy systemy wyborc7epotęgują
Eeei..joTl;il#:,i:T{?
aluotramuią
ął-;ąt;ffi";ffiT:lTlło:y.,"*'parry;neio'i"1i.'";;;"ou parrame ntaryzmie "o*ejnabrvrvjskim li,f,rlJ# frT,?ooutt"t'^'i ja'i.ry*""';:#'J.#.Jjffi
i
}::]:Y:"^':y..uw,uri,ł""Z,tay ilr1''.[i,r;rT#f 1Ti.x:,[::trffiyffi *##1x'#*a.{
j. Systemy wyborcze a systemy partyjne...
wyborczych. Na odwrÓ| z proporcjona1nyni systemamiw yborczymi zwtązane zostaĘ takie skutki poliĘczrlrc, jak dezintegracja, podziaĘ parĘĄne, destabilizacja p o|iĘczna i irmę. My jednak stwierdzamy:w kwęstii poLiĘcznych następstwsystemÓw wyborczych daleko więcej j est prąrpuszczgh niżnaukowo uzasadnionych wnioskÓw. Najbardziej Spofne pozostają generuIiĄące wypowiedzi, jak wyżej cytow ane, gdyż z trudnością si ę potwierdz ają. Wy chodzą onez zilo żęniaceteris-paribus i unikają konfrontacji z rzearywistośoiąhistoryczrą z jej n żnicowanymi kontekstami socjopolitycntymi. Empiryczrrie da się udowodnić,ze systemywyborczewiększościowenie zawszepotęgująkonsolidacj ę systemu p arfyjnego i łatwąalternacj ę rząd6w.Dużo za|eĘ także od konkretnych społecznychi politycznych warunkÓw, w ktÓrych dany system wyborczy funkcjonuje.Proporcjonalnysystemwyborczy możenawet w określonychstosunkachsocjopolitycznych|epiejwype,łniać oczelŚiwane funkcje niż system większościowy.Następnauwaga nitązanajest z faktem' żewybory większościowei proporcjonalnestanowiądwie zbiorowę kategorie, ktÓre są wewn ę1l.ntieb atdzo n lźnicow ane.Musimy w nviąz|o,l z tym poddać ana|ine owe rÓżnice. Pole badawczenie j estjednak okręślone ptzez pojedynazeĄawiska,kt6re nie dawaĘby żadnejmożliwościuogÓlnien i teoretyzowania.Poziom Ęch uogÓlnieri będzie oozDrwiścieniższy niz cytowanych tez. Ponieważ wychodzimy z założęniaceteris nonparibus, ałilęcpowinny być uwzględniarresocjopo7iĘcme zmiennęi inne oąmniki wyjaśniające homogenicznośćvs. heterogerriczność jak i wyjaśniająoe społeczeristw, specyficznytyp systerrruwyborczego,ktary ma|azł.zastosowarriew konkretrym laaju 1ub ktÓry jestproponowany. Nie odstępujernyjednak tym samym od dotyohczasowych twierdzeri o oddziaływaniachsysternÓw wyborczych na systemy partyjne. Zawie. sz amy j e na r azie i po szukuj emy naukowego sformułow ania zar 6wno py ta, jak i odpowiedzi, wychodząc z założenia: systernywyborcze działają w pewnpn kompleksowym związkur żnychczynnikÓw, ktÓry możebyć n żmicowanyw poszczegÓlnych krajach i okresach.Te inne cz1mnikimogą określaćdecydująookierunek, sposÓb i siłę działaniasystemÓw wyborcryah. Systemy wyborcze są nie tylko zmienną nieza7eźmą, a7etakżezależną.Teorie o oddziaĘwaniu systemÓw wyborczych na systerny party1ne i inne zjawiska polityczne muszą uwzględniać uwarunkowania konkretlrohistoryczne.W trakcie badaniabędziemydalej staraćsięuzasadniać, wykorzystując dane empĘczne, ogÓlne twietdzeniao kierunku dzi ałania systemÓw wyborczyoh.
3.2. Systemy wyborcze: podstawowe zagadnienia i założenia badawcze
59
3.2.3. Jak są o ceniane od dziatywania systemrÓwwyborczych ?
Nawet gdy sądyo oddnaĘwaniachsystemÓwwyborczych odwołują się do cąmnikÓw historyczrych, pozostajeotwartakwestia,wj aki sposÓb owe o ddziaŁywania,w szcz e g6lności na systemyp arĘj''",, ą,ni.,"one i oceniane. Historycznię lkształtowałasię jako najważmtejsiekryterium ocerra z punktu widzenia intęresÓw poszczegÓlnych partii. Sity spoteczrre lub ugrupowania polĘczne oceniają więc systemy wyborcze z punktu widzęnia, czy im sprĄajączy teżdyskryminują.Strrrkturalni _a więc partia,ktÓra jest i pozostanie mała,gdyżopiera się" na ^ułupatha wąskiej warstwie społecznejlub na otrcreślonej etlicznej/teligrjnejmnĘszości,kt6ra dowolnie nie moze ulec powiększeniu(np' SzwedzkaPartia Ludowa w Finlandii) _ inaczej będzie oceniać następstwa systemu wyborczego niż jakaśduża (narodowa) partia, kt ra zasadniczo może zdobyćwięksiość parlamentarną,Małapartia będzie wysoko cenićloyterium -sprawiedliw Ąrcprezentacji'' (i owo kryterium sprawiedliwościbędzie przez niąwyrui,^i1,wie1ka partianatomiastbędzie.podnosić,jak się zaaji, czy,olkśtubit,,oś"i,"ąo., tworzonegona podstawiepartyjnejwiększościw parlamencie. Są także obok konkretnych interesÓw partyjnych względy polityczro.paristwowe'Możliwe sąwięc na podstawie tego samego-kryteriumzasad. niazo r źneoceny, co wiążesięze zr( micowanyrnisocjopolityczrymi warunkami w poszozegć:lnyohlcrajaohi okresach ich historii. od tych historyczrryohuwarunkowariabsfuahująprzede wszystkim teofotycy polityki, kt rzy rvY9hodząod idealnego typu demolcraćii i z niego w1ryrowadzaj ą określoną.funkcj ę systemuwyboiizego. Kryterium ocerry lystemu Wyborczegozawietasięw tym, na ile spełniaon specyri"z nę oczekiwania systemu demokr aĘcznego.Jedynie fi:nkcjonalne Lryierrum umozliwia zasadni cząocenęsystemÓwwyb orczych'w ien sposÓb j esttei przedftawionezagadnienienajlepszęgosysternuwyborczegoi w terrsposÓb może mo być j ednozltacntie wfr aśnione' Konsekwerrbrie pozosĘ emy da1ękood j ednowyrniarowych ĘrteriÓw podkreślamy: dlaoceny skutkÓw systemÓwwytorczyctr P-Y,-,.,1'ławet żardzemdla faworyzowania tego lub innego systemu mantaczenie, ozy względniająone konkrebre socjopo1itycznewarunki, jakie spotyka się rÓżnych krajach i czasach.Typowo idealny sposÓb poa"jsoiu omija te rmogi. Umożliwia to badaczomocenęsystemÓw wyuorczych ześro'tlrojednej funkcji. W praktycesysternywyborcze spełniająlioznefimk1na ocerra skutkÓw systernÓw wyborczych jest podporządkowana r6żnom wymogom fi:nkcjonalnym, ktÓre zależąodspecyfiki kontekstu soIitycznego.
3. Systemywyborczea systemypartyjne...
3.2.4.Założenia b adawcze Z dotychczasowychrozważanwynika,Ze w kwestii kluczowvch zaead. nieri systemÓwwyborczychjest wiele kontrowersji.W pewnejmierze Jytuacja ta odzwierciedlar 6żnemetodologiczne podejściado badaniasystemu wyborczego. Możliwe jest w ogÓlnościwyrÓżnienie trzech podejść,ktÓre dają się wstępnieokreślićw za|ezności od tego,czy mająg}lwnie teoreĘ czrLy,czy empirycznycharakter'Empiryczne perspektywy możemyz kolei podzielić na empirycnto-staĘstyczre i historyczno-empiryczne. Pierwsze podejściemożemyokreślićjako normaWne' W jego ramach systemywyborcze są analizowanei ocenianestosowniedo teoretvcznvch. częsciejdo aksjomatycznychtwierdze ,ktÓre są ściśle powiąz anćzteoria. mi demokracjilub dobrego rządzenia.W ten sposÓb ugrultowuje się pewna opcja na tzecz względnych wyborÓw większościowych,jako ze tylko ten systemwyborczy jakoby odpowiadaistocie rząduparĘamentarnego lub demokracji i zapewnia poIitycznąodpowiedzialność wybranych. Dobrym przy|<ładem tego typu podejścia,ktÓre ponad wiek dominowałow badaniach systemÓw wyborczych _ od czasu wielkich debat międry Johnem StuartemMillem i WalteremBagehotem- byłostanowiskoSir Iiarta Poppera (,,TheEconomist'', 23'4.1988)' Preferencjędla określonego systemu wyborczegooparłon na filozofii po|iĘcnej,bez oglądaniasięia empirię. Popper takuczynił.,mimo że to właśnie on dawałpierwszeristwow swej filozofii nauki metodzieempirycmei (metodatrial-ind-enor). Normatywne podejścieimplikuje w ogÓle, że jego przedstawicieledają pierwszeristwojednej zasadziei odpowiedniodo niej wskazująokreślonysystemwybotc4l' To podejście jest twÓrcze,jeślichodzi o twierdzeniao efektachi przewagach określonegosystemu wyborczego, ale kosztem rezygnacji z warunkÓw konteksfuprzestrzenno-czasowego.Tezami charakterystycznymi dla tego podejściasą np.: ,,wyborywiększościowesą lepsze iiz *ybory proporcjonalne'',albo,,systemwyborÓw większościowy ćh (first-past-the post)jesttym, ktÓry pozostajew najlepszejzgodziez ją&errrdemokra. cji i z istotąparlamentamych ruąd6w,,.Normatywnepodejścieprzedstawia tezę, że to, co jest wyjaśnionejako uĄlteczrre lub właści*"łb iedneeo prąpadku, jest wartościowetakżedla innych albo nawet dla wszystkiih przypadkÓw. TendencjętęwyrażaprzykładowouogÓlnienie, ktÓre jest formułowanewręcz w formie prawa (ak np.: ,,SysterrrwyborÓwwiększościowych prowadzi do systemudwÓch partii''). Teoretycznestudia o systemachwyb orczych,o poTytwvachi negaĘwach zasadreprezentacji,ich stosunkudo politycznych instytucji w ogÓle i o ay-
3.2. Systemy wyborcze: podstawowe
zagadnienia
i założenia badawcze
61
namiceprocesÓwpolityczry chbanjąciryle jeszczemocno pracach na w ramach podejścianormatywnego.Wada tego podejśc ia |eĘ bez wątpienia w powiązaniu przedmiotubadania _ systemÓw-wyborczych z polityką w ogÓle' Przy tym systemy wyborcze niby w soczewce skupiają głÓwne zagadnienia b adawcz e, co okreś-l a hory zontp o znawczy. C zęsto .p otyt.u,'. w1rtosciujące wypowiedzi o zał'ożony ch związkich przyczynowy ch. 9-1.t9! Wielka słabość tegopodejścia zrajduje odzwierciedleniewi),rn,że anizrożnicowane spektrummożliwych stosunkÓw między poszczegÓiffi systemami-wyborczymii podstawowymmodelemreprezentacji, ani historyczna j"k":ć systemÓwwyborczychnie sąwłączanedo ana|izy_ vwięcte wszystkie elementy,ktÓre faktyczniemają rozstrzygającezniczeniedla skutkÓw systemÓw wyborczych i ich oceny. Drugie podejście jest naturyempiryczno-statystyczrej' Logika metodolo.. gii statysĘczrei wymagająca'wrelkiej|iczby prrypadkÓw, aby uzyskać wyniki rozstrzy gające,popycha do ana\izy jakĄwiększej ticzty lstriei ącyctr wczoraj i dziśsystemÓw wyborczych. Empiryczro-statystyczle podejście, w porÓwnarriu do normatywnego,lepiej rozrÓżniatakze komponeĘ syste. mÓw wyborczy ch,tj.Ąmuje sięp oszczegl|nymikomponentamijako zmiennymi w statystyczrieukierunkowanychmodelachuwzgręania3icy"t, wi"t" zmiennych.Dokonaniaw obrębietego podejścia w badiniu sysie,mÓwwyborczYch sąznaszące,że prrywołamypionierskie sfudiaDouglasa W Raego (1967)i wielkie badaniaAr.enda rijpharta (1994).Te ostanr]enajreplejreprezentują podejścieem'piryczno-statystyczne. iorÓwnanie mięa{, tymi dw9m.astudiami ponłla|a zresztądostrzecwielki postęp ouĘui. t"go podejścia. ' W podejściuempĘczno-statysĘcznym na krytykę zasfuguje fakt, iżkonconfuje się ono na tym, co mozr:r.zrrtierzyć,atatze podejmu]eprÓbytakiego tpreparowaniamateriafuhi-storycznego'ktÓre pozwoli na uzycie go-do analily statystycznej.Taki sposÓb postęowania nie zawsze prowadzi do zadowaĘ ącychrezul tat6w, a *,ę.ż do błędnychwynikÓw, j ak w pr'ypaam ""u..fpcrsonalizowanychwf!9f w proporcjonalnychw Reputhce ieAeratnei Niomiec,gdzie średniąwielkość okręgÓwwyborczychustalonona dwa man. drty Gu. 1967: 46) 'Informacji takiei-musitowarzyszyćkomentarz, nie możar się ograniczyć do podania |iczby,potzebnej do przeprow adzenja ana|izy 'sltystyczrej. W takim komentaran musiałoby się n, wyaśnienie, iz "ze tołowa mandatÓw rczdzielanaj9st w okręgachjednomandat;*y;i; p,"porcjonalnerozdzieleniewszystkichmandatÓwdokonuje sięw jejnyrn"ołręfu ogÓlnokrajowym. Wielkościjednomandatowegoot'ęgo -*ybo."""go,
jeden,ni" za pomocą. dlaoślanej wartości
^ot,oł,.ilJi;j';
ili!]:;
62
3-3.S!\stemy partyjne
3. Systemy wyborcze a systemy partyjne..-
dwa.Będzie to dalejrzutowaćnazmianyw konogÓlnokrajowyndo wartości: ceptua|Łacjtzagadnienia..np' pojęcie systemu wyborczegoj ęsttozszęrzonę u Arenda Lijpharta (L994) przezdodanie kolejnej mierzalnej charakterystyki, a konkrehrię wielkościparlamentu.W empiryczrej analtzie systernÓw wyborczy chprzyjmuje siętakżeczasamip erspektywęredukcjonistyczą aby ułatwić klasyfikację (np. w pr4lpadku spersona1izowanychsystemÓw wyborczyĄ.W koriou nastawieniebadarina zmiemte mierualnekieruje uwagę uczonego na matematyozrie sformalizowary obszar badanegoproblemu (np. czynniki proporcjonalne).kzez to politycme znaczęnie takich formuł (np, znaczeniestopniaproporcjonalności,ktÓry uzyskują systernywyborczo' wpĘw na stukturę systemÓw partyjnycĘ jestprzeoeniane,a ogÓlne kryteria oceny i czymtkikontekstowe, ktÓre sąniezbędne dla empitycznej,we właściwymznaczoniv,ana|izypoliIologscznej,sąpomijane. Ttzeciepodejścieto podejściehistoryczro.empiryczne;Jego metodologqcznąceohąjest zoriontowanie na studium konkretlrego pr4ryadku systemu wyborcz egoi analizękontekstu socjopolitycmego, w ktÓrym on funkcj onuje. Historyczno -enpiryczne podejściej est w porÓwnaniu z empiryczno-statystycznym deskryptywnie zindywidualizowane. Za to jest krytykowane przez staĘsĘczrtię zottentowanąszkołęmyślenia.W podejśoiuernpiryozno-historycnrymistnieje metodologicma dyrekĘwa poszukiwania teoretyczrriepłodnychprz5zpadkÓw.Konkretlryprąrpadek jest wazny z tegopowodu,żetylko przez metodęindukcyjnąmożliwej estosiągnięcie teoretyoznegouogÓlni enia, zalitetająaegorÓwnocześniefundament empiryczrry.Podejścieto,poza wypTacowaniemhipotez i teorii, istotnych e terminologiozrąprecyzj ę i sys. dla badaf porÓwnawczyoh, dowartościowuj tematycnąkJasyfi kacj ę (por. Mons a1ve,Sottoli 1999). Wpraw dzie czasem w badaniaoh narodowyoh zaniedbuje się aspei
63
ne zaŁożęniabadawczę i przedstawimy typologie systernÓw partyjnych. Wreszcie zostanie postawiony problem wartościowaniatypÓw syśtemÓw partyjnych. 3.3.1. Poj ęcie i znaczenie Co rozumietny ptzez pojęcie system partyjny?Definicja lub e1ernenty definicji nie są staĘcme, tak że uzasadnionejest pytanie,ktÓre elementy tego zjawiska sąkonsĘrtutywnedziś_ ze względu nu,o,,,ą.. po|itologiczne zaintęresowanie systemami parlyjnymi . Ptzez systernparfyjny rozumie się strukturęzłożonąz,.og9fu partii polityoznych wparistlvie. ólementy tej stulctury to w szczegÓlności:a) liczba partii, b) stosunti między nimi wynikającez ich wielkośc1c) stosunkimiędzy nimi wynikające z ideologicznych pozyoji, d) model interakcji, e) zwtrykipartii ze społecleristwem i grupami społeczrymi, f) miejsce w systerniepoi iĘanlym,g) stopiar ustruktury zow ania systemu parĘfinego. Leslie Lipson (|969: 499)o systemachpartyjnychwyraztł się,że tworzą ole demokratycanym społeczuistwie ]'w ĘĘczrry punkt, w k|Órym przeoinająsięwszystkie siłypolityczre, wszystko to, co |ofityoznie jest wazne, arajduje swe miejsce gdzieśwewnąfuzpartii i w icir wza3emnyctr stosunkaoh''' Rainer M. Lepsius (1980: 541) ukaąnv ał,iż znaczeniepartii poli. tycznej jestzaIehte od systemuparfinego. Wynika ono ,niekoni eazniezę względnejwielkośoijakiejśpartii, 7eczz fut*Ęi, ktÓrą ona społnia w konlrotnyrn systemie parĘjnym dla tworzenia koalioji lub uzyskiwania więk&ości... TakżezachowaniewyborcÓw uzyskuje w konselw encji maczedo dopiero popTzezstrukturęsystemuparĘ{nego,,.Faktycznie: i centrum finteresowania systernami parĘjnymr nlĄdoje się kwesfia ich str:ktr:ry l pytanie o to, z czego specyficzna strrkturu łu,,"go systemu p*tyi,,.go Ylmiką od czegoza7eĘ jegostałość lub zmierrność w czasie. Za|ożeniab adawcze i Ęp ologie Założeniabadawozew ana7izachsysternÓwpartyjnych dająsię z grubsza dziolić ze względu t1 gdzie lokow*. ,ą wyjaśnienia1.r' ''u Bksponuje ctałośoi i zmiermości. 'iol.tu,v
llnych,albo społeczrych.
sięwięc aiborolę oz1mnikÓwi,'styil-
Plgnvsze prÓby wyjaśnieniastrukh:ry systemÓw partyjnych zapomozą |utikÓw inst5rtuojonalnychkoncentrowaĘ się nu tym, uy odloryćprzyzt inicowanej Iiczby partii w systemac}rpartyjnyĄ t.to'" oł po-
o4
3. Systemy wyborcze a systemy partyjne
3.3. Systemypartyjne
azilkupodzielone Zostatyna systemyiednopa yjne, dwuparfyjnei więlow latachpięćdziesiąĘchpole badawpartyjne.Maurice Duvergerzakreślił Qzę,w ktÓrym w centrumzaintęresowaniazna7azłysię sbrukturyi zmtany systemÓw p artyjnych. Duvergeruwazanyj est za ptzedstawiciela socjalno-strukturalnegopodejściabadawczego(Lavau | 953, 1963). Giovanni Sartori,Josep LaPalombarai Myron Weiner (1966)ujmowali strukturęsystemÓw paĄjnych jako ba ziĄ z}ożoną.Zaczęlinastępnie wyodrębniaćdalszeĘpy systemÓwparryjnych.Sartoriw obrębiesystemÓwwielopar|yjnych wy6żn.lłumiarkowanie spolaryzowany system par|yjny i ekstręmalniespo1aryzowany(1966: I37).Ważnew jego koncepcjijestrczrÓżnieniemiędzy ftagmentaryzacją f ak mocnopodzielonesąsystemypartyjne?) środipo|aryzacjąfiakij estideologicmy dystanspartii od rłykoncypowanęgo ka?) oruz pojęcie wewnętznej dynamiki systemÓw par|yjnych (czy pafiie, Na tejpodstawieSartoriprzedrywa|irując,zdązajądośrodkaczy od środka?). stawiłnastępującezestawięnięcęchsystemÓwpartyjnych: System partyjny Fragmentaryzacja
Stopie polaryzacji
Systemdwupartyjny Systempartiidominującej Systemwielopartyjny
Model rywalizacji Dośrodkowy
nteznaczny
mocny
Dośrodkowy
odśrodkowy
Poniewaz Sartori rozw ażał'ftagmentaryzac1ąi po|aryzacjęjako dwa zjaon w systemiewyborczym, łączrrości,widział wiska występującew ścisłej podobniej ak Duverger' dtwigĄię, za pomocąktÓrej dałobysię zmniejszyć stopiefifragmentaryzacjiipolaryzacji:(...)we should not accept...theview thatparĘ arrąngementsand electoral systemsonly expressthe deeperdeterminąntsof thesocieĘ and, in pafticuląr,we should reconsiderthepro(1966: 167).LaPa1ombarai Weiner' blem of proportionąlrepresentation kl asyfikuj ąc systemy p artyjne,wprow adzlli kllka kryteriÓw j akości owych. Po pierwszerozrÓżnieniemiędzy systememrywalizacyjnym a nieryvlalizapo drugie,Ę.terium miejscapartii cyjnym(competitivevs.non-competitive), między biegunem ideologiozrym i biegunem pragmaĘczrrymi w ko cu relatywnej siĘ par1ii,kładącnacisk na pojęcia a1ternacji(dwic 1o1rterium partie są zb1izonepod względem siłyi mogą się znieniać w rządach)i hcgemonii (trwaładominacja j ednejpartii).W kw estii systemÓwryw alizacy1 nych LaPa1ombarai Weinęr wyrlż ali cfiery subtypy systernÓw parĘ;
65
nych; 1) alternatywno-ideologiczry; f) attenaffino_pragmatyczny 3) ; he_ gemoniczno-ideologiczny;4) hegemoniazno_pragmatyczfiy. Sartori następnierczszeru7rł w latach siedemdzięsiątycirswą typo1ogię i to pod wielomawzględami.Podstawowpn kĄrteriumpozostała1icźbupu,tii, al e Sartori wprow adziłnow ę t ozr6 żnienia. P oni ęwłżuw z g7ędniał on też dynamicnly aspekt zmiany systemÓw paĄjnych, to upor'ąjkował typy wedługpęwnegokontinuum (w nawiasach majdu1ąsiępodaneptzez Sartoriego ptzyl<łady): 1. Systemjednej partii (ZwiązekRadziecki). 2. Hegemonicznysystemparryjny(Meksyk). 3. Systernpar1iidominującej(Indie,Japonia). 4. SystemdwuparĘjny (tJsA, WięlkaBMania). 5' systemwi eIoparfyjnyumiarkowaniespolaryzowany(Ho randia, szwa;caria,Belgia,RFN). ' System wieloparĘjny ekstremalniespolaryzowany (Chile do 1973t, Włochy,Finlandia). W międąmarodowychbadaniachsystemÓw parĘjnych najczęściejstosowanajest właśnie typologia systemÓwpartyjnychSartoriego.Wydaje się rlna dośćzdywersyfikowana, aby nedukować bardzo złoż6ną,zeczywistośćdo poziomu analiĘcznie Sensownęgo'tzn. vfiecznego dla potrzeb nalizy. Jeślijeden typ obejmujezbyt wiele rÓżnorodnychfenomenÓw, watunekten nie jest spełniony.Jeślizaśjeden typ reprezentujesobątylko j et|enprzypadekhistoryczny,pojawia się problern generalizacji'Ńapo5'ka. ltly na to zagadnienietakżewtedy,gdy posługujemysię ideainymitypaml tlolinicjisystemÓwparĘjnychalbo,przeciwnie,wyw iedzionymiźkonlaetnej l zoozyrvistoś ci. Weżmyptzypadek systemudwupartyjnego:Leslie Lipson |l1)(l9:502),przedstawianastępujące kryteria:,,|.Pr4l wszystkichdowollryohwyborach szansamidojściado władzy dzie\ąsii awie - i nię więcej ttlżt|wię- partie.2. J ędnaz dw och partiij estw staniesama sf,łotzyć rząd' |lcz ptlparciajakiejśtrzeciej partii. 3' Istniejerealna możliwość,iepartia tzt1t|owa zostaniezastąpionaprzezpartięopozycyjn{,. To definicja tat sclłlrr.zo przypadki dwuparĘjnegosysternusąniezwykle ruadkiei obeimula tYIkrl sytuację na płaszczyźmie pat7amentu. AnaliĄ ąc wystąpieni."a*u1lntIyjncgosystemuna poziomie wyborc4m w systemiewzgĘdnych wyhltriw większościowych'musimy wziąć poduwagę następujące warunki: Il t|rlwalki stajemniej niżttzęchkandydatÓw ot.'ęg wvtoic"y; 2) oble ''u wlt.|kicpartiezdobywająłącznieokoło9Oo/o i dlategol) |.anapłrdi zaohytvrt w iększośćp arlamentaną (takżeWedy, gdy żadnap artia nie osiąga wtęhszośr:i parlamerrtarnej' tworzonesą rządyj ednopartyjne)'W Ęm przy-
66
3. Systemy wyborcze a systemy paltyjne...
padku granice'w ramachktÓrych możnabędziemÓwić o systemiedwupartyjnym, sąjeszcze ściślej wyĘczone. W następstwieupada teza o tym, że ,,względnysystęmwiększościowyprowadzi do dwupartyjnegosystemu'', co nrajduje empĘcznie potwierdzeniew fakcie, żew rzecrywistościprawie nigdzie (lub nigdzie) dwuparĘ1jnesystęmynie wystęują. Do stwierdzęniaKlaus a von B eyme,że,,dwupatĘjnesystemyprzedstawiają bat dziej pewnąabstrakcjęrnzrzeczyvnstość,' (1984;320),nie ma tu nic do dodania. Same badania problematyĄ ą zr e sztą cechy lub pt ryporz$kowani e cech do poszczegÓlnych typÓw systemÓw partyjnych.w tym mieścisię dobra częśćwyniku naukowego,ktÓry osiągnięĘ zostałw naucę w lataoh siędemdziesiątychi osięmdziesiątych.W badaniachGiovanniego Sartoriego i Giacomo Saniego (Sani' Sartori 1984) znalazłoInocny wyraz zagadnienie powiązaniafragmentaryzacjii polaryzaaji.od tegoczasumusi si ęw zasadzie wychodzić z założenia,że wyżsry stopierrideologiczrego dystansui jednocześniesilniejsza dośrodkowadynamika w systemachpartyjnych mogą wystęować w sytuacjacĘ ktÓre charakterysĘczre są dla stosunkowoniewio1kiej liczby systemÓw partyjnych. Ten stanrzeczy jestwazrry dla kwestii oceny systernÓw partyjnyoh' do ktÓrej jeszcze wrÓcimy. Klaus von Beyme (1984: 3ff) zauwufił w zvtiryku z tym, że:,,typeksfuemalniespolryzowany (...) byłbytrudny do oddzieleniaod umiarkowaniespo1aryzowanego''. Przedstawił on na podstawie arnlizy sytuacji w niektÓrych krajach układ podtypÓw wielopartyjnegosystemuskrajnie spolaryzowanego: 1) podt}T z opozyqąfundamentalną (ak w Republice Weimarskiej i w II Republice Hiszpanskiej), 2) podtyp ze zdolnymi d.o tzry1zq1iapartiami curtrowl'mi fiakwe Francji, Inae7u,Włoszechi Hiszpanii po |976t,). Takie ronÓżrienie opartena ernpirii jest o tyle wazne dla podstawowegozagadnieniatej pt acy,żeosłabiap og1ąd,iż ptze dstawionepruez Sartonego typy wykazuj ą - prawdopodobnieuwarunkowaneptzez systemywyborcze - podobnemodele interakcji i sposobÓw firnkojonowania,ktlre miałyby być staĘczne (stosownie do niezmiermych systemÓw wyborozych). W wielu studiach wskazano znaczęnie mniejszych partii d1ainterakoji w systemaoh par|1Ąnych. Często sąonekonieoznymelernerrtem koalioji. Małepartiemogąpełnić funkoję zawiasÓw między (dwoma) więksrymi partiami koalicji, ktÓrych stosunekjest konfliktowy' obecnie więcej uwagi poświęcasię sposobowi funkcjonowania systemÓw parĘfinych,w szczegÓlnościmetodom tworzenia i roniązyw ania ruądćw, z procesami demot
3.3. Systemypałtyjne
67
(Bendel 1966:52 n)' Dla nas najwazniejszesąnastępujące kry'teria:1) dominującarola partii w procesie kształtowaniawoli poltĘcznej społeczeristwai w procesierozstrzyganiao rządach]partiei orientacjeparĘjne struktutyn$ązachowania wybo rcÓw ; 2) społecznezakorzenieniepart ii, co ozrtacza,żeartykułuj ą onefakĘcznie interesyspołecznei ze ciesząsięwzględnie stabilnąpo1Ęczną lojalnościąze strony wyborcÓw i grup wyborclw' Zakres zmiennościpoparcia d|a poszczegÓlnych part1i ftlatn glosariusz na koricu książ
I
68
?. Systemy wyborcze a systemy partyjne
3.3. SyŚtemy partyjne
cji prawa wyborczego (patrz wyżLejpodtozdz. 2.I.f), zoslały zamtozoruę, gdyz powstałepo pierwszejmobilizacji koalicj e okazałysię trwałe.Wedfug Lipseta i Rokkana systemypartyjnesązakotwlczonęw strukturzespołecznej, a insĘrtucje(m.in. systemwyborczy) są dostosowanedo ram istniejących konfliktÓw. Strulcturęsystemup artyjnegoujmuje się więc j ako zależną od systemukonfliktu. InaczejmÓwiąc, w badanejrelacji systemwybor. czy - systemparĘjnyprryznajesię systemowipar|yjnemufunkcję zrniermej ni ezaleznej- wyjaśniaj ącej. Będziemy jednak zmierzać do tego, by nie wyjaśniaćstruktury syste. mÓw paĄjnych ani linearnie, ani dęterministycznie.Ptryczynowośćjest sprawcę,i jest kolista lub uformowanajako okrąg,tj. dziaŁarttaoddziałująna ona relaĘwna w tym sensie, żę w okręślonymstosunku ptzyczynowym (strukturasystemupartyjnegow jakimśkraju w określonejepoce)udziały będącychwe wzajemnejrelacji składowychczynnikÓw (system parĘjrry, strukhrraspoteczna)w qlm, co jest przyczyną"iw Ęny co skutkięmo zvwotnym oddziatywaniu,są zrlznicowane. Na t1etych ogÓlnychpoznawczoteoreĘcznychwynurzeirnie mogą być spełnioneoba założeniabadawcze. Ich możliwościpoznawcze są tylko częściowowykorzystane i ptzy Ęm zagtożonelinearnymii j ednoprzyczynowyrniwyjaśnieniami.Jeślichce się tych brakÓw uniknąć,wydaje się niezbędnęzastosowaniedrogi s1mtezyargumentÓwp oznawczychz obu tych podejść badawczych(insĘrtucjonalnego i społeczrego). 3.3.3.Oceny SystemyparĘjne są ocerriane'z zrrychpunktÓw widzenia.Najczęściej w jakim stopniudanyĘp systemuparstosowanejestkryteriumokreślające, tyjnegojest do pogodzeniaz żądaniamii oczekiwaniamiformułowanymi Tu tezuwzg1ędwobecpolĘcznej reptezentacjii systemudemokratycznego. jlszpodznakiemzapytaniaocetiaćtrzebapunktywidzenia,ktÓrepostaw1Ę nę skutkÓw systemÓw uyborczych (por'podrozdz. 3.f .3).,,Sprawied1iwa'' reptezentacjai zdolnośćfunkcjonowania demokracji tvtotząskalę, z ktÓre.j wychodząc' przyjmuje się a priori większą lub mniejszą 1iczbępartii za odpowiednią.Brytyjskie,konkwencyjnerozumieniedemokracjijest związanc z systememdwuparĘjnym (z,ob.podrozdz.9.I 1 9 .2),kt6rego z regułybroni:1 jego przedstawicięlę,nięzależnie odpruestrzenii czasu.Innęrozumięniędcj konsensua1nej . Tir oceniasię dc mode1u zawarte est w demokracji mokracji procesy kryteriÓw funkcjonrrI wedługodmiennych mokraĘczre insĘ.tucjei nych (zob.podrozdz.9.I).
,.
69
ocena systemÓwpafiyjnychw badaniachnaukowychi polityce.1est oczywiście zaIeżnaj eszcze od wielu ogÓlniej szych założęlt. Wyrasiają onę z quasi.filozoficznych,powszechnieuznanych zatożęńco do źasad,' rządzących strrkfurą socjopoliĘcznych zj awisk i zachowaniemaktorÓw społecznych i p oliĘ czny ch lub prąmaj mni ej p onv alaj ch uporządko ać w kategorialący nie te fenomeny'odpowiednio do owychzałożeri badanyświatzjawiskjest ustrukturyzowanyj ako dualisĘczny trÓjpodzlelny (triada)'postrzeganyjest jako wyz,r}aczony 'ub s'odt.owegoiub załzynaią"y,ię zjakiegośpunkfu w punkcie zero. Założęnięo naturalnyn poliĘcznym dualizmie byłoprzedstawion e przede wszystkim przez Maurice Duvergera jako badacza systemu partyjnego. ,,Naturalnyruch społeczęnstwazdĘa do dualizmupartii'' (Duverger |959:23I). ',Niepowinnoto sięinaczejnazywać,jakto,łepolitycznemoż|iwościnajczęściejsię uzewnętrzniająw dualistyczrej formie (.. .) każda polityka warunkuje j akąśalternaĘrv ęmiędzy owoma ,ozw iązaiamt, gdyż pośrednie rozsłłlązania opierająsię w istocie o jedną lub o drugą.oznacza lo nic innego, jakto, ze w po'ityce nie ma żadnegośrodka.ltJj" o""yw,śo ie być partiaśrodkąale nie ma żadnego środka,, (zob.s. źzs!. l)uvergerdostrzegałtakze ,,w po1iĘcniepozornie pstrychkrajach podstawowątendencję dualizmu'' (s. 230).Kwestię tęj ako p olitycz,'o -ideologiczpostawiłna nowo NorbęrtoBobio (1994)w swejkoncepcji ttt1 prawicowolcwicowej przestrzenipoliĘcznej, zawierającejwłaśnię ouatlstycznespojrzoniena przedmiot.Klaus von Beyme na oÓwrÓt zwroclŁ się przeciwko r|ychotomicznemu myśleniui doshzegłw rÓżnychhistorycz,'y"hsytu acjach rttczcjpięciopartyjnysysternj ako elementarny,cośna ksztakprzeciwiefiB|waw angielskiejrewolucji między diggerami,levellerami, klasycznpni te1lublikanami,Ąalistami i zwolermikamidivine right of the king,we fiant'ttskicjrewolucjiprzeciwiestwomiędzybabeuvistami,jakobi,'J-i, żyronr|ysl urni, arystokratyczr1mi konstytucjonalistamii zwtlennikami ąncien t łg in e (Bepne 1984: 3 13). Zauważrył on takżekształtowaniesię pewnego łtlll|t.um w ft mych systunach parĘjnych jako trend przeciwny niż wskaprzez tezę o dualizmie, ktÓra w badaniach systemÓw parĘjnych 'ywltlly l łyslclnÓw wyborczych skutkujeocenąkonkretlrychsystemÓwpartyjnych wtrr|lttgkryterium ich b1iskoścido idealizowanegonaturalnego dualizmu |'|ltrlwitclzido,,mistykisystemudwupaĄjnego'' (B eyme t ss+ : i t,l). W mięt|lYtrirrrlclowych badaniachsysternÓw partyjnych takie aprioryczlę ocęny tYĘ|c||l w paĄjnych shacrtyna znaczęniu.Rob ertD an ęi sl t : zz5) stwieidęt|'|Vhctherin any given country the number of parties optimalfor the F\|llę'1',y1,,,, and aggregationof preferencesis two, three, f,,, o, more cc|n-
70
3. Systemy wyborcze a S.ystemyparą,jne'
not be answeredeyen cłpproximately without examining the cleavage system of theparticular country. Seymour M. Lipset słuszniepodkreślił: ,,Są (.. .) warunki,w ktÓrych systemdwupar1yjnyjestmniej przydafuydlauttzymania demokraĘ cznego p orządkuniż wielop artyjny system (. . .). Tam gdzi e strukturak1asowaspolaryzowanajest przez klasę, rasę 1ubre1igięi gdzie polityczie linie konfliktu biegnąz nimi paralelnie do społecznegokonflikfu, tam moze system dwupartyjnyjeszcze zaosttryi przeciwieóstwa, za(Lipset 1969: 463). miast sprzyjaćirftegracjispołecze/rstwa'' 3.4. Por wn awcza analwa systemriwwyborczych : og lnie o zadaniach izałożeniachbadawczych pracy Zptzedstawionychrozważaiwyn1kajuzwytażnte,jakiesązadantaanalizy porÓwnawczej systemÓw wyborczych i jakie podejściebadawczejest stosowane.W szczegÓlnościsąto następująoezadania: 1. Uchwycenie wielorakich technicznychuregulowaripo działuna okręgi wyborcze, uregulowa doĘczącychkampanii wyborczej,regulacji odprzekadanta głosÓw wyborcÓw na mandaĘ. dawania głosÓw i sposobrślw Idzteprzy tymnie ty1eo jakieśnormaĘwne ujęcie,i1eo sposÓb funkcjonowania systemÓw wyborozychw prakĘoe (how the electorąlsystemswoĄ i o znaczenie poszczegÓ7nychęlementÓw systemuwyb otczego d1aj ego od. dziatywaniajako całości. 2. Usystematyzowaniematerii drogą eksplikacji podstawowychkoncepcji, jak wybory większościowei wybory proporcjonalnę.Ukształtowanię ft:żnychfypÓw systemÓw wyborczyoh i zaklasyfikowanie empiryoznyah systemowwyborczych. 3' Postawieniehipotez doĘczącychwpĘrvu r żnychsystemÓw wyborzbadanię czychna systemypolityczne i ich weryfikacja, a w szczegÓ1ności partyjne podstawie porÓwnawczych na na sfudiÓw . SzczęwpĘmru systemy poszukują gÓ1nąformą artalizysą studiahipoteĘczne,ktÓre odpowiedzina p1tanie,jak wygiądaĘby wyniki wyborcze, gdyby był zastosowanyinny system wyborozy (ana\izykontrafakĘczne). Te zadaniapodjętezostaĘ w tej pracy. Dyskutujemytakze kwestię oce. systemÓwwyborozyoĘ alę nie szukając(niepropaguny (wartościowania) jąc) jakiegośnajlepszegosystemu.ow najlepszy systemz best-system-ap proach, ktÓry częstopojawia się w empirycznię zoientowanych studiacll' jest traktowanyjako naukowo niemierzalny' Raczej są w}.plaoowywall(. kryteria dla naukowouzasadnionychsądÓw o systemachwyborczych, occ
3'4. PorÓwnąwcza
ąnaliza systemÓw wyborczych'..
71
ny kiedyśprzedstawionychteorematÓw,ktÓre po konfrontacjiz emprnąsą wzmacnianęalbo falsyfikowane. oczywiściepoluszonaje sttakżekwestia,co poznawczopozwala osrągnąćnauka o systemachwyborczych. W tym obszatzę znajiująsię liczne, metodologicznei teorcĘczne rozmyślaniai inspiracje, xićlrć towarzyszą informacji o systemaĘce wyborÓw i o empirycznycir systemach wyborczych. Ujawniają oneniedostateczność ttadycyjnychteorii w ramachnauki o systemachwyb orc4rch_ szczegÓlnieo relacji systemuwyborczego r sys. temupartyjnego'osłabiają teżktytykę, kt6ra ostatniopodniesiona zostaŁa przez Gtovanniego sartoriego (r99q co do badari systemu wyborozego w perspektywiepodejściahistoryczno-empiycznego. Jest ono godne poznania,szczeg61tiezrucjiuil,Ąecmościpolityozno-ekspertalnej. Najwazriejs4ł ce7ptacyto dążenie,użebyuog61niające lub ieorctyczne wypowiedzi mocniej zlltiązaćz empiią, z konkretnym śpołecznym i politycmym konteksterni warunkami. Z tegowyrrika, ie teoiiębliżej nieokrejednak implicite uniwersalnegozastosowania, ślonego, łJÓre dotychczas wnauce o systemachwyborczych wszędzienapotykaliśmy'powinny zostaćzastąpione ptzez teorie średniego zasięgu. Historyczna o entacja,reracja czasu i pizestrzenima o tyle znaczenie, ż,cbezznajomości kontękstusocjopoliĘcznegonie da się określićani skutk(twsystemÓwwyborczych, ani realnychopcji, ktÓqmi dysponują aktorzy polityczri ptzy wyborze opĘmalnego systemuwybo.czego. To iristo.yczlltl-empirycznepodejściej est nieodzownę d1apodejścianormat1,"wnego, n więc dla stawianiapytari o to, czy i w jakim kierunku powinno się,efo.tnowaćistrriejące systemywyborcze.
4. SystemaĘka wyborÓw I: techniczne elementy systemÓw wyb orczych & g
& 'i Prezentacjęnauki o systemachwyborczych podzielimy na trzy części. CzęśćpierwszatraktujegłÓwnieo technicznychelementachsystemÓw wyborczych i ich konsekwencjach.Ten dziat wiedzy z naukowego punktu widzeniajestw znacznejmierzębezsporny' zarÓwnopod względemtermi. nologii,jak iwiedzy o sposobie działaniasystemÓw wyborczych. Zjawiska te z reguĘ poddająsię matematyczno-formalnejanalizie,toteżgłÓwnynurt politologicznych badarinad systemamiwyborczymi - wobec swego metodycznegodąż:eniado pewności- niedawnoskierowałsię właśnie w tę Stronę.W najlepszymwypadku potwierdziłjedynie to, czegoza pomocąmniej kosztownych procedur dowiedziano się już w ciągu poprzednich dwÓch stuleci. Naukowe kontrowersje ograniczająsię jedynie do ocen dotyczą. cych roli poszczegÓlnych elementÓw systemÓw wyborczych. Zwr6cić trzebajednak uwagęna fakt, żew przypadkuelementÓw technicznych idzie rÓwnież o kwestie polityczne' W preciwnymrazie dziedzinę tę mozna by w całościprzekazaćmatemaĘkom,k'tlrzy zawszechętnie zajmująsię procedurami|iczeniai ich konsekwencjami(patrzKopferrnann l991; Niemeyer l998; Pukelsheim1998).ElementytechnicznemająrÓwnieższczegl|ne znaczeniedlatego,ze to właśnie z nimi wyborcajest w bezpośrednisposÓb konfrontowanypodczas oddawaniagłosu.Elementy techtliczne,a więc typ okręguwyborczego,typ lisĘ rodzajproceduryoddawalia głosuitd' nadająstrukfuręjego wyborowi, zmieniająjego preferencje plityczne w głos,ktÓrego polityczne znaczeniejestwspÓłokreślane przez l elementy.Elementy te są rÓwnoczęśnieparametramisystemÓw wybor&ych. Jeżelichce się zrozumiećsposÓb funkcjonowaniasystemÓwwybortEych, nie mozna pominąćstudiÓw nad ich elementamitechnicznymi' Do 9pirÓw tych elementÓwbędziemy dodawaćzawszekrÓtkąocenę izwracać łhtogęna ich występowaniena świecie. Drugaczęść systematykiwyborÓw dotyczy obecnegow klasycznejdeba'' pytania,ktory z systemÓw wyborczych powinien być preferowarry.obFr ten obejmujedwie podstawowealtematywy:większościowyi propor-
74
4. SystemaĘka wyborÓw I: techniczne elementy systetnÓw wyborczych
cjonalny system wyb orczy, ich defrnicję ofaz fimkcj ę k1asyfikacyj n%a takze kwęstie koncęcyjne porÓwnawczych bada nad systęmamiłvyborczymi. Ttzecia częśÓsystematykiwyborÓw ustanawiatypo1ogięuwzględniaję cąpodstawowetypy: systernwiększościowyi systemproporcjonalnyz jednej strony ofaz masę ich wariantÓw występująoychw praktyce z drugiej konse. sfuony.Dzięki niej w sposÓb blizszy doświadczeniumoznaokreś1ać kwencje poszczegÓlnych systemÓw wyborczych. Tlpy systemÓw wyborczyoh zostająpoddane rczmaiĘm porÓwnaniom obejmującym proces ich odpowiedznapytarlieo optykształtowarria sięi sposÓb działania.Ułatwiato malny system w konkretnych warunkach. Systemy wyborcze są tworami złsżonymi.Składająsię z wielu tozmaĘch elementÓw (parametrÓw),ktÓre moinaze sobąłączyćw sposÓb niemalze dowolny. Uregulowania spotykanew systemachwyborczych montapodzielić na cdery zak'tesy.są to: podziałna okręgi wyborcze, sposÓb ubiegania się kandydatÓw o wybÓr, technika głosowania i zasady podziafu mandatÓw. W obrębietych zalcresÓwistniejewiele odmiermychrozstzygnięć.Ponadto r6imo regulacje teohniczne dotyczącej ednegozakresu mo gą być łączo. ne z regulacjami odnoszącymi się do pozostĄch zakresÓw. Kombinacje tych paramel;rlw dająrozmaite konsekwerrcjedla wyniku wyborÓw. Decydującej estprzy tym to, że oddziaĘwatnaposzazegÓlnych parametrÓwmogą wskutek łączeniaz innymi e1ementamiu1egaćwzmocnieniu, kompensacji bądźneutralizacji, Polityczrre konsekwencje stosowanyohsystemÓw wyborczych w niezvrryklerzadkioh w1padkach za7eżąĘ7kood jednego elemenfu.Najczęśoiejkonsekwencje te za7eżąodkombinaojir imych elementÓw systemu wyborczego. 4,1, P odnał'na okręgi wyborcze Wielkie znaczenię d1aszans wyborczych partii poiityc znychma podział na olcręgi wyborcze' Nie bez powodu podział na okręgi wyborcze ptzy opracowywaniu i ocenie systernuwyborczego naleĘ do kwestii spornych polĘczrie. KryĘka systemu wyb orczęgoze strony opozycji polĘontej zawsze doĘazyła podziafu na okręgi wyborcze' I tak na pzytdad podczas wyborÓw w Cesarstwiepodziałnaokręgi wyborcze' niedopasowanydo zmian demogr aftcznych, był lnryw dzący dla niemi ockiej socjaldemokracji' poniewaz na obszarachmiejskich, w ktÓrych socjaldemolaacibyli szczegÓlnie si1ni,
4. ] . Podział na olvęgi wborcze
75
na jeden mandatprzypadałaznaczącowyższaliczba wyborcÓw niżna głosującejkonserwatjrwniewsi. Dlatego tez niemiecka socjaldemok,łacja w alcz}Ąao proporcjonalny system wyborczy, 7
76
4. SystemaĘlrn wyborÓw I: techniczne elemenĘ systemÓw wyborczych
na pTzlyJad krajowe okręgi wyborcze, w ktÓrych (ak w przypadku Niemiec) następuje łącznypodziałmandatÓw na partie lub obsadzanesą dodatkowe mandaĘ w przypadku ktÓrych wykluczony jest malapportionment'Nię wchodząc w dalsze szczeg6Ę, możnatu stwierdzić,ze kolejne elemenĘ systemuwyborczegowspÓłokreś1aj ą w konkrebrychwypadkach, jakbardzo znaczącez pmwnego i polityczrregopunktu widzenia sąrozbienrościw stosunku do k1ucza rcprezerfiaqi. Na1ezy to uwzględnić przy porÓwnawozych studiachnad zj awiskiem malapportionmentu. Istrriejąj ednakprawnie u znanęar gamentypolityczr e, ptzemaitające za dopuszczeniemdo odstępstwod zasadyrÓwnościwyborÓw.Itaknaprzykład w ojczyżne demokracji parlamentarnejrcprezentacjaustalana jest wedfug @erium czteręch częścikraju (Anglii' Szkocji, Walii i Irlandii PÓłnocnej) (patrz podrozdz. 8.2.I). Często zacofanej ludnościwiejskiej na\eĘpruyznaÓteptezentacjęptzehaczającąna7eżnyjĄudział,abyzwięksryć;jej wpĘw na sprawy narodowe i politycaiymi cąmnikami poprawić j ej sytuację. Argument ten j estj ednakczęstoj edyniepretekstem,prawdzlpartie politycznekorzyści. we motywy zaśto oczekiwaneptzez określone Argument ten jest takżeo tyle małoprzekonywaj ący,żeuprz1nrilejowane w ten sposÓb regiony wysyłajądo parlamentutakich przedstawicieli,ktÓrzy bronią społeczregostatusquo iraczej blokująprzeprowadzeniezasad. nicrychreform. InsĘrtuojonalnyproblemnatury strukturalnejmożepojawić się w systemach prezydenokich,w ktÓrych prezydenti parlamerrtwybierani sąptzez narÓd. NierÓwnościw reprezentacjiprowadzićmogą do innej pollĘcznej orientacji ofganu ko1egialnego niż p olrĘ czna orientacja prezy dmta, Malapportionment jest z ernpirysznegopunktu widzenia zjawiskiem rup dnie normalnyrn..D ecydujący j est j ego r ozrc at Granice tol erancji dla odstępstwod postu1aturÓwnościsą często ptzeŁłaczanetak dalece,żenie możnajuz mÓwić o rÓwnym prawie wyborczym, a to sprawia, iż mamy w zasadziedo czynierria z manipu1acją.Tylko nieliczri mÓwiąwprost o nięuczciwych wyboraoh (patrz Snyder, Samuels 1999). Ieieli ma być zachowana zasadarÓwności,a następnieusta1analiczba na jakąpowinienptrypadaćjedenmanda| to moma średnia), osÓb (wartość stosowaćjednąz dwÓch procedur.Pierwsza polega na tworzeniu okręgÓw wyborczych z populacja, ktÓrej przysfugujo proporcjonalniejeden mandat. Ma to zasadniczo miejsce w prąlpadku podziałuk'rajuna jednomandatowc o1aęgiwyborcze,I&ćlrychgranicemusząbyćnastępniestalędostosowylvanc Druga procedurapolega na obliczeniu, i1emandat w do migracji 1udności. przysfuguje okręgowi wyborczemu proporcjonalnie do j ego zaludnieni lr
4.1. Podział na olrłęgi vyborcze
77
Mętoda ta jest najpowszechniejszaw prąrpadku wielomandatowych okręgÓw wyborczych. Liczba mandatÓw dla oloęślonegookręgu l"ybo,o".go moze się następniezrnierriaćwskutęk migracji ludności, Tabe|a5. LiczbaIudności/uprawnionych do głosowanIa na mandatw kilku wybranychkrajach Kraj
Liczba Iudności/ uprawnionych na 1 m and atod ...d o
Typ okręgu wyborczego"
Brazylia
1962
2 100-535000
Brazylia
1986
4 663-499 800
Chile
wie|omandatowe okręgiwyborcze wielomandatowe okręgiwyborcze
1969
28 000-296000
Cesarstwo Niemieckie 1907
wielomandatowe okręgiwyborcze
18 800-296000
Republika Dominikana1986
jednomandatowe okręgiwyborcze
I 1 3 9 - 6 80 1 6
Francja
9 520-60 000
wielomandatowe okręgiwyborcze jednomandatowe okręgiwyborcze wie|omandatowe okręgiwyborcze
1973
Hlezpania 1977
35 500-141200
. Uwaga:jednomandatowyokręg wyborczy= do obsadzeniaw okręguwyborczymjest tylko l.don mandat;wie|omandatowy okręg rłyoorczy= do obsadzenia,,riokręguwy6o'ćiv' i".t w|.|emandatÓw. ,l978; trÓdlo: Noh|en Noh|en(red.)1993.
' ' Podstawąpodziafumo żebyćrownięż7iczbauprawnionychdo głosowadr. Konstytucjaportugalskaz |976 r, za7ecana p:rzykład,bymandaryna lgÓlne wielomandatowę okręgi wyborcze byĘ rczdzielane proporie do liczby wpisarryohna lisĘ osÓb uprawnionychdo głosowania. lżnopodstawypodziałumandatÓwna okręgl mogąpowodować odmien. t oAitaĘ, zwłaszczaw kraj ach o zt lżriaow anejstlr:kturzedemografi czI tak na przyMad w Brazylii tnva spÓr, czy |iczba ludności,czy też wnionych do głosowaniapowinna słrźyćjako podstawarozdziatu manmiędzy okręgi wyborcze. Fzy staraniacho ręa7izacjęzasady rÓwności ptzydatnejest powoty. l|ig niozależnychod partii politycznych komisji' o-b."*ją" yihzmiamiędzy liczbą ludnościa mandatamii przedkłaaającyct'p,opoltlaoji {c rotbrm.W Wielkiej Brytanii powstanie tzlxt.Boundąry Cimmis(picrwsza w roku 1917, powołanaad hoc; od roku ig4ą cztery
Ts
v,:
78
4. Systematyka wyborÓw I: techniczne elementy systemÓw wyborczych
4.]. Podział na olłęgi uryborcze
tv
komisje stałed1aAng1ii, Szkocji, Wa1ii i Irlandii PÓłnocnej)było ściśle związamez vtzeazywistnienięm prawie rÓwnęgo pTawa 'łVyborczego' W tym przypadku miarąjest liozba uprawnionych do głosowaniaw okręgu wyborczym.
1. Model
2. Model
PartiaA 1 mandat
4.1.f. Getrymandering
PartiaB 3 mandaty
PartiaA 0 mandatÓw
Inną formą manipulacji podztałemna okręgi wybofcze jest tzw. gerrymand'ering.Przez pojęcie to należyrozumieć ustalanie granic okręgÓw wyborczych podfug @eriÓw po1Ęcmych. Ma tu miejsce świadomapoliSą Ęczna manipulacja podziałemna okręgi wyborcze. Wykorzystywane przytymtćlżnicewgeograficznymrczmieszczeniuwyborcÓwokreś1onych polĘczrrych' Nazwa tej formy manipulacji pochodzi od nazwiska partil -eturiag"'u Gerry'ego, gubernatorastanuMassachusetts,kt ry pruy okazji wyborÓw w roku 1812wyodrębnitdla siebie zmiasta Boston okręgwyborczy, ksztakemprz1p ominający sa1amandrę.Ce1e p oliĘ azne b ędąoe motywacją dla Ąawiska gerrymanderingsąj ednakrÓzr e, Z jednejstronymoĘwernmożebyć chęćzagwarantowaniasukcesuwyborczegokandydatafiak w prąipadku pana Gerry'ego)' Z drugiej sfuonymogą być podejmowane lub ograniczenia poliĘcztr ej rcptezentacji określonej p'6ty "*iętsżenialub partii. grupy społeczrrej Przykład: a) Na obszarze w7horczym,w ktÓrym miejska aglomeracjaprzemysłojednowa znajdujesięw wiejsko-agrarnylnotoczerriu,wmięściędominuje przęwagę ma 1ekką zaś na wsi partia Ą ztacznie społeczniepostęowa jednomandatosiebie dla konserwatywnapartiaB. Jeżelimiasto utworzy łvy olffęg wyborozy, a wieśzostanie podzielona na ki1ka kolejnych okręgÓw j ednomandatowych'to naleĘ oczekiwać następującegowyniku: Parła Auzyska mandatw mieście,partia B - mandatyw wiejskich okręgach wyborozych. Jeżehokręgi wyboroze będątworzonew taki sposÓb, żenastąpiprzemioszaniewyborcÓw z miastai wsi, a granicewiejskich okręgÓw jest wyborczych Znajdąsięnamiejskim obszatzewyborcąrm, to możliwe jej jednak jednego Grozi mandatu' uzyskanie pruez p?fftięA więcej niż rÓwnież ufuataswojegojedynegomarrdatu. Poniżej przyklad zkonkretrrymi l.rczbami.Do obsadzenia są cztery man. daty w ęztercchjednomandatowych okręgach wyborczych. Tworzone sl1 a1bojederrmiejski (M) i fuzy wiejskie okręgi wyborcze flil), albo cztery mieszane olaęgi miejsko-wiejskie(MW).
odpowiednio do naszych założenwdwÓch przedstawionych modelach wynik wyborÓw będzie wyglądałnastępująco:
PartiaB 4 mandaty
b) ptryk'ładpodobnyjest do prąipadku pana , Gerr;,,ego,jednak |rugi intencjajest tu inna. Liczba mandatÓwuzyst
G"y']:pragn3ł ut,'y.ue pority"znąrepręzentację komuniffl.9y::'* na moż]iwieniskim poziomie. Tam, gdzie mieszanie ou,"*ow i wiejskich w celu nevta|'lzacjigłosow elektoratupartii -iujkomunistycz-
byłotudnew realizaoji, stosowano,mającąjuz węffi ; ;;.
!I2ITł-;!,:|!,,ubr'os*lazyć|12zbumandatÓw.uzysti*Joy"r, -,;. komunistÓw. Z nierlwneji J;;J
;;
ft##;
"pn,^tu"ii *ięk."o nanderingu narodztłasię gaullistow'-ku ść ftlatz podrozdz,, W roku L986 rządzącakoalicja wystawiła iięna znzutmbitralnego u.na okręgi wyborcze, gdy ponownie wprowadz ając bezwzg|ęd;le nrysystemwyborczy, nefotmow ałapodziatna ot
l
4. SystemaĘlra wyborÓw I: techniĆzne elemenĘ systetnÓw wyborczych
4.]. Podział na olłęgi wyborcze
Gerrymanderingma zatęmna ce1umanipulowaniew1nikiem wyborÓw. Wprawdzie sposÓb, w jaki pan Gerry stworzyłswÓj okręg wyborczy,jest politycnrie gorcząay,jednakmetodaw bardziej subtelnychformach wciąz j est stosowana ptzęz partie po1ityczne.
występująrÓwnoleg1elub hierarchiczniejednoliĘ i niejednolity typ okręgu,wyborczego.Czysto proporcjonalnewybory opierająsię częstona typie narodowegookręgu wyborczego. NajwazniejsZe w przypadku okręgÓw wie1omandatowych j estr ozr6żnienie mĄcĘ średnichi duzych okręgÓw wyborczych,Bezpoznania strrrktury okręgÓw wg tego kryterium nię mozna oszacotvać,jakie efekĘ przyniesie zastosowanie proporcjonalnegosystemuwyborczego. RÓzre typy okręgÓw wyborczych:
80
wyborrÓw 4.1.3.Wielkośćokręgu wyb orczegoa proporcjonalność Przezpojęcię wielkośćokręguwyborozegorozumiemy nie terytorialny zasięgdanego okręgu wyborczego, 7eczltczbęmandatÓw przypadających na terr okęg. Liczba rcptezentantlw wybieranych w okręgu wyborcąm możemtećdecydujące znaczęnie d1askutkÓw zastosowania takiego a nie innego systemuwyborozego.od wielkościokręguwyb orczęgozależystopieri proporcjonalnościsystemuwyborczego. Kryterium wielkościzmusza nas najpierw do rcn(lżnienia dwÓch typÓw okręguwyborczego: - j ednomandatolvyolcręgwyborczy (uninominal) _ wielomandatolvy olrręg vvyborczy(p1urinomina1). W okręgu jodnomandatowym mozliwe jest jedynie rozsttzyg1lięcie ze wzg1ęduna zasadęwiększości(względnejlub absolutnej);w okręgu wielomandatowymmożnanatomiastzastosowaćregułęproporcjonalności. Kategoria wielomandatowychokręgÓw wyborczych jest jednak wciąz bardzo ogÓlna, gdyżmieszczą się w rliej przeciażwszystkie olcręgiwyborcze zwięaej niż jednym wybieranym reprezerrtantem.W praktyce napotyokręgÓw wyborkamy wszystkie mozliwe więlkościwię1omarrdatowych ażpo okręgi wyitd., trzy-, czteto.,pięciomandatowe czyah: okręgi dwu-, co oznacza,żecały parlamęntarne, mandaty borcze obejmującewszystkie jedyny okręg wyborczy. obszarpa stwa stanowi konsekwencjiistnierriawielomandatowychokręgÓw !vyD1aokreślerria borczych konieczne jest ich ron,'żnianie pod względom formy. Pierwszy podziałtopodziałdokonywanymiędzy typami jedno1itymi(całykraj jest podzielony na okręgi dwu. 1ubtrzymandatowe,a^eIo-,pięciomarrdatowc itd.) i typami niejednolitymi,w przypadkuktÓrych wieikościokręgÓw wy. borczychsązrnięnne.Podczasgdyjedno1itetypy okręgÓw charakterysĘcznc są dla większośoiowychsystemÓw wyborczych, okręgl niejednoiite są ty powe dla systemÓwproporcjonalnych.W przypadku systemÓwpropolcl() nalnych obszar pa stwa jest z reguĘ dzielony odpowiednio do podzialrt administacyjnegokraju na okręgi wyborcze,ktÓrym następnieprzysługrr ją mandatyw liczbie odpowiadającejzastosowanemukluczowi reprezctt tacjibądż inn1łrnkryteriom. W kombinowanych systemachwyborczyclr
Liczba mandatÓw w okręgu wyborczym
Podtypywielomandatowych okręgÓw wyborczych
2-5 6-9
małeokręgiwyborcze
10 iwięcej
okręgiwyborcześredniej wielkości duze okręgiwyborcze
Zasadniczo obowiązuje następującarcgtlła:im mniejszy okręg wyborcuT'tym mniejsza proporcjonalność systernuwyborczego, tmt, tymmniejlze sz anse wyb orcz e maĘ chp artii. Uwa gę nw cić naleĘ takŻe na r ćlżnic ę w poziomie proporcjonalnościspowodowaneparzystąlub nięarzys tą7iczhą nrndatÓw w okręguwyborcąrm, do czego wrÓcimy jeszcze da|ej. . W trÓjmandatowpn okręgu wyborc4lm procentowy udział głlsÓw, jaho danapartiamusi uzyskać, aby wziąćudziałw podziale mandatÓw,wyfusi * poza szczegÓlnymi prz1padkami- 18%.W okręguwyborczpn, w ktÓl}m wybieranychjest dziewięciu reprezentantÓq partia ma szansena uzy*rni e mandatujużprzy udziale w1moszącymmniejniż 9o/o.Dane teopięrają dę na obserwacjachempirycznych. Wartośćprocentowa pozwalającana lĘYlk aniemandatup arlamentarnegoj est w rue czywltstości ża7ężna od stoppr rozdrobnienia(Fragmentierung)systemupartyjnego.R.Ównież tumożUgtanowićgeneralnąregułę:im Wższy stopieri rozdrobnieni a' tym niżI naturalny prÓg procentowy,ktÓry na7eĘ przekroczyć. aby'uzyskać w okręgu wyborcąlm. Na rycinie 1 widać wyrażnte,żęwielkośćokręcu wyborczegoi poziom ionalnościpozostająze sobąw bezpośrednimmviązku:
8f
4. SystemaĘlca wyborÓw I: techniczne elementy systemÓw wyborczych
4.I. Podział na olrręgi lt,,borcze
83
Redukcja wielkościokręguwyborczegopowodujezwiększeniedysproporcji między głosamii mandatami,i odwrotnie:poziom proporcjonalnościsystemuwyborczego u1egawzmocnięniu wTaz Ze wzrostemwielkości okręguwyborczego. Tym samymproporcjonalnysystem vybotczy możemiećbardzo t ime konsekwencje w zalężności od tego parametru.Jęstnawet możIiwe,że jedynie wskutekzrrnanywięlkościokręgusystemwyborczy zmienisię z jednego typu podstawowegona inny: wybory w trÓjmandatowycholaęgach wyborczych to wybory w istocie większościow e (patrzĘpologia systemÓw wyborczychw podrozdz.6.1).
1
2
3
4
5
6
7
I
I
1 0 11 12 13 14 15
Rycina ,t.PrÓg procentowyi wielkoŚćokręguWyborczego ŹrÓdło:Nohlen 1978: 65.
Ustalony na podstawie rozmaiwoh formułobszar' zazrnczorty na czatno' oglaniczony jest do1nąi gÓrną 1inią ktÓre faktycznie stanowiąprogi procentowe, obniżającesię sta1ewtaz zę wzrostem liczby wybieranych w danym okręgu wyboroąm reprezentantÓw. Pomiędzy wielkościąokręguwyborczego' progiem procentowyma poistrrieje nastpuj ąca re7acja: ziomem proporcjonalnośoi
okręgu WieIkość wyborczego
PrÓgprocentowy
Poziomproporcjona|ności
Małeokręgiwyborcze
Wysoki
Mały
Średnie okręgiwyborcze
Średni
Średni
Dużeokręgiwyborcze
Niski
Duży
Przyktady: a) Wybory w mĄch okręgach wyborczych Najlepsąrm ptzykładem wyborÓw ptzeprowadzanych w mĄch okręgach wyborczychjest irlandzki systemwyborczy. Jest onnajczęściejtraktowanyjako rodzaj systernuproporcjonalnegoza sprawąpojedynczegogłosu przechodniego(singletransferablevote).Częstojeston określanyjako 'Broporcjonalny system wyborczy w maĘch okręgach wyborczych-. Dzięki ustawodawstwuwyborczemu od roku 1923 do roku 1969 liczba okręgÓw wyborczych zostila zwiększona, a ich wielkośćzredukowana,wskutek czegopozostałyjedynte tt j-, cderc- i pięciomandatoweokręgi wyborcze. WśrÓdmałych okręgÓw wyborczych zwiększyła się liczba okręgÓw fuÓjmandatowych,zanim po roku 7969 utwotzono wyvvazonąrelację między olaęgami bl j-, cztero-i pięciomarrdatowpni(platrztabe1a56)'Wprawdzie system single transferable vote faworyn,lje wybÓr kandydatÓw rieza|eżnych,jednak podziałna okręgi wyborcze nie dopuszcza żadnegorozdrobnienia partii. W mĄch okręgachwyborczych maksym a7nietzy parttemają gzansęna uzyskanie marrdatÓwwyborozych. Stabilnośćirlandzkiego systemu partyjnego (Fianna Fail, Fine Gael i Labour Party) potwierdzatę regułę.Najsilniejsza parttamożew danych okolioznośoi achpt zy 1iczbie uzyskanych głosÓw p oniżej460/ouzy skać d7a riebie większość mandatÓw.Systemwyborczy wspiera zatempartięwiękrzościową.oczyrviście efękt ten moze ulec mlianie na skutek porozumieri wyborczych między p artiami (patz p oniżejp odtoz dz' 8.7)' b) Wybory w okręgachwyborczych rÓzrej wielkośoi Jeżeliwybory odbywająsię w okręgachwielomandatowych,to w więklzośoikrajÓw podział'na okręgi wyboroze przewiduje istniorrieokręgÓw tÓżnejwielkości.Występujązatemr wnoczęśnie małe,śrędnie i dużeokręgi
84
4. systematyką wyborÓw I.' techniczne elementy systemÓw wyborczych
wyborczę.Rozpiętośćw wielkościach okręgÓw wyborczych jestmaczna. W ponizszej tabeli przedstawiono;ą aru ni.itorych lrajÓw.
Partia A 450 głosÓw (=45,0%)
wielkości okrę gÓw wyborczych (|iczbymandatÓw), Ixi-13"i;5:;|J3",u Kraj
Wartość średnia
l.rnandatowyokręgwyb.
I roo
2
70
10,7
l.mandatowyokręgwyb.
lso
35
Belgia Brazylia Czechy Dania
Kostaryka Polska Portugalia Republika Dominikana Rumunia Szwecja Urugwaj
4
24
13,6
|.mandatowyokręgwyb.
8
70
19,0
41
2
25,0
16
7,9
I
30
14,3
7.mandatowyokręgwyb.
4
36
2
5,1
34
okręgwyb. 9.mandatowy
5
7,0
19
4
7,9
21
7
8,1
17
2
8,8
50
10,5
2
31
4
4,0
29
2
8,2
34
2
10,7
45
Grecja lslandia
h
14
Finlandia Hiszpania
w o/o
Największy okręg wyb.
Argentyna
okręgwyb. 4.mandatowy t.mandatowyokręgwyb.
okręgwyb. 1S-mandatowy
tt so
wo/o
lso I ss,s łzs tt 40
łzs
ł| zz
ttt 46,6
tt s3,3
ll 20
fttir ttttr
46,8
t
ttt
lzo I lł's
Ittft a4,4 illil
ttilt t
t
18,8
t
Rycina 2' PodziałmandatÓwwg kryteriumpropoĘona|negosystemuwy. borczego(d'Hondt)w okręgachwyborczychrÓżnejwie|kości RÓżne wielkościokręgÓw wyborczych w ramach określonegosystemu wyborczego tw orząztlżnicowane warunki uzyskiwania reprezentacji przez grupy poliĘczne. Małe partiemająniewielkie szansena uzyskanie manda. tÓw w mĄch i średnichokręgachwyborczych.Swoją działalność koncentrują one zatemw dużychokręgach,chyba że istnieje druga metodaobliczania głosÓw na poziomie krajowym. Wyborcy bowiem uwzględniają w swoich decyzjachszanse określonychpartii na udziat w podziale man-
i"",r.T:::::'^1::1,:"',":"l.'u:o*yr'og.unt;;;ilffi;ili""""s';,ir:I
::'*Ji:1"""1'##Tilf :',?:'^i',1,5A'vkr]';'".*il;t"i:'ltHT.[T aoa"iut* toalicyjnych, co
wo/o
ttt 42,a ff ss,s
okręg wyb. itttt 32.mandatowy
;;"'':i:#'#}:; :#'fx*f straty mĄch ::*:łiT.11i"duzych"k;;;;* partii są nieznaczne.
Partia G 200 głosÓw (=20,0%)
tt 40 ttt 42,8 tt 44,4
t
wielkości okręgÓw wyborczych jest
gi wyborcze ; braktakże bu dzo.'I";il;il{i
66,6
iit
ŹrÓdło:Noh|en,Grotz,Krennerich, Thibaut2000,z uzupełnieniami.
:Tlff::::::eszania
it
it
5,2 a Stan na: 1 pÓłrocze 2002r';b obliczaniewartości średniej ma niewje|ki tĄstopniowysystemwyborczy, u'lfrl za wst
l:x.'n
Partia B 350 głosÓw (=35,0%)
Wybrani zostali kandydaci partii
Najmniejszy okręg wyb.
Austria
85
4. I . Podział na okręgi wyborcze
86
4. Systematyka wyborÓw
I: techniczne elementy systemÓw wyborczych
datÓw Ponięwazszansete zmieniająsię w zalezności od wielkościokręgu wyborczego,proporcjaliczby głosÓwoddawanychprzezwyborcÓw na małe partiew małymokręguwy-borczymzmniejszasięw porÓwnaniu do duzych okręgÓw. Decydujący wpływ na wynik wyborÓw moze mięć til<żeregio. nalne rozmieszczeniegłosÓw wyborcÓw danejpartii' W przypadku małychokręgÓw wyborczych szczegÓlnejuwagi wymaga r żnicapomiędzy okręgami wyborczymi o parzysteji nięarzyJte.j liczbie mandatÓw.W dwumandatowychokręgachwyborczych wynitjest z reguĘ taki, ze obie najsilniejszepartie dzie|ąmiędzysiebie obsadzairemandaĘ' Druga pod względem siĘ partia odnosi znacznekorzyści.W trÓjmandatowym okręguprzy podzia|e2:7 korzyśćodnosi często najsilniejśzapartia; wynik stajesię bardziej zrlwnoważony,gdy w podziale mandaiÓw uczestniczy trzecia partia (1:1:l). W małychokręgachwyborczych o parzystej liczbie mandatÓw z reg,ły odnosząkorzyścipartie, ktore uzyskaĘ mniei głosÓw,w okręgacho nieparzystejliczbie mandatÓw- partie o więtszym poparciu. Im większy okręg wyborczy, tym mniejsze żnaczenie rlżnicy międry okręgami o parzystej i nieparzystejliczbie mandatÓw. Pozostaje faktem,ze w systemachwyborczych o rÓżnejwielkościokręgÓw,wielkość okręgÓw ma powazne znaczeniepolityczre. Systemy *yfi."'" złożonę jedynie zmaĘch okręgÓw o tej samej wielkościtworząśpecyficzne typy systemÓw wyborczych,jak systemy z dwu- i trÓjmandatowymiokręgami wyborczymi (patrzpodrozdz.6.1). 4.1.4.Poziomypodziałuna okręgiwyborcze Po dokonaniu rozrlżnięnia między typami okręgÓw wyborczych wypadaterazprzedstawićpoziomy podziałuna okręgi wyborcze. Idzieprzy tym o okręgi wyborcze istniejącew pierwszej fazie podziałumandatÓw oraz o takie, ktÓre zostĄ stworzonedla potrzeb drugiej bądźplźniejszej fazy. .-ybo,",", Ze wzg|ęduna sposÓb oddawania głosÓw mogą istnieć ot
4.!' Podział na okręgi wborcze
87
wych. Zaprzykł'admożeposfużyćAustria: podziałmandatÓwnastępujętu nattzech poziomach: najpierw w 43 regionalnychokręgachwyborczych, następniew dziewięciu okręgach wyborczych, odpowiadającychkrajom związkowym, i w ko cu na poziomie krajowym' Na pierwszych dwÓch poziomach stosowanajest metoda Hare'a-Niemeyera, na poziomie trzecim _ metodad'Hondta. Zuvtaginar6żne więlkościokręgÓw wyborczych na poszczęgÓlnych poziomach pojawiają się rÓzre naturalneprogi, rÓwnieżprogi ustawowemog ązmieniaćsię w zaleznościod poziomÓw W mieszanychsystemachwyborczych stosowanesą dwie reguły:reguławiększościw jednomandatowychokręgachwyborczych pierwszegopoziomu, proporcjonalność w wielomandatowychokręgachwyborczych drugiego lub kolejnegopoziomu' o konsekwencjachistnieniawielopoziomowych okręgÓw wyborcZych _ patrz poniżejw dalszej częścipracy (podrozdz. 4.5.6). 4.1.5.Regionalnezrriżnicowania wielkości okręgriwwyborczych Nawet jezeli Huczreprezentacjijest stosowanykonsekwentnie,mogąsię pojawić znaczącezniekształcęnia w odzwierciedlaniuwoli wyborcÓw, spowodowanepodziałemna okręgi wyborcze' Mają one charakterpr4lpadkowy i wynikajązpodziatu obszaruparistwana okręgi wyborczerÓznej wiel. j est konsekwencją nlinicowartej gęstości kości.Ta nierÓwnomierność zaludnienia - co spotykamy we wszystkich niemalze krajach' Ztlżnicowanie to zwiększa się wskutek migracji z obszarlw wiejskich do miasta. Jeśliokręgi wyborcze nie sąjednakowej wielkości(co jest regułątam, gdzie stosujesię okręgi większe niżjednomandatowe),a granice okręgÓw odpowiadają podziałowiadministracyjnemu(na przykŁadkażdaprowincja tworzy jeden okręg wyborcry), to okazuje sią że centraaglomeracjitworządużrcokręgi wyborcze, na obszarachwiejskich dominująjednak małe i średnieokręgi. Ma to nastęujące konsekwencje:na obszarachaglomeracjiefektemstosowania reguĘ proporcjonalnościw dużych okręgach wyborczych jest wysoce proporcjonalnareprezentacja(druga,trzeciai czwaftaz najsilniejszych partii uzyskująliczbę mandatÓw,ktÓra mniej więcej odpowiadaprocentowemuudziałowiw liczbie uzyskanych głosÓw),podczas gdy na obszarachwiejskich regułaproporcjonalności w mĄch i średnichokręgach wyborczych nie musi prowadzićdo proporcjonalnejreprezentacji,najwięk. sze korzyścizaśodnosi największapartia' JeżLe|iwyjdziemy terazz realistycznego założenia, żenazlrbanizowanych i uprzemysłowionychobszarachswoją,,twierdzę''posiadapartia,,postępo-
88
4' SystemaĘka wyborÓw I., techniczne elementy systemÓw wyborczych
4']. Podział na okręgi wyborcze
89
wa'', na terenachwiejskich zaśpartiabardziejkonserwatywna(moznato zaobserwowaćw wielu kajach), to zauważymydośćwyruźme korzyściodnoszoneprzezkonserwaĘstÓw:w Swoich',twierdzach''zlokalizowanychw maokręgachwyborczych osiągająwięks,4lldział w mandatach Ęch i średnich w porÓwnaniu do udziałuw oddanychgłosach,podczas gdy na obszarach, gdzie,,twierdze''posiadapartiapostępowąmająniemalproporcjonaĘ udział w liczbie mandatÓw,poniewaz olaęgi wyborcze są tu duze. Poniższy schemat zawięra istotne kroki argumentacjiprzy dvtlchrÓznych punktachwyjścia:dużeji małejgęstości zaludnienia'Możmaje prześledzićod lewej do prawej strony:
Przykłady: a) Islandia: Tu w roku 1915 w centrachmiejskich, w ktÓrych dominowałaIndependent Party (IP), utworzono wielomandatoweokręgi wyborcze,na obsza. rach wiejskich natomiast,gdzie swoich głÓwnych wyborcÓw miała agrarno-spÓłdzielcza Progressive P arty (PP), utrzymanojednomandatowe okręgi wyborcze. Miało to taki skutek, żePP wygraŁaw niemal wszystkich okręgach jednomandatowych,w stolicy zaś,ReyĘaviku, uzyskaia proporcjonalną liczbę mandatÓw.Efekt polityczny możnazaobserwować rrelacji głosy_ mandaĘ:
Struktura demograficzna
Obszary aglomeracji Obszary wiejskie
Poziom pro. ,,Twierdze'' porcjonaIności
Względne korzyści
Lata wyborcze
Wysoki
Partiakonserwatywna
Głosyw %
JC
45
22
Mandatyw %
42
zc
54
35
30
41
39
okręgi wyborcze
Małe i średnie
Partia postępowa
Niski
Partiakonserwatywna
Partiakonserwatywna
Na obszarachaglomeracji,na ktÓrych tworzone są duze okręgi wyborj estodpowiedniowyższy.Z reglĘ tam swoje cze, poziomproporcjonalności posiadająpartie ,,twierdze,, ,,postępowe''i tam ze względu na duzy stopie proporcjonalności relatywnie większe korzyściodnosząkonserwatyści. oczywiściemaksimum korzyściodnosząna obszarachwiejskich. Na wynik wyborÓw zniekształcenieto ma taki wpływ,żedominująca na obszarachmiejskich partia dla uzyskania tej samej liczby mandatÓw potrzebujewiększej liczby głosÓw niżpartia dominującana obszarachwiejskich' Konsekwencje nierÓwnej wielkościokręgÓw wyborczych _ ktÓra, jak powiedziano,jest przypadkowa, |ecz możnają oczywiścietakżewyrÓwnać - możemyrÓwnież wyrazić tak, że przy tej samej liczbie głosÓw jednaz partii, konserwatywna'uzyskuje więcej mandatÓw niż druga,,,postęowa''. A więc a|bo Partia A B
Głosy 37% 32%
40%
A
Głosy Mandaty 34,5% 43%
40%
B
34,5%o
Mandaty
Partia
37%
1931
{934
PP
1$7 IP
PP 41
u
ŹrÓdło:Sternberger, Voge|(red.)1969.
IP poniosładużestraty,PP w roku 1931i |g37 ptzy znaczącomniejszej liczbie głosÓw niżIP wyraźniew1przedziłatę ostatniąpodwzględ em|iczby uzyskanych mandatÓw.Wielokrotne reformy miĄ na celu usunięcie tego zniekształcenia.Stworzono między innymi kompensacjęmandatÓw. Jednakdopierowskutek dopasowaniawiekościotręgow wybo..'y"h os.,nięto deformacjew reprezentacjipolitycznej' b) Hiszpania Wr az z ustawąwyborczą z r oku 7977 utworzonookręgi wyborcze zgodne z terytorialnympodziałemkraju na prowincje.Na obszarachaglomera. cji Madrytu i Barcelony utworzonookręgi *ybo.""" z ponad30 ilandatami, podczas gdy niektÓre okręgi na obszarachwiejskich pozostĄ na poziomie małym i średnim.'Małeokręgi wyborcze odniosły p,,y ,y^ dodatkowo korzyśćwskutek postanowiinia, uy w każdymol,igu'ot.udzone zostĄ co najmniej trzy mandaĘ oranby wedługtej pods"tawowej liczby mandatÓw następowałda|szy podziałmandatÓw oipowiednio do udziafuprocentowegookręgÓw w ogÓlnej liczbie ludności. obie regulacjemiałynacelu przysporzeniepolity cznychkorzyścipartii, . ktÓra na słabiejzaludnionych obszarachwiejslich uzyska relatywnie więloj głosÓwod pozostĄch. DziałanieĘch regulacji;est tumutacyjne.NierÓwna reprezentacjafaworyruje obszarywiejskie, a tym ,u-yrn pu'tię ko,,.
90
4. Systematyka wyborÓw
I: techniczne elemenĘ systemÓw wyborczych
4.2. Wieganie się o wybÓr
serwatywną mniejsze okręgi wyborcze zaśna obszarachwiejskich w porÓwnaniu do obszarÓw aglomeracjiz dużrymiokęgami wyborczymi rÓwniez przynosząkorzyśćpartiikonserwatywnej(patrzpodrozdz.8'6.2).Podczas pierwszychwyborÓw po demokratyzacjiUniÓn de CentroDemocrdtico (UCD) llzy skata znacząco kor zy stniejszy stosunek głosÓw do mandatÓw niżPartido Socialista obrero Espafrol (PsoE). Lata wyborcze
1977
1979
UCD
PSOE
Głosyw %
34,8
Mandatyw %
4 7 ,1
UCD
PSOE
29,4
35,3
30,8
33,7
47,7
34,6
ŹrÓdło: Nohlen, Schu|tze 1982. 4.l'.6.Wielkośćokręgu wyborczegoa stosunekwyborcy - reprezentanci Wielkośćokęgu wyborczego ma wpływ nie tylko na stosunękgłosÓw do mandatÓw,|ecztakżena stosunekwyborcy _ reprezentanci.Często pojawia się opinia, żew okręgujednomandatowymwybieranajest konkretna osoba,kandydatokreślonejpartii, podczas gdy w duzych okręgachwielomandatowychwybiera się listę kandydatÓw partii, zawierającąwiele nazwisk, ktÓre dla wyborcy mogą pozostaćanonimowe' RozrÓżrienie między wyboremosÓb a wyboremlist łączysięzatemtrwalez wielkościąokręgu wyborczego,co oczywiściema miejscejedynie w przypadkulist zamknięĘch fstarreListenf (patrzponiżejpodrozdz.4.2).Mimo to jednomandato}vy okęg wyborczy pojmowanyjest jako najważniejszyfimkcjonalny element umożliwiający wybÓr pomiędzy konkretnymi osobami, co z kolei umozliwia powstanierelacji pomiędzy wyborcami a reprezentantami,ktÓ. raWraża się w osobistejznajomości, zaufaniu (trust)i odpowiedzialności (accountabil'łl).RÓwnie częstajest teza, żewybierany w ten sposÓb kandydatjest bardziej nieza|einy od swojej partii' Ponieważbezpośrednie relacje pomiędzyreprezentantamia wyborcami sąw dużychokręgachwięlomandatowychprawie niemozliwe, wybrany przy zastosowaniuzamkniętej listy reprezentantnie jest tam przedstawicielemokręgu wyborczego,|ecz partii, ktÓra go wystawiła. Jeże|izatemrelacja między wyborcami a wybieranymi ma ulec poprawie wskutek wyboru osÓb, to jednomandatowyokręg wyborczy stanowi pewną alternatywędla otwartej flose gebunden]względnie wo|nej |frei| listy. Należyjednak uwzględnićto, ze wyborcaw jednomandatowymokrę-
91
gu wyborczym rÓwnież wybiera między partiami, a nie dokonujewyboru spośrÓdwielu kandydatÓw w obrębie swoich, tzn. partyjnychpreferencji politycznych. W porÓwnaniu międzyjednomandatow1łn okręgiemwyborcZym a |uźnozw iązanąbądźotwartąl i stąj ako altematywami umożliwiającymi wybÓr osoby,jednomandatowyokręgpodkreślai wzmacnia rolępartii w procesie kształtowaniawoli wyborczej. otwarte i wolne listy mają dział.ania odwrotne.Te rÓżneefekty mogąuzasadniać,d|aczegozwiększyswÓj zasięg kombinowanesystemywyborcze, w ktÓrych stosujesięjedĘ nomandatoweokręgi wyborcze (patrzw tym celu podrozdz.6.4)' 4.2,Ubieganie się o wybÓr W prąlpadku karrdydatÓwubiegającychsię o wybÓr podstawowercnÓż. nienie występujemiędzy kandydaturąpojedyncząa|istą.JednĄ wbrew wielu założeniom,osoba ubiegającasię o wyb6r możewprrypadku kandydowania z lisĘ silniej wysunąć się na pierwszy plan niż w prąlpadku kandydatury pojedynczej.RÓzne formy list i rÓżre formy oddawaniagłosuumożliwiają mianowiciewyborcy większy lub mniejszywpływna wybÓr kandydata.WybÓr możetu nastąpićspośrÓdkandydatÓwpartii,ktÓrąpreferujewyborca,a rÓwnocześnie talrżespośrÓdkandydatÓwrÓzrrychpartii' ZateĘ to od formy list, kt6renesztąnależypojmowaćjako lisĘ parĘjne.Jestto istotlrywarunekdla precyzyjnego ronlniania form listy wyborczej w ana|izie systemÓw wyborczych,do czegojeszcze powrÓcimy. 4.2.1.Formy list wyborcrych Zamlcrtiętalista pozostawiawyborcy jedynie możliwośćoddania głosu en bloc na jednąpartię.Gremia partyjnedecydująo kolejnościkandydatur. Wyborca nie możejej zmienić;jest on bowiem mviązanytą propozycją. Zamknięte listy zwiększają za]'entość reprezentantÓwod partii politycznych. Z drugiej strony partie mogą planowaćskładfrakcji, słowakluczo. we: eksperci, reprezentacjarlżnych grup interesÓw,kobiety. otwarta lista pozostawia wyborcy decyzję, kto będzie reprezentował partię.Decyzji tej gremia par|yjnenadająjedynie wstępnąstrukturę'Re. prezentantwie, żema nie Ęlko poparcieswojej partii,|eczrÓwnież osobi. ste i polityczne poparcie wyborcÓw, ktÓrzy zaznacry|ijego nazwisko na liście.Dlatego czuje się on bardziej nieza|eżnyod swojej partii. Wolna lista daje wyborcy możliwośćprzek'raczaniagranic partyjnych oraz- w połączeniuzwielokrotnymoddaniemgłosu- zestawieniawłasnej
9f
4. Systematyka wyborÓw
I.' techniczne elementy systemÓw wyborczych
listy osÓb wywodzących się z rÓżnych opcji politycznych. Lista partyjna ma wtedy jedynie znaczenieniewiązącejpropozycji. Powyzszy krÓtki opis wskazuje wytażnie,że formy listy wyborczej doatakżestoĘczązasadniczo relacji wyborcy do kandydatai reprezentanta, sunku kandydatabądźreprezentantado swojej partii. Forma ubieganiasię o wybÓr ma natomiastmniejsze znaczeniedla relacji sił poszczegÓlnych partii. Korzyścii stratypartie dzielą mniej więcej rÓwno - nięzależnieod swej wielkości. Sprzecznościw opisowym ujęciu systemÓw wyborczych pojawiająsię wtedy,gdy kategorie sfuzącedo rozrÓzniania form list wyborczych stosowane Sąna poziomie nizszym niż lista parĘjna' Urugwajska ustawa wyborcza powiada na przykład,że listy wyborcze są listami zamkniętymi. Jednakprzezpojęcie lista rozumie się nie spisy (: lisĘ) partii, lecz podspi. sy (eżeli nie zawierają one podlist) lub podlisty podspisÓw, na ktÓrych wyborca um ieszczakrzyzyk. Ponieważwyborca moze dokonywaćwyboru spośrÓdrÓznych podlist tej samej partii, to przy zastosowaniujednolitej terminologii komparatywnejlisty wyborczę w Urugwaju są listami otwartymi. Podobne nieporozumienia budzi kolumbijska ustawa wyborcza z 7993 r. RÓwniez ona powiada,żelisty wyborcze są listami zamknięĘmi. odnosi się to do pojedynczychlist grup kandydatÓw,występującychw dużej|iczbie,przyznającychsię do tej czy innej partii, co w następstwiedaje wyborcy niezwykle duzy wybÓr spośrÓdkandydatÓw określonejpartii. Pod względemrozpowszechnieniaform list wyborczychna świecie(patrz tabe|a7) dominują kandydaturypojedyncze i listy zamknięte.Widoczne jest jednak, ze w wielu systemachwyborczych połączonokandydaturępojedyncząz zamkniętąlistą. Sporadyczniewystęują rÓwnież obok siebie kandydaturapojedyncza i lista otwarta,pruy czymta forma listy, stosowana w bardzo wielu krajach,i tak pozwala na wybÓr spersonalizowany. ocena form list wyborczych przez partiejest rÓżra i zasadniczo uwarunkowanahistorycznie: partiemasowewykazują raczejtendencję do optowaniaza listą zamkniętą podczas gdy partie,ktÓre w swej tożsamości zachowĄ dużoz XlX.wieczrej partii dostojniklw (Honoratiorenpartei),faworyzująraczej otwartąlistę' W słaboutrwalonychdemokracjachkrytyka paristwa paĘjnego, reprezentacjipoliĘcznej, jakościreprezentacjij est częstowyużana rÓwnocz eśnie z żądaniemzastąpieniaistniejącejzamkniętej lisĘ listą otwartą.W odniesieniudo tych krajÓw żądanieto możnaporÓwnaćz usuwaniemzłaprzezjeszczegorszęzto (pattzponiżejpodrozdz.4.4).
4.2. Ubieganie się o wybÓr
Tabe|a7.Typylistwyborczychna świecie Kandydaturaindywidualna
Zamknięta|ista
Otwarta lista
Albania'
Malezja
Belgia
Ekwador
Malta'
Afryka Południowa
Meksvk
Armenia
Mołdawia
Brazy|ia
Australia
lrlandia
Mauritius
Mozambik
Chile
Belgia'
Luksemburg
Meksyk.
Namibia
Czechy
Malta
Niger
Dania
Szwajcaria
Boliwia' Botswana BurkinaFaso' Chile'
Nepal Ntemcy Nigei
Chorwacja'
Nowa Zelandia'
Filipiny'
Pakistan
Francja
Panama'
Gabon
Rosja'
Gambia
Tajlandia
Ghana
Tajwan'
Gruzja'
Tanzania
Gwinea'
Togo
lndie
TrynidadiT.
lrlandia'
Ukraina'
Jamajka Japonia'
USA Uzbekistan'
Albania Argentyna Armenia Benin
Nonrregia
Estonia
Bośnia
!oy".. Letandta
Finlandia
Burkina Faso
paragwaj
Grecja
Dżibuti
Portugalia
Filipiny
Republika Dominikana
Boliwia
Gruzja Gwatemala
Rosja
Gwinea
Rumunia
Gwinea Bissau Holandia Honduras Indonezja lslandia Japonia
Liban Litwa Łotwa
Peru
salwador
Polska
Senegal
Słowacja
Tajwan
Słowenia
Turcja
Sri Lanka
Ukralna
Szwecja
Wenezuela
Urugwaj Włochy
Kamerun
Kamerun'
Wenezuela'
Kanada
Węgry'
Kenia
Włochy.
Lesotho L|twa.
Wybzeże Kości Słoniowej
Liberia
Macedonia'
Zambia
Macedonia
Madagaskai
Zimbabwe
Malawi
Wolna tista
Korea Południowa Kostaryka Laos
Madagaskar Mali
'Kraje praktykujące poza kandydaturą indywidua|ną rÓwnieżubieganiesię o wybÓrz |i[ ttan na: 1 pÓłrocze1999 r'
94
4' SystematykawyborÓw
I: techniczne elementy systemÓw wyborczych
4.2.2.Zblokowywanie list Gdy dwie lub więcej list tworzą listę wspÓlną mÓwimy o zblokowaniu list albo o apparentment- termin francuski, obecny rÓwnież w języku angielskim z uwagi na brak stosownegotttrnaczenia.W Niemczech ptzez pojęcie zblokowania list rozumie się połączeniedwÓch lub więcej list krajowych tej samej part|i.Łączenielist krajowych rÓżnychpartii, nie kandydujących wspÓlnie w żadnym|andzie,zostałow roku 1990 uznane przez Niemięcki TrybunałKonsĘtucyjny za sprzęcznez konsĘrtucjąponiewa:ż naruszałozasadęrÓwnościwyborÓw i szans wyborczych kandydatÓw. Zblokowywanie list rÓzrrych partii służy- z punk|uwidzenia systemÓw wyborczych - redukcji głosÓw straconych,d. oddanych na małe partie, zaktÓre zostałybyutracone,gdyby partia ta nie prze|
4.3. oddawanie głosÓw
95
jach wschodnioeuropejskichwprowadzono stopniowaneprogi wyborcze (patrzpodrozdz. 4.5.1). Nie bez powoduArend Lijphart (1994: 15) zaliczablokowanie ristpartyjnych do czterechnajw azniejs4,chzmiennychokreślaj ącychkonsekwen. cje istnienia określonychsystemÓw wyborczych' Efekty można podsumo. waćw sposÓb nastęujący: blokowanielist zmniejszaay,p.opo...1e, zwiększa efeklywną |iczbępartii reprezentowanychw partamenci e i Lmniejsza częstotliwość powstawania sztucznychwiększości,tzn' takich absolutnych większościparlamentarnychdla jednej partii, ktÓre nie korespondują z absolutnąwiększościągłosÓw oddanych lrzez wyborcÓw. 4.3. oddawanie głosrÓw ]V1etoda oddawaniagłosÓwjest częstościśle związana z formąlisty' Ta. bela 8 pokazuje ten zwięek' Na stronie 98 przedstawione zostanąrÓzre metody_oddawaniagłosu.Najprostszą formą jest oddanie poi"Jfr"'"go głosu.W prąpadku innych metod idzie ostatecznie p."o,'ysla.,y o gto. wyborcy - pierwotnycel teoretykÓwproporcjonalnegosystemu *yul..""go (patrzNohlen 1978:54n). Tabe|a8. Połączenieform list wyborczychi sposobÓwoddawaniagłosu Forma listy wyborczej
SposÓb oddawaniagłosu
ZamkniętaIista:Ko|ejności kandydatÓwna liŚcie nie mozna zmienić.
Wyborcama jedengłos.Wybiera|istęjako całość.
PÓłotwarta |ista:Moznazmienić ko|ejnoŚćkandydatÓwna liście, t mjanowicieprzez głosy preferencyjne |ubutworżenie i nowejko|ejności. (wolna)lista: dokonywaniezmian obrębielistyi między|istaml.
Wyborcama a|bojedengłospreferencyjny, a|bop.rzynajmniej dwa głosy(jeden9łoś.nl ||stęl Jedenna kandydata),|ubtez ty|e gt-o9Ówi|uwybieranychreprezentantÓw. WyborcamożeW razie poirzebyoddać wie|egłosÓwna jednegokandydata (Kumutacla). Wyborcama wieległosÓwi możestworzyć 'swoją'|istęna podstawiepropozycjipariii (mieszanie- panachageing).'
Zamiar ten najlepiej urzeczywistnia się w przypadku proporcjonalnesystemuwyborczegobez list, tj. systemupojedynczegogłos,, p,'". rdniego (STV), stosowanegow Irlandii (pairz poniżejpodrozdz. 8'7). tym przypadkuwyruinie widać oddziĄwanie metodyołdawania głosu
4. Systematyka wyborÓw I: techniczne elementy systemÓw wyborczych
4.4. ocena rÓżnychform ubiegania się o wybÓr i sposobÓw oddawania głosu
Druga ittzecta na systempartyjny i polityczne stosunkiwiększościowe. z najsilniejszychpartii mogąpoprzęZskierowanedo wyborc6w zalecenia w taki sposÓb wpĘnąćna oddawaniegłosÓwpreferencyjnych,żeobie te partie razem pokonają najsilniejszą partię pod względem |iczby uzyskanych mandatÓw.
europejskichw 1984r. zestawiław jednym okręguwyborcrym l istęze znacz. nie większą liczbą kandydatlw, niż montabyło uzyskaćmandatjw (przyr mując realistycznę założęnia), ponieważnie udałosię osiągnąćwewnątrzpartyjnejjednościco do kandydatÓw.W t./m wypadku partia.pozostawiła wyborcy, jego głosompreferencyjnym, decyzję dotycząią wewnątrzparĘy nej walki o władzę(Bardi l985: 309). DwugłosowysystemRepubliki FederalnejNiemiec daje wyborcy moż' liwośćoddania głosuzorientowanegona konkretnąo,obę, co 1eanat nie ma wpĘwu na liczbę mandatÓwuzyskanych przezpartięwybranego przeze kandydataw określonymokręguwyborcąlm (wyjątek:nadwyzia mand1Ów). Taki głosjest skuteczniewykorzystywany w wyborczych działaniach taktycznych (patrz podrozdz.g.5.4).
96
a a
Metody oddawaniagłosu oddanie pojedynczegogłosu:Każdy wyborca ma jeden głos. o ddanie gtosup referencyjnego: Swoim głosemwyb orca moze wykandydata. ruzić preferencjew stosunkudo określonego oddąnie wielu głosÓw:Każdy wyborca ma wiele głosÓw lub Ęle głosÓw,ilu jest reprezentantÓwwybieranychw okręguwyborczym. ograniczone oddanie wielu głosÓw:Liczba gtosÓw wyborcy jest mniejsza od liczby reprezentantÓwwybieranych w okręgu' oddanie głosualternafunego: Wyborca moze oddać podwÓjny' potrÓjny lub poczwÓrny głospreferencyjny' Kumulacja:Wyborca moze oddaćwiele głosÓwna jednegokandydata. Mieszanie: Wyborca mozę rozdzielić swÓj głos na kandydatÓw z rÓżnych list. Systemdwugłosowy:Wyborca ma dwa głosy:jedenna kandydata partii w okręgu wyborczym i jeden na listę partyjnąna poziomie okęgu wyborczego.
niektÓrych krajÓw (Finlandia,Holandia, Austria itd.)poDoświadczenia alboprogi kaz,$ą,żea|bowyborcarzadkokorzystaz głosÓwpreferencyjnych, pozwalającena dokonaniezrrian sąostatecznietak wysokie, ze wpĘw otwartych lub wolnych list na składreprezentacjipartii w parlamenciejest niewielpozwalającegomu ki. odgrywają one raczejw rękachwyborcy ro1ęśrodka, wpĘwać na wybÓr kandydataswojej partii, a tym samym na składosobowy parlamentu- teoretyczde jest to możliwe w dużycholaęgach wyborczych dzięki możliwościmodyfikowaniaprzedstawionej przez partię kolejności kandydatÓw na listach przez oddanie głosÓw preferencyjnych. Głos preferencyjny możebyć rÓwni eżważnyw rartach wewnątrzparryjnejkonkurencji i wpĘwać na ni6 o ile jest to konkurencjaposiadającastnrkturą tzn' zasadformachrywaliniczo w partiacho siĘch, quasi.zinsĘrtucjonalizowanych zacji pomiędzy frakcjami' We Włoszechdoszłonp. do tego, że chadecja. ktÓrej frakcje często wvuazvwatvcechy partii w partii, podczas wyborÓw
. ,.
97
4.4. ocena r żnych form ubiegania się o wyb r i sposobrÓwoddawania głosu
Partiepolityczre oceniająformęlist partyjnychw rÓżnysposÓb, przede co wszystkim wyjaśniaćmożnaich historyczrym rodowodem.Partia o crrarakterzemasowym optujezwykle za listami zamkniętymi,podczas gdypartie wywodzące się z dziewiętnastowiecznychpartii dostojnikÓw, zdystansowĄ się do tego selfimage,wykaĄą tendencjeao ''i*.t i.sti opo*iua-iu się:a preferencyjnymsposobemoddawaniagłosÓw. RÓwnież w ramachteorii demokracjiistrieją zrÓżnicowanestanowiska. Partycypacyjnateoria demokracjiw swojej krytyce demokracji reprezentacyjnej, a w szczegÓlnościpartii politycznycir, głÓwny nacisk kJadzie na anonimowycharakterzamkniętychlist. KryĘkuje ona monopoI partii przy zestawianiulisty kandydat6woraz deficyt reprezentacji,poniewaZ wybor_ cy.nie znają swoich przedstawicieli i nie mogą rÓwnież budować z nimi relacji opartejna zaufaniu. Funkcjonalistyczrrateoria demokracjiskupia się na roli partii . w obrębie demokracjiparlamentamejoraznajej funkcji, polęającej na gwarantowaniu zdolnoścido działaniaparlamentupoprzeztworzeniewiększości. Tym mmym stanowiskoto broni monopolu partii podczas wyboru kandydatÓw wią7ącejkolejnościkandydatÓw na lisiach, ktÓre przedstaw.iane są W odniesieniudo politycznego wspÓłzawodnictwadecydującą kwestią t, czy wspÓłzawodnictwo(konkurencja)powinno istniećjełynie miępartiami,czy teżrÓwnocześniewewnątrzsamych partii. bojw iadczętakich krajÓw, jak Finlandią Austria czy Holandi i, pokazllją że a|bo
l
98
4' SystemaĘka wyborÓw I.. techniczne elementy systemÓw wyborczych
wyborca rzadko korzysta Z głosÓwprefęręncyjnych,albo progi pozwalają. cę na dokonanięzmian Sąostatecznietak wysokie,żed|awyborcÓw ma ttl ostateczniemałęZnaczęnie.ogÓlnie, ęfektygłosÓwpreferencyjnychw obrębie danejlisty lub mieszaniakandydaturw celu tworzenia listy'' ',własnej są niewielkie. Inne doświadczeniaw takich krajach,jak Włochy,Japonia (w przypadku single non transferablevote, SNTV) oraz P eru'pokazują że wewnątrzpaĘjne wspÓłzawodnictwow wyborach parlamentarnychbyło istotnym aspektemwyborÓw, ale ma teżistotnewady: nadmiemewydatki na walkę wyborcz4 sprzeniewierzanięśrodkÓwpieniężnych,klientelizm i korupcja. Z drugiej strony nie naleĘ pomijać tego, iż listy pod względem stopnia złożoności powinny być dopasowywanedo ,,wydajności''wyborcÓw (w ograniczonymczasowo akcie oddawaniagłosu)oraz do mozliwościadministracjiwyborczej.Najłatwiejjest posługiwaćsię listą zamkniętą a najtrudniejlistąwolną' Wyborca podczasoddawaniagłosumożemieć trudności,jeżelizmuszonyjest uczynićcoś'co wymagaokreślonej kompetencji, doświadczen ia, a czasami dokładnegoprzestudiowaniadanego zagadnienia. W podobny sposÓb administracjaWborcza mogłabymieć problemy z Zagwarantowaniemwyborcy wystarczĄącej ilościczasu do spokojnego głosowania,a to dlatego, ze oddawanie głosuprzy zastosowaniuwolnej listy trwa o wiele dłużej.Może się to staćczynnikiem krytycznym wtedy, gdy istniejeniedostatekdoświadczenia administracyjnegolub gdy wyrazane są wątpliwości co do uczciwościwyborÓw,lub występujączynniki mogącezachwiaćlegalnością wyborÓw jako podstawąsystemudemokratycznego' Wszystkie te czynniki mająpraktyczne znaczeniepodczaswyborÓw z zastosowaniemlist. Łącznie ocenatypÓw list wyborczych jest za|eżnazasadniczood trzech kryteriÓw; 1) historycznychdoświadczęilwzakresiewolnych wyborÓw i demokracji; 2) sposobuzorganizowaniapat'rstwai poziomu systemupolitycznego (unitarny poziom paristwowyczy federalny;region; gmina); 3) roli przypisanejpartiomw funkcjonowaniusystemupolitycznego, atakże od skutecmegorozlłviązania problemÓw społecznychi odpowiadaniana żądania(np. reprezentacjaspołecma,integracja narodowa w przypadku silnych ebricznych,językowych czy re|igijnych rożnicspołecmych)' W odniesieniudo trzech powyższychkryteriÓwmozemy wysnućnastępujący wniosek:'im mniejsze doświadczenieobywateli w zakręsie wyborÓw i demokracji,tym ważniejszydla integracjinarodowej,kształtowania reprezentacjispołecznych,dla utrwalania demokracji oraz d|a znajdowa-
4'5. Agregacja gtosÓw
99
nia adekwatnych rozw tęafr problemÓw politycznych i gospodarczych stał się sposÓb ukształtowaniasystemupolitycznegooraz Samepartiepolityczne.W takich wypadkachzamkniętelisty zdająsię mieć więcej za|etibyĆ w sferzedemokracji,im Im większenatomiastdoświadczenie właściwszę. niższypoziom Systemupolitycznego (gmina,region) orazimmniejsza rola partii (napoziomie komunalnym Sąonę zwykle konkurencjądla stowarzysze społecznychi inicjaĘw obywatelskich),tym bardziej za|ecanesą listy otwartelub listy wolne. 4.5. Agregacja głosÓw Po podziale na okręgi Wborcze metoda agregacji głosÓwjest drugim najwazniejszymmechanizmemwpŁywającymna wynik wyborÓw. Regula. cje w zakresieagregacjigłosÓwsą częstoźr6dłsmostrychkonfliktÓw politycznych. Wystarczy pomyślećo progach wyborczych, ograniczających udziat'partii politycznych w podziale mandatÓw,lub o tym, ze w niektÓrych systemachwyborczych agregacjagłosÓwnastępujewielopoziomowo, przysporueprzy czym isbriejew takich systemachbardzo dużamożliwość nia korzyścibądźstratokreślonympartiom. Można wręcz stwierdzić,ze wynik wyborÓw zaleiry zasadniczood metody agregacjigłosÓw. Należy przy tym uwzględnićdwie kwestie: 1) efekty oddziaĘwania na zachowaniawyborcze obywateli, 2) efekty przy zamianiegłosÓwna mandaty' Przykład: Mał'apartia,ktÓrej grozi, ze nie przekroczyprocentowegoprogu wyborczego,nie Ęlko fakĘcznie ponosi stratyz powodutego progu,lecz rÓw. nieżstratypsychologiczne:wyborcaobawiasię,żejego głos,,przepadnie'', i w następstwietakiego myśleniagłosujena inną partię' 4.5.1.Progi ustawowe Progi ustawowelza|ezniająudział partii w podziale mandatÓw od koniecznościuzyskania określonejliczby głosÓw (w procentachoddanych W przeciwiefrstwiedo ważnychgłosÓw)bądźmandatÓw bezpośrednich. naturalnychprogÓw istniejącychw okręgachwyborczych o rÓżnych wielkościach,progi prawne sąustanowionymiprogamiprocentowymi.Ich wywahasię pomiędzy0,67yo i I syo,przy czym 5%j estwartością najsokość powszechniejszą (patrz tabela 9).
10 0
4. SystemaĘka wyborÓw
4.5. Agregacja głosÓw
I., techniczne elementy systemÓw wyborczych
Ponadto waznejest dokonanie rozroznieniapomiędzy progami ustawowymi, ktÓre odnosząsię do całegoobszaruwyborczego (partiamusi uzyskaćokreślonąliczbęgłosÓww cĄm kraju),oraz takimi, ktÓre obowiązują na poziomie okręgu wyborczego. Znaczenie ma rÓwniez to, w ktÓrej }azie procedury przydzie|aniamandatÓw stosowanyjest prÓg ustawowy: w pierwszej, drugiej czy w kolejnych. od tego za|eżąmianowiciekonse. kwencje stosowania progu ustawowego' Skoncentrowanelokalnie małe partie w przypadku krajowegoprogu ustawowegomają niewielkie szanse na uzyskanie mandatu parlamentarnego,natomiast w przypadku regionalnych progÓw ustawowychmogąuzyskaćmandatyw proporcji do swoich wyborczych wpĘwÓw Dobrym przyhJademjesttu Hiszpania: 3.procentowy prÓg blokujący na poziomie okręgu wyborczego nie przekreśla wejściapartii regionalnych do parlamentu.Nawet znacznie moż1iwości wyżlszyprÓg ustawowy zostanie łatwo przekroczony przezmał,epartie, ktorych wyborcy są skoncentrowaniregionalnie(patrz podrozdz' 8.5). Ponadto istnieją jeszcze stopniowaneprogi ustawowe, innowacja wdro. zonaw procesie demokratyzacji w Europie Wschodniej. Jeże|ipartie łą. czą się w koalicje wyborcze,to rośniekonieczny udziałprocentowyw liczbie uzyskanych głosÓw.Stopniowaneprogi ustawowe zapobiegają przekraczaniu przez małepartie progu reprezentacjiza sprawą tworzenia alians w wyb orczych b ądŹb lokowania list wyb orczy ch (p atrz wy żejp od-
a! E .E
-Es !!l o 8E NJ
Be
e.9 *o
pz
. .'. . . o) =
.q' E tI'.
..4
o.
N
o o
śl
i
att 6t l<
o .E .E
= o o o o o
o o
o
śl
L
o; 6 -o
F
e N
o
N j
o E
o
i
-
! o CL
= o = (E
(L
l
5 'a
c o)
o
io
= = N
o o .9 = .o
'o,
.N
śt
o
o
0) o i o
N
N
o .E o
.ct N
Ę
s
Ę ED = .9
(E
-o (U E
.BE 3.q
;F
t!
3 .9
o
$#
=
E IL
Y
.tO
o o
101
.o NY
PŃ Np
(} /Ą ;' O0) ą=.
r Cl
..7 6
EF;
(/).N
rozdz.4.f.2\. Wysokośći sposÓb stosowaniaprogÓw ustawowych mają pewne maczeniedlaklasyfikacji systemÓwwyborczych w obrębiesystemÓwpropor. cjonalnych(patrzpodrozdz.6.I). Politycme konsekwencjestosowaniaprow zależnościod ich formalnej struktury,ale gÓ*,''iu*o*ychr6zniąsię iat
|02
4. SystematykawyborÓw
Należy jeszcze zauważyć,Ze portugalskakonstytucja z roku |976 w art. |55,2 zabraniauzalężnianiadostępupartii do mandatÓw parlamentarnych od progu wyborczego.Jednak nawet bez progu ustawowegomiał tam miejsce proces koncentracjisystemupartyjnego. 4.5.2.Regułydecydowania Przy ob|iczaniu głosÓw na|eĘ najpierw dokonać rozrlżnieniamiędzy obiema regułamidecydowania:większościowąi proporcjonalną(patrzponiżej podrozdz. 5'2). W przypadkureguływiększościowej wymÓg absolutrejwiększościprowadzi do koniecznościptzeprowadzeniawyborÓw koricowych (między dwoma kandydatami),gdyżLzaz-wyczaj tylko nieliczrrikandydaciuzyskująabsolutną większośćgłosÓww pierws4m głosowaniu'Często udziałw wybo. rach koricowych jest ograniczony do dwÓch karrdydatÓw, ktÓrzy uzyskali największąliczbę głosÓww pierws4m głosowaniu.ZamiastwyborÓw ko1rcowych możemieć miejsce alternativevote,w ktÓrym wymÓg większości zostaje spełnionypoprzez oddanie podwÓjnego, potrÓjnego i - w razie konieczności- większej liczby głosÓwpreferencyjnych(platz glosariusz,). Reguławiększości
Regułap roporcjon alności
I
ll 'l wymÓgwiększości ,/\/\ ,/\/\ większość wzg|ędna
metodypae|iczeniowe
w zamian za wsparcie kandydatÓwjednej z dttżychpartii w innych okręgach wyborczych. 4.5.3.Metoda największychliczb to konieczJeże1imandaty rozdzie|anesą wg reguĘ proporcjonalności, na jest metodapodziału mandatÓw' Istnieje wiele takich metod. SpośrÓd najpowszechniejszychmozna wyodrębnić dwa typy podstawowe.Są to: metodanajwiększychliczb i metodakwotowa. liczb zwanesąrÓwnież metodamidzielnikÓw. Ich Metody najwięl
'
vvybory koricowe Rycina 3. Reguty decydowania
metoda największych
-l-
metoda kwotowa
metoda pozostalych mandatÓw
Polityczne następstwawyborÓw koricowych wiążąsię zę ntaczęniem mĄch partii. Mogą one staćsię interesującedla dużychpartii, rywalizujących o większośćgłosÓw w okręgu wyborc4rm, i w ramach sojuszy wyborczych podejmowaćprÓby uzyskania kilku mandatÓw bezpośrednich
t1 t2 :3 :4 :5
Partia G
Partia B
Partia A większoŚć absolutna
103
4.5. Agregacja głosow
I: techniczne elemenĘ systemÓw wyborczych
4160(1) 2080(4) 1386(6) 1040(e) 832
:1 :2 :3 '.4
3380(2) 16e0(5) 1 1 2 6(8 ) 8 4 5 (1 0 )
.t
676
:1 :2 :.t
"4 :5
2460 (3) 1230 (7) 820 615 492
Przykład|iczbowywg W. Jellinka: Veiassung und Verwaftungdes Relc s und der Ldnder, Leipzig,Berlin1925.
Największe i|orazy (największeliczby) są uwzględnianeprzy rozdztale mandatÓw dla partii, tak ze partiaA otrzymuje I., 4., 6. i 9. mandat,partia do liczb B _f.,5.' 8. i |0.,zaśpartiaC -3. i7' mandat(odpowiednio w nawiasach za ilorazami).
|04
4. SystemaĘka wyborćw I: techniczne elementy systemÓw wyborczych
Ze proporcjonalność w naszym przykładziejestdośćsłaba(partia .|ukt, A i B otrzymujątylesamomandatÓw;partia Azgromadziłajednak 4|,6,yo, a partia B 33,8yogłosÓw),wynika w mniejszyn stopniu z zastosowanta metodyd'Hondta, a w większyrnz\iczby minoatow w ot
, t, 5, 7, g itd. (metodaznodyfikowana).
Szeregi dzielnikÓw mająwpĘw na dokładność odzwierciedleniaw proporcji mandatÓw,uzyskany ch przez poszczegillnepartie, p.opo..1 u'y,tunychprzez nie głosÓw. W poszczegÓlnych przypadkach rlżnice są minimalne; w okręgu wy' borczym określonejpartii zamiast innej partii możeprzypaść nai,,fi,ze1iedenmandat,przy czymzwyklekorzysta partianajwięksźu. r"z"ti po.o*numy naprzykad skutki zastosowaniaszeregudzielnikÓw d'HondL z metodą Sainte-Laguć(zmodyfikowan{, to okaze się' ze w przypadku metody d'Hondta prawdopodobniewiększa partia otrzymajeden-mandat więcej kosztem partii mniejszej. o jaką partię,jakiej wielkości będzie chodzić, nie jest pewne. Jeden mandatwięcej moze u'yst. ać zar'wni druga co do wielkościpartia,jakipartianajwiększa;uhacićmandatmożę zarolilo partia najmniejsza,jak i druga co do wielkości. Podkreślamyten szcz.eg6ł,poniewaz podczas dyskusji nt' systemÓw wyborczych w niektÓrych krajach (np. w Hiszpanii) odpowiedzia|ność za znjekształ'cęnia reprezentacji p olity cznej wciąz przypisuje się metodzie d.'Hondta.Niekiedy całkiemdosłownie,bu,",usię winą ni"juki.go *o,,sieur d'Hondta za to, ze określonapartia nie otrzymuje zadnlgoriandatu. P.ojawiająsię takze opinie, ze metoda d'Hondta faworyzuje iuz" pu.ti". Wszystko to nie jest zgodne z ptawdą.W przypadku skutkÓw stosowania metody d'Hondta istnieje o wiele mniej niewiadomych niz w prlfpadku
105
4.5. Agregacja głosÓw
oddziaływaniainnych elęmentÓw Systemuwyborczego, gdyż kwestie te możnasprowadzićdo samej matemaĘki. Zalety metody dzielnikÓw polegająna jej prostocie(w szczegÓlności Szęreg dzielnikÓw d' Hondtaj estb ardzo łatwy),a takzena lym, że- w prze. ciwieristwiedo metod kwotowych _ wszystkie mandatymoznaprzydzielić rÓwnocześnie. Metoda d'Hondta jest najczęściejstosowanąprocedurąrozdzię|ania mandatÓw.W trzech krajach skandynawskichzastąpionoją zmodyf,rkowaną metodąSainte-Laguć,a w RepubliceFederalnejNiemiec w roku 1985 systememHare' a-Niemeyera, wariantemmetody największychreszt,ktÓra jestjednąz metodkwotowych. |iczbna świecie Tabe|a'|0.Stosowaniemetodynajwiększych d'Hondt Angola
lzrael
Argentyna Austria" Bułgaria
Japonia Jugosławia Mołdawia Mozambik Peru
Czechy Dania Ekwador Finlandia Gwatemala GwineaBissau Hiszpania Holandia
Sainte-Laguć
Zmodyfikowana Sainte-Laguć
Łotwa NowaZelandia
Da n ia Norwegia Polskab Szwecja
Portugalia Republika Dominikana Turcja Urugwaj Wenezuela
a Na trzecimpoziomierozdzia|umandatÓw;b w wyborach2001;w Wyborach1993' 1997 _ metodad'Hondta. Stanna:1 oÓłrocze2002r' Thibaut2000,zaktua|izowane. ŹrÓdło:Noh|en,Grotz,Krennerich,
4.5.4. Metody kwotowe
W przypadku metod h,votowych(zwanych rÓwniez mętodamiudziafu stosunkowego)wyznacza się kwotę' Jeżęliokreślonapartia uzyska liczbę
106
4. SystemaĘkawyborow
I: techniczne elemenĘ systemow wyborczych
głosÓw rÓwną kwocie, otrzymamandat'Partiom przysługujetyle mandatÓw, ile razy kwota jestzawartaw danej liczbie głosÓw Sama kwota wyznaczonajest jako wynik dzielenia, przy czym dzielna jest (prawie)zawsze taka sama,jest mianowicie|iczbąoddanych waznych głosÓw,natomiast dzielnik może się zmieniać:Jeżelijest on identyczny zliczbąobsadzanychmandatÓw, to mÓwimy o prostejmetodziekwotowej' Pojęciekwoty przypisujesięAnglikowi ThomasowiHare'mu (l 806-1891), od jego nazwiska jest ona rÓwnież zwana kwotą Hare,a. Jeżeli dzielnik tworzonyjestz|iczby obsadzanychmandatÓwplus jeden, to mamy do czynienia z metodąHagenbacha.Bischoffa,Zaproponowanąprzez szwajcarskiegoprofesorafizyki EduardaHagenbacha-Bischoffa (1833-i910) i nazwanątak od jego nazwiska.Kwota wg Hagenbacha-Bischoffajest nawiasemmÓwiąc identyczna zkwotąDroopa,powszechnąw angielskim obszarze językowym (od nazwiska Henry'ego Droopa). SposÓb obliczania kwoty możnazmięniaćdalej, tak żełącznieotrzymamynastępująceformuĘ; oddane wazne głosy Liczba mandatÓww okręguwyborczym oddaneważnegłosy Liczba mandatÓww okręguwyborczym+ 1 oddane ważnegłosy Liczba mandatÓww okręguwyborczym+ 1 oddane wazne głosy Liczba mandatÓww okręguwyborczym+ 2
liczbawyborcza (kwotaHare'alub udziałstosunkowyHare'a) liczbawyborcza(metoda Hagenbacha-Bischoffa lub kwotaDroopa) Iiczbawyborcza(udział stosunkowySTV Droopa) liczbawyborcza(zmodyfikowana metodakwotywyborczej)
Jaki efekt dająrlżne dzielniki? Z całąpewnością taki, że im większy dzielnik, Ęm mniejszakwota.Ponieważjak już stwierdziliśmy, w przypadku metod kwotowych z reguĘ nie jest mozliwe jednoczesnerozdzięlenie obsadzanychmandatÓw,wielkośćdzielnika umożliwia sterowanieliczb4 pozostaĘch mandatÓw,ktÓre muszą zostaćobsadzonew drugiej turzerozdziatu mandatÓw. Przykład: W okręguwyborczym do podziafujest pięć mandatÓw.oddanych zosta. je 1000ważnychgłosÓw.Na partieprzypada:A 350, B 90, C l80,D 220, E 160słosÓw
10'7
4'5, Agregacja głosÓw
Partia
A
D
c
E
B
Głosy
350
220
180
160
90
=2 0 0
1
1
1000(5+1)= 1 6 6
2
1
Pozostałemandaty
Kwota 1000/5
1000/(5+2)= 1 4 2 2
1
3 1
1
I
0
1
Prosta metodakwotowa i metodaHagenbacha-Bischoffanie prowadzą w naszym przyhJadzie do pełnegorozdziałumandatÓw. Pozostałemandatynie stanowiąproblemu,|ecz sąz reguĘ wykorzystywane do uzyskiwania bardziej lub mniej proporcjonalnegopodziałumanwięlkośćokręgÓw wyborczych stanowi ogranidatÓw. Jezeli na ptzy|<ład z podrozdz. 4. I,3), to pozostałemandaty azeniedla proporcjonalności(platr możnanainnym poziomie - związkow okręgÓw wyborczych lub na poziomie krajowym - dodaći wykorzystać do wyrÓwnania stosunkÓw proporFunkcjatych pozostĄch mandatlw za|ęzyod metodypodziatu, cjonalności. czy w ich obsadzaniubiorą udział'wszystkie partie,czy od tego, atakżę Ęlko takie, ktÓrym udałosię uzyskaćmandatw pierwszejturze' ZasadnicząrÓznicęstanowito, czy wszystkie gtosyprzypadającena par. tie, ktÓre biorą udziałw drugiej turze, będąponownie uwzględniane,czy też doĘczy to jedynie pozostaĘch głosÓwlub głosÓwnadwyżkowych' Istnieje jednak rÓwnież możliwośćdokonania rozdziałupozostałych mandatÓwna poziomie okręguwyborczego.Rozrilznić na|eĘ następujące metody: - metodanajwiększychreszt' - metodanajmniejszychreszt, - metoda podziałureszt (tworzenie największych 1|oraz6w)za pomocą dzieleniaprzez 7,f ,3 itd.,jak w metodzied'Hondta, _ metodanajwiększychśrednich(dzieleniepozostałychgłosÓwptzezpowiększonąo jeden |iczbęjlż uzyskanych mandatÓw)' J eze|i r 6zne metody przy dzie|ania trzech pozo stałychmandatÓw zastorÓzrrice w wynikach stanąsię natychmiast sujemy do naszego przy|<ładu, widoczne. Żadnaz partti nie uzyskuje dodatkowegomandatuprzy zastosowaniu kazdej z trzęch metod, a|e teżkażdejz partii dodatkowy mandat przyznaje co najmniejjedta z nich. ogÓlnie możnapowiedzieć,ze metodynajwięk-
l08
4. Systen,laĘka wyborÓw I'' techniczne elemenĘ systemÓw wyborczych
Szych reszt i największych średnichfaworyzująraczej matepartie, natomiast mętodanajmniejszejreszty - dużepartie.
Tabe|a11.Metodykwotowespotykanena śWiecie Hare p|us największareszta
PrzykładobIiczeri (podziałdodatkowych mandatÓw}
Partia
Głosy
350
220
KwotaHare'a
:200
:200
Pozostałegłosy
150
20
,u: 1 80
,u: 160
n: 90
Metodanajwiększych reszt Mandaty Metodanajmniejszej reszty
Mandaty Metodanajwiększych średnich
Hare plus największa średnia
Hareplus inne metody
Hagenbach-Bischoff lub Droop AfrykaPd. (STV-Droop)
Belgia
Meksyk
Benin
Algieria
Gujana
Nig er
Brazylia
Austria
Gwinea
Rosja
BurkinaFaso Belgia
Honduras
Rum unia
Tunezja
Indonezja
Salwador
lslandia
Senegal
Korea Potudniowa
Sierra Leone
Kostaryka
Turcja
Liberia
Ukraina
Estonia Słowenia
lrlandia (STV-Droop) Liechtenstein Luksemburg Malta(STV-Droop) Słowacja Szwajcaria
Litwa
Mandaty Metodapodziałureszt
109
4.5. Agregacja głosÓw
150
20
1 80
160
90
75
10
90
80
45
50
o ,o
60
53,3
30
1 150 =75 1+1
Mandaty
I
20 ='10 1+1
'180
I
on
= 1 80
160 = 160
=90
0 +1
0+'t
0+1
1
1
I
Liczba głosÓwmniejszaod kwoty.
Metody kwotowespotykamyw proporcjonalnychsystemachwyborczych, kt6re z ręgułydążądodośćdokładnejproporcjonalności, o ile dopuszczają to inne zmienne.Jak pokazujetabela 11,metodaHare'a plus największa resztaj estmetodąnajpowszechniejszą.Nalezyj eszczewspomnieć,ze w kra. jach anglosaskichwystępujeonapod nazwąmetodynajwiększejreszĘ(largest remainder).
Stanna:1 oÓłrocze2002r. ŹrÓdło:Noh|en,Grotz,Krennerich,Thibaut2000,uzupełnione.
4.5.5. System proporcji
matemaĘcznych
(Hare-Niemeyer)
Poddany ponownie pod dyskusjęprzezniemieckiego matematykaHorsta O. Niemeyera systemproporcji matematycznych,stosowanyw Portoryko od roku 1952,powoduje skutki analogicznedo metody z kwotą Hare'a plus największaresztai wyglądanastępująco: oddane na partiepolityczrreważnęgłosysązawszemnożoneptzez|tczbę obsadzanychmandatÓw,a wpik jest dzielony przezł.ącznąliczbęoddanych głosÓw.Partie otrzymujątylemandatÓw,ile powstaniepełnychliczb. Pozostałemandatysąrozdzielaneodpowiedniodo wysokościułamkÓwpo przecinku, wedługzasadynajwiększychręszt' System proporcji matemaĘcznychjest dla małychpartii korzystniejszy liczbowym niżmetodad'Hondta.Przedstawiato tabela|2.W przyk,tadzie jednak Hare'a-Niemeyemetody słabe strony rÓwniez się stają widoczne ra. Jej wadą są,,Skoki'' logiczre (platrzDas Parlament z dnia 28.3.I98l r., nr 13 26).Przy takim Samymprocentowympodziale głosÓwmiędzy partie jednaz nich możeutracić mandatw przypadku zwiększenia liczby obsadzanychmiejscw parlamencie.Ponadto,w skrajnychprzypadkachsystem
1 10
4. Systematyka wyborÓw I.. techniczne elementy Systemow wyborczych
proporcJlmatęmatycznychmoze prowadzićdo tego, ,,Zęskutkiemabsolutnej większościgłosÓw nie będzie absolutnawiększość w parlamęncie,,. Zapobiegatemu dodatkowepostanowienie,mÓwiące, że partji o absolutnej większościgłosÓw przyznawanyjest najpierw pozosiałymandat, konieczny do uzyskaniaabsolutnejwiększościmandatÓw Nawiasęm mÓwiac. anomalie tego rodzaju nie powinny dziwić. Żadnametoda kwotowa ni" jest doskonała.Najbardziej znany jesttzw.paradoks Alabamy. Mianem tym określasię fakt, że partiamimo podwyższęnialiczby mandatÓwparlamen. tamych przy niezmienionym podziale głosÓw otrzymuje mniejszą liczbę mandatÓw (patrzKopfennann 199|: 134). Tabe|a12. Metodad'Hondtai systemproporcjimatematycznych - porÓwnanie D'Hondt
111
4,5. Agregacja głosÓw
Tabela 12 - cd. System proporcji matematycznych (Hare-Niemeyer)
D'Hondt
Liczba mandatÓw
CDU/ sPD csu
FDP
18
9
11
19
10
11
20
10
21
11
22
11
11
Ó I I
'1
Zie|oni
z5
12
I
11
24
12
10
11
25
13
10
11
CDU/ CSU SDP
FDP
Zieloni
o
:'!,,i:,;"b:'.,,,,,:.,;"8::,'. :.1 10 1
11
System proporcji matematycznych (Hare-Niemeyer)
CDU/ CSU SDP
B
1
1
lfirliiłłłlłililr$*ł[#r 111;ipig#łłliii1l 11
I
' t!
1
Liczba mandatÓw
CDU/ csu sPD
1
100 0 't 10 0
1100
,l983.Tabe|awy. w wyborachdo Bundestaguz roku Podstawąob|iczerisą wynikigłosowania poprawyczypartii. D|a raŹniepoiazuje korzystniejszewyniki metodyd'Hondtad|awiększych dałyrÓżnewyniki, w ktÓrychmetodad'Hondtai metodaHare'a-Niemeyera telnośiiko|umny, wynikiuzyskane metodąHare'a_NiemeyerazostaływyrÓżnioneszarym tłem.,,Skoki''|ogiczne |u-bsprzecznościsystemu proporcjimatematycznychoznaczonowykrzyknikiem.
210 0
ŹrÓdło:HUbner1984:34'
4
2100
220 0
5
2200
320 0
3200
o
330 0
7
430 0
tJ
530 0
I '1 0
540 0 640 0
11 12 13
7510
14
761 0
15
86. t
z
.)
FDP
Zieloni
1000
FDp
Zietoni
Przykład (wg W. Schreibera): obsadzane mandaty:21 Liczba głosÓw uzyskanych pzez parhie
650 0
PartiaA PartiaB PartiaC PartiaD
10 00 0 I 000 4 000 3 000
750 0
Łącznie
25 000
16
8710
17
97't
A Partia B Partia
0 0
PartiaC partiaD
10ut03#1=e,łotol 8!30#31 =o,zzto*rl ą930oćo21=s'sotsl 9!!14=z,sz(znt\ 19+(2)= 21
|I2
4. Systematyka wyborÓw I'. techniczne elementy systemÓw wyborczych
Łącznie obsadzono19 miejsc(pełne|iczby),takżedo obsadzeniapozostająj eszcze dwa miejsca' z kt6rych po j ednym uzyska p artia B z największą,,reszt{,(0,72)i partiaD z drugąw kolejności,,resztĘ,(0,52). Wedługsystemuproporcji matemaĘcznychrozdziałmiejsc będzie następujący: PartiaA = 8 miejsc PartiaB = 7 miejsc PartiaO = 3 miejsca PartiaD = 3 miejsca Łącznie = 21 miejsc ŹrÓdło: Deutscher Bundestag - 9, Wah|periode, Drucksache 9/1913, An|age1:16n.
4.5' Agregacja głosÓw
W tym przypadkupartia A, naktilrąprzypadłaabsolutnawiększośćgłosÓw, nie vzyskat.aabsolutnejwiększościmiejsc. Wynik taki jest w dużym stopniu zastanawiający.W przypadkujego wystą;ienia nowelizacja ustawy o niemieckim systemiewyborczymzmarca 1985r. przewidujemodyfikację nietodyproporcji matematycznych.Najpierw liściekrajowej,na ktÓrąWTwadł'aponad połowałącznej|iczby drugich głosÓw ze wszystkich uwzględnianychlist krajowych, ptzy dzie|anej est kolejne miejsce' Pozostającenastępniejeszcze do obsadzeniamiejsca są przydzielanewg metody Hare'a-Niemeyera. PartiaA PartiaB PartiaC PartiaD
248+ 1=249miejsc 172 = 172miejsca =26 miejsc 26 48+1 =49miejsc 496miejsc
Przyktad:. obsadzane miejsca496 Liczba drugich głosÓwuzyskanych pzez partie(założen ie): PartiaA 18 594 670
Bundesiag Drucksache 9/1913' Anlage1: 13. Pzykładi cytatyza:Deutscher - 9' Wah|periode,
PartiaB
12 950 200
4.5.6.Poziomy agregacjigłosrÓw
P ar t i aC
19 8 0 0 0 6
PartiaD.
3 664 459
Łącznie
37 189335
ob|iczeniepodziałumiejscwg systemuNiemeyera: PartiaA
18 594 670 x 496 37 't89335
PartiaB
12 950 200 x 496 = 1 7 2 ,7 1 8+ 1 37 189335
PartiaC
'l 980 006 x 496
248,000
37 189335 PartiaD
3 664 459 x 496 37 189335
=
248 miejsc 173miejsca
26,407
26 miejsc
48,873+ 1
49 miejsc 496 miejsc
Jezeli wszystkie mandaĘ nie zostanąobsadzonew oklęgu wyborczym najnizszego poziomu, to pozostatemandaĘ mogą zostać rozdzielone na drugim (lub trzecim) poziomie' Agregacja głosÓwnastępujewtedy zapomocąwielostopniowejmetody.Możliwejest istnienieokręgÓwwyborczych, obok związkÓw okrę. w ktÓrych obsadzanebędą mandatybezpośrednie, gÓw wyborczych, zawierającychwiele okręgÓw, orv narodowego(krajowego) okręgu wyborczego stanowiącegonajryilszy poziom wielopoziomowego systemuokręgÓw wyborczych. Strukturętę monra przedstawićgraftczniew następującysposÓb: 3 poziom * narodowy (krajowy) okręgwyborczy 2 poziom- zwięt't olręgÓw wyborczych 1 poziom - okręgi wyborcze MandaĘ są obsadzanena wszystkich poziomach.Na pierwszym pozio. mie wybÓr indywidualnych kandydatÓw moze zwiększyć SZanSewyboru lub spowodowaćsilniejsze przywiązaniereprezentantado okręgu wyborczego'Funkcja poziomu drugiegoi trzeciegomożebyć jednakbardzo 16żmoze zostaćwzmocniona (przez na: na Ęm poziomie proporcjonalność mandaty resztowe, dodatkowe lub kompensujące)lub osłabiona(przez
II4
4' SystemaĘka wyborÓw I.. techniczne elemenĘ systemÓw wyborczych
ograniczenie|iczby partii biorących udziałwrozdzl,a\emandatlw np.przez ZastosowanieprogÓw wyborczych lub klauzul mandatowych). Teoretyczniemoznaby rÓwniez powiedzieć,zę wraz z rozdział'ęmmandatÓw na drugimi/lubtrzecimpoziomiepodejmujesię staraniapogodzenia wynikÓw uzyskanychna pierwszym poziomie z postulowanąrcprezentacją polityczną j akąwy obrażałsobie ustawodawca.P otrzebnej estj ednakwzajemne dopasowanieelementÓwtechnicznych,aby sprostaćtym intencjom. Możliwąwadątegoprecyzyjnegosterowaniareprezentacją poliĘcznąjest większa złożoność systemÓw wyborczych. Przykłady: a) Dania Proporcjonalność, ktÓra w okręgachwyborczych(135 mandat6w)rć:il,nych wielkości(2 - 16 mandatÓw)nie jest całkowita, jest ,,poprawiana'' za pomocą 40 dodatkowychmandatÓw,ktÓre są r ozdzie|aneproporcjonalnie do procentowegoudziału w uzyskanych głosachw cĄm kraju. Udział w podziale dodatkowychmandatÓwjest jednak uza|eżnianyod uzyskania mandatuw okręgu wyborczym lub 2%owszystkich głosÓw w kraju. Jako podstawarachunkowado przydzielania dodatkowychmiejsc na poziomie krajowym funkcjonowałj ednak (hipotetyczny)proporcjonalnypodział wszystkich 175 mandatÓw:miejsca,jakie partia uzyskałana poziomach niższychod krajowegow więlomandatowychokręgachwyborczych, odejmowanesą odjej (hipotetycznego)udziałuprocentowegow łącznejliczbie mandatÓw;resztęstanowiąmiejsca dodatkowe,jakie otrzymujeodpowiednia partia (patrzElklit 1993).Poniewazwskutektego osiągasię dośćdokładnąproporcjęgłosÓw i mandatÓw,mandatydodatkowespełniająfunkcję mandatÓw kompensujących. b) Wenezuela System proporcjonalny w okręgach wyborczych rÓżnej wielkościbył korzystny dla dużychi niekorzystny dla mĄch partii. Konstytucja z roku 196I za|ecałasystemproporcjona|nyz reprezentacj ą mniejszości'Zgodnie z obowiązującymdo roku 1989systememwyborczym mandatydodatkowe (maksymalnie4 mandaty na partię) byĘ przydzielanepartiom, ktÓre po obliczeniu głosÓw na poziomie krajowym wedfug prostej metody kwotowej uzyskiwĄ prawo do mandatÓw parlamentamych'W roku 1958 rozdzielono sześć'w 1963 trrynaście,a w kolejnych wyborach siedemnaście (w 1983 r. osiemnaście) mandatÓw dodatkowych.Z mandatlw tych skorzystaływ 1958 r.:2 (0), 1963r.: 6 (z), |968 r.: 9 (3)' 1973r.: 8 (4), 1978 r.: 9 (5), 1983 r.:7 (5) i w 1988 r.: 9 (6)partii (w nawiasachliczba partii,ktÓre
4.5' Agregacja głosÓw
I l5
w okręgachwyborczych nie uzyskały żadnychmandatÓw).MandaĘ doclatkowenie naruszajądysproporcjifaworyzującejpartięo największejliczbie uzyskanychgłosÓw.I tak np' AD uzyskaław roku |973 przy 44,4yo głosÓw55,7%o mandatÓw(por'Martello 1987). c) Grecja W ramachtzw. wzmocnionegosystemuproporcjonalnegozgodniez ustalecz tworzęniewiększową z roku 1951wzmocniononie proporcjonalność, ści.odpowiednim instrumentembyław tym wypadkutrÓjstopniowamętoda przydzieIaniagłosÓw,przy czw udziałw 2 l,3 turzęuzaleznionood wyso. kich barier (l5% na poziomie związklw okręgÓw wyborczych,25o/ona poziomię krajow1m).Efekt dysproporcji systemuwyborczegobył wyraźny. w 1977r. prawicaprzy 4l,8o/ogłosÓwuzyskała57,8yomandatÓw,w 1985r. mandatlw(patrzSeferiades 1986)' |ewicaprzy 45,8% głosÓw zdobyła53,60/o W ramachreformy 27989 r. w Grecji ,,wprowadzononajbardziejproporcjoKoutsoubinalny systemwyborczy,jaki [kraj]kiedykolwiek ntał,,(Pante7is, dwupodczas wyborÓw kolejnych nas 1998:332);wynik tegobył taki,że parĘjnej, zaś lzyraz większości krotnie nie doszłodo utworzeniaźzadnej jednomandatowej przewadze'Z tego skano nieznacznąwiększośćprzy powodu w roku 1990ponowniewprowadzonosystemwyborÓw proporcjowywotującymisilne dysproporcje,|ewicazaśuzynalnych z mechanLzmami głosÓw. skaław wyborachz roku |993 56,70ńmandatÓwprzy 46,90/o d) Estonia wielomandatoPo reformięwyborczejz roku 1995 istniejejedenaście (wartość po mandatÓw siedem do dwunastu wyborczych wych okręgÓw list, otwartych się według wybiera średnia9,f), w ktÓrych deputowanych poziona najpierw głosującna kandydatÓw.PodziałmandatÓw następuje mie okręgu wyborczego wedługmetody Hare'a: każdy kandydat, ktÓry uzyskujeprostąkwotę,zostaje wybrany (mandatindywidualny).Następnie pozostałegłosysą dodawanewedługlist partyjnychbądźzwiązkow wyborczych w okręgach;jeze|iliczba głosÓwna listę przewyzszy kwotę wybotcząwybrany Zostaniękandydat,ktÓry uzyskałnajwięcejgłosÓwna odnośnejliście(mandatokręguwyborczego).PozostałegłosydodawaneSą w trzecim etapiena poziomie krajowym;do rozdziafutych mandatÓw(krajowe mandaty z listy) wedługzamkniętychlist paĄjnych stosowanajest zmodyfikowanametodad'Hondta.W podzialekrajowychmandatÓwbiorą udziałjedynie takie partie,ktÓrym udałosię uzyskaćco najmniej 5o/ooddanych w cĄm kraju głosÓwlub tez trzy mandaĘ indywidualne. systemuwyborczegopolega na tym, ze niektÓrę elementy ,,Złoś|iwość,' tęchnicznęw praktyce wyborczej są Sprzęcznez przyjęĘmi celami syste-
1 16
4. Systematyka wyborÓw I: techniczne elemeniy systemÓw wyborczych
mu wyborczego.Wyborcamożę dokonaćwyboru kandydatÓw wystawionych nie Ę|ko przez rÓzne partie, |ecz takze w obrębie tej samej partii. W wielomandatowychokręgachwyborczych indywidualne mandatyprzyznawanęsą kandydatom,ktlrzy uzyskali więcej głosÓwniz prostakwota. Dana partia zwiększa SZanSęindywidualnego wyboru jednego ze swoich kandydatÓw,jeżeli głosykoncentĄą się na jednym lub niewielu kandydatach. Aby uzyskać mozliwie duzo mandatÓw z okręgÓw wyborczych,jest natomiast sensowne'by o wybÓr ubiegałosię wielu kandydatÓw, ktorzy cĄ swÓj wysiłekskupiąna zbieraniu pozostałychgłosÓw.Takie działanie doprowadziłodo tego,że mandaĘna poziomie okręgÓw wyborczych były przyznawanekandydatom,ktlrzy indywidualnie zgromadzlliniewiele głosÓw, co wyk|uczyłareformaz roku 1995.MnogośćkandydatÓwna listach powoduje' iżpozostajewiele głosÓwresztkowych llb że dużaliczba mandatÓw nie moze zostaćobsadzonaw pierwszych dwÓch turach.Mandaty te są w krajowym okręguwyborczym obsadzanęz list partyjnych,ktÓre jednak sąlistami zamkniętymi'KrÓtko mÓwiąc: im intensyr,r.rriej wyborca korzystaze swobody głosowanianarlżnychkandydatÓw (w duchu nieograniczonego pluralizmu), tym bardziej ograniczaon swoją szansęwyboru, ponieważliczba mandatÓwobsadzanychwedługzamkniętejlisĘ zwiększa się' Ponieważna Ęm poziomie obowiązujej eszczeprÓg wyborczy, znaczny procent głosÓwpozostajenieuwzględniony.System wyborczy zakłada dużywpĘw wyborcy na kształtreprezentacji.Im bardziej wyborca korzystaz moż|iwości wyboru pomiędzy kandydatami,tym mniejszy ma wpływ na ko cowy wynik i tym bardziejnięrÓwna okazujesię ostatecznasiłagłosÓw. Jeżelipoważniepotraktujemyzasadęproporcjonalnegowyboru, mÓwiącą że udziat'danejpartii w liczbie głosÓwpowinien w dużymstopniu odpowiadaćjej udziałowiw liczbie mandatÓw,to możnazakwestionować uznanie niektÓrych formalnie proporcjonalnychsystemow zaw praktyce proporcjonalne. Kolejny przykład'_ pattz Węgry podrozdz. 8.9. 4.6. Analizt systemriw wyborcrych i ich konsekwencji:podsumowaniei wnioski Na system wyborczy składasię wiele szczeglł'owychrozwiązah technicznych. Najważniejsze ustalenia doĘcząpodziatu na okręgi wyborcze, formy ubieganiasię o wybÓr' oddawaniagłosuoraz formuĘ podziałumandatÓw Prawie wszystkie te regulacjemająmniejszy lub większy wptyw na wynik wyborÓw.
,ł (t Anuliza systemÓw wyborczych i ich konselo,vencji: podsumowanie i wnioski ||7
lsłn(lniczo należyodrozniaćtakie regulacje,ktÓre powodująkorzyści partii lub kandydatÓw i dlatego zostałyprzyjęte ptllilyczrtcdla określonych gerrymandering),od takich regulacji,ktÓwnareprezentacja|llb nier {np, lub wymogaZa pomocąnormatywnejteorii reprezentac1i FB- ttzrrsadnianę _ partiom przynosić czy kandydatom mogą korzy. niektÓrym lytltcmu mi g (np. mandatÓw w mĄch okręnie utrudnienie uzyskiwania irlnym l3l. partii przy partie przez lub faworyzowanie maĘch obsadzaniu małe l$|t poeostałychmandatÓw zgodnie z zasadąnajwiększychreszt). JcżeliprześledzimyrczwÓj systemÓw wyborczych na świecie,to stwierdzittty stosowanie bardzo rÓżnorodnychkombinacji omawianych elementÓw, Z tego powodu większe wysiłki na|eżyskupićna analriziei klasyfikaeJIposzczegÓlnychsystemÓw wyborczych. D|a analizy systemÓw wyborczych istotne sąnastępującekroki: pierwszy krok: analiza poszczegllnych regulacji i ich konsekwencji; regulacjiw ich powiązaniachi stwięrdrugi krok: ana|izaposzczegÓlnych konsekwęncjesystemÓwwyborczych; dzenie,ktÓre elemenĘokreślająłącznie trzeci krok ana|izanniennych kontekstu historycznego,a takżeĘch konsekwęncje syszmiennychsocjopolitycznych'ktÓre mogąwspÓłokreślać tomÓw wyborczych. Aby raz jeszcze uwidocznić konięcznośćprzeprowadzeniatych trzech otapÓw analizy,przypomnijmy następującąkonfiguracjęzmiennych determinującychoddziaływaniesystemuwyborczego: |. Zmienne techniczne:metodapodziatu mandatÓw gwarantujedośćproporcjonalny stosunękgłosÓw i mandatÓw.Podziałna okręgi wyborcze głosÓwi mandatÓw. nie pozwala na zachowanieproporcjonalności podziału na okręgi wyborcze jest silniejszy 2' Zmienna systemowa:efekt w stosunkudo efektumetodypodziafu mandatÓw i możeprowadzićdo silnej dysproporcjonalności. 3. Zmienna doĘcząca zachowania:partie polĘcme wskutek porozumieri systemuwyborczego. wyborczych zmieniająefektdysproporcjonalności KonsekwencjesystemÓwwyborczychmoznaprzewidziećdopierowtedy, gdy analiziepoddanezostanąterzy wymiary,szczeglĘ techniczre,ich wspÓłdziałaniew systemie,atakjzesposÓbpostępowaniasiłpolitycznych. zwrÓcić,uwagą że doĘchczasowerozwazaJużw tym miejscu na|eżLy jakie konsekwencjedla stosunkugłosy- mandaty nia doĘczyĘ kwestii, mają elementytechniczrresystemuwyb orczegoi posfugiwaniesię nimi przez wyborcę. DoĘczy to przede wszystkim wpłylvu systemuwyborczego na poziom proporcjonalności. W tym zakresie wiedza na temat systematyki wyborÓw moze prowadzii do dobrych wynikÓw naukowych.Inny, trudny
118
4' SystemaĘka wyborÓw I: techniczne elementy systemow wyborczych
do ana7izyobszar,to ten, ktÓrego przedmiotemjest wpływ systemÓw wyborczychna partie i systemypartyjne.Często oba te obszary nie sąrozdzie|ane,a nawet mozna stwierdzić,zek|asycznetezy doĘcząceskutkÓw systemÓw wyborczych systematycznienegują koniecznośćdokonania tego podziału.Ujmują one mianowicie strukturęSystemupartyjnego(np. system wielopartyjny)jako pochodnąefektÓw badanychw pierwszym zakręsie (np. proporcjonalnewyniki wyborÓw), przy czymjedno z drugim nie musi wcale pozostawaćw korelacji. W przypadku analiz doĘczącychdrugiego zakreslna|eżybraćpod uwagęwięcej niżtylko zmiennetechnicznoTę innę zmienne,doĘczące aktorÓw sceny politycznej -insĘrtucjona|ne. przez kontekst,trudno ująćw ogÓlne ramy. i określonę Do tegopowrÓcimy j eszczew rozdzia|e9, gdy zajmiemysię stosunkiem pomiędzy systemamiwyborczymi a systemamipartyjnymi.Najpierw zajmiemy się jednak podstawowąaltematywą jaką stanowiąwybory większościowei proporcjonalne,i określimyteoretycznepodstawy orazkryteria empirycznej ana|izysystemÓw wyborczych'
wyborÓwII: 5. Systematyka i wyboryproporcjonalne. wyborywiększościowe systemÓwwyborczych K lasyfikacja i wartościowanie
dotychczas,żedebatao systemachwyborczych i ich poPodkreśliliśmy ||tycznychnastępstwachmusi uwzględniaćtęchniczneaspektytych systeEtÓw Liczne nieporozumieniai rÓznice w ocenachsąjednak talrżerezultaĘm braku powszechnieakceptowanychram koncepcyjnych orazjednolib3o systemupojęciowego.Arend Lijphart (L987: l0l) sfuszniemÓwił 9 ntorminologiczrrym zarrtieszaniucharakteryrującym piśmiennictwoo systlaach wyborczych". 5.1. Problemy definicyjne i klasyfikacyjne Iltnieje wprawdzie zasadniczerozrÓżnieniemiędzy wyborami większo|olowymi a proporcjonalnymi,a|ejuż to, co powinno się rozumieć przez lbr pojęciajest niejasne.Do tego dochodzi jeszczebardzo niejasnakatept{a tzw. mieszanych systemÓw wyborczych, tj. pewna szczątkowakate. ;oria, ktÓra nie obejmuje wszystkich systemÓw sklasyfikowanychj ako wyalbo proporcjonalne.Pojawia się w ogÓle pytnlie, czy bory większościowe llr lcpiej byłoby zastryić systemdychotomicznyjakąśtriadą?PrÓby rozżnieniamiędzy czystym i tzw. mieszanym systememwyborczym (zob. do tutori l994) sąlaokiem w tym kierunku, odsyłająjednakjednocześnie lhbo dotychczas rozpoznanych wewnętrznych problemÓw rÓżnicujących. lil przypadku międzynarodowej analizy porÓwnawczej dochodzi jeszcze żeprzedmiotbadawczy doĘczy rÓzrrorodnychelementÓww zaEudność, od kraju, kultury i języka,wchodzącychw zrlżnicowaneasocjalcżrrości .Je, ktÓre odzwiercied|ająza każdym razem narodowe odrębnościi dolrłiadczenia.W języku angielskimnp. mieścisię wielka systemowowyborsystemi proportional Eil alternatywamiędzyplurality (/irst-past-the-post) Ta opozycjanie odpowiadajednak spoĘkanemuna gnrn,epłęsentation. eic języka niemieckiegorozrÓzrieniu między wyborami większościowymi I proporcjonalnymi:angielskiepojęciepluraliĘ systemjestweisze niz nie-
r20
l
5. Systematyka wyborÓw II: wybory więl
mieckie pojęciewybory większościowe, gdyżto ostatnienie wskazu.;e na rodzaj większości(absolutnalub większośćwzględna)' Dosłownetfumaczenięplurality systemna językniemiecki byłoby z powodÓw historycznych nieporozumieniem,gdyżłączyłoby się z wyborimi pluralnymi, jakoś nierÓwnymi,jak to miałomiejscew XIX wieku (zob.podrozdz'z.l;. stwierdza się takżehistorycznie ikulturowo uzasadnioneiÓzni""w terminolosii wyborÓw proporcjonalnych.Na nowo pojawia się w Wielkiej Brytanii wiższe rozumienie, uwarunkowane przez silnąasocjację *ybo.Órv proporcjonalnych z konkretnym systęm wyborczym, z single tiansferaile vote (zob' podrozdz. 8.7). Spersonalizowanewybory p.oporc.1o''alne są nato. miast na wyspachnazawaneadditional membersyitem,poy znajdu_ ją one wraz w Ęrm,że do mandatÓw,ktÓre występująw jednomandato"ry wych okręgach wyborc4lch, są przyd zie|ane jeszcie dodatkowe mandaty (zob. Irvine |994: |67)' Brytyjska perspektywaujawnia się w porÓwnaniu z firs t-past-the-post system. podstawowa charakterystykanLmieckiego systemuwyborczego,mianowicie wybory proporcjonalne,jest więc juz zubożonaprzezzasadęstosunkowości (o następśtrv ich ana|itycznych,zob. podrozdz.8.l). Tradycyjnie lvybory większościowei proporcjonalne są definiowane następująco:wybory większościowe mająmiejsce,kiedy zwycięza tenkandydat, ktÓry otrzymuje większość(absolutnąalbo wzllędną). wyuo'y ,ą proporcjonalnewtedy,kiedy poliĘc zna reprezentacjamożliwi"''uiaoktuaniej odzwierciedlapodziałgtosÓwmiędzy partie.obie definicjeprezentują sięjako poprawne,ale nie są one symeĘczne (zob.Nohlen isk9, sls!, co podniÓsł plźniej takżeSartori (1994:4)'Przy definicji wyborÓw większościowychzwraca się uwagę na zasadę rozstr4łgnięcia,-przydefinicji wyborÓw proporcjonalnychna wynik wyborczy, na model ieprezentacji. Takie rozrÓżnieniew kryteriachdefinicji utrudniaporÓwnanie systemowe. Dla komparaĘstÓwjest ono nie do przyjęcia' Pięrwsze zadaniekoncepcyine polega na tym, aby sformułowaćsynretrycznedefinicje wyborÓw większościowychi proporcjonalnych'Ęlko tak możnabędzieuporządkować kwestię tych podstawowychdla systemÓw wyborczych typÓw. Asymetria bieżącychdefinicji wyborÓw większościoĘch i propoĘonalnych narzancarzecz jasna kwestię przyjętejstrategii definicyjnej, czy oba-podstawowetypy powirrnybyć definiowanewg elementÓwie cinicznych, wg celureptezentacjiczy teżwgnastępstwempirycznych(por.Vallćs' Bosch 1997: |94n). Co przemawia za przyjęciemdefinicji opaitej na elementach technicznych? Jej za|etąjestto, żejest p,""y,y1ni i względnie dokładniewskazuje na skutki: ponieważwielkośćokręguwyborczĘo jest
5.1. Problemy definicyjnei klasyfikacyjne
I2I
szą zmienną określającą następstwasystemÓwwyborczych,to fl$wgżtticj ptlwrlt|trje , iżbranajest jako kryterium definicyjneprzed innymi elementa$l tcclrnicznymi.Jean Blondel (1969)przyjil, a wielu innych akceptuje, jest Jrk ltp. lcrrer i Russo, że:,,W systemiewyborÓw większościowych ty|ko'iedcnposełwybierany w okręguwyborczym, podczas gdy w systeffiie wyborÓw proporcjonalnychwybieranyjest więcej niż jeden posełw gtręgu wyborczym'' (Ferrer,Russo 1984: la2). Chilrjscy autorzywybrali stg|koŚć okręgu wyborczego jako r ozstrzygające kryterium definicyjne, lloż'lumiając wybory większościoweze stosowaniemj ednomandatowych 6kręg(lwwyborczych, a wybory proporcjonalneze stosowaniemwszyst. }ieh innych typÓw okręgÓw wyborczych, co możliwą przewagędefinicji lorientowanejna technicznekryteria podstawowychtypÓw systemÓwwyborerych ograniczado tylko jednejstronypola defuricyjnegowyborÓw więknościowych.Dla wyborÓw proporcjonalnychdefinicja dopuszczawszystLio wielkościokręgÓw wyborczych, od dwÓch do całejliczby mandatÓw w parlamencie,co oczywiścienadzwyczaj rÓżnicujeskutki tego typu sys. tomuwyborczego,i co czyni tę definicję nieakceptowalną.Pomyślmytyl}o o okręgachwyborczych dwu- lub trzymandatowych,prowadzącychdo wynikÓw b ardzo odlegĘch od proporcjonalności. Technicznekryterium definicyjne tym samym owocuje fragmentarycznymi i sprzecznymi kwalifikacjami. Przykładowo okręg jednomandato. Wy dobrzewpisuje się w systemywyborcze(np.w kombinowanysystem Wyborczyw RFN), ktÓre prawidłowoopisane iprzyporządkowane zostałyjako proporcjonalnesystemywyborcze' Spersonalizowaneokręgiwięcoj niżjednomandatowewystępujązkolei w systemachwyborczych, ktÓre zakwalifikowane zostaĘ do kategorii wyborÓw większościowych.Zwracamy uwagę na historyczny rozwÓj brytyjskiego systemu wyborczego, w ktÓrym stosowanieokręgÓw jednomandatowychjako bezwyjątkowąregułęprzyjęto dopiero w 1948 r' (zob' podrozdz.8.2). Nikt nie będzie żew XIX wieku, kiedy to jeszcze jednomandatoweokręgi stanouwaizał, wiły mniejszość,bryĘjski system wyborczy miał być Systemempropor. cjonalnym. Takżesystemy wyborcze z ograniczonymprawem głosu(np. w Hiszpanii w XIX w', zastosowanew tamtejszej II Republice), ktÓre opierały się na spersonalizowanych listach, nie mogą być uważaneza systemywiększościowe. KrÓtko mÓwiąc, skoro najważniejszatechnicnta zmiewta, okręg wybor. cry,j estniezbyt ptzy dafia d|adefinicji podstawowychsystemÓwwyb orczy ch, to i inne elementytechnicznenie mogą takiej roli wypehrić.Konstatacjata nie przemawiaprzeciwko gruntownymsfudiomtechnicmych elementÓw,jako
122
5' Systetnatyka wyborÓw II.' wybory większościowe...
niezbędnegowarunkunaukowychstudiÓw nad systemamiwyborczymi ' Zwraca się jednak przeciwko nowym prÓbom czynionym * i*u.h podejścia empiryczrro-statystycznego (zob. np. Cook i Ramsden 1997),ktÓre naukę o systemachwyborczych opierają znowu wytącmie na ana|izięelementÓw techniczrych. ElemenĘ techniczre mog ąllzyskaÓ znaczeniedefinicyjnei spełniać funkcje klasyfftacyjne tylko napłaszczyźniepodtypÓw systemÓw wyborczych(zob. o tym dalej rozdz. 6). Tak definiujesię wlę'yku niemieckim np. bryĘjskifirst-past-the-postsystemprzez precyzyjnepodanieelementÓw techniczrych,mianowicie względnejwiększościi okęgÓw jednomandatowych, przez co odrÓżniasię on od innych większościowychsystemÓw wyborczych (zob.podrozdz. 8.2). Definiująci klasyfikującsystemywyb orczena|eĘ takżewziąćpoduwagę i ch następstwa' Można to uczynić, albo zakładającj aki śp ozi om prop oĘ onalnościmiędzy |iczhą głosÓw i mandatÓw, albo akceptującpropozycię Giovanniego Sartoriego(najpierw w 1984,na nowo w 7994), ażehy roz. rÓzniać między systemamiwyborczymi,ktÓre wcale ,nieznacnliealbo mocno potęgujądysproporcję|iczby głosÓw i mandatÓw.W praktyce stopie proporcjonalności, ktÓry uzyskująsystemywyb orcze,za|iżyodkilku ustalonych cz)mnikÓw, np. od stopniasfragmentaryzowania.y.t.,,,u partyjnego i od wzorcÓw zachowaniasię aktorÓw poliĘczrrych. I nawetpĘ u.tuleniu liczby mandatÓw,ktÓre jedna partia otrzymuje przy tej samej'|iczbię głosÓw i mandatÓw za oddanena siebie głosy,decyduje przypadek(Kontingenz), gdyż wynik waha się, za|eżnieod głosÓw poypiaują"ych na dal. sze partie.Tak więc we względnych wyborach większościowychmozliwy jest wyższy stopieriproporcjonalności niz w wyborach propo,cionalnych. Ponadto skutki systemÓw wyborczych przejawiająsię nie tylko w tej jednej konsekwencji' Przy Ęm pomiar proporcjonalności prowadzi poprzez zr1żnicowanewskaźniki (zob. Glossar) do rÓżrorodnych wynikÓw. Następniejeden i ten sam system wyborczy możeprzy zastostwaniu tego samegoindeksu proporcjonalności powodowaćw rÓznych wyborach odmiennewyniki. Wystarczy porÓwnywaćĘlko rÓzne wartościdlu.p"..o,,ulloyany9hwyborÓw proporcjonalnychw RFN, podanew rÓżnychwydaniach,,MiędzynarodowegoAlmanachu Historii WyborÓw'' (Mackie, Rose |974, |982, l991). Stopieriproporcjonalności nie jest takze żadnympewnym wskaźnikiemdla stopniafragmentaryzacjijakiegoś systemuiu.ty".go' na ktÓry systemy wyborcze oddziatująnie tylko przez większą albo mniejsząproporcjonalność. Umiarkowane faktyczne dysproporcje w wynikach wyborczych nie wpływająwięc na kryteria aerlnicy.jnei ktasyfrkacyjne systemÓw wyborczych.
5.1. Problemy definicyjne i klasyfikacyjne
723
W kwestiidefinicji podstawowychĘpÓw opowiadamysięw konsekwen. $l ze tyln, aby uczynić,głÓwnymkryterium funkcję systemu,cel systemu. Ęerta na tym wyznaczniku dychotomia między zasadami reprezentacji ryborÓw większościowychi wyborÓw proporcjonalnychjest tym samym brrdźiejwyrtźna,gdyżptzeciwie stwo zasadjest mocniejszeniż wynikaod kontekstunastępstw. Jpo z techniki wysoko stopniowalnych,za|eżnych k:ady nie mogąsię mieszać(zob. o tym Nohlen l984). Sprzecznośćzasad nitultzo takżewartości:w rzeczywistościw debacie o systemachwybor0rych idzie o wartości,mniej o techniki. PozyĘwna ocenajednego systeiltu irnplikowałabyautomaĘcmie negatywnąocenęinnego.Na podstawie plitycznej naturykontrowersjinawetdychotomicznastmkturasystemunabrrła porządkującego wartościuj ącego znaczenia. wraz z Ęm rczstrzygnięciemdefinicyjnym pozwalają si ęrozwiązać doffohczasoweproblemy,powstająceprzy klasyfikacji systemÓwwyborczych. TlŁie problemynapotykasięprzedewszystkim wtedy,gdy mamy na widoLu naukęo systemiewyborczym zorientowanąwg technicznych elemen. stv, ktÓre częstowystępująw ,,sprzecntych''konfiguracjach.Na przy?Jad Llcdy większościowoprryporządkowaneelementy (np. jednomandatowy otcęg wyborcTy) są połączonez elementami,ktÓre są postrzeganejako $łrściwewyborom proporcjonalnym(np. podziałmandatÓw wg list). Tu(zob. podrozdz.8'5).Spersonalizowane trj RFN sfużyjako znany przy|<ład j większościowe nie s ednak żadnympojedynczym przypadkiem. ą rybory skonstruowanesą systemywyborcze, w ktÓPodobnie,,sprzecznościowo'' ttch mandatydzielonesąw licznych mĄch okręgachwyborczych wg proporcji głosÓw.W następstwiezastosowaniatej ogÓlnej zasady podziafu jako systemy pronandatÓw takie systemy wyborcze są takżeokreślane porcjonalne. FakĘczna naturalna bariera w mĄch okręgach wyborczych Jostjednak tak wysoka, ze matepartienie mogąjej przehoczyć. W efekcie na małepartie pada albo mniej głosÓw (efekt psychologiczry), albo, jeśli hktyczrie na taką małąpartię oddanowiele głosÓw,powstaje ntacząca dysproporcjonalność między głosamii mandatami.Koncentracyjne skutki tzw. ,'wyborÓw w maĘch okręgachwyborczych'' są argumentemza ich klasyfikacyjnym prryporządkowaniem do wyborÓw większościowych.Decydują zatem nie Ę|e poszczegÓlne techniczne elementy,|ecz te, ktÓre efektyvmie wyrażająintencje systemuwiększościowego albo proporcjonalnego. Pewnaniejasność występujeteżodnośniedo zgodnościposzczegÓlnych olementÓwsystemÓw wyborczych z jednymlub drugim podstawowymtypem. Cn1 5% pr6g ustawowy w systemiewyborczym WN strongly non-proportional jestteżZnaczącymelementemtechnicznymsystemuwybor.
124
5'1. Problemy definiĘne i klasyfikacyjne
5, SystematykawyborÓw II: wybory większościowe...
czego,ktÓry jest sklasyfikowanyjako proporcjonalny,jak to ujmowałGitl vanni Sartori(1984:16)'Albo czy prÓg ustawowyw niemieckimsystemic p() wyborczym wpływajako ekwiwalentfunkcjonalnydla (nieistniejącego) działuna okręgi wyborcze (podziat mandatÓw między partie realizowalry j est na płaszczy żnieogÓlnonarodowej) i czy j est zgo dny z zasadąwybor(lw proporcjonalnych?KtÓre elementydysproporcjonalnei jak silny efekt dysproporcjonalności sądopuszcza|nedla proporcjonalnychsystemÓwwybo rpytania czych? Te nurtująpoliĘkÓw, naukowcÓw i sądykonstytucyjneorrrz wy magają dla swego rozw i ęania j asnego rozr6 żnienia. Kwestie definiryjne i klasyfikacyjne zachęcajądoprÓb kreowania ory. ginalnych terminologii i perspektywopisu danegoproblemu.W ten spos(rlr zastryić klasyczną parępojęc: G. Sartori ( l 984, ponownie 1994) usiłował. łvyborywiększościowei wybory proporcjona|ne,za pomocą rozr żnienil między systemamiwyborczymi ,,mocnymi''i W porÓwnaniu drl ',słabymi''. definicji wspierającychsię na technicznychkryteriachjest zapewnepozytywne, żeta nowa klasyfikacja jednoznacznieorientujesię na zamierzonc skutki systemÓw wyborczych. Natomiastproblematycznejest to, ze ta wy pojęćo przeciwstaw. brana para słÓw składasię z dwÓch wartościujących jest nym zabarwieniu,gdyż,,słaby''wartościowany raczej negatywnie,natomiast,,silny'' raczej pozytywnie.Sartori wyrÓinia systemywyborcze wg ich manipulacyjnegooddziaĘwania na wyborcÓw, ktÓre moze być albtl constraininga|bounconstraining.An electoral systemthątunquestionabl.v exertsa manipulativeinfluence,will be classifiedas beinga strongelektoral system.Conversely if an electoral system exerts no such influence or exerts it only minimally, I propose to class it as afeeble electorąl system' (Sartori1984:l6). Wybory większościowe należąwkonsekwencjido klasy ,,mocnych'' systemÓw wyborczych, wybory proporcjonalnenatomiast do klasy ,,słabych''systemÓw wyborczych' a pure PR systemis a noffic,t system(tamże).Wraz z wyborem sł6wstrong versusfeeble opowiada się Sartori_żeby pozostaćprzytej terminologii_zatezą,,mocnego''i antypojęcia.odnośniedo skutkÓw systemÓw wyborczych, kontezą,,słabego'' statowanychprzez Sartoriego,ważnejest dalej jego podstawowestwierdzenie,żewszystkie systemywyborcze mająredukcyjny wpływna liczbę partii' Tylko w porÓwnaniu do systemÓw wyborÓw większościowychpot,łtierdzasię teza, ze systemy wyborÓw proporcjonalnychpodnoszą|icr'bę partii. Ale w najwyższymstopniugodneuwagi pozostajetu ustalenie Sartoriego,that the multiplying effect of PR is an optical ilusion prompted by the historical sequencingof electoral systems(1984:21). Wraz zwprowadzeniemnowej pary pojęć odchodzi się od dotychczasowęg()
r25
in, że systemywyborcze proporcjonalneskutkująw ten spoprzyczyniają się do fragmentaryzacjisystemÓw partyjnych. Jako le nie majążadnego efekwyborcze systemyproporcjonalne Eystemy
T tymobszarze. ,z
tezą o redukującymliczbę partii efekcie wszystkich systemÓw tworzy Sartori koncepcjęunipolamegocontinuum,na ktÓrym |e systemywyborcze mogą być umieszczoneodpowiedniodo siĘ eftktu. Ten puŃt widzenia prezentowanybył w europejskiejdyskusji przezWildenmanna,KaltefleiterąSchletha(l965) i Meyera (1973, l 987)' W j ej następstwiepowstałaskala z punktemzerowym, ozladoskonaleproporcjonalnysystem,od ktÓregorozchodząsięwszystSo ezysto proporcjonalnesystemywyborcze.Najbardziej oddaloneod systemywyborcze.U HansaMeyezerowegosąwiększościowe systemÓwwyborczychna szansepartii l l89) brzmi to tak: ',Wpływ możnana continuum od pełnejproporcji między uzyskanymi głosaymi mandatamiprzez narastająceresĘkcje wobec szans mniejszejpartii... az do takiegostanu,ktÓry prakĘcznietylko putiom ponła|apozyskaćmiejscew parlamencie''. rÓżnicemiędzy systemamiwyborczymi ujawniająsię więc w re. z jednej strony czysto proporcjonalnychwyborÓw i z drugiej strony innych systemÓw wyborczych. Te inne systemy wyborcze są lutoricgo dodatkowodzielone na:strong electoral systemsi stronglllctoral systems,teostatniejako swoista katęgoriamieszana,ktÓra W tobie niezupełnieproporcjonalnealbo słaboproporcjonalnesyspunkt tej konceptualizacjizawierasię w tym, ze podstawowe klasyfikacji opartesątylko na jednej funkcji, mianowicie na odod wykoncypowanegopunktuzerowegodokładnejproporcji głol nłrdatÓw, powodowanymprzez constraining effectpo stronie wy. rlbo (co Sartori słuszrrięmocno rozdzie|a)przez reductive effect l|ozby partii (1984: 17). To rozstrzygnięcieprowadzi logicznie do wartościowania: im mocniejszeodchylenie od punktu tym mocniejszyjestsystemwyborczy, a więc tym silniejsze są zdolnościsystemuwyborczego. Zmienia się jednak funkcja |ronceptualizacjii kieruje się na efekt wyborÓw proporcjonalnych, głosyna mandatyw sposÓbniezupełnieproporcjonalny.Wteproporcjonalnemogą okazaćsię mocne, a systemy większo!Ę lłabymisystemamiwyborczymi' Widać więc,jak wysoce wartojoatpropozycjaklasyfikacyjnaSartoriego.
126
5. SystemaĘka wyborÓw II: wybory więlcszościowe...
Koncepcja continuumjest niewątpliwiewygodna' Faktycznie wszystkic systemywyborczemozna uszeregowaćwg stopniaproporcjonalności. Ctl jednak ptzemawia za przyjęciem.że continuum miałobybyć unipolarne./ Istnieją przecieżdwie zasady reprezentacji:wybory większościowei proporcjonalne.oba pojęcia prezentująsię' jak to zarazprzedstawię,idęowohistorycznie,polityczniei systemowojako dwie przeciwstawn".obi" "urudy politycznej reprezentacji.Z tego powodujest w pełni racjonalne, aby przyjąćdwubiegunowymodel continuum' opozycjawobec Sartoriegopolega w związlanz Ęm nie na odrzuceniukoncepcji continuum, jak utrzymująRein Taageperai MatthewS. Shugart(i989),lecz w jedno- lub d*..biegunowości modelul. W kontekściehistorii ideina|eĘ zauważyć,ze zasadyreprezentacjibyły przedmiotemdyskusji i kontrowersji,gdy systemy *yio,",", pozwa|a!uż:, jące na ich zastosowaniew praktyce w wyborze do ciał przeds1awicielskich, dopiero powstawaĘ Podkreślamto szczeg67niew odnięsieniu do wyborÓw proporcjonalnych,ktÓrych rozwÓj wyprowadzany byłz dwÓch głÓwnych idei, skierowanychprzeciwko wyborom większościowym: jednej wyrazonej hasłemMirabeau o zwierciadle narodu (oeuveres Completes 1834, tom 1: 7), drugiej zawartejw koncepcji najlepszych wyborÓw' Metoda większościj ako rozstzygnięcie wg pierwszych preferencji zrea|izować tych idei nie mogła' Yoeude la nątion (rzeczywista wola narodu) miałabyć, wedługkoncepcji francuskich nacjonalistÓw XVIII w, od.krywana dzięki głosowaniucałymiuporządkowanymipreferencjami.W wielkich debatacho systemachwyborczych XIx w. szłogłÓwnie o zasady reprezentacji,także,gdy pod jego koniec wyraleziono systemy'ktÓre potrafiĘ do pewnegostopnia, zasadyte wcięlić w Ęcie. W kontekściepolitycznym (i ustĄowo-politycznym) trzeba przypomnieć, kiedy kwestia zasady większościoweji zasady reprezentĘi pioporcjonalnejzostałapostawiona.PostulatwyborÓw propoĘonalnych jato anĘtezy w stosunkudo istniejącejzasadyreprezentacjizostałpodniesiony w związku ze społ'ecznymi przemianami,powstaniempartii robotniczych i r ozszerzeniempowszechnego prawa wyborczego. partie robotniczewpi saĘ do swych programÓw hasłowyborÓw proporcjonalnych,partie konserwatywne przejęłyte żądania,kiedy w reza|tacie powszechnego prawa wyborczego zna|azĘsię w politycznej mniejszości.Wybory p.opo.cionalne nie byĘ więc nigdy traktowanejako fenomenniemającynastępstw, jako I Decyzjaoprzyjęciu uni- lub duopolamego systemu oznacza nie tyle odrzucenie drugiej z tych koncepcji jako fałszywej' ale raczej uznanie jednej za bundziej !żytecznąprfy analizaJh porownawczych.
5'2' o regułachrozstrzyganiai zasądach reprezentacji
1f7
stem, \ecz j ako skuteczny instrument p olityczny do realizacji }tł"ętl eil -,y'v |łb olrr.lnyinteresÓwspołecznych. posfulatu,aby wybory większościo. [jttgiętyczy wyborczo-systemowęgo ilĘ i pnlporcjonalneujmowaćjako przeciwstawne zasady,na podstawiektÓgnh t'untciesystemÓwwyborczych mogąbyć wyjaśniane lub oceniane,to przedmiotem to dalszej ana|izy. Przechodzę więc do konstrukfibs:ic jużLzostałzapowiedziany: pro gran moich badan, ktÓrych oeęści rozvvlj i$h Hulti u systemachwyborczych banjących na fundamentalnychrozr6żnię!|xh lniędzy dwiemasprzecznymizasadamireprezentacjiz jednejstrony_ o ffm już byłamowa - i dwie alternatywnemetody ptze|iczania głosÓw na z drugiejstro. ffindaty (regułąwiększościversusregułąproporcjonalności), rozrÓżnieniem z między Wraz zasadąreprezentacjii regułą rozsfzyĘm $' uniknąć licznych można i uciążliwych nieporozumieri w analizie systet]tla a notoryczne problemy wyborczych, klasyfikacyjne systemÓw wybor36* |tohmogąbyćrozslliązanebardziejelegancko. 5,2. o regułachrozstrzygania i zasadach reprezentacji \e .|ó występujeniemal nięskoriczonaliczba sys- tV politycmej rzeczywistości 'sÓw wyborczych. Możliwościich dalszej kreacji są prawie nieograni. Imr. Potwierdza to praktyka młodychdemokracji w Europie Wschod*|' Ałji, Afryce. ' Z PunktuwidzenianiższegoniżparlamenĘpairstw(gminy,regiony,kraje jeszcze się wzmacnia. !*|gkowe; wrażenierosnącejnieprzejrzystości empiryczne e systemy wyb pozw or cze alaj *rgy*i ą sięj ednaksprowadzić podstawowych typÓw: dwÓch systemy większościowe i systemy proiE t$qfonalne. Qba podstawowetypy mogą być jednak r6żniedefiniowane.Systemotr prtrząc_ jak wcześniejpisałem- wyrÓżnia się dwa kryteria definicyjI| taradęreprezentacjioraz regułęrozstrzygnięcia.Rozpatrzymynajpierw hrteri um regułyrozstrzygnięcia. 1f, wyborach większościowychregułąrozstrzygnięcia uczyniono podział' 3mdetÓw za|enry od tego, ktÓry kandydat lub ktÓra partia zdobędą odpogłosÓw W ordynacjachwyborczych regułata formułof{g&tią większość wybranyjest ten kandydatalbo ta partia,ktÓre w danym okręgu tlaajest: oddanychgłosÓw. Ęborczym zdobędąwzględnąalbo absolutnąwiększość W wyborach proporcjonalnychregułarozstrzygnięcia zahJadapodział' ąnndatÓw ze wzg|ęduna |iczby głosÓw uzyskanych przez poszczegÓlne
128
5. SystemaĘka wyborÓw II.' wybory większoś ciowe'..
partie lub kandydatÓw.Wybrani sąci kandydacilub te partie,ktÓre zdobyły określoną kwotę głosÓwbądźodpowiedniąwartość na liście1|oraz6w.Dana partiauzyskujeliczbę mandatÓwwynik ającąz|iczbyuzyskanychkwot bądź z|iczby najwyższychi|orazjw przypadającvchtej partii. Możnazatemsystemproporcjonalnyzdefiniowaćnastępująco: regułarozstrzygnięciaokreśla sposÓb prze|iczaniagłosÓw na mandaĘ określająctym samym, kto jest zwycięzcą akto przegranym.Rozstrzygnięcieto doĘczy wynikÓw zagregowanych na poziomie okręgÓw i list wyborczych. W przeciwieristwiedo tego zasadareprezentacjiodwzorowujesię na poziomie narodowychwynikÓw wyborÓw. To na Ęm właśniepoziomie mÓwimy o propoicjonalnej reprezentacji. W wyborachwiększościowych jako regułęrozstrzygnięciaprzyjmujesię jedno z kryteriÓw większości'Absolutna większośćo,nu",u, zi-tandyaat albo partia, ktÓry(a) osiągają więcej głosÓw niż pozostali konfokandydaci albo rywalizujące partie łącznie,otrzymuje mandat.Większośćwzg|ędna oTlacza, że otrrymlje mandat kandydat albo partią ktÓry(a) zdobytwięcej głosÓwniż drugi pod względemsiĘ kontrkandydatalbo partia.W wyborach propoĘonalnych regułąro zstrzygającąjesttaki sposÓb prze\iczaniagłosÓw nlmandaĘ, by mniej więcejodsetekzdobfichprzezdanąpartię mandatÓw odpowiadałodsetkowi zdobytychprzez niągłosÓw. ookładnosetego odzwierciedleniajest jednak bndzo zrlżnicowanaw zależności od metody. Popatrzymy teraz na zasadęreprezentacjiwyborÓw większościowych i wyborÓw proporcjonalnych.Przy definicji zasad reprezentacjipowstaje pytanie, czemu w i stoci e ma słlżyć r eprezentacja po|ityc zna ni pias,czy źnie ogÓlnoparistwowej(narodowej)? RozważmyprzypadekwyborÓw większościowych. W systemachwyborÓw większościowychdązy się do zapewnieniajednej partii lub sojuszowi parĘjnemuwiększościparlamentarnej .Idzieprzy tymw istocie o to,aż:,eby jedna partia (sojuszpartii), ktÓra (ktÓre) nie ottzymaŁaabsolutnej większościgłosÓw,pozyskałajednak większośćmandatÓw.Jak pisze Hans Meyer (|987.:37):senqwyborÓw większościowych ,,nie|ezy dziśgłÓwnie w t)m, aby (względną)większośćwyborcÓw jednej partii w okręu wyborczym zamienićna mandat,|ecz w Ęm, ażebyumożliwić w parlamenciewiększośćmandatowądanejpartii, nawetwtedy,jeślinie występuje zaniążadna większość wyborcÓw''. ZaĘadanymcelempolity cznej zasadyreprezentacji wyborÓw większościowychsą:rządyjednejpartii, nieza|enieod t"go, czy mogą się one oprzeć,na większościgłosÓw.GłÓwną funkcją (i skalą wartościowania) systemuwiększościowego jest jego zdolnośćdo wyłonienia większościrządowej (partyjnej).
5.3' Czym są wy bory wi ększosci owe.'.
129
A crl,iestpolitycznymcelemwyborÓw proporcjonalnych? W systemach się w zasadziedązeniedo tego,by możĘbtlrÓw proporcjonalnychwyraża odzwierciedlićznajdującesię w społeczestwiesiĘ spot|rvlenrrjwierniej loęcno i grupy społeczne'IJdziały głosÓw i tldziałymandatÓw powinny lab|e mniej więcej odpowiadać.Jest to głÓwnafunkcja zasadyreprezentaQl|przylrnowanejw wyborach proporcjonalnych,ktÓra określaskalę war. El$lowl|nia proporcjonalnychsystemÓw wyborczych. ]t, Czym są wybory większościowe,czym są wybory proporcjonalne? Zanim zapytamyo polityczne skutki regułrozstrzygnięciai zasadreprewedługczego są definiowane sltacji' chcielibyŚmynajpierw wyjaśnić, typy systemÓw wyborczych' Ęlko jasna definicja dajemożli. tadrtawowe *b|Ó porÓwnawczej analizy skutkÓw poliĘcznych wyborÓw większościo. Ę0h i wyborÓw proporcjonalnych.oto zestawieniekluczowych pojęć: ttddrwowetypy
Regułarozstrzygnięcia ceI reprezentacji
większościoweWiększość zwycięŻa tlłbory proporcjona|ne Udziała uycięża
Tworzeniewiekszości Odzwierciedlenie elektoratu
Możemy teraz uczynić kryterium definicji albo regułęrozstrzygnięcia mieszaćkryteriÓw,jak to częstobywa ibo cole reprezentacji,a|eniena|eży ? lltoraturze,to jest braćdla jednegotypu podstawowegojedno kryterium, dl innego drugie. Musimy zmierzaćdo symetrycznejdefinicji wyborÓw t ękrzościowychi wyborÓw propoĘonalnych. Rozstrzygamykwestięz punktuwidzeniapolitycnej istobrości. Po|ityczs większeznaczeniemabezwąĘienia zasadareprezentacji,innymi słowy: B$|oj liczy się regułarożstrzygarua,bardziejwynik, do ktÓrego sięzdąża' Xlrsyfikacja systemÓw wyborczych następujezatem wedfug zasad reReguĘ rozstrzygantasą uporządkowanei nie dotycząkwestii &flnicji systemuwyborczego. Zasadyreprezentacjii reguĘ rozstrzygania 'F&ntacji. p zoatająwe wzajemnym stosunkujako cel i środek.Przy czym w środmożliwości_ widzieliśmyto przy boh zawiera się wielka rÓżnorodność elementÓw technicznych systemÓw wyborczych.W przypadkucelnglizie pozostaje tylko dychotomiamiędzy wyborami większościoEw natomiast frymi i wyborami proporcjonalnymi. Btwierdzenie,żepodstawowetypy wyborÓw większościowychi wybolÓw proporcjonalnycho&lżniająsię wedtug zasad reprezentacji,ma tym
ili 130
5' SystemaĘka wyborÓwII..wybory więlrszościowe...
większe uzasadnięnie, że regułarozstrzygnięciai cele repręZentacjimogą być kombinowane. Można więc za pomocą większościowejreguły rozstrzygnięciarea|izowaćzasadęreprezentacji wyborÓw proporcjonalnych. Pojedyncza kandydatura (ak na przykad w Niemczęch' Nowej Ze|andli i Boliwii) i rozsttzygnięcie wedfugwiększościmogą dlategowystępować w sposÓb kombinowany z inrrymięlementamiw systemachproporcjonalnych. Z drugiej Strony mandatymogą być dzielone wedfug proporcji, na podstawie określonejkwoty, jak w single transferablevote, 1ednakefekt całościowy systemuwyborczegojest zorientowanyna cel reprezentacjiwyborÓw wi ększościołvych. W systemachwyborczych, ktÓre chciałbymokreślić jako klasyczne systemy wyborcze, regułarozstrzyganiai zasadareprezentacjisobie odpowiadają:we względnych wyborachwiększości owy ch r ozstrzygnięcienastępuje w jednomandatowych okręgachwyborczych wedfug zasadymajoratu, a koncepcjareprezentacjijest dostosowanado wyborÓw większościowych. W wyborachproporcjonalnychw wielkich okręgachwyb orczychrozsttzygnięcie następujewedług proporcji, a w parlamenciepowstajeproporcjonalneprzedstawicielstwopartii politycznych' Te systemywyborcze,w ktÓrych zasadareprezentacji i regułarozstrzygnięciasobie nie odpowiadają a więc np. regułarozstrzygnięciawiększościąpowiązana jestz zasadąre. prezentacjiwyborÓw proporcjonalnych,określamjako kombinowanesystemywyborcze(zob. podrozdz.6.l).w niektÓrychkombinowanychsystemach wyborczych zastosowanaregułarozstrzygnięcianię zrajduje odbicia w sposobie reprezentacji.A więc regułarozstrzygnięciawiększościąnie prowadzi do celu reprezentacjisystemuwiększościowego,|ecz do antytezowęgo celu reprezentacjiproporcjonalnej.Tak samo regułarozstrzygnię. cia proporcjonalnegonie prowadziw określonychwarunkachkonstrukcyjnych do celu reprezentacjiproporcjonalnej,lecz do celu reprezentacjitypowego dla wyborÓw większościowych. W wyborach proporcjonalnychw mĄch okręgachwyborczych zdęrzamy się z taką sytuacją:w ktÓrej do podziałujest tylko kilka mandatÓw,nie możliwe jest zapewnienie reprezentacjiwszystkim partiom politycznym i w efekcie więlkie partie mocno są faworyzowane,takżew skali nie tylko okręgÓw, ale i całegokraju. Regułarozstrzygnięciaproporcjonalnego,zastosowanaw mĄch okręgach,prowadzi zatem nie do celu reprezentacji wyborÓw proporcjona7nych, |eczwiększościowych. obie zasadywyborÓw większościowych i wyborÓw proporcjonalnychnie pozwalająsię mieszać;prezentująsię one - jak to się mÓwi - opozycyjnie. W nasĘstwie nie ma także na płaszczyźnie zasadreprezentacjizadnych,,mie-
5.j. Czym są wybory więlrszościowe...
131
lz;tllyoltsystemÓw wyb orcrych,,.W konsekwencji, błędnyjest podziałsysterrrriw wyborczych na większościowe,proporcjonalne i mieszane systemy rvy|ltlrcze (mixed systems)' WśrÓd konkretnych systemÓw wyborczych spo|yklr się oczywiście wynienione właśniekombinacje rlżnych|ub zrlznicolvitltych elementÓw. Na tej płaszczyźnie jestpewna mnogośćsystemÓw wy. lxlrczych, w tym rÓme kombinowane systemy wyborcze i jeden, ktÓry jest tttrlz|iwy do określeniajako rzeczywiście system mieszany (truly mixed systrnt), jak to zaproponował Sartori (|994:74), mianowicie segmentowany systcm wyborcry (zob. o tym więcej podrozdz. 6.I i 6.4). ( )gÓlne skutki wywieraneprzezkombinowane systemy wyborcze przedslttwimy wraz Z ich przyporządkowaniem albo do wyborÓw większościowych, albo do wyborÓw proporcjonalnych. Jest oczylviste, że są określone lystcmy wyborcze, ktÓre bardziej odpowiadają wymienionej zasadzie rę1lrczentacji, i takie, ktÓre mniej jej odpowiadają. Tabela 13. Zasada reprezentacji i system wyborczy. Konstytucyjnoprawne I ustawowe podstawy w 18 kĘach zachodnioeuropejskichKraJez konstytucyjnoprawnymstwierdzeniem raeady reprezentacji
Artykuł konstytucji
KrĄe z określeniem systemu wyborczego w ordynacjiwyborczej
Austria
26, ust.1
Finlandia
Belgia
62, ust.2
Francja
3 1 ,ust.2
Grecja
Hiszpania
68, ust.3
RepublikaFederalna Niemiec
Holandia
9 2 ,ust.2
Szwecja
'16,ust.2
Wielka Brytania
lelandia
3 1 ,ust.1
Włochy
Luksemburg
5 1 ,ust.5i 6
Norwegia
59, ust.3
Portugalia
151-154
Szwajcaria *RÓwnieżwPo|scekonstytucjapzesądzazasadęreprezentacji wwyborachdoSejmu,art.96 ust.2 (przyp.red.).
132
5. SystematykawyborÓw II..wybory więl
Kolejnym argrrmentempragmatycznym za przyjęciem takiej konceptu. alizacji jest (poza innymi jej zaletaml)fakt,iLekonstytucjeczęstookreślają zasadę reprezentacji'Kwestia ta zatem ma rangę konstytucyjną podczas gdy szczeglłowe uregulowanią jak powinny zostaćskonfigurowanepo. szczegÓ|neelementysystemuwyborczego,pozostawianesąnajczęściej usta. wom regulującymwybory, a więc ordynacjomwyborczym' Czasami w ra. mach konstytucji sąjuż ustalonepodstawowewarunki, np' czy okeślone jednostki administracyjnemająsłużyć jako okręgiwyborcze alt,oczy ldział partii w podziale mandatÓw uza|eżmiony jest od osiągnięciaokreślonego udziaht procentowegow głosachwyborczych (prÓg ustawowy).Podstawowym rozstrzygnięciemz pewnościąjestto, ktÓre dotyczyzasadyrepre. zentacji. W niej znajdujewyraz określonespołecznei/albo funkcjonalne rozumienie narodowejreprezentacji,kt6re albo wynika z czynnikÓw historycznych, a|bo zkoncepcji systemupolitycznego pnyjętego przez ojc6w konstytucji. 5.4. o poliĘcznych konsekwencjach reguł rozstrzyganiz 5.4.1. PoliĘczne konsekwencj e regułymajoratu ZastosowaniereguĘ większościowej,inaczej regułymajoratu,prowadzi do tego, że|icząsięĘlko głosyzwycięskiego kandydata.Głosyoddane na pokonanegokandydatasię nie liczą. MÓwi się dlatego,że zasadamajoratu prowadzi do zrÓżricowanej efektywnejsiły głosÓw:tylko głosyoddane na zwycięskiego kandydatasą skuteczne. Sytuacja ta moze mieć wtÓrnę konsekwencjepolityczne. W okręgach wyborczych, w ktÓrych określonapartia jest absolutniedominująca,przy zastosowaniureguĘ większościopozycja po|itycznajest zniechęconado brania udziatu w wyborach. W silnych dla danej partii okręgachwyborczych (,,twierdzach,,) powstajeniebezpieczeristwowyziębienia krajobrazu politycznego i zmniejszenia partycypacji wyborczej. Z drugiejstrony nic nie dajągłosy,osiągnięteprzez jakiegoś kandydata lub partię,ktÓre przekraczająpotrzćbnąwiększość.Nadwyżka głosÓw,ktÓra jest typowadla mocnychpaĘjnie okręgÓw,ma takąpolitycznąkonsekwencję,żepartie marnujągłosy,jeślibierze się pod uwagę całościowy rachu. neknarodowy.Mozna to odczytywaćjako wadępartii, ktÓra swÓj elektorat ma rozłożonynięrÓwnomierniei skoncentrowanyw,,twierdzach'' wyborczych. Za majoratemjako regułąrozstrzygnięciaprzemawiaklarowna sy.
5'4. o politycznych konsekwencjach reguł rozstrzygania
133
y przez wyborcę Haeja clecyzyjna, przedktÓrą stoi wyborca,i uświadamian swlązck między oddaniem głosui wynikiem głosowania'Zatem zasada kombinowana jest z matymi lub jednomandatowymi mąjoratunajczęściej Bltręgamiwyborczymi, co prowadzi do tego, żewyborca oddajeswÓj głos Bl onobę,ktlrązna i ktÓrej okazujeswe zaufanie. t.ł.2.Politycznekonsekwencjeregułyproporcji Polityczneskutki regułyproporcjiznajdująodzwierciedleniew wyni|noh wyborczych,w ktÓrych partiepolityczne są premiowaneproporcjoillnic do |iczby głosÓw. Takżesłabszawedług liczby głosÓw partia ma * lasadzie udziałw mandatach'Tworzą się warunki do rea|izacjipostuhtu rÓwnościgłosÓw (na ile moze on w ogÓle być zrea|izowany).Często ttvlordzi się wręcz, żejedynie regułaproporcjonalnościzapewnia rea|iza{ę podstawowej zasady rÓwnościprawa wyborczego. Zasada rÓwnego prwa wyborczego zawięra się jednak tylko w wartościliczbowej, a nie Ęnikowej głosÓw.Przy zastosowaniu zasady proporcji znacząco więk&r częśćelektoratuwidzi swÓj udziałw determinowaniuwynikÓw wyborÓw a więc w tym, żejej głosy faktycznie doprowadziłydo sukcesu t}borczego (to jest zdobycia mandatuprzez danąpartię).Dla wynikÓw tvyborÓw liczy się każdy głos,a więc takżepartie mają motywacją aby $rlozyÓ okażdy głos.Może to prowadzić do większej frekwencji wyborCtoj (zob. podrozdz.9.1.2). Zastosowanieregułyproporcji wymaga ustalenia matematycznychrejtł pozwalającychprzeliczyć|iczby głosÓwna mandaĘ.Patrząchistorycztlc, trzeba było prawie jednego wieku, ażebyprzejśćod idei proporcji (koniecXVIII w.) do praktyczniestosowanychregułprzeliczaniagłosÓw (koniecXIX w.). Dziśw zastosowaniujest wiele takich reguł(zob. podFzdz' 4'5), z ktÓrych nięktÓre są naprawdęskomplikowane,co utrudnia wyborcy zrozumienie,co właściwiesię dzieje z jego głosem. Podczas gdy regułamajoratuzrratylko dwa podtypy (względneji abso. w obszarzeproporcji znajdujesię całapaletaromtiązail lumej większości), nniej i bardziej proporcjonaĘch' Polityczre skutki są wtedy każdorazoWo inne,przez co stajesię niezbędneszczeglł'owebadaniewariantÓw wejest wnqtrzreguĘproporcji' Ztego wynika, żeregułaproporcji najczęściej z okręgami wielomandatowymi kombinowana i często z zamkniętymi liltami, tak żewyborca głosujewyłączniena listęparryjną co częstowidziano jestjako wada regutyproporcji.
134
5. Systematykawyboriw II: wybory większościowe..
5.4.3.Politycznekonsekwencjeregułmajoratui proporcji:porÓwnanie Literatura porÓwnawcza zwr aca szczegl|ną uwagę na przeciwie stwo Sp ers onaliz owąnych wybor Ów i wybor Ów l is t. Major at (w domyślez j e dnomandatowymiokręgamiwyborczymi) w iąze się z wyb orami,,osobowości'' (wcześniej w reguleproporcjinatomiastzawartajest,,nie,,dostojnikÓw''), spersonalizowana" lista. Wybory większościowe: wybory spersonalizowane Wybory proporcjonalne: wybory na lisĘ To ostreprzeciwstawienienie jestjednakstosownei nie docęniasię w nim (patrzącna zagadnieniew sposÓb systemowy),ze są formy list, ktÓre dają wyborcy możliwość wyrażeniapreferencjico do kandydatÓwwybranej przez partii. niego Przy majoraciew tradycyjnym powiązaniu z jednomandatowymi okręgamiwyborczymi nie jest to możliwe.Jeśliwyborca nie akceptuje kandydataprzedstawionegoprzezjego partię, musi mimo to, albo na niego głosować,jeślichce wybrać swą partię, albo jednocześniezmienić partię,jeślichce odmÓwić głosukandydatowi swojej partii, albo w ogÓle nie głosować. Po drugie,nie doceniasięw tym ostrymprzeciwstawieniuwyborÓw Spersonalizowanychi wyborÓw na listy, że -patrząc na wybory socjologicznie _ w obu przypadkach znaczącedla wyborÓw sąafiliacje partyjnekandydatÓw osoby są w zasadzie drugorzędne,jeśliwybÓr między nimi oznacza jednocześnierozstrzygnięcie między dwiema lub większą liczbą partii. osobowośćczy przypisywanekompetencjemogą mięć,nnczenie w przypadku czołowychpolitykÓq będącychszyldami swoich partii na poziomie ogÓlnokrajowym,natomiastna poziomie okręguwyborczegoz zasady,,osobowość''kandydatanie ma takiego znaczenia. Kolejna rlinica dotyczyroli deputowanegooraz partli przy zastosowaniu regułmajoratui proporcji.W majoracie_ jak się zwykle sądzi- występuje związanie deputowanegoz okręgiem wyborczym, i w konsekwencji silniejszy zwięek wyborcÓw i wybranych.Deputowanyjest bardziej nieza|ezny od swojej partii niż w przypadku wyborÓw proporcjonalnych,to jest przez listę, na ktÓrej kształtparIiama zasadniczywpĘw. ,,PaĄrjny'' deputowanywybrany z lisĘ jest bardziej za|eżnyod partii. Większa lub mniejsza nteza|ezność deputowanegow stosunkudo swej partii pozostaje wprawdzie w związku z obiema zasadamirczstrzygania,ale kwestie nie jak sąuwzględniane sprowadzająsię wyłączniedo tego.Terazwyjaśnimy,
5,4. o politycznych konsekwencjach reguł rozstrzygania
135
dtlrr'e czynniki systemu politycznego, wewnętrznejstruktury partii polilfeeuych,ogÓlnejkoncepcjireprezentacjii roli partiipolitycznychw polisuwerena.ogÓlnie rzeczujmując,rze. t}sztlyIlrprocesiekształtowaniawoli partii przy stosowaniuregułyprona kandydata wybÓr t}wir{oicwpływ jednak, że przy zastosowaniureguĘ Froji .iestwiększy. Podkreślasię lone gremium partyjne, dziafi olnttl takżeo kandy daturzerozstrzyga okteś |dąeenn obszarzedanegookręguwyborczego.Postępowanietojestjed. ir|r |ylko wtedymożliwe,gdy partie mająodpowiedniąstrukturęorganizaoyJnąi wyposazająją w odpowiednie kompetencje.W licznych krajach trndyr|rrciw okręgachwyborczych sąjednak nominowani przez centra|ne ldedzc partii.Temudyktatowipodporządkowuj ą się_ niejednokrotniez niejeśli gremia partii, przezkandydata decyzyjne desygnowa. &ęeią nizsze a.5o z g ry możnauzyskać reprezentacjęokręgu wyborczego i związane l $m korzyścidla okręgui lokalnej partii.Z czymśtakim mamy do cąmie. ih. kiedy wazny cztonek frakcji a nawet rządu obejmujeokręg wyborczy. T tekim przypadkujest oczywiste,zenie ma wielkiej r6inicy, jakiereguĘ H::trzygania mają tu zastosowanie. 6dy natomiastobie regułyrozstrzyganiamogąosiągnąćomÓwione skutki ltltoÓnie do stopnia niezaleznoścideputowanegood swojej partii, wtedy Fowrtaje pytanie, |
i
I
136
5. SystematykawyborÓw II: wybory więl
Systemy wyborcze proporcjonalnę z zamkniętymi listami wyma1ajązaleznościposłÓwod partii. W debacieo reformięwyborÓq w kiÓrej.,,reprezentatywnoś ć,reprezentacj i'' i odpowiedzialność wybranych wobec swych wyborcÓw jest kwestionowana,krytyka skupia się na sysiemiewyborczym zamjastna partiach'Bez wątpienianie do zaakceptowaniasąpraktyki takie jak voto de arrąstre w Ameryce Łaciriskiej, w ktÓrych wyborca wskazuje k.łryżykiemnakartcedo głosowaniajednocześnie na t.anayaah danejpartii naprezydenta,do senatu,do izby posłÓw,do przedstawicilktwa g,',io,,"go etc.W Republice Dominikariskiejdoszłonawetw roku 1986do Ęo, ze po rozpoczęciuwyborÓw lisĘ kandydackiepartii w niektÓrych okrąiach wy. borczych zostałyprzez.niewymienione.wyborca zatemtiewie, fogo wybiera. Jednakżezamkniętelisty umacniająw Ameryce Łaci skiej sĘdinąd słabepartie' w porÓwnaniu do innych elementÓw systemuwładzy.-Partie także itam są fundamentamidemokracji' Zamknięt" ti.ty mogą tam tworzać takżezaporęprzeciwko kaudilizrnowi (wodzostwu)lot
5,5, Zas ady rep rez en ta cj i wyb o r 6w w iększ ości owy c h.'
tkutkl w zakresie
Majorat
wynikowagłosÓw Wertość
nrerowna
Fowlązaniebezpośrednie tbru z wynikiemwyborczym
proste
trudne
tnrczenie mocnychokręgÓw wyborczych
wysokie
nteznaczne
posła NIezaIeżność
stosunkowoduza
stosunkowoniska
WcwnętrznezrÓżnicowanie rystemÓwwyborczych
nteznaczne
większe
Proporcja
To skutki reguł'rozstrzyganiapowiązane Są z innym| ktÓre wynikają t ngad wyborÓw większościowychi wyborÓw proporcjonalnychi ktÓrych Brczenie d|a władzypo|iĘcznejj estj eszcze większe. l.5. Zasady reprezentacji wyborÓw większościowychi wybortÓw proporcjonalnych i ich bezpośredniekonsekwencje W następstwienaszychrozważa o zasadachreprezentacjimożnadojść do wniosku, że wybory większościowepowinny pomagaćw utworzeniu większościpartyjnej,natomiastwybory propoĘonalne powinny pomagać w kształtowaniumożliwie najdokładniejszej reprezentacji, odzwierciedla. Jąccj układsił społeczrych. Empiryczrie daje się tenp ożądany, definicyjnie określonyskutekprzedltlwić najlepiej wg relacji: głosy- mandaty.W typowych wynikach wyborczych w wyborach większościowychrysuje się wielka dysproporcja między głosamii mandatamirÓzrrych partii. Partią ktÓra zdobywa np. Ęlko 35 % głosÓw,moze nawetuzyskaćabsolutnąwiększość mandatÓw,podczasgdypartią ktÓra osiągastale 15-20%głosÓw,zdobywanielicme, a jest możliwe,żenie ma ani jednegomandatu.odwrotnie, w wyborachproporcjonalnychmożliwejest, żemałapartia,ktÓra otrzymujeĘIko 3Yowchodzi do parlamentu,podczas gdy wielka partia,ktÓrej do absolutnejwiększości głosÓwbrakuje Ęlko kilku punktÓw procentowych,nie uzyskuje absolutnej większościmandatÓw. Przy takich renl|tatach skutki wyborÓw więki proporcjonalnychsą oczywiściew najwyższymstopniupo. ozościowych litycznie znaczące.
138
5. SystemaĘka wyborÓw II: wybory więl
5' 6. Ko ns ela'uencj e p o lity czn e wy b o r Ów w ięl
Tabe|a14. Re|acjagłosy- mandatyw wybranychprzypadkach Kraj
Rok
System wyborczya
Partia
Głosy w %
Mandaty
Konsenivatyści
42,4
61,6
Konserwatyści
50,0
74,8
36,9
60,2
w o/o
Wielka Brytania
1983
Kanada
1984
Sri Lanka
1970
WW
Turcja
1954
WW
Republikanie
36,4
5,7
Wielka Brytania
1983
WW
Sojusz LiberałÓw i SD P
25.4
3,5
Kanada
1984
Liberalna
28,8
14,2
RFN
1983
wp
CDU/CSU
48,8
49,0
Włochy
198 3
wp
Sardy ska Partia Akcji
0,2
0,2
Holandia
1982
wp
Ewangelicka PartiaLudowa
0,7
0,7
Szwajcaria 1983
wp
Autonomiczna Partia Socjalistyczna
0,5
0,5
WW
SLFP
" ww - wyborywiększościowe; wp - wyborypropoĘona|ne'
Wskaznikiem tych skutkÓwjest rÓwnież stopieripropoĘonalności, uwidocmiony w relacji: głosy- mandaĘ' Empiryczne bałania systemÓw wyborczy ch pocry niĘ Tflcząc e postępy w ostatrrichdziesiątkach|at i tkazĘ quasi-legalneoddziaływaniasystemÓw wyborczych na.proporcjonalność wynikÓw wyborczych. Prry Ęm wwaźnie znriej sryłosii zainteiesowanie badawczepolitologÓw wielkimi kontowersjami odnośnie do skutkÓw zasad reprezentacji i systemÓw wyborczych, ktÓre tym zasadom moźnaprzypo. rządkować, dla zmiennych, takich jak system pwĘjny, system polity""ny i demokracja.Zainteresowanosię natomiastbezpośrednio mierzinąi staĘsĘcznie wyażaLnąrelacjąmiędzy elementamitechnicznymi systemÓw wyborczychi stopniemproporcjonalności.
139
5.Ó. Konsekwencje polityczne wyborÓw większościowych i wybor w proporcjonalnych: por wnanie Kwcstia, ktÓrąpodejmiemy,doĘczy ogÓlnego celu tej pracy.PrąlpomniSy najpierwdebatyo (pozytywnielub negatywniekonotowanych)konsekwcncjuchpodstawowychtypÓw w ramachpodejścianormatywnegoi na|Ęnie - odpowiedniodo podejściahistoryczno-empiryczrego- przedsta1łimy stosowne kryteria wartoścĘące.P otem przybtizymy płaszcryzny, na ltÓrych skutki systemÓwwyborczychpozwa|ająsięopisaći ocenićbardziej 9ltpirycznie, by dalej zająć sięposzczegÓlnymi krajowymi i regionalnymi rfudiami'Wreszciemozliwe staniesiępodanie systemowychodpowiedzina p}ł.aniadoĘczącewpływu zasadreprezęntacjina systemyparĘjne. skutki rÓżnychsystemÓwwyborczych,widocznew re. Jużbezpośrednie lrcji głosy- mandaty,łącząsię z kwestiami tworzenia woli politycmej, ffruktury rywalizacji partyjnej,systemupartyjnegoi systemupolitycznego W ogÓle. Konsekwencjepolityczne systemÓw wyborczych, sąjednaksporprzez rÓżnorodnegrupy społecznei polityczne. no i rÓżnie wartościowane politycznej debatyo systemiewyborczym. tnajdują się w centrum ] Dla tej debatyistotnesą,dwaspostrzeżenia: l. W kwęstiachsystemÓwwyborczychjest podobniejak w conventional wlsdom,ktÓrej odbiciem jest koncepcja quasi-przyczynowych stosunkÓw między systemamiwyb orczymi, parĘjnymi i dalszymi poliĘ cznymi zjawisystemupolitycznego,konsolidacja demokracjiitd.). Ta rkami (stabilność pod. eonventionalwisdomopierasię w istocie na normatywnympodejściu, jest pod gdy przez podejście stawiane znakiem zapytania ono empiczas ryczne i z pewnych punktÓw widzenia traktowanęjako błędne'Znawcy problematyki względnie łatwojest określić,przy nlajomościwarunkÓw kontekstowych,stosunkimiędzy udziałamigłosÓwi mandatÓwi jednocześnieprognozowaćstopieriproporcjonalnościsystemuwyborczego.Nato. miastbardzo trudnejest określeniestosunkÓwprzyczpowch między systememwyborczym i formatemsystemupartyjnego'Ważnesąteżiwrc związki: system wyborczy a stabilnośćsystemu politycznego, konsolidacja determinującąro1ę sysdemokracjiitd.,w ktÓrych wcześniejdostrzegliśmy temuwyborczego.Stopieriproporcjonalności systemuwyborczegonie jest żadnymwskaźnikiemdla formatusystemupartyjnegolub dla innych wspomnianych zmiennych (zob' też.podrozdz. 9'2'3). 2. Argumenty, ktÓre pojawiają się w debacie, r6żniąsię zalezrie od podejść badawczych(zob' podrozdz,3'2.4).Debatęna tematnormatywnego podejściaopanowałyinterpretacjei kontrowersje,częstowyrastają-
t40
5. SystemaĘka wyborÓw II'. wybory więIcszościowe...
ce z typowo idealistycznegoujęcia,to j est z perspektywyredukcjonistycznej,ktÓra posługujesię abstrakcjąipostępowaniem o.out."y;ny* i w konsekwencji zbyt wąsko ujmuje kontekst hi.tory.",,y poszczegÓlnych systemÓw wyborczych. Z tegopowodu,przedstawiającargumentypodejścia normatywnego'bę. dziemy da|ejzwracaćuwagęna kryteria wartościowania systemÓw wyborczych właściwe perspektywiehistorycnro-empiryczrej. 5.6.|. Za|etywyborrÓwwiększościowych i wyborrÓwproporcjonalnych wg podejścianormatyrvnego Przedstawmyw ramachnormatywnegopodejściazalety wyborÓw więk. szościowychi wyborÓw proporcjonalny"h * wymiarze-ich politycznych skutkÓw. Za|ety wyborÓw większościowych: l. Ochrona przed rozdrobnieniempartyjnym:małepartie mają niewielkie szanse uzyskania mandatu. 2. Wspieranie koncentracjipartii w kięrunku ukształtowania się systemu dwupaĘjnego. 3 WspieraniestabilnychrządÓww formieparsnych rządÓwwięIrszościowych. 4. Wspieraniepolitycznegoumiarkowania,ponie*az |artie poiityczne,ktÓre wzajemniekonkurują wa|cząo umiarkowany eleltoratt.ojku, co musi się odbywać w warunkach ostrego sporu i w następstwiezrłycięstrva wyborczegomusząonetakżeprzejąćpolitycznąodpowiedzialność. Partie muszą więc konstruowaćprogram odpowiednio ło swojego elektoratu iwizjiwładzy' 5. Wspieranie zmiany w sprawowaniu rządu, ponieważ nientaczne zmiany w sile partii wg głosÓw wyborczych mogą pociągać duże zmiany w rozkJadzie mandatÓw. 6. Doprowadzenie do rozstrzygnięciao przywldztwie rządowym bezpośrednioprzezwyborcÓw w wyborach' anie przezpartie w układach koalicyjnych po wyborach. Za\eĘ wyborÓw proporcjonalnych: l. Reprezentacjaw parlamenciemozliwie wszystkich poglądÓw i interesÓw w za|eimości od ich siĘ wśrÓdelektoratu. f ' Przeszkoda przed zb7,t snucntymi politycznymi większościami, ktÓre nie reprezentujążadnejrzeczywistejwiększościw elektoraciei ktore są jedynie wynikiem instytucjonalnejingerencji w proces tworzenia woli politycznej.
5,6.Konselł,,yencjepoliĘcznewyborÓwwięlcszościowych...
14|
|, Wrpieranie zgodnej większościprzez negocjacjei kompromisy,w ktÓ. rych biorą udziałrÓżnesiły społeczne,etnicznelre|igijnegrupy. ł. Preeszkoda ptzedekstremalnymipolitycznymi zwrotami,ktÓre w mniejtzym stopniu są wynikiem podstawowych zmian preferencji po|itycznyeh wyborcÓw, a w większym stopniu są następstwem,,efektuzniektztułcenia''wywoływanego przez systemwyborczy. t' Uwzględnianiespołecznychzmian i nowych politycznych prądÓw,ktÓrc tnogąuzyskaćparlamentarneprzedstawicielstwo. 6, Przeszkodakarte|izacji,;lrządzonych''partii lub tzw. dominującychsystemÓw parĘjnych, w ktÓrych partia w istocie zawdzięcza swą dominuJącąpozycję systemowi wyborczemu i utrudnia,o ile nawetnie blokuje całkowicie,demokraĘcznązmianę. Za|ety wyborÓw większościowychi proporcjonalnychsą określanena porÓwnania obu tych podstawowychtypÓw wyborÓw. Poniepłaazczyźnie jednegobędąwzasadzieokreśWłżpodstawowetypy sąant5rteĘcme,zaleĘ |urej ako wady drugiego.P oniższatabela15 przeciwstawia niektlr e z oczeLlwanych kierunkowych skutkÓw wyborÓw większościowychi proporcjoldnych. Sąone konotowanepozyĘwnie lub negatywniei to w taki sposÓb, iwybory propoĘona|ne:skutkitypowo. Trbe|a15.Wyborywiększościowe .ldeaInew porÓwnaniu Kierunkoweskutki
Wyborywiększościowe Wybory proporcjonalne
Systemdwupartyjny
Tak
Nie
Partyjnetworzenie wiekszości
Tak
Nie
StabiInerządy
Tak
Nie
Koa|icyjnerządy
Nie
Tak
Tak
Nie
Nie
Tak
Nie
Tak
WyrażnazdoIność przypisywania odpowiedziaInoŚci polityczne Sprawiedliwa reprezentacja Szanse dla nowych prądÓwi ruchÓw politycznych
l
J
142
5' Sys|ematyka wyborÓw ll: wybory większościowe.-.
żejeślijednemupodstawowemutypowi jest przypisywanySkutekpozy. tywny, to innemujakby zkoniecznościnegatywny.To wartościowanie nic jest ocąrwiścieczęściąopisu porządkowaniasystemÓw,lecz anĘrteĘcznego wyrokowaniemo wartościach, ktÓre istniejąponadefektamitypÓw podstawowych i w konsekwencjiponadnimi samymi.To, co występujejako zaleta jednego systemuwyborczego,nie jest określanejako za|etaprzez inny system'W kwestii wartościowania od grylvająrolęzałożenia czerpeme z teorii demokracjii zpraktyki systemupolitycznego.Wymienione już koncepcjc systemudwupartyjnego,stabilnerządy,sprawiedliwareprezentacja sąr6znie rozumianęaw szczegÓlnościsą sprzeczniewartościowane. 5.6.2.ZateĘ i wady wyborÓw większościowych i proporcjonalnych w ujęciu historyczno-empirycznym Czy wymienione teoretyczne za|eĘ faktycznie są za|etami, zhadamy w prak|ycepo|iĘcnej, ktÓra jest zmiennaw kontekściehistoryczno.poli. Ęcznym. MÓwiąc całkiem ogÓlnie, przytaczane są dobre argllnenĘ zajak i proporcjonalnych'Dlatego też rÓwno dla wyborÓw większościowych, kontrowersjemiędzy ich zwolennikami nie będąmiaĘ korica. Rozpatrzymy argumenty mieszczące się w obrębie teorii demokracji. jakiejśpartii do bezwzględTeoria nie możerozstrzygnąć,czy zdo|ność nego zwycięstwa(i zatazemzdolnośćdo jednoczesnegoutworzeniastabilnych alternatywnych rządÓw) ma mieć pierwsze stwo przed zasadą p olitycznej rcpr ezentacjiwszystkich sił relewantnych.Funkcj onalna teoria demokracji faworyzuje jednoznaczniewybory większościowe.Partycypacyjnateoria demokracjiwspÓłgraz wyborami proporcjonalnymi (von Alemann L973). ArgumenĘ za a|bo przeciw zasadom reprezentacjimożnaformułować takżena pŁaszczyźniepraktyki sprawowania władzy politycznej. Tę podstawęprÓbuje się częstoprzesłoniÓpoprzez powrÓt do uzasadnie z teorii demokracji.Podczas gdy w istocie idzie o konkrehryinterespartyjny. ocenę warunkuje wielkośćpartii. Mała partia rzadko moze sobie pozwolić na luksus uczestnictwaw wyborach większościowych,gdyżbywa ona z reguływyłączanaptzez nie z żryciapolitycznego albo tak pomniejszona,ze prakĘcznie nie ma ona żadnegoznaczenia.Wyj ątki potwierdzają fu regułę'W Sri Lance w 1970 roku małępartie komunisĘczrreuzyskĄ wyższy udziat mandatÓw niż głosÓw,gdyżweszły w sojusz z SLFP pani Bandaranaike,ktÓra oddałaim kilka okręgÓw wyb orczych(zob. niżejprzykłady w następnympodrozdzia|e).obok geograficzrrejkoncentracji gło-
'1'6, Ko ns ekw encj e p o liĘ czne wy b o r Ów w iększo ściowy ch'..
143
lry wyborczychmałejpartii, sojuszepartyjnesąjedynąszansą aby przebnrieryprogÓw ustawowych. kryć mają na1łięlkicpartie,kt6re za pomocąwyborÓw większościowych ztlobyciawiększościparlamentarnejalbo rządoweji mogą lepiej ić włrrdzypolitycznej,opĘ ą raczej za wyboramiwiększościowymi. !ftt*e tu sąwyjątki: w niektÓrych krajach skandynawskichbyĘ socjaldegotowetak daleceulepszyćproporcję il Łtatycznepartiewiększościowe proporcjonalnych systemÓw wyborczych, ze na t :uttoch istniejących utrzymaniaparlamentarnej większościw konl*toc utraciłyone zdolność fkwoncji utratyniewielkiej częścigłosÓw.Kto widzi przewagęsystemu Ęborczego w określonychskutkachpartyjno.politycznych,opowiadasię sm luInym za syfuacyjnymi, polityc znymi, podstawamiwartościowania tfltomÓw wyborczych. e systemywbor cze w za. Podejściehistoryczno-empirycznewartościuj miejsca i czasu. Ponieważ od konkretnego skutki systemÓw ovyhżności są od czynnikÓw kontekstowych, wydaje się wręcz nielgczych za|eŻne &ldne, aby ocena za|eti wad wyborÓw większościowychi proporcjonalpth nie odbywałasię dfużejwyłączriena ogÓlnejpłaszczyźnie,|eczprzede historyczrre,dzięki ktÓrym jęSt Ur{stkim brałapod uwagę doświadczenia $vzględnianarÓżnorodność|icnrych zmiennychkontekstowych.Jeśliw ra&lch lub za sprawąwyborÓw proporcjonalnychpowstajew więlu krajach dwu. albo dwuipÓĘarĘjny system,ktÓry umożliwiastabilnerządy,to tym :$nym w tych krajachnie będzie możnastwierdzić,by wybory proporcjondne prowadziĘ do politycznej destabilizacji, tak że generalnietezy tej nlo możnaŃrzymaÓ. Analiza ta prowadzi do zawalenia się całejstruktury *rrtościowaniawyborÓw większościowychi proporcjonalnychz punktu widzenia normatywnegopodejścia. P rzewagi wyborÓw większościowych nie mogą więc być lepiej uzasadnioneza pomocą czegoś,co takżemoże być zapewnionew ramach wyborÓw proporcjonalnych.W takiej sytuacji zl wyborami propoĘonalnymi przemawia po pierwsze, ich podstawowe po drugie _ zneutralizowauzasadnienie,czy|i wyższaproporcjonalność; nie przewagiwyborÓw większościowych. Postulatkontekstowejoceny skutkÓw systemÓw wyborczych nie naka. systemÓwwyborczych.Nazuje powstrzymywaniasię od wartościowania jednak zawszeuwzględniaćkonkretnespołecznei poliĘczne warunki leży danegokraju, oceniającwartości,ktÓrych rca|izacji mają sfużyćsystemy jest generalnieokreślanajako war. wyborcze.,,Sprawiedliwareprezentacja'' pozytywna' Czy proporcjonalnesystemywyborcze,ktÓre mająwysotość ki stopierina skali ,,sprawiedliwejreprezentacji'',prowadząw specyficz-
r44
5. Systematyka wyborÓw II'' wybory większościowe'..
n}imSpołecznymi politycznymkontekście do anarchii?Koncentracjaw Syspozytywnie. Czy prowadzić temie partyjnymjest z reglĘ wartościowana ona moze w jakichśwarunkachkraj do skrajnejpotaryzacjii wojny domowej? Czy znane Są społecznei polityczne warunki efektywnegoZastosowania konkretnych zasad reprezentacji? Alexis de Tocquevillewskazywałw połowieXIX wieku na homogeobok innych politycznych czynnikÓw, j ako nie niczno śćspołeczefrstwa, zbędny pierwszy warunęk dla efektywnego zastosowania zasady większościowej.Wymienia trzy warunki skutecznegofunkcjonowania reguły większościowej: 1) daleko idąca rÓwnośćwarunkÓw zyciowych a|borzectywiściehomogeniczne spoteczeristwo; f) po|iĘcnry konsensusludnościco do stosowaniareguĘ większości; że mniejszość kiedyśsama stanie się większością(oeuvres 3) możliwość, Complbtes,1951,t. l: 257w). Sformułowanęptzez de Tocquevi|le,atrzy warunki sprawdzająsię we wspÓłczesnymświeciekonsĘtucji. Dobrze funkcjonującysystemwiększościowypotrzebujehomogenicznychstosunkÓw społeczrych.Po pierwsze, społecme antagonizmymusząbyć przyporządkowaneklarownie i jednoznaczniejednemu lub najwyżej dwÓm wymiarom konfliktu. Założenięm jest więc brak tzw. cross-cuttingcleavages,jak konflikty etniczne,religijhomogeniczrościsocjoekonomicznejwymagateż, ne,j ęzykowe. Założenie by nie był'ozbyt wysokich wewnątrzparistwowychekonomiczno-przemysłowychrlznic rozwojowych. Takie klarowne rozdzie|enie wzdłużwymiaru konfliktowego tworzyło np. w Wielkiej Brytanii podstawędla dwubiegunowejorientacji zachowail prow adziła_ stosowniedo ukształtowawyborczych. Ta dwubiegunowość nego w społecznejrzeczywistościwyborczo-geograficznegopodziafu na working class i middle class - do dużejwiększości(dla jednej z obu wielkich partii), stabilniejszychokręgÓw wyborczych i do licznej grupy ,,twierdz'' narodowej,trzebabyło wyborczych. Aby osiągnąćzmianęna pŁaszczyźnie wtedy określonej'chociażbydrobnej,|iczhy tzw. marginal seals, okręgÓw wyborczych,w ktÓrych zamieszkujewzględniehomogenicznyelektoratpod Postulathomogeniczności de Tocquevilwzględemsocjalno.strukturalnym. le'a musi być spełnionyprzynajmniejw tych nielicznych okręgachwybor. czych, kt6re przez to osiągająponad miatę ntaczenie polityczne. W nich rozstrzygająsięwybory.Na nich koncentĄąpartie swe wysiłki. nie są spełnianew społeczestwach oba postulatyhomogeniczności etnicznie sfragmentaryzowanych.Ich urzeczywistnięnienie j est oczeki-
5. 6' Ko ns elal',e n cj e p o l i tycz n e wy b o r ow w i ęks z ośc i ovvyc h
145
?ino t[kże w krajach zę znaczącymi regionalnymi nierÓwnościami roz-
ToJowymi. W systemachpolitycznych, w ktÓrych ważnąrolęodgrywa konflikt so{ookonomiczny między centruma peryferiami lub między etniczno-reli|{nie zdefrniowanymigrupami, systemy większościowewzmacniająod. lBdkowe, a co zatymidzie, dezintegrującesiły.Najczęściejregule więkbrakuje wtedy od początku podstawowegospołecznego |Bościowej *6nnensusu.Jeślitaki konsensussię utrzymuje,jak w przypadku Kanady I Nigerii, to polityczne skutki nie są podobne do tych, do ktÓrych reguła prowadzi w krajach homogeniczrych. Podczas gdy w Ka. *|ększościowa kultura polityczna zastępuje brakującą homogeniczność, brytyj ska ie nrdz eksperyment wyborÓw większościowychskoriczyłsię wojną doY Nigerii ilową' W etlricznieheterogenicznejMalezji zastosowanięregutywiększolclowej poprzedzonezostałoprocesemprowadzenianegocjacjii wprowa. dzoniemproporcjonalnegoprzedstawicielstwa,a w następstwieosłabiona Jostałapolityczna siła eksplozji zasady większościowej.W Sri Lance Tzględne lvybory większościowe,odziedziczonepo dawnej władzykolo. nialnej' zostaĘzniesionew |977 r. na skutekznaczącychdysproporcjiw reprczentacjiparlamentarnej,do ktÓrych prowadziĘ' Przyktady: l) KonsekwencjewyborÓw większościąwzględnąw Nigerii W Nigerii po uzyskaniu niepodległości wybory większościowew jedokręgach wyborczych napotkaĘ na nadzwyczaj skomplinomandatowych kowanąefiricznąstrukturę.Partiepolityczne tworzyĘ się na bazie wielkich grup etnicznych (Haussa,Yoruba, Ibo) i dominowĄ w danym czasie na odpowiednich obszarach osiedlericzych.Poniewaz system wyborczy dawał małeszanse reprezentacjimniejszościometniczno.poliĘcznym, powstaływ praktycew tych trzechregionachstabilnesystemyjednoparĘjne. Na płaszczyźniefedęracyjno-paristwowejspotkałysię partie regionalne, ktÓre nie mogłyutworzyćżadnegosystemupartyjnego,zorientowanegona kwestieogÓlnonarodowę.Aczkolwiek tylko nieliczne partie zdobyłymandatyparlamentarne,w kraju nie postępowałaintegracjanarodowa.System odśrodkowo. wyborczy dziaŁat. Konsekwencjątejsytuacjibyławojna domowa (|96,7_1970).W okresie po pierwszych tządachwojskowych (1966_1979)i w pÓźniejszychredemo|
t46
5. Systematyka vvyborÓw II: wybory większościowe...
wieIoętnicznejstrukturypartii i ogÓlnokrajowych kandydafur etc.).Wyllrl wjednomandatowychokręgachwyboiczychjednakutrzy ry większościowe mano (zob.Nohlen, Krennerich,Thibaut:697rn;HartmannilSO;. b) M.echanizmyproporcjiw systemiewyborÓw większościowych w Malez'l w systemiewyborczym FederacyjnejRepubliki Marezjinaturalne skur ki względnych wyborÓw większościowychusytuowĄ sil w jednomandir= towych okręgachwyborczych przez połączeniepropoicjonut*go podzia-lrl mandatÓw pomiędzy grupy etniczne (Malaj Ów, ciitrczytow,"Hinou,o* l i w następstwie,pomiędzy ich partie polityczne' Etniczne przeciwie stwlr zostaĘ uwzględnionew wyborach nie przez otwartąkonkurencję partyjnl1 w ramachreguĘ większościow ej,\eczprlbowanoje regu|owai pr)Zz utworzeniemiędzyetlricznegosojuszuparfyjnego,alianzu'W jednomandatowych okręgachwyborczych kandydujewięc tylko dającynajwięcej nadziei,jeśli nie w ogÓle tylko jedenjedyny kandydat.Sojusz'"y'r.":. oL.ztz głosÓw. PowiązaniepropoĘonalnego udziafuw e władzyiwiększościow Jgo,o,. strzygnięciawydaje się istotnymwarunkiempot
ir.iiiiii itlll
li
5.6, Konsekwencje poliĘczne
wyborÓw większościowych...
147
16' Relacja:głosy- mandatyW sri Lancew |atach1965_1977
Wagner,w: Nohlen,Grotz,Harmann2001
do niej elementÓwnegocjacjii kompromisuw rÓZnych obszarach(mięorganamikonstytucyjnymi,między rÓżnymiSystemamipoliĘcznymi, ttosunkachwzajemnych partii politycznych, między rządamii zorganiymi interesami).Reasumując, ograniczeniezasady większościowej t*zojawiasię w tym wszystkim,co mieścisię pod pojęciemdemokracji lon syli acyjnej wspÓĘracy politycznej i korporatyzmu. o graniczeni a zasady większo ściowej pozostają takżew zw iązku z pr orozblomami w innych obszarachzycia społecznego,ktÓrychniewłaściwę na manowce(energiaj ądrowa,tech. |Erygnięcie możeprowadzićludzkość ttologia geneĘcnta, technologia broni, ochrona danych i inne). Sięgając do Locke'a i innych liberalnych teoretykÓw umowy spotecznej,takżedo WrpÓłczesnejteorii krytyc znej, przedstawicielenowych ruchÓw społeczych (Guggenberger1984; Guggenberger,offe 1984) twierdzą że przy kwestiachprzetrwaniaidzie o rozstrzygnięciapolityczne,ktÓre nie znajduJą odzwierciedleniaw teoretycznymuzasadnieniuzasadywiększościowej. Ik5Ąka ta nie powinna być odczytanajakozasadniczeodrzucenięzasady większości.Broni onaraczejzrlżnicowartegozastosowaniazasadywięklzościowejiw związkuzĘm jej trwałejwartości.
148
5' SystemaĘka wyborÓw II.' wybory więlrszościowe...
5.6.3.Wnioski dla wartościowania i analizy system w wyborczych Przedstawionatu konceptua|izacja,ktÓrą wstępnie uzasadniłemw innym miejScu(Nohlen|978:57nn),w}ryodziwartościowanie systemÓwwy. borczych z innej zasady.Poniewaz systemywyborcze są zorientowanewg dwÓch jasno rÓżniącychsię zasadreprezentacji,wartościowanie nie opiera sięjuż na jednym jedynym kryterium, |ecznajpierw iprzede wszystkim na kryterium właściwymdla danegosystemu'Wartościowanie wyborÓw proporcjonalnychnie moze więc się opieraćna kryterium wyborÓw większościowych(np.:,'Wybory proporcjonalnenie majązadnegowpĘwu na tworzenie parlamentarnejwiększości'') , a Bvorzen|eparlamentarnejwiększościw wyborach większościowychnie odbywa się według wyborÓw proporcjonalnych(np': ,,Wybory większościowenie są w stanie zapewnić żadnejsprawiedliwej reprezentacji''). Zastosowaniedo przeciwstawnej zasady reprezentacji skali właściwej drugiemuczłonowiwyborczej dychotomii przynosi fakĘcznie - stosownie do ant1rteĘcanejstruktury systemu porządkowania - mało znaczące wyniki. oczekuje sią ze np. system wyborÓw proporcjonalnychstabiejlvypełnia funkcje, ktÓre stawiarresą systemowi wyborÓw większościowych'Są one w Ęm (w terminologii Sartoriego),,mocniejsze,,.A|e nie są one ''mocniejsze'',jeśli(konstytucyjnie)przedstawionycel definiuje reprezentacja proporcjonalna.Wtedy systemy wyborÓw większościowychnie znajdują zregl y zastosowania'Z debaĘ o wyborach większościowychi wyborach proporcjonalnych wynikają dwie konsekwencje: 1. Systemy wyborcze powinny przedewszystkim (ale nie jedynie) być wartoŚciowanewg tego'jak dobrze rea|inljąprrypisarre im zasady reprezentacji,a nie w pierwszymrzędzie,a nawetnie wyłączniewg tego,czy spełniają one funkcję konkurencyjnej i anĘrtetycznejzasadyreprezentacji.oczywiściepozostaje przy tym takżemiejsce dla porÓwnawczegotraktowaniadalszych relewantnychwymiarÓw, ale wartościowanie systemÓw wyborczych wyłącznieZa pomocą fałsz5rwegoodniesienia do konkurencyjnego systemu powinno być zabronione. opowiadam się zatem za badanięm konkretnych systemÓwwyborczychz punktuwidzeniakonsĘrtucyjno-prawnego' ustawowegolub definicyjnego.Jak daleceodpowiadająnp.systemywyb orczeprzedwyboromproporcjonalnymjakozasadzie?Zbastawionejako proporcjonalne dan tej kwestii wyniką żeistniejąceproporcjonalnesystemywyborczebargłosÓw dzo rilimiemo gąbyć nł ązanez celemreprezentacji (proporcjonalność i mandatÓdrÓwna wartość wynikowa głosÓw).Ztego wynika ana|itycznie niezbędnośćzrÓżnicowaniapomiędzy rlżnymi typami wyborÓw proporcjo-
5. 6, Kons ekw encj e p o lity czne wyb or Ów w iększo ściowy c h..'
149
nazwaneprotlnye|r (zob.podrozdz.6'1).Chodzi o kwestie,czy określone' jeszcze celowi prow ogÓle odpowiadają lEnrJonrrlnymisystemywyborcze, mieć co mozemy iorcjrlnalnejreprezentacji.W przypadkuGrecji i Irlarrdii systemy NiektÓrzy autorzyza|iczają,,proporcjonalne i{mniej wątpliwości. W konsystemÓwwyborczych' większościowych krajÓw do tych Ęborcze'' jakim zakresie systemy pytanie, i w czy nastęne moznapostawić ttkwencji ich do odpoĘborcze wykazująsilne strony,wynikającez zaszere3owania jak kwestia pytanie' wygląda rodzi się Dalej reprezentacji. zasady wioc|niej porÓwnując, rozpatrywać' Problem ten warto ptzypisywanychim słabości. (zob.spersonaJlk dalekojakiśkonkretry proporcjonalnysystemwyborczy przeciwnego modeluwyl|zowanewybory proporcjonalne)wyrÓwnuje siĘ w jed(np.względnychwyborÓw większościowych borÓw większościowych je llmandatowych okręgachwyborczych),kompensuje i w konsekwencji tnżeprowadzićdo podobnychefektÓw.PorÓwnaniema zgodnieztymr6ż+ tlc wymiary; w analizie za|eca się okręślonąkolejnośćich rozpatrywania, jest kolejność rangi kryteriÓw. o ponatomiastokreślona w wartościowaniu fakt,żepodstapodejścia szczegil|nie proponowanego świadczy iyteczności koncepcji zmiany nie tylko sąwynikiem wyb orczego wowe reformy systemu ]rcprezentacji,tecztakżepostawieniapod sprawzdolności znakjemzapytania każdej zasady czej istriejącegosystemuwyborczego,mierzonegowg siĘ rcprezentacji.Jako udany przykJadmozę nam postużyćporÓwnanie mięMy wymienionymi systemamiwyborczymi dokonaneprzez nowozelandzkąKrÓ. lowskąKomisję SystemuWyborczego(1986,lvyciąg w podrozdz.6.6). W ramach konstytucyjno-prawnejlub wyborczo-ustawowejzasady reprezentacjidaje się takżeprowadzić owocna dyskusja o poszczegÓlnych techniczrych elementachi ich skutkach,jak np. o progach ustawowych w proporcjonalnychsystemachwyborczych:czy skutkiemich wprowadzenia proporcjonalnesystemy wyborcze ulegajązasadniczemulub częścioutrzywemu skażeniu;czy systemy wyborcze zakładanązasadęreprezentacji mują i w konsekwencji ostatecaniepodtrzymująsiebie' TrybunałKonsĘtucyjny RFN zbadałnp. kwestię, czy zaulafi w niemieckim systemiewyborczym prÓg ustawowyjest zgodny z zasadąreprezostałapotwierzentacjiwyborÓw proporcjonalnych.Jego dopuszczalność jako gÓmą gra. klauzulę 57o, ustanowiono rozvvięanie, ale obecne dzona, wzmocnić ktÓre miaĘby wyborczego, systemu reformy nicę. Ęm samym i }vybopogodzenia z zasadąreprezentacj constraining ffi ct, nie byłybydo je prawem. UstarÓw proporcjonalnychi dlategouznanoby za sprzecznez wodawca musiałbynajpierw opowiedziećsię za inną zasadąreprezentacji i miałby wtedy swobodę korzystania z elęmentÓw silniej kształrrrjących
150
5. SystematykawyborÓw II: wybory więl
większość w systemiewyborczym (por.BverfG, E 1, 208: 246_f48;k;rytycznie o tym Meyer 1987: f58nn). Skoro uznanopodstawoweograniczcnie zasadyproporcjonalności w niemieckimsystemiewyborczym,mozl)ll prÓby uznania za niezgodnez konsĘtucją innych elemenbyło odeprzeć t6w ograniczających czystąproporcjonalność, np. mandatunadwyżkowego (o tym podrozdz.8.5.5). Ponadto spoĘkamy efekty dysproporcji, ktÓre występująw tzw. ulep. szonych wyborach proporcjonalnychw Grecji i powodują iż wybory tc mają niewiele wspÓlnego z zasadąreprezentancji wyborÓw proporcjonalnych. Dla reform,ktÓre chcąuniknąćpodejrze o manipulacje,sąto uwagi szczegil|niew azneze względuna rolę ogranicze konsfftucyjno.prawnych' 2' Dyskusja o zasadachreprezentacjipowinna być takżeprowadzona z punktu widzenia teorii demokracji, przy czymkażdorazowo winny byc branepod uwagę czlmniki historyczno-socjopolityczne.Natomiastnię ma sensumÓwić w oderwaniuod obu Ęch odniesieno za|etachi wadach systemÓw wyborczych.Te odniesieniaza|eżąodstanowiskateoretycznegowybranegoprzezbadaczaiza|eżnesąod czasu i przestrzeni.Jeślidebataznajduje się napłaszczyźniezasad reprezentacji,jest ona prowadzonaw sposÓb normatywny,to częstojest świadomielub nieświadomiezaciemniana. 5.7. Kryteria wartościowaniasystemÓw wyborczych Dotąd, odnoszącsię do kwestii wartościowania systemÓw wyborczych, poruszaliśmysię prawie wyłączniew normatywnymujęciu przedstawionej an$ezy wyborÓw większościowychi wyborÓw proporcjonalnych.Wydaje się jednak w pełniSensowneujmowanie konkretnychsystemÓw wybor. czychw perspektywiekatalogu funkcji, ktÓry zawiera oczekiwania w sto. sunkudo systemuwyboru.Wartościowanie systemÓwwyborczychjest więc wynikiem ana|izyempirycznej:w jaki sposÓb systemywyborcze spełniają w rÓżnych kontekstachrÓznorodne przypisane im funkcje. Przedewszystkim należyodnieść się do kilku założen, ktÓre częstowpĘwają na wartościowaniesystemÓwwyborczych, a ktÓre są całkowicieinnej natury niż te, ktÓrymi zajmowaliśmysię doĘchczas' Celowe wydaje się takżepo czynienie paru uwag' Po pierwsze: często spoĘkanym załozeniemjesttakie, żeistniejejakiś idealny system wyborczy. Badania i rczważaniauczonych zmierzają do tego,by zna|eźć taki systemwyborczy' Poszukiwanie odnosi się do idealnego bestsystem.Nie ma jednak żadnegoidealnegosystemuwyborczego, ktÓremu zawsze i w każdymprzypadku mozna by przypisać pierwszeri-
5,7. Kryteria wąrtościowaniasystemÓw wyborczych
151
l|kutki systemuwyborczego za|eząod określonychcz1mnikÓwkongeograftczyclr, np, od strukfurykonfliktu danegospołeczeristwa, od spoi/albo głosÓw stopnia fragmentaryzacji wyborczych, rozkładu poliĘcznych etc' partyjnego, zachowan elit wzorcÓw ia systemu przestrzeni' musząbyc le determinująceczynniki, zmienne wg czasu i pod uwagę i stawiająotwarcie kwestię,ktÓry systemwyborczy jest $bardziej sprawiedliwy w stosunkudo wymagarii oczekiwari. Po drugie:częStoprzypisywanajest systemomwyborczymjednajedyna *tkeju. Sąjednak |icznerlznorodne wymogi stawianedanemusystemowi (zwaĘborczemu. Centralnymiwymogami sąuczciwa (fair) efektywność politycznego) i odpowiedzial. systemu |nł:zy na sposÓb funkcjonowania sld (w stosunkachwyborca _ deputowany).NastępniewrÓcimy do innej hgltii. Teoria systemÓw wyborczych i w konsekwencji opcja na rzęcz jednym zĘchwy. |L|ogośsystemuwyborczego,ktÓra opiera się tylko na p5ÓĘ ujmuje kwestie zdecydowanieza wąsko. przez to, że jej Po trzecie:debatao systemiewyborczym jest określana jednej (eśli te przed innymi przynlająabsolutną rangę funkcji l3to6tnicy wy. imperatywÓw wobec systemu Rozważanie sąwskazane)' ogÓle w bto priori. a Za|ezy nie od stanowiska być czynione nie może |oczego Ęlko tlorctycznego obserwatorai od wyobraże doĘczącychcelÓw partii poli$cznych. P atrzącz punktu widzenia historyczno-empiryc znego trzebakażdorazowo wziąć pod uwagę czynniki kontekstowe, szczegllrnie czynni. Ll społeczne,jak te, ktÓre wskazane zostałyprzez de Tocqueville'a jako |połecznecz1mniki zemętrzne, mające rozstrzygające znaczenie dla naukowego rozwazaniawymogÓw w stosunkudo systemÓw wyborczych. optymal. Po czwarte:Systemywyborczenie mogą spełniaćjednocześnie nle wszystkich funkcjonalnych wymogÓw. Istnieje pewna trade-off międry systemuwyborczegokorespondujew okrefymi funkcjami:wyższasprawność w innym aspekcie'Suboptymalne z mnlejsząsprawnością aspekcie llonym jakiegoś nie moze być ocenianew żadnymwypadkunewymogu ryełnienie jeśli gatywnie, systemumozliwia lepszeuwzględnienieinnych funkcji. Po piąte:opowiedzeniesię za określonymsystememwyborczymŁączy jakie wymogi sąpostrzeganew każrię w każdymwypadku z określeniem, dym czasie jako znaczącei jako mniej ważne.W nich wyrazają się też specyficzne dla danegokraju doświadczeniahistoryczne,ktÓre nie odpowiadają możliwym ogÓlnym rczwazaniom o systemachwyborczych. Te sączasemrozstrzygającymkryterium dla nazrÓżnicowanedoświadczenia systemuwyborczego.Czasem podejmowanesą rodowegowartościowania o tym, ze podejmującym wyborczo-systemowerozstrzygnięcia,świadczące
r52
5' SystemaĘka wyborÓw II: wybory więl
decyzjebrakujeniezbędnejwiedzy dla dokonaniadobregoWyboru'np. nie wiedząo tym' żewzrost zdolnościSprawczejsystemuwyborczegow jednym aspekcie zreguĘ wptywa negatywnie narealizacjęinnych funkcji. Po szÓstę:systemywyborcze,kt6remająbyćdostosowane do rÓznorodnych wymogÓw, składająsię w ogÓlnościz wielkiej |iczby rożnych(często sprzecznych) wyborczo-systemowychelementÓw w skomplikowanejkonstrukcji. Często dlatego sposÓb funkcjonowania i elementy takich systemÓw wyborczychnie sąłatwedo zrozumienia. Właśnieten ostafiriprzedstawionypunkt pokazuje wyraznie,jak trudno spełnićjest o czekiwaniaodnośnie do sposobufunkcjonowaniasystemuwyborczego. Przykładowo'częStejest oczekiwanie od systemuwyborczego, żeumożliwi on wysoki stopieripartycypaejii jednocześnieprowadzićbędzie do stabllizacji systemu politycznego. Właśniew takim konkretnym przypadku postulat,aby system wyborczy był łatwo zrozumiaĘ, a skutki indywidualnie oddanychgłosÓwmogty być przezwyborcÓw łatwoprzewidywane,możenie być spehriony.Tenrodzaj sprzeczności podnosi się często w debatacho systemachwyborczych.Kto dajepierwsze stwo prostymrozwiązaniom, zakładaw swej argumentacjilvymÓg jednej funkcji jako powszechnieobowią.zujące kryteriumwartościowania systemuwyborczego.Radykalni empĘści, |
5.7, Kryteria wartościowąnia systemÓw wyborczych
l s3
&inłuniawspÓlnoĘ. Wybory sąrozumianejako akt tworzeniawoli po|iĘczfl{' niejako odbicie panującychw elektoracieopinii. Parametremstosownej ldo lnościkoncentracji systemuwyborczego sąpo pierwsze, Iiczba lub redukowunie|iczby partii, ktÓre otrzymująmandatyparlamentame,po drugie, hrorzeniestabilnejparĘjnejlub koalicyjnejwiększościw parlamencie.Niertabi|nerządysączęstowidzianejako następstwosystemÓwwielopartyjnych. W kryteriumkoncentracjizawierasięwięc na swÓj sposÓb efektyvmość sysokreślasię w pierwszym rzędziewg tego, tsmu wyborczego.Efektyrłmość oly systemwyborczy wymuszastabilność systemupo|itycznego,czy teżnie tego. Często straszysią ze reformasystemuwyborczegow kierunku Eyni wyborÓw proporcjonaĘch wywofuje destabilizację stosunkÓwpo|ity cznych. Nic musi jednak tak być. WprowadzenieelementÓwpropoĘi do istnieją. 9ych systemÓwwyborczych możebyć tak kształtowane, że nie Ęlko stabilnośćrządunie jest pomniejszona,|ecz wprowadzeniereformy podnosi stopicó legitymizacji reprezentacjipolitycznej iwraz z Ęm podnosipolityczną ilabilnośćw formie stabilizacji systemowej,podnosi się takżestopierikonrclidacji demokracji.odpowiednio do tego: stabilizacjarządujest wysoką wartością.Zapewne nie wszystkie stabilne rządy są dobrymi rządami, a|e w najwyższymstopniu nieprawdopodobnewydaje sią żebyw warunkach politycnej destabilizacjiistrriatdobry rząd. Po trzecie:partycypacja.Idzie tu nie o paĘcypację w najogÓlniejszym oensie- gdyżwybory przedstawiająjuzsamew sobie akt parĘcypacji polityczrej _|ecz o większąlub mniejsząmożliwość wyrażaniaprzez wyborcę jego woli polityczrej. Konkretnie chodzi o alternatyvmywybÓr perso. na|nyversus wybÓr partii/wybÓr listy. Parametremstosownejparfycypacji w tym wąskim sensiejest kwestia, czy i (eślitak) na ile system wyborczy umozliwia oddaniespersonalizowanegogłosu.Jeślijest to całkowiciewykluczone,np. za sprawązamkniętejlisty, to spełnianiepostulatupartycypa. cji bywa częstotraktowanejako problemaĘczne. Po czwarte:prostota, Ten funkcjonaĘ postulat ma charakterpewnej dyrektywy,poniewaz systemy wyborcze, ktÓre prÓbująj ednocześnie sprostaćkryteriom reprezentacji,koncentracjii paĘcypacji, jak to zostałojuż przedstawione,niechybnie prezenĘą się jako skomplikowane systemy wyborcze, ktÓre tylko jedno z kryteriÓw prÓbują wypełnić.Warto jednak dążryćdo tego, żebywyborca rozumiat sposÓb funkcjonowania systemu wyborczego i wiedział,co stanie się z jego głosem.Zacryna się to już na etapiekartki wyborczej, ktÓra powinna być skonstruowanawystarczająco przejrzyście,aby każdywyb orcanieza|entie od stopniawykształceniamÓgł zrozumiećkogo/co wybiera. Rzadko stawianejest pytanie, czy takżespo-
154
5. Systematyka vłyborÓw II'' wybory więlazościowe...
sÓb skomplikowanegooddaniagłosunie odciągawyborcy od udziafuw wyborach.W krajachrozwijającychsię do kryteriumprostoĘ dołącza sięprzejrzystośÓ,gdyżtamtejszahistoria wyborÓw pełnajest wyborczychnadużyć. DoĘczy to całegoprocesu wyborczego. Po piąte:legiĘmizowanie,Kryterium to zawiętawszystkieinne'j ako ze odnosi się do ogÓlnej akceptacji wynikÓw wyborczych i systemuwyborczego izgody co do regułgry demokratycznegosystemurządÓw.Kwestia, czy systemwyborczy jednoczy społeczestwo (lub nawetje dzieli), sfuży tu jako specyficzny parametr. W mediach i ze strony niektÓrych naukowych ekspertÓw specjalizujących się w systemachwyborczych częstojest podnoszonakwestia wskaźnika absencjijako miary legitymizowania demokratyczlęgosystemupoliĘcmego lubjego insĘrtucji.W każdymrazietenzmiennywskaźnik,,wstrzymania się od wyborÓw'' jest mniej istotny,niżzraza możnabyłoby sądzić po pierwsze,nie ma żadnegoznaczącegozwiązku między udziałemw wyborachi legitymizowaniemdemokratycmegosystemu,i po drugie,system wyborczy moze w każdymwypadku w sposÓb bardzo ograniczonywpĘwać na uczestnictwow wyborach(zob.o tym podrozdz.9'2.3). Innym możliwym wskaźnikiemlegitymizowania systemuwyborczego jest rodzaj i ukierunkowaniekrytyki, ktÓrej on doświadczaw dyskusji publicmej' Tutajmożemyczasemskonstatować głębokąprzepaść międzytechnicznąjakościąsystemuwyborczego z jednej strony i jego kryĘcmląoce. ną dokonywanąprzezopinię public zną z drugiejstrony'Wynika z tego,że naleĘ rozrilżniaćmiędzy dwoma rodzajami legitymizowania:pomiędzy |egiĘmizacjąwynikającąz uzgodnieniaposzczegÓlnych elementÓwsystemu wyborczego z demokratycznymiwartościamioraz legitymizowanięm płynącymz akceptacjiregułwyborlw przez aktorÓw politycznych iprzez rządzonych,ktÓrej sprzyja przekonanie,iż dobrzewypełniająone swoje funkcje' W Wenezuelinaprzyktadw latach80. prawie wszyscy specjaliści od systemÓw wyborczych opowiedzieli się za istniejącymiwyborami pro. porcjonaĘmi w okręgach wyborczych z reptezentacjąmniejszościową ale opinia publiczna żądała reformy systemuwyborczego.Wkoricu kan. dydaci na prezydentauzgodnili stanowiskai w walce wyborczej zgodzili się takżeco do dalszych reform systemuwyborczego' Ten kierunek zmian zaakceptowałyrÓwnież partie polityczne, co w efekcie zna|azł'owyraz w zmianach prawa wyborczego. Innym przykłademjest Nowa Ze|andia' w 1984 roku Arend Lijphart wystąpiłz tezą"żenowozelandzki większościowysystem wyborczy z mniejszościowymiokręgamiwyborczymi byŁ by blizszy idęalnęmukompromisowi między reprezentacją większościową
5'7. Kryteria wartościowania systemÓw wyborczych
r55
I proporcjonalną(Lijphart, Grofman 1984: 213). |0 |at plźniej nowoze. }nelezycygłosowaliw referendumprzeciwko temu znajdującemusię,,bli*o ideału''systemowiwyborczemu' Chociażwięc występująmniej twardc kryteriadla legitymizacji systemuwyborczego,możemywyrÓżnićjedelŁ nastęu.jącetendencje:jeślijakiśsystem wyborczy jest mało albo s ogĆllenie jest publicznie krytykowany, mozemy wnioskować,ze prze. ttażapewnezadowolęniez będącegow użyciusystemuwyb otczego,a więc w konsekwencjiposiada on wysoki stopierilegitymizowaniakreowanych tł wyborachwładzpolitycznych' W koricu możnaprÓbować badać legitymizację Systemuwyborczego tego wskaźnikajest problemapaprzezbadaniaopinii publicznej. Wartość ?yczna,szczegl|niegdy pytani sąźlepoinformowanio będącymprzędmiotsm debatysystemiewyborczym i w konsekwencjio możliwych alternaĘ*rch. Na og6t'przybywawiedzy o obowiązującyrnsystemiewyborczyrrr, lm bliżejjest terminuwyborÓw. Oznacza to znowu, ze przedbliskimi wyborami ogÓlna wiedza o systemiewyborczym możrcbyćź|ezdiagnozowaBr, gdyżpoglądywyborcÓw sąnaznaczonesilniej niz dotychczasich poliĘcznym punktemwidzenia. To jest będąoni oceniaćSystemwyborczy raBtoj wg tego, czy jest on korzystny czy teżnie dla własnejpartii. W ten lposÓb powstajerozziew międzyobiektywniestwierdzonymsposobemfirnkoJonowaniasystemuwyborczegoi tym, ktÓry opiera się na wąskiej podstalł,ieinformacyjnej,bazującejna subiektywnychpoglądacho tym systemie' tego jest Boliwia: chociażsystem wyborczy doproDobrym przy|<ładem wadziłtam do stabilnościrządu,był on jednak w badaniachdemoskopijDych zasadniczo odrzucany.W badaniachtych, jak rÓwnież w przypadku lnnych krajÓw Ameryki Łacit'rskiej,stwierdza się' że samo pytanie o systom wyborczy jest już wie(oznaczne'Rozumię się je jako pytanie o to, jak rvyborysąprzeprowadzane,czy teżo to,jakie wyniki ostatecznieosiągnię. to, a moze o to, jaką korzyśćosobiściemożnaodnieśćdzięki takim, a nie innym wynikom wyborÓw. Chociażwięc wymÓg legitymizacji jest oczywisĘ dla wartościowania iystemu wyborczego i ma centralne znaczenie,jest bardzo trudno podać uogÓlniającei godne za,lfaniawskaźnikitego zjawiska. Reasumując,mozna stwierdzić,że spośrÓdwymienionych pięciu funkmogąjednakmiećpewneznacji najwamiejszesąpierwszetrzy.Pozostałe wyborczego' Rozstrzygającateraz czenie,ktÓre skłaniado reform systemu jest dyrektywa:przy wartościowaniu systemÓwwyborczych naleizystawiać problem:w jaki sposÓb osiągająone rÓwnowagę w wypełnianiurilżnych funkcji. Godne dĘeniajest nie opĘmalne osiągnięciejednej albo innej
156
5' SystemaĘkawyborÓw II: wybory więlcszościowe,,.
funkcji, lecz rÓwnowaga między funkcjami. RÓwnowaga nie jest jednak z drugiej strony czymśstatycznym.W zależności od kontękstumoze byc mocno akcentowanajedna lub inna funkcja. Stopierihomogeniczności lub heterogeniczności społeczestwaj estzapewnenajważniej szązmienną ktÓrą trzeba uwzględnić. Wysoki stopie heterogeniczności wymaga mocniejszego akcentowaniafunkcji reprezentacji,co możebyć osiągniętetylko kosztem innych funkcji. ZamierzonarÓwnowagajest w następstwiezalezna kontekstowoi relatywna. Przedmiotemnastępnegopytaniajest, w jakich systemachwyborczych znajduje najlepsze odzwierciedleniepostulat rÓwnowagi. (Tym będziemy się zajmowaćw następnymrozdzia|e,a takżew rozdzia|e9)'
wyborÓw III: Systematyka systemÓw wyborczych, konsekwencjei ocena porÓwnawcza
na mozliwośćwielu kombinacji eleJakjużwspomnieliśmy,zewzg|ędu technicznychistniejena świeciebardzo dużza|iczbarÓżnych systetą korespondujewielkie zrlżnicowawyborczych' Z rlżnorodnością lb konsekwencjipolitycznych tych systemÓw.Biorąc to pod uwagą wska. ano jest,by w nauceo systemachwyborczych nie pozostawaćje dynieprzy lmym Ę|ko rozrÓinieniu między systememwiększościowymi proporJest ono zawsze wazne;niebawembędziemy mogli przekonać o tym ponownie,zwłaszczażestrukturaargumentacjiw ramachdebaĘ lld systemamiwyborczymi niezmiennie się na nim opiera' Spełniaono swąrolęj edynie z normatywnego punktuwi dzenia. Dla przeprowa&cnia empĘczno-porÓwnawczej ana|izysystemÓwwyborczych zalecasię dokonywanie rozrÓżnieniapomiędzytypami systemÓw wyborczych na po. i|omie niższymod (zawszeobowiązujących)zasadreprezentacji,aby uzyrteÓ dostę do pojęć bardziej zh|iżonychdo rzeczywisĘch zjawisk poli. tyczno-instytucjonalnychi lepiejje ujmującychw zakresięsystemaĘcznej rnalizy i porÓwnania konkretnychsystemÓw wyborczych. Podstawametodologiczrra,wobec ktÓĘ koniecnte okantjesię takie roz. lÓżnianie systemÓw wyborczych, zostaŁaprzez Giovanniego Sartoriego (1991:246)ujętaw następującąformułę: thesmąller the numberof classes yteldedby a classiJication,thehigher its intra-classvariation, that is to say, each class include very dffirent sames. System proporcjonalnyi system większościowytworzątakie grupy(clusters),w ktÓrych obrębiewystęują very differentsames,bardzo rÓzne systemy wyborcze, dającerÓżniącesię między sobąskutki. Sprawia to, że ocenasystemÓw wyborczych przy dualistyczrym rozrlznianhl często prowadzi do nieporozumie . W ramach kontrowersjimiędzy systememwiększościowyma proporcjonalnymzwo. i wyszukują takie przypadki empiryczne, lennicy pozycji ''za,, ,,przeciw'' ktÓre mogąpotwierdzić ichtezy, obchodzącprzy tym bądz umniejszając
1s8
r59
6. Systematyka wyborow III..
6. Systematyka wyborow IIL..
waznośćwięlu możliwych dowodÓw potwierdZającychtezy przeciwl.lc W obliczu hęterogeniczności systemÓwwyborczych, określanych nadrzęt| nym terminemsystemuwiększościowegoi proporcjonalnego,przy ocenic ttzeba uwzględniaćadekwahe w danym wypadku, empirycznie potwier. dzane wady i zalety dyskutowanegosystemuwyborczego, mniejsze znaczenjeprzypisującĘm argumentom,ktÓre w generalnysposÓb dotycząj* dynie bardzo abstrakcyjnegopoziomu obu kategorii podstawowych.Aby jednak nie pozostaćprzy czystohistoryczrrymopisie poszczegÓlnych przy. padkÓw, ogronmąrÓznorodnośći zŁożoność empirycznychsystemÓw wyborczychna|ezyprzenieść na rozsądnypoziom abstrakcji. Praktykowane są dwa podejściado analizy r6żnic między systemami wyborczymi. Pierwsze to podejścieempiryczrro-statystyczne, zorientowane na zmienne' ktÓre pozwa|ana ana|izęsystemÓwwyborczych przy precyzyjnymrozrlżnianiu ich elementÓwtechnicznychw możliwie dużejiiczbie rÓwnocześniebadanychprzypadkÓw pod kątemich skutkÓw. Dla tego podejściaproblememj est nie wielośćr Óżnych systemÓw wyborczy ch, \ecz często dośćograniczony zas6b danych empirycznych. RÓżne kombinacje elementÓw technicznychzwiększają |iczbę przypadkÓw,dzięki czemu powstająlepszewarunki dla skutecznegozastosowaniametodystatystycznej. PrzykłademsąbadaniaArenda Lijpharta (I994),w ktÓrych |iczba przypadkÓw ulega nawet sztucmemu zwiększeniu ze względu nato, żemodyfikacje technicznew badanychsystemachwyborczych są analizowanepod kątem ich matemaĘcnlie obliczonej siĘ oddziaĘwania' Po przekroczeniu określonejwartościgranicznejzakładasięwtedy,że idzie jużo nowy system wyborczy' Podejścieempiryczno-statystycmetworzy nowy wymiar analiry systemÓw wyborczych. DoĘchczasowy dualizm systemÓw większościowychi proporcjonalnychzostajezastąliony możliwościądokonania wyboru spośrÓdrlinych elementÓw technicznych' ktÓrych skutki są ustalanepojedynczo za pomocą oblicze matematycmlych.Nie idzie już więc o wybÓr między systemamiwyborczymi, stojącymiędzy polityką i nauką. Hołdujesię tu raczej wyobrażeniu,żesystemywyborcze mozna swobodnie kształtować.Termin choice zostajezamieniony na design.Kwestia systemu wyborczego wyraza się w tworzeniu jego struktury na podstawie wyboruposzczegÓlnychelementÓwtechnicznychi ich połączeniuw jeden systemwyborczy.wtedy designpoddawanyz ostajeexposr oceniepod kątem rlżnychiroinie ocenianychw literaturzeskal jako udany,nieudany bądźznaj&ljącysię pomiędzy tymi dwoma ękstremami. Podejściehistoryczno.empirycznej est zgołaodmienne.Chodzi tu o zorientowanąna konkretnyprzypadek pr6bęrozr1żnianiasystemÓw wybor.
Boh wccltugtypÓw na poziomie niŻszymod typÓw podstawowych(sysi systemproporcjonalny),co pozwoli na zapanowanie ffi większościowy prob|emem niezrvykle dużej|iczhy systemÓwwyborczych dzięki zwiąN llismu z tym grupowaniu.Mozliwe byłobyograniczenietypÓw systemÓw do , z jakimi spotykamy się w przeszłościi teraźniejszości, przeszł'ości Liczba występującychw i teraźniejszości typÓw syste20. ł*. .EÓw wyborczych zwie$szyłasię z biegiem czasu wskutek wprowadzenia "||ehni czno-poliĘcznych,,wyna1azkÓw''.Ponieważj ednakniektÓretypy SystsnÓw wyborczych wypadająz praktyki politycznej, to|iczbatypÓw obo. *l*ujących w danym momencie powinnabyć mniejszaod ichłącznej|iczby, Rozważaniate zwracająuwagę na to, żezakresubadariw żadnymwy;ldku nie mo ina dzie|ićnajednorazowoustalonąliczbęĘpÓw. RozrÓżrianie jest zorientowanena pragmatyzmi otwartena Ę|ora się na doświadczeniu, o|Wumowanieempirycme i naukowąużryteczność. Przy lwzględnieniu Ęch .*lkazÓwek mogłaby obecnie wystarczyć typologia obejmującatuzin Ę|Ów systemÓw wyborczych. . W obrębieĘpÓw systemÓw wyborczych mozliwe jest dalsze ronÓżniaillo i dzielenie na warianty,tak że osiągniętyzostajerÓwnieżpoziom kon;}robrychsystemÓw wyborczych, a nie zachodzi przy tym niebezpieczeri. |ttvo, żeostrość w idzenia pr zedmiotu ana|iry znlknie na poziom ie p oszcze. ;Ólnych przypadkÓw.Ztego powodu sensownejest uwzględnieniedalszych llpcktÓw porządkowych. Ponieważ Ępy systemÓw wyborczych zrajdują llę' jak już powiedziano, ponizej poziomu typÓw podstawowych,można ttpytać, czy mogąone być przyporządkowanedo zasadyreprezentacjisystomuwiększościowegoczy proporcjonalnego.W ten sposÓb' pomimo zailosowania bardziej rozwiniętej klasyfikacji _ wykorzystywanyjest poręczry dwoisĘ porządek.RozrÓżniaćmożnarÓwnieżwedfugklasyczrych i kombi. nowanychsystemÓw wyborczych;jest to podział,ktÓry okazujesię korzystny rÓwniez dlatego,żekategoriakombinowanychsystemÓwwyborczych sama w sobie jest bardzo niejednolita.W obrębietych podgrupporządekmoże ponowniewprowadzićpodziałwedfugsystemÓwwiększościowych i proporojonalnych.Np. spersonalizowany system proporcjonalnytworzy system wyborczytypu kombinowanego,należącydo grupy systemÓwproporcjonal. nych,podczasgdy segmentowesystemywyborcze na|eiy badaćkonkretnie pod kątemich efektÓw uzyskiwanych w specyficznychkontekstach,zanim będzie można odpowiedzieć na pytanie doĘczące przyporządkowania. Kwestia oceny systemÓw wyborczych skupia się na typach systemÓw,ktÓrych skutki mozna formułowaćw sposÓb abstrakcyjny,nie odchodzącprzy tym daleko odrueczywistości,ponieważdla typÓw systemÓw wyborczych
r60
6. Systematyka wyborow III...
- inaczej niżd|atypÓw podstawowych- prawdopodobneefekty sąjuz potl. stawowymicechamikonstrukcyjnymi.Elementytechnicznelicząsię o tylc. o ile mają one ważnęznaczeniędla klasyfikacji. Zanim zajmiemy się poszczegÓlnymi typami systemÓw wyborczych. przedstawimy krÓtko na podstawie spersonalizowanegosystemuproporcjonalnegoRepubliki FederalnejNiemiec rozmaiteimplikacjei wyniki ob' przedstawionychzaŁoze .W badaniachArenda Lijpharta (1gg4)w sposÓb matemaĘczny ob|icza się konsekwencje,jakie na|eĘ przypisywac statystycznie reformom systemuwyborczego od roku 1949.Poniewaz wartości granicznezmiennościoddziaĘwania,jakie zostĄ ustalonedla tego samego systemuwyborczego, zostatywskutek reformy przer
6' l . Typologia systemÓw wyborczych
161
PrzykładsystematykisystemÓwwyborczych opartejna elemęntachtech. ile;łnychmożnazna|eżću Vemona Bogdanorai Davida Butlera (1983). ft pr ba klasyfikacji ograniczasię jednak wyłączniedo kilku ęlęmentÓw tsohnicznych.Nie uwzględnionona przykładtypÓw okręgÓw wyborczych. skupiającsię na listach, wymienili jedynie ich formy,nie Ponnc|toautorz.y, pzyporządkowującich pojedynczo'Gdyby tak się stało,zniknęłabyprzejllyiltość.Nowszy przykład klasyfikacji systemÓw wyborczych wedfug tlgmentÓwtechnicmych oferująAndrć Blais i Louis Massicotte(1996). flr|rzucili oni rÓzne podziaĘ wedłu'gĘpÓwpodstawowychi podtypÓw sys. tsmÓw wyborczych, aby zająćsię zrÓznicowaniem systemÓw wyborczych mniej przekazaćwraiv ich poszczegÓlnych aspektach.Udałoim się prz1maj $nie ogromnejliczby systemÓw wyborczych. systematykitypologia W przeciwieristwiedo logiczno-taksonomicznej w sęnsielogicznym.Na poziomie illo roŚci sobie prawa do kompletności pojawia się rÓwnieżpytanie o elemenĘ techniczne. ĘpÓw z pewnością przeprowadza się jednak tylko do momentu,do ktÓrego lÓżnicowanie punktu przydatne widzenia z teorii polityki. Wskazanejest przy ono Jltt w zakresie opisu analizowanych cech. Idzie przy r6żn1Ę się by tym, ffiy się od innych typÓw właściwości o znaczeniswazĘfn o istotne,r6żniące ttymdla skutkÓw systemÓwwyborczych.Typologia systemÓwwyborczych poziomu abstrakcji,musi jednak rÓwnież odnosićsię dłżydo średniego do typÓw empirycznych. 6.1.Ępologia systemÓwwyborczych opracowanietypologii systemÓwwyb orczych,ktÓra sprostanakreślonym to rÓwniez, dla. oczekiwaniom,to trudneprzedsięwzięcie.Wyjaśnia właśnie politologicntych badaniach nad systemamiwy. w doĘchczasowych ozego sysborcąrmi brak takiejnaprawdęwydajnejtypologii.Normalniepodziałlu protcmÓw wyborczychdokonujesią wyrÓzniając,,systemywiększościowe' porcjonalnei mieszane''.PragnękÓtko powtlrzyć, d|aczegoklasyfikacjata jestnieprzydatna.Po pierwsze,nie dokonujesiętu podziałupomiędzyr6Żnyi promi typamisystemÓwwyborczychw obrębiesystemuwiększościowego porcjonalnego,co jest niezbędnedla porÓwnawczej ana|izyskutkÓw stoso. systemÓwwyborczych.Po drugie,tzw.systemymieszane waniaokreślonych jedynie kategorię rezydualną"ktÓra sugeruje, że przyporządkowane tworzą ani do niej rÓżnesystemywyborczenie sąani systemamiwiększościowymi, proporcjonalnymi.W rzęczywistoŚciskutki tych systemÓw są rÓzne, więki proporcjonalne,tzn,wykazująonecharakteralbo bardziejwiększościowe
162
6.1. Typologia systemÓw wyborczych
6. Systematyka wyborow III...
Szościowy, albo bardziej proporcjonalny;z tegopowodu moma ztezyg||(| wac zwąĘliwej kategoriisystemÓwmieszanych. od naszejtypologii wymaga się zatem,by na poziomie ĘpÓw podstawtl wych antytetycn e porządkowałasystemywyborcze orMby na pozlonl|(. typÓw systemÓw wyborczychbyładostatecznieztlżnicowana,tak by mtlz liwe byłouchwycenie istotnie rlżnych celÓw i r6żnicw zakresie skutkow ZgodniezpowyższymnależyrozvtiązaćpięćproblemÓw: - Po pierwsze, rozrilżnienietrzech poziomÓw: poziomu zasadr eprezen|il cji, czy|i typÓw podstawowych,poziomu typÓw systemÓw wyborczycIr i poziomu konkretlrychsystemÓw wyborczych' - Po drugie,|iczba typÓw podstawowych:dualizm czy tr ljpodział. - Po trzecie,rozrlżnianie ĘpÓw systemÓw wyborczych' * P o czw arte,ptzypor ządkowaniep oszcze go|nych systemÓw wyborczyclr do odpowiednichtypÓw systemÓw wyborczych' _ Po piąte,przyporządkowanietypÓw systemÓwwyborczychdo dualisĘcz. nego podziatu natypy podstawowe. Systemy
Systemy
Szara strefa
Rycina 4' Zasady reprezentacji, typysystemÓwwyborczychi konkretne systemywyborcze. W celu graficzrego przedstawienianaszejkoncepcji zwrÓćmy uwagęna rycinę 4, na kt rej wzmiankowanepoziomy przedstawionow formie piramidy. Na najwyżsrympoziomie, na szczy cie dwÓch piramid, znajdują się zasadyreprezentacji_ w zględnieĘpy podstawowe,tj. systemwiększościo wy i proporcjonalny,nanajniższympoziomie,w podstawiepiramid, zloka. lizowano rzeczywiste systemy wyborcze, takie, jakie spotykamy w przeszłościi obecnie.W środkuzrajduje się poziom typÓw systemÓw wyborczych, ktÓrym możnaprzyporządkowywaćposzc zegÓ|nesystemywyborcze, a mianowicie w taki sposÓb, żete Ępy systemÓw wyborczych są albo abstrakcyjne, albo odpowiadajątypom rzeczywistym (iak np. w przypadku systemu względnej większościw okręgachjednomandatowych).Z kotęi
163
lyEtomÓw wyborczych mozna Znowu przyporządkowywaćdo zasad i. Nakładaniesię na siebie piramid w obszarzępodstawy,a takp9wnymstopniuw obszatzęśrodkowym,zwraca uwagę na istnienie ;trefy'', w ktÓrej obrębie decyzja o przyporządkowaniusystemÓw otaz w mniejszym stopniu typÓw systemÓw wyborczych do foprezentacjijest trudniejsza,podobniejak ma to miejsce w przypadktÓry ciężko prrslpotządkowaćw sposÓbjednoznaczny do fy do nocy. ional IDEA (1997)zaproponowała nieldawnotypologięsystemÓw Pozostaje onaprzy trljpodziale typÓw podstawowychi doko. ' podziafu na Systemywiększościowe,proporcjonalnei pÓłproporcjoPoniżejtego poziomu wyrlżnia się dziewięćtypÓw systemÓw wy. . Sąto: większościbezwzględnejw jednomandatowychokręgach wy. (two round system, TRS), większościbezwzględnejz a|temaĘwnymoddawaniemgłosÓw ive vote),
większościwzględnej w jednomandatowychokręgach wybor. (irst-past thepost, FPTP), większościwzględnej w wielomandatowychokręgach wybor(zblockvote,BV), proporcjonalnywedługlist (/lsrPR), izowany systemproporcjonalny (mixedmemberpropor tional,
MMr;,
|Ftem pojedynczego głosu przechodniego (single transferable vote,
gTv),
iego(singlenon-transferable lyotempojedynczegogłosunieprzechodn vote,SNTV), (lubrÓwnoległy)' |yBtemsegmentowy
czteryz wymienionych systemÓw wyborczych przyporządkosię do systemuwiększościowego, kolejne tzy _ do systemupropora pozostatedwa _ do systemÓwpÓĘroporcjonalnych.Poza fakżepodstawowyporządeknie następujezgodnie z an$eĘcnlymizai reprezentacji,w propozycjitej zastrzeżeniabudzi to' że stopieri systerÓżnicowania jest bardzo niejednolity.I tak np. w większościowych względną a mianollch wyborczychwuianĘ z większościąbezwzględnąi łłlłcie alternativevotei systemwiększości względnejw okręgachwielomandltowych, są podnoszone do rangi typÓw systemÓw wyborczych, ktÓrych oddziaĘwaniena relację głosy- mandatyjest rÓwnie nieproporcjonalne,
r64
6' Svstematvka wvborÓw III.
podczas gdy w przypadku systemÓw proporcjonalnychz listami nie następuje z aden da|szypodział,mimo żez uw agina Zr6żnicow anąwi elkośćokręgÓw wyborczych w tych systemachmają miejsce znaczącorÓżne efekty Kryterium listy jest niestetypreferowanew stosunkudo kryterium wielkościokręguwyborczego, chociażto ostatniejest o wiele bardziej wartościowę dla badaniakonsekwencji stosowaniaokreślonegosystemuwyborczego. Ępologia musi sięprzedewszystkimsprawdzićw praktyce.JeżeliChile z systemem dwumandatowych okręgÓw wyborczych oraz lzraę| z proporcjonalnymrozdział'emwszystkich mandatÓww jednym krajowynl okręgu wyborczym zostaną(będąmusiĄ zostać)przypisane do tego samego typu systemuwyborczego' list PR, to obsęrwatornie odniesiewrazenia, żetypologia tajest skuteczna.NiektÓre braki klasyfikacji zaproponowanej w publikacji InternationalIDEA możnaz pewnościąprzypisać,brakowi wiedzy na temat sposobu funkcjonowania danych systemÓw wyborczych.Jezeli jednak RFN, Włochy,Meksyk, Nowa Zelandia,Węgry itd. znajdąsię razem w kategorii spersonalizowanegosystemuproporcjonalnego (MMP)' to wydaje się, ze do czynienia mamy takżez wadami samej typologii. Wadliwe p rzyporządkowaniatypolo giczneczynią wątpliwy. mi wyniki badariporÓwnawczych, w ktÓrych czynnikom insĘtucjonalnym jako zmiennym nieza|eznymprąlpisywanę Są określoneskutki, np. typy systemÓwwyborczych sąwykorzysĘwane do wyjaśnianiarlinego stopnia partycypacjiw wyborach (patrzInternationalIDEA 1997a). Poniżejzajmiemy się opisem typÓw systemÓw wyborczych' bliskich typomrzeczywisĘm bądz nawetz nimi zbieżlnych.Kryteria podziafu to przede wszystkim zmierzającew kierunku zasadrcprezentacjiefekty,jakie wykazuje określonysystem wyborczy w odniesieniudo relacji głosy- mandaty w połączeniuz określonymiaspektamikombinacji elementÓwsystemuwyborczego.Podstawowym zamierzeniemnaszego typologicznegopodziafu przedmiotubadaniaj est uporządkowaniedoświadczefr i zaproponowanie poręcznegosystematycznego zrlżnicowania.Poniższatypologiamoze więc funkcj onowaćj ako raster anatityczny ; tr zęba by ć przy tym j ednak świado. jest o wiele bardziej złozonai znajduje mym, ze historycznarzeczywistość procesie przemian. się w ciągĘch W tym zakresiepodejmujemytakżepr6bę uwzględnianiaistniejącychbądźmożliwych wariacji w obrębietypÓw systemÓwwyborczych sprowadzonychdo dziesięciu. W obrębiezasadyreprezentacji wyborÓw większościowy ch rozrlżnimy najpierw trzy typy: Pierwszy typ to systemwiększościwzględnejw jednomandatowychokręgach wyborczych. Idzie tu o ,,klasyczny system'' większościowy'Jest on
6. l ' Typologia systemÓw wyborczych
165
ltt|lrlwitnyw Wielkiej Brytanii i w wielu krajacho wpływachanglosaskich, !l Knriribach(West-Indies),wielu krajach afrykariskich,w Indiach i Pakisrnie' Iifektdysproporcjitegosystemuwyborczegofaworyzujepartięo najYiększcj liczbie głosÓw Jako warianty tego typu wymiefrmysystemwięk. względnejw okręgachwielomandatowychoraz systemwiększości 3gości w mieszanych,jedno. i wielomandatowychokręgachwyborczych. tYzglęc|nej E hiltorycznegopunktuwidzenia sąto systemypoprzedzającesystemwięktlości względnej w okręgachjednomandatowych.System większości w mieszanych,jedno- i wielomandatowychokręgachwyborczych Trg|ę
r66
6. Systematyka wyborÓw III.'
6.1. Typologia systemÓw wyborczych
r67
a
wyborczych' Tworzy onw zasadziewłasnytyp systemuwyborczego i stlrnowi przykładtego,żedekalog typÓw systemÓw wyborczych mozna łatwtl poszerzyi, podnoszącdo rangi typu poszczegÓlnehistorycznei obecniesttlsowanesystemywyborcze. W obrębiesystemÓw proporcjona|nychwyrlżnimy najpierw takze trzy Ępy. Nie zmieniamy kolejnościwy|iczania: CzularĘ typto systemproporcjonalnyw nierÓwnychpod względemwielkościwielomandatowychokręgachwyborczych' Tu decydującaregułaprojest stosowanaw więlomandatowychokręgachwyborczycll porcjonalności rlinej wielkości.System ten w za|ężności od danejwielkościokręguwyborczegomożeuwidoczrrić wyruźnądysproporcję pomiędzygłosamia mandatami.Ztego powodu Ęp tenjest częstookreślanyrÓwniez mianem ,,niedokładnego',(unrein) systemu proporcjonalnego.Jako empirycnte przykładydla tego Ępu możnaprzywołaćHiszpanię i Portugalięl' Wewnętrzne zrÓżnicowaniemożenastępowaćwedfugśrednich i dużychwielkościokrę. gÓw wyborczych. Wartośćśredniąwielkościokręgu wyborczego danego systemu na|eĘ tu traktowaćjako znak wyrlżniający. Piąty typ to dokładny(rein) systemproporcjonalny.Idzie tu o systemy jedynie ekstremalnieniskie progi wyborczenie zawierającebądźzawierające naturalnelub ustawowei dążącedo maksymalniewiemej proporcji głosymandaĘ.Dla dokładnegosystemuproporcjonalnegoĘpowe są:po pierwsze,jeden obejmującycaĘ kraj okręg wyborczy |ub,po drugie,wielostopniowa proceduraobsadzaniamandatÓw, przy cTym druga lub trzęcia tura podziatu mandatÓw w okręgach wyższegopoziomu stanowi prÓbę kompensacji dysproporcjipowstĄch w wielomandatowychokręgachwyborczych pierwszegopoziomu. PrrylkJadarrtinarodowych okręgÓw wyb orczych, czy|i obejmującychcałykraj,sąIzrae|i Holandia, gdzie ponadtonie stosuje się znaczącychprogÓw ustawowych' SzÓsty typ to systemproporcjonalnyz progiemustawowymna poziomie krajowym. Systemten wykluczamałe partie,ktÓre nie osiągnęĘpoziomu progu ustawowego'a następnierozdzie|amiejsca w parlamencieproporcjonalnie wśrÓdzwycięskich partii.Przykadami będątu Republika Federalna Niemiec (jednomandatoweokręgi wyborcze plus krajowe łączneobliczanie głosÓwplus prÓg ustawowy) oraz Szwecja (dwa poziomy wielomandatowychokręgÓw wyborczych plus prÓg ustawowy).
I RÓwnież Polska jest dobrym przykładem stosowania tego systemu (v,ybory do Sejmu) _ przyp. red. wyd. polskiego.
typÓw systemÓwwyborczych PodczasporÓwnaniatychpierwszychsześciu jako kryteriumklasyfikacji: jak okręgi wyborcze istotrre są Eożnazauważyć, = oba pierwsze typy opierająsię na jednomandatowychokręgachwyborczych,rÓzniąsięjednak pod względemdecydującejreguĘ (co z kolei w rÓżnysposÓb wpĘwa na strukturędanegosystemupartyjnego). okręgiwy- CechąwspÓlnąkolejnychdwÓch typÓw sąwielomandatowe borcze;rlznica doĘcry wielkościoklęgu (małevs średnie/duże). _ ostatnie dwa typy sądo siebie podobnew odniesieniudo celu' j akim j est minimalizow anięznaczeniaokręguwyb orczęgodla relacji głosy- mandaty; zniąsię one sposobemosiąganiatego celu: jeden typ eliminuje wpływokręgÓw wyborczych poprzez podziat mandatÓww jednym okręgu wyborczymna poziomie krajowym;drugi typ zastępuje(RFN) bądźlzupełnia(Szwecja)naturalnyprÓg w okręgachwyborczych poprzezpr6g , ustawowy,odnoszącysię do całegokraju, ktÓry mÓgłby mieć działanie decydujące,gdy idzie o mozliwy mechanicznydysproporcjonalnyefekt, ale w praktyce tak nie jest z racji psychologicznegooddziaĘwania na wyborcę samęgofaktu istrrieniaprogu. Z tegopowodu możnapowi edzieć,że- z wyjąkiem pierwszych dwÓch typÓw- okręgwyborczy (tzn. jegoformat,funkcjabądźrodzaj substyrucji) jcst podstawowymkryterium podziafu dla dotychczas sklasyfikowanych typÓw. Jak wiadomo,waznymkryteriumuzyteczności Ępologii jestto, żemoż(patrzNohrzeczywistości liwie dokładnieodnosi się ona do empirycznej le. wyborczych typologiasystemÓw len 1994:49lnn). Sześcioczęściowa piejklasyfikujehistoryczrrie znanesystemyniz powszechniestosowanytrÓjpodziałsystemÓwwyborczych wyrozniającyj akotypy podstawowesystemy: proporcjonalnei mięszane'Jednakżetrzeci typ w obrębie większościowe, jest kategoriąrezydualnąchociaz - jeżeli po. systemÓwwiększościowych minąćsystemokręgÓw dwumandatowych- mimo zastosowaniadecydującej reguĘ systemuproporcjonalnegobez wąĘieniana|eżyon do systemÓw większościowych.Jeśliidzie o typ systemuproporcjonalnegoz progami ustawowymi,to prÓg ustawowy zdaje się być wprawdzie waznym czynni kiem w zakresie politycznych oddziaĘwa systemuwyborczego,nie stanowijednak wystarczającegokryteriumdla typologii, poniewazprogi usta. wowe zawierająbardzo rÓżne systemy wyborcze, a za jego pomocą nie mozna dokonać wystarczającego zr lżnicowania pomiędzy empirycznie występującymi systemamiproporcjonalnymi. Na podstawieĘchrozutazarido konstrukcjinaszejtypologii dodamyjeszcze kolejne kryteria rÓznicujące,w szczegllnościzaśte elementytechnicz-
168
6' Systematyka wyborćw Il l '''
ne, ktÓre mają wpływ nie tylko na relację głosy- mandaĘ, Iecz takżena relację między wyborcami a r eprezentantami.Postulat empirycznejblisko ścioraz zwiększenie liczby cech rlżnicujących pomogąnam w dalszym rÓznicowaniu typÓw systemÓw wyborczych' W odniesieniudo systemÓw większościowych mozemy rozr1żnićkolejne dwa typy: Po pierwsze,Systemwiększościowyz reprezentacją mniejszościw wielojest tu system mandatowychokręgachwyb orczych.Klasycznym przykładem głosowania ograniczonego,w ktÓrym wyborca w wielomandatowychokręgachwyborczychma do dyspozycji więcej niżjeden głos,ale mniej niż wynosi liczba wybieranychreprezentantÓwZ historycmegopunktu widzenia jest to systemwyborczy stanowiącyprzejścieod systemuwiększościowego do systemuproporcjonalnego,częstoniewłaściwie pojmowanyz tegopowodu,iz sądzisię żejuż stosowanajest w nim zasadasystemuproporcjonalnego.Zagwarantowana zostajetu jednak Ęlko reprezentacja mniejszości. Wariantemtegosystemuj est singl e non-transfer abl e vole (SNTV), w ktÓrym wyborcaw wielomandatowychokręgachwyborcnJchdysponujeĘlko jednymgłosem.W latach40. XX w. Japoniadokonałaprzejściaod systemu większościowego z głosowaniemograniczonymdo systemuSNTV. W roku |946każdywyborca posiadałdwa głosyw okręgachod czterechdo dziesięciumandatlw,trzy głosyw okręgacho jedenastumandatachlub więcej. Wraz z reformą z roku 7947 wprowadzonojednolicie czteromandatowę okręgiwyborcze,wybotcy zaśoddanodo dyspozycji tylko jeden głos. WzajemneporÓwnywanie Ępu podstawowegoi wariantuma ttt szczęg6Ineznaczenie,ponieważmamy przed sobą jeden z tych przypadkÓw, w ktÓrych widoczrajest stopniowazmianazasady reprezentacji,jak opisuje to Lijphart (|994:40): ,,Im bardziej ograniczonajestliczba głosÓwposiadanychprzezwyborcę i im więcej mandatÓwjest rozdzielanychw okręgu, tym bardziej LY (limited vote system)ma tendencjędo odchylania się od systemuwiększościwzględneji Ęm bardziej upodabniasię do PR (prop ortional representation)". Po drugie, system większościowyz proporcjonalnąlistą dodatkową. W przypadkutegosystemuwiększa część mandatÓwjest rozdzielanaw jednomandatowychokręgachwyborczych;osobnozaśbądź rÓwnieżwspÓlnie z tymi mandatamiponadto rozdzie|anajest określonaliczba mandatÓw dodatkowychpoprzezlisty partyjnei wedfugdecydującejreguĘ proporcjonalności.Systemmoze mieć rÓzne funkcje'np. przyTlawaćpartiomopozycyj. nym lub mniejszościom (przedewszystkimw systeokreślonąreprezentację machpartyjnych z partiąhegemoniczn{bądźw takim stopniuprzeciw działać efektom okrQgujednomandatowegow odniesieniu do nieza|eżności repre-
6,1. Typologia systemÓw wyborczych
169
tontantÓwze swojejpartii,w jakim partiesą wzmacnianeprzez tworzenie dodatkowychlist partyjnych.TenĘp systemuwyborczęgorÓwniez powodu. żew |iteraturzenie istrriejejednolitaterminoJonieporozumienia,zvvłaszcza jeżeliuwzględni|ogia'Przeciwnie:sprawastajesięcałkowiciezagmatwana, y, żLe w je.zykuangielskimnajbardziejodpowiednitermin,ądditionalmembersystem(AMS), jest stosowanydo określarria spersonalizowanego systemu propoĘonalnego(patrzNohlen, w: Rose 2000).odnosi się on tu jednak do lystemu wyborczego,w ktÓrym poprzezdodanieniewielkiej liczby w stolUŃu do łącmejliczby mandatÓw propoĘonalnie do wszystkich lub tylko do przy dzie|onychpartiom mniejszościowymmandatÓw cel reprezentacj i nie zostajepoważnienaruszony'Propozycja re|ystemuwiększościowego formy dla Wielkiej Brytanii, opracowanaprzez komisję Jenkinsaw 1998r. I przewidująca | 510Yo mandatÓwproporcjonalnych,jest dobrym przykJademtegotypu systęmuwyborczego. Wariantęmsystemuwiększościowego z listą dodatkowąmożnaokreślić podzielony na segmentysystem wyborczy, ktÓrym plźniej zajmiemy się w sposÓb bardziej szczegilłowy'Ciekawe jest tu jednak to, ze fiakw przypadkusystemuwiększościowego z głosowaniem ograniczonym)stopieridysproporcjisystemuwyborczegomożnaponownie stopnioworedukowaćpoptzez zwiększenie |iczby mandatÓw dodatkowych w stosunku do mandatÓw rozdanychw jednomandatowychokręgachw taki sposÓb, żepowstaje pytanie,czy system na|eżyprzyporządkowaćdo systemÓw większościowych czy proporcjonalnych. W odniesieniu do systemuproporcjonalnegomożemy,musimy wtęaz, rcnilżnićko|ejne typy' W gruncie rzeczy otwieramy poniżej,,czamąs|
170
6' SysternaĘka wyborÓw III.',
Te typy SystemÓw wyborczych mają Swe żr6dłow poszukiwaniu,,poll1 i proporcjonalnego''. Poszukiwanieto rttz czeniasystemuwiększościowego gdy pocze]osię wtedy, w żnychkrajach europejskichwprowadzonoprtl porcjonalnysystemwyborczy.Połączenieto w najprostszejformiezawiera|t' sięw utrzymaniudotychczasowegooddawaniagłosÓwna kandydatÓww jetl nomandatowychokręgachwyborczych,sumowaniugłosÓww całymkra.;rr. rozdzielaniumandatÓw dla partii wg regułyproporcjonalności, a następnic przydzie|artiumandatÓwtym kandydatomposzczegÓ|nychpartii,|
6'1. Ępologia
systemÓw wyborczych
17'l
kombinowanychsystemÓwwyborczych,przy czym ponownie lłerirrntami się lub proporcjonalny, tzn. o to, Fn'|nwia pytanieo systemwiększościowy systemÓwwiększościowych 3EykoInbinowanesystemywyborczen a7eżądo Bly proporcjonalnych,czy tez znajdują się w tzw. szarejstrefie i sązb|izone & jcclnej lub drugiej zasady reprezentacji.Typowe dla kombinowanych lyr|omÓw wyborczych jest łączenieokręgÓw jednomandatowych,a tym lBmym decydującejzasadywiększościi (krajowych)mandatÓwwedfuglist. okręgi wyborczerÓznią się od tych proporcjonalnychsysJgdnomandatowe tsmtlwwyborczych,w ktÓrych na więcej niz jednym poziomie okręguwyborczegoistniejąrÓżnetypy wielomandatowychokręgÓwwyborczychi stale jest zasadasystemuproporcjonalnego. Itonowana W ramachkombinowanychsystemÓw wyborczych rozr6żniamy.. Po pierwsze,spersonalizowanysystemproporcjonalny.Ten systemwyborczy łączy obsadzanieokreślonejliczby mandatÓw (bezpośrednich) i obsadzaniemandatÓwwedługzasadywiękł okęgachjednomandatowych |fościz zasadąreprezentacjisystemuproporcjonalnego.U dział.procentotry w liczbie mandat w kaitdejpartii za|ezy(pominąwszyewentualne''man''drtynadwyzkowe'')wytącznieod proporcjonalnegoudziafuprocentowego ? uzyskanych głosachna poziomie krajowym. Liczba mandatÓw uzyskatt}chw okręgujednomandatowymjest kazdej partii odliczana od przysłuprocentowegoudziatuw obJującegojej wedfugzasadyproporcjonalności |ldzanych mandatachQeże|ipartiauzyskawięcejmandatÓwbezpośrednich n|żjej proporcjonalnieprzysfuguje,powstajątzw. mandatynadwyżkowe, Proporcjonalność pomiędzygłosami hÓre mogązostaćskompensowane). jest po mandatami bardzo wysoka, nawet wyeliminowaniu tych maI |ychpartii, kt6re zewzględuna istnienieproguustawowegonie sąuwzględniane przy podziale mandatÓw. Przykładami spersonalizowanychsystemÓw proporcjonalnychz krajowym okręgiemwyborczym i progiem ustawowym są RFN i Nowa Ze|andia. Wariant spersonalizowanegosystemu proporcjonalnegopowstaje poptzezutrzymanie podziaŁuokręgÓw wyborczych na okręgiwielomandatowe,tak żeokręgijednomandatowesątworzonew obrębieistniejącychokręgÓw wielomandatowych.Tego rodzaju w Wenezueli(l989) i Boliwii (1998)'Efekt dysroformęprzeprowadzono proporcjisystemuproporcjonalnegow okręgachwielomandatowychzoa|ajejeszcze wzmocniony przez persona|izacjęwyborÓw w okręgach jodnomandatowych. mać więcej miejsc w parlamencie, niżprzypadatoby jej wedfug proporcjonalnego podziafu''. Na tomatproblemu nazwanych tak pÓźniej mandatÓw nadwyżkowych (pahz glosariusz) dodał: ',oma. c?,ato zabvrzenie proporcj onalności''.
172
6. I. Typologia systemow wyborczych
6, Systematyka wyborÓw III...
Po drugie,kompensacyjnysystęmproporcjonalny.W przypadkutc1lr' Systemuna pierwszym poziomie ob|iczania głosÓw rozdzielona zostll;r' określonaliczba mandatÓw w okręgachjednomandatowychwedługregtr|1 większości'Na drugim (lub trzecim poziomie) obIiczaniagłosÓw wynil
r73
*lrlrr|ii w podrozdz'8.7).Poniewaz systemten - rÓwniez z powodu swej wypadkÓw stosowanyjest w mĄch okręgach *żonrlści_ w większości Ęborczych, efekt dysproporcjimoze być rÓwniez duży.Z regułyjednak }le:zrrnie okęgÓw wyborczych o parzystej i nieparzystej|iczbtę mandaorttz przechodniepojedynczegłosy mają działanieprzeciwne' Powyzsze rozwazaniatw otząwięc Ępologię systemÓwwyborczychobejFqiącą,tączniedziesięćtypÓq z ktÓrych połowęmozna przyporządkować a połowędo zasadyre& zasaclyreprezentacjisystemuwiększościowego, proporcjonalnego: systemu ftizentacji t|bota 17, TypologiasystemÓwwyborczych |YĘkszościowesystemy wyborcze
Proporcjonalnesystemy wyborcze
-
wzg|ędnej .ystemwiększości w okręgachjednomandatowych
systemproporcjona|ny w okręgach wielomandatowych
-
bezwzg|ędnej .ystemwiększości w okręgachjednomandatowych
kompensacyjny system proporcjonalny z progiem ustawowym
-
lystemwiększościowy mniejszości z reprezentacją (m.in.SNTV)
; Bystemwiększościowy w małych okręgachwyborczych . systemWiększościowy |istądodatkową z proporcjonaIną (łącznie z systememwyborczym podzielonymna segmenty)
spersonalizowanysystem proporcjonalny z progiem ustawowym pojedynczygłospzechodni (STV) dokładny systemproporcjonaIny
Zavważmyrazjeszcze,żezadnegozistrriejącychbądźmoż|ivtychdostworzeniasystemÓwwyborczychw żadnymrazie nie możnabezbliższegojego zbadaniaprz1porządkowaćdo wymienionych typÓw. Zawszę na|eĄ sprawdzić,czy idzie o warianĘ dziesięciutypÓw systemÓwwyborczychczy o Samodzielnetypy.Na przykJadsystemwyborczy z dwumandatowymiokręami wyborcąrmij esttakim samodzielnymĘpem. Jego opis i charakterysĘka jego skutkÓw jest widoczna właśnie po oddzieleniugo od przedstawionych typÓw. Zajmijmy się teraz porÓwnaniem skutkÓw stosowania rlznych typÓw systemÓwwyborczych,przy czym podczaskolejnych czterechprÓb skupimy się kazdorazowona czymśinnym ipołączymy to z postawieniemkonkretnych pytari' Najpierw przeanalizujemy pod kątem proporcjonalności
174
6. Systematyka wyborÓw III..
osiąganychwynikÓw wszystkie obowiązującedo określonego momenllI historycznego(począteklat 90. XX w.) w zachodnichkrajachuprzemysł() wionych systemy wyborczę,a więc dokonamy ich analizy pod względerlr j ednej tylko zmiennej za|eżnej,ktÓrą j ednakow oz możnatączyćz dwolrllt przypisywanymi systemomwyborczym funkcjami: reprezentacjii koncentracji.Następnieprzeanalizujemytrzy typy systemÓwpropoĘonalnych pot| kątemich pięciu specyficznych oddziaĘwari,ktÓre mają wptyw na istotnr: wymiary relacji między systememwyborczym a systemempartyjnym.Ponadto zajmiemy się b|iżej wyłącznie typami kombinowanych systemÓw wyborczych i w sposÓb porÓwnawczy wyjaśnimyzagadnienieprzyporządkowania do typÓw podstawowych.Na potrzeby tego porÓwnania skupimy się ponowniena większej |iczbię aspektÓw i przeana|irujemysześćzawartych w naszejtypologii typÓw pod kątemspehriania czterechwymogÓw:reprezentacji,koncentracji,paĘcypacji i prostoty.W ostatnimpodrozdzialc przeprowadzimy w ko cu binarne porÓwnanie pomiędzy względnym systemem większościowym a spersonalizowanymsystememproporcjonalnym. 6.2. TYpy systemriwwyb orczych a proporcj onalność Nasze pierwszeporÓwnaniejest rÓwnocześnie pierwszymsprawdzianem uĘtecznościstworzonejwłaśnie typologii, co zostałoopartena przypisywanychzasadomreprezentacjiefektach,a tym samymnię możnaw jejprzypadku mÓwić o elementachtechnicmych ani mierzaĘch konsekwencjach stosowaniasystemÓw wyborczych jako podstawach.To ostatnierozgraniczeniezasfugujena szczegÓ|nąuwagę'byłobyprzecieżpozbawionesęnsu' by typy systemÓw wyborczych, definiowanei klasyfikowane zpunktu widzeniaosiąganegostopniaproporcjonalności(przypomnijmysobie propozycję Giovanniego Sartoriego,by systemywyborcze porządkowaćwedług odległości do hipotetycznegopunktuzerowegono-ffictw continuum,patrz ,łYżej,rozdz'S),kontrolowaćwedtugtakiejsamejmiary'Należącedo wspÓlnego typu empĘczne systemywyborcze porÓwnujemy w odniesieniudo stopniaproporcjonalności wynikÓw wyborÓw wzajemnieorazz takimi,ktÓre sąprzyporządkowanedo innych typÓw. W ten sposÓb mozna zobaczyć,jak bardzo spÓjne są typy systemÓw wyborczych w ptzyporządkowywanych im empirycmych systemachwyborczychw odniesieniudo przypisywanych im efektÓw oraz w jakim stopniu typy rÓżmiąsięmiędzy sobą w zakresię rzecrywistych skutkÓw bez uwzględnianiaspecyficznych czynnikÓw kontekstowych.Kryterium proporcjonalnościj est właściwezasadzięsystemu proporcjonalnego.Jego zastosowanienie jest tu związanez żadnąoceną.
6.2 Typy systemÓw wyborczych a proporcjonalność
r75
jcdynie o empirycznesprawdzenieefektu dysproporcjisystemÓw na podstawiekonkretnychwynikÓw wyborÓw; w tym celu posię najpierwwskaźnikięmproporcjonalności, w formie,w jakiej on opracowanyprzezThomasaT. Mackiegoi fuchardaRose'a(1991). ljąc się na tych danych,możnaustalićpewnąodpowiedniość pomięlześciomapierwotnymi typami (a więc przy włączeniutypu systemu ionalnegoz progiemustawowym),ktÓrym przypisanokonkretnesyswyborcze,a danymi stopniamiproporcjonalności, dzięki czemu potypologia,zorientowana na zasadyreprezentacji systemÓw wyboruzyska empirycznepotwierdzenie(por.tabela 18). W grupie o ograniczonejproporcjonalności(< 90) odnajdziemy sześć ktÓre za|iczanesądo systemÓwwiększościowych 6lmiu prz5rpadkÓw, (typ proporcjonalności (91-94) pięć,zośmiuprzy2 i g);w grupieo średniej ' odpowiadaĘpowi 4 (,,niedokładny systemproporcjonalny''); w gruo wysokiej proporcjonalności(95-100) odnajdziemy cztery z ośmiu reprezenfującychtypy 5 i 6. Znamienne jest,że dwa przypadki typu 6 (Niemcy i Szwecja) znajdują na trzecim lub czwartym miejscu listy. okazuje się tu, żesensownejest nicowaniewedtugprogÓw naturalnychi ustawowych,tak żepostępuje. 8łusmie,zachowując cechę,,prÓg ustawowy''przy rozr lżnianiupomię. rÓżnymi kombinowanymisystemamiwyborczymi. Korelacja między typami systemÓw wyborczych i stopniemproporcjoi nie jestjednak dokładna'WciĘprzecież podkreślamy, że zmiennę towe mają wpływ na ten związek, a także- jeszcze bardziej - na systemupartyjnego.Wszak rlżznicęmiędzy oczekiwanąa rzecTy. dysproporcjądają powÓd do tego, by stawiaćpytanie o dodatkowe, Łtotnedla oddziaĘwaniaelementytechniczne,ktÓrych nie mozra byłoująć T typologii, o mechanicznei psychologiczneoddziaĘwania systemÓw ttłyborczych,ktÓrych wzajemne relacje rÓwnież ulegają zrnianom,oraz ! czynniki kontekstowe,mającewpływna stopiefrproporcjonalności głolÓw i mandatÓw.RÓznice majązatemznaczenieheurystyczne. Nasza Ępologia jest zatemużytecmawtaki sposÓb, żebiorącjąza punkt wyjścia,dokonujemyprÓby określeniaĘch c4mnikÓw, ktÓre mogą wyja. lniać specyficzne zmiany w korelacji. Takie cąmniki to: Po pierwsze,samakonstrukcjasystemuwyb orczego,gdynp.-jak w przypadkusystemÓwwyborczych w małychokręgach- występująrazemokręji o parzystej(f hb Ą i nieparzystej(3 lub 5) |iczbie mandatÓw.Taki sysbm niekonieczniemusi wykazywać duzy stopiet'rdysproporcji,poniewaz rfekty wynikającez wielkościokręgÓw kompensująsię wzajemnie.Jakjuż
Efr *ae e = e B = = oo
ąi Et '{:
E$ ąE :=E " E i ]"=a =
=
=E
Egi , Ha ;
? ===H=i: : ą \ :i ? f a:
\
} h h si b } h h 5 t, B; ś 6 i s
==
lio
EE sE qŁ
(O- O-
tc,
śf
c{
-_ ś
(')-
(O-
(O-
to
|o
C\l
Y.
ro (f)
x N
.9 N
o itt
c N
o co- ro- o)ee(O lr ) ś( f)
o
Ś| |ś)
t o śr \ t
(f,śN śt
o-
= '* (v
r:
ś
rtN
I
o
3 o E c
ś @
QQ O)
c{ O)
Q) O)
c{ O)
o) tO
o) @
c{ O)
F. O)
(' O)
|.O)
{o O)
|f) o)
N l'*
*E co .Ng
N O)
aEo
ro
lo
.{-
y
ś
|o( o( o( ośc{lo( o( o(f)\t o) o) o) o) o) o, o) o) o) o) o) o) r
o) o)
f
o) o)
o) o)
o) o)
=
oct '0 (s o Y
ts
E
r (ol o x t < f - | . *o ) f i, ś o)o) o ) r \ o ) o ) o ) o ) @ @
J: :.N
dB @p *.:
I.L
(o
E.g. g. 9 Ę gs E E $ f
_ P$ Ę
o) o)
9'
EĘgs #sE#ies śĘcf
J
dI 3 F
o t
'g
fi
Y
= = * 6
Ę6 -aL
g ą
o t
N
F*
o
;.P
Ę 6 -cL
l<
(f)"
N r oc o ś\ f śI - c ! @ N
\o
*E
.ENtu tr clo
6
'0
(t \o o
L
F
()-
-=
i
o 'g ż. P
o
(!
ś o
#(,
śt o @o)lor f(o(oo)lolr j
Ub
:
J
lE
o
E
::.i ą
.N
g
a
!ug
:= .9
-o N
.E
ia a a ; s
(/)
!=i=
!ug 3. E 8-E
o oo
E'A [9* :gB -
frP* = :96
E (E o-
(E
=F
.E ;
E'B
.o o c
;
N
łu 9
'E=
=
3
6 a
;
BFs se
łu9
E
a
d
(o
(f)- N- (ON (oo o c o F - ( o N - Ó r{!t to
8. 9
E (U
3F
E:S
fr!,s .9ff =
o
e
'E ,t
O
E:$
o '6
r77
6.2 Typy systemÓw wyborczych a proporcjonalność
6' Systematyka wyborÓw III..
$|ś(9 o) o, o) o)
o) o)
.E
(' toloś o) o) o) o) o) o)
-(U
o) o)
(o(\ ś o) o) o) o) r
Eb b o)
'6 f{ '9 i: NF !.ra -oy Ń ' ;. :f
o) o) F
t r :) d(/)
6 o t' 6t = 9
i'o
p
śsB;fiEFfiqśśg EE ^ s' F
i8 o
EX
>v >tE AE'
x .N
178
6. Systematyka wyborow I I1...
6.3. Typy systemÓw proporcjonalnych
Tabe|a19. Typy systemÓwWyborczycha dysproporcje'Wartości Wskazn| kÓw wg Raego' Ga||agherai Loosemore'a-Hanby,ego w wyborachw oKrrl sie 1979-1989 Kraj
Typ systemu wyborczegoa
Holandia
dokładny SP
0,4
1A
2,7
Niemcy
spersonalizowany SP
0,5
1,0
1,4
Dania
SP w małych,średnich idużych WOW z miejscami kompensującymi
0 ,6
1,8
3,4
Izrael
dokładnySP
0,6
3,3
Włochy
S P wW O W
0,7
Austria
SP w średnich i duzychWoW
0,8
2,7 't,5
Szwecja
SP w średnich WoW
0,8
Rae Gallagher Loosemoro-Hanby
4,8 2,3 2,9
Szwajcaria SP w WOW (z 5 JOW)
0,8
3,5
6,8
Finlandia
SP w średnich i duzychWoW
1,3
3,3
6,5
Belgia
SP w małych,średnich iduzychWOW
1,1
3,9
8,2
1,4
3,3
4,7
4,3
6,6
4,2
5,8
Hiszpania
1,6 SP w WOW i dodatk.lista krajowa 2,0 SP w WOW (z 2 JOW) 2,2
Japonia
SNTV w 4-mandatowychOW
2,3
Kanada
w z. SW wJ O W
Australia
bezwz.SWwJOW
lrlandia STV w małychWoW Portugalia SP w średnich idużychWoW Grecja
9,7
15,4 8,3
5,8
5,7 't3,0
16,0
5,9
9,4
13,2
Francja
bezotz.SWwJOW
5,9
14,3
19,6
Wielka Brytania
w z. S W wJ O W
7,0
16,6
20,0
Nowa Zelandia
w z. S W wJ O W
9,2
14,0
17,1
2,5
5,9
8,5
Wartość średnia o W momencie zbierania danych. it,Ódło Ga||agher l991: 46, uzupe,łnione.
a konselo,vencjepoliĘczne
1',79
y wyżej,trÓj- i pięciomandatowęokręgi wyborcze faworyzują o największej |iczbie głosÓw, podczas gdy okręgi dwu- i czteroman-
(czynnik ten wyjaśniam.in. pofaworyzująnajwiększąmniejszość Irlandiina powyzszejliście). clrugie,strukturasystemupartyjnego,w szczegÓlnościstopie rozproSystemydwupartyjnei wielopar|yjnewpĘwają w rÓżny SposÓbna proporcjonalności systemÓwwyborczych (patrzpodrozdz.9.2.3). geografia wyborcza, tzn.regionalnero zmieszczenieelektoraPo trzecie, wedługpreferencjipolitycznych (względnierÓwnomiernerozłozenielub
vierdze"). Po czwarte,zmiennakombinacjawszystkichtychc4mnikÓw Rozważa-
relacji głosy- mandaty. |erazjeszcze podkreślaj ą wie|oprryczynowość Przy zastosowaniuinnych oparĘch na wskaźnikachmetod wyniki dot. podstawowych(systemwiększościowyi proporcjonalny)są po. RÓżnice pojawiają się jednak w rankingu krajÓq gdy obserwujetypy systemÓwwyborczych.Tabela l9 podajestopie proporcjonalci systemÓw wyborczych d|a 20 krajÓw przy zastosowaniumetody wg Raego,Loosęmore'a-Hanby'egoi Gallagheradla wyprzeprowadzonychw latach 1979_1989'Na przykładspersonalisystemproporcjonalnyRepubliki FederalnejNiemiec w zakresie ilopnia proporcjonalnościosiągniętychwynikÓw przewyższadokładny |ystemproporcjonalnyHolandii i Izraela,gdy zastosujemywskaźnikGalhghera lub Loosemore'a-Hanby'ego. 6.3. Ępy systemÓw proporcjonalnych a konsekwencje poliĘczne
AnallizyefektÓw rÓżnychtypÓw systemÓwwyborczych nie moznaoczyJezeli we. wiścieograniczaćdo wartościwskaźnikÓwproporcjonalności. typÓw systemÓw wyborźmiemypod uwagęwłaśnieznaczącązmienność (wartości czych w grupie systemÓw o wysokim stopniuproporcjonalności wskaźnikÓw92-l00), a więc ogÓlnie systemÓwproporcjonalnych,to funkcje danych systemÓw wyborczych i ich polityczne konsekwencjenależy ptzeana|izowaćgruntownietalrżeze względu na kwestie inne niz proporwynikÓw wyborÓw nie zawiera w sobie bo. Proporcjonalność ojonalność. wiem ani wszystkich waznychefęktÓw systemÓwwyborczych, ani nie jest ich wskaźnikiem.Tej b|iższejanalriziestuzy naszedrugieporÓwnanie.Aby uwidocznić rlznice w oddziĄwaniu typÓw systemÓw wyborczych w za. kresiesystemuproporcjonalnego,posfużymysię pięciomakonkretniemierzalnymi funkcjami,jakie mogą spełniaćsystemywyborcze:
180 _ _ _
6' Systematyka wyborÓw III...
wykluczanie małychpartii, korzyścidla dużychpartii, korzyścidla największejpa li, efekt koncentracjiw odniesieniudo systemupartyjnego, efekt tw orzeniawiększości' W tym ce{ukażdorazowowybierzemy dwa kraje, reprezentaĘwned|lt systemÓw proporcjonalnych w rozrlznianiu dokładnegosystemuprop()l cjonalnego,systemuproporcjonalnego w zmiennychśrednich i dużychokr\. gach wyborczych oraz systemuproporcjonalnegoz progiem ustawowynr (spersonalizowanysystem proporcjonalny- Niemcy i system proporcJo nalny w okręgachwyborczych z proporcjonalnąlistą krajową każdoraz
6.4.Kombinowanesystemywyborcze.Struktura i efekty
181
20. Funkcjei konsekwencjetrzech typÓw systemÓwproporcjonalw sześciukrajach 4
5
Typy systemÓw wyborczych
Wyk|uczanie KoŻyści Kozyści d|a Efekt Efekt malych partii dla największej koncentracji twozenia dużych partii w odniesieniuWiększości partii do systemu partyjnego
lfrl -l{lnpania
nie
nie
dokładnvsP
nie
nie
nie
nie
nie
dokładnysP
takb
takb
tak
takb
tak
sPW okręgach wyborczych
tak
nie
lwecja
. nle
SP w okręgach wyborczych Spersonalizowany SP z kĘowym Progiem usErwowym SP w okręgach wyborczych i z krajowym progrem ustawowym
I tnaczenie systemu wyborczegojako ptzycrynaprzedstawionych efektÓw stale spada (od 1 do 5). jest funkcjąi rÓwnocześniekonsekwencją',systemuwyborczego'' (z pro. WlkluczaniemĄchpartii b W przypadku Hiszpanii ogÓlne tendencje oddziatywania lub ustawowymi). naturalnymi ;rmi .yrtomu wyborczego, identyczre jak dla Portugalii, są przełamywaneprzez partie regionalne. Pardl te, choÓ małe,nie sąani wykluczaneplzezsystem wyborczy (l), ani nie ponosząstrat (2). Efekt |Fncentrac;i systemu wyborczego na system partyjny ogranicza się do małych partii ogÓlnohiszprfiskich.
6.4. Kombinowane systemy wyborcze. Struktura i efekĘ I eże|iteraz d|anaszegotrzeciegoporÓwnania wybierzemy j eszcze mniejBzywycinek, a konsekwencjekombinowanychsystemÓwwyborczychrozlważrymy, uwzględniając r wnieżLprzyporządkowanietych ĘpÓw systemÓw ordynacji większościoweji proporcjonalnej,to rÓwnieżtu aspektytechdo niczne nie będąbez znaczenia.Przeciwnie:podczas gdy w prrypadku klasyczrych systemÓw wyborczych właściwieautomatyczniekojarzymy elementytechnicznez danymi określeniami(np. w przypadku systemuwiększościwzględnej w jednomandatowychokręgach wyborczych regułę
L8f
6.4.Kombinowane systemywyborcze.Struktura i efekty
6' Systematyka wyborÓw III'..
decydowaniai typ okręguwyborczego),to w przypadkukombinowalll,. lr systemÓwwyborczychsprawaprzedstawiasięinaczej,wkażdymrazięw r,rI niesięniu do szczegołowtechnicznych,od ktÓrych wiele za|eży. Pierwsza zmiana wynika z Liczbyj ednomandatowychokręgÓw wy lltll czych w stosunkudo łącznejliczby obsadzanychmiejsc w parlamencrr. Wprzypadku kompensującychlub podzielonychna segmentysystenlilrr wyborczych relacja ta możewpływaćna stopieriproporcjonalnoś ci mi ętIz r głosamia miejscamiw parlamencie,także od tegomoze ewentualniezir|.. żeć kl asyfikacja i przyp orządkowanie takiego systemu.Mniej znaczący .lclit stosunekliczbowy mandatÓww jednomandatowychokręgachi mandatrlw' z list w przypadku systemuproporcjonalnego;jednak przecieżw Niclrr częchi w Nowej Ze|andii50Yomandatlwjest obsadzanabezpośrednio w jcrl nomandatowychokręgach,w Wenezueli i Boliwii nawet powyżej 50,|i, RÓwnięż w podzielonych na segmenĘ systemachwyborczych okazjonal nie mandatybezpośrednie przewyizszają liczbę mandat6wz list (np.w Mek' syku),częstodochodzijednakdo rÓwnego podziafu(por.tabe|a2l). W nic. licznych kompensującychsystemachwyborczych mandatybezpośrednie sil w jednoznaczny sposÓb faworyzowane,we Włoszech stancrwiąone trzy czw artęmandatÓwparlamentarnych.Im większy udziałmandatÓwbezpclśrednichw podzielonychna segmentylub kompensującychsystemachwyborczych, tyrn trudniejszestaje się przyporządkowaniedo systemuwiększościowegolub proporcjonalnego.W przypadku Włoch na przyl<ł'ad, powszechnabyłaopinia, żenowy system wyborczy z roku 1993 z uwagi na wysoką liczbę mandatÓw w okręgachjednomandatowychjest systemem większościowym'Systemwyborczy naIeiryrozpatrywaćjako całość, tak by widocma byłaspecyficzna kombinacjaokręgÓw jednomandatowychz innymi elementamisystemuwyborczego3.Dopiero gdy w praktyce uzyskano we Włoszechwynik, ktory wykazywałbardzoproporcjonalnycharakte1 uświadomionosobie fakt' że kompensującemandaty wystarczaĘ,by zniwelowaćcharaktersystemuwiększościo w ego'w zmacnianyprzez okręgi jednomandatowe,w relacji głosy- mandaty. Drugazmianawynlkaztego,w jaki sposÓbsegmentysąze sobąłączone wedtug reguty większościi proporcjonalności. Nawet dla wewnętrznych typologiczry ch rozr 6żnie w zakresie kombinowanychsystemÓw wyborczych jest to decydującypunkt widzenia' odsyłaon do kluczowego pytania ] Już Walter Jellinek (1926: 11) sądzn, że zwiększenie liczby mandatÓw o 25%ow stosunku do mandatÓw obsadzanych wjednomandatowych okręgach wyborczych musi być z reguĘ wystarczające, by podczas rozdzielania tych mandatÓw w turze kompensującej wykluczyć nad'reprezentację określonejpartii.
183
spersona|izowanych systemÓwwyborczych 21' Formykombinacji okręgi Mandaty Pr6g Miejsca łącznie jednomandatowe z |ist ustawowy (%)
TYP podstawowy systemu wyborczego
Armsnla
19 0
150
lollwla
130
68
62
Bhorwacja
108
28
80
FlllPlny
260
208
52
2
segmentowy
0ru11a
235
85
150
5
segmentowy
segmenrowy spersonalizowanySP
518111 segmenrowy
Owlnea
114
38
76
JPonia
500
300
200
Koroa Południowa 299
253
46
Lltwa
141
71
70
5t7
segmentowy
Mrksyk
500
300
200
1 ,5
segmentowy
Nlcmcy
598
299
299a
Nowa Zclandia
120
65
55"
5
spersonalizowanySP
Rosja
450
225
zz3
5
segmentowy
TaJwan
164
128
JO
Ukraina
450
225
225
Wenezuela
182
92
90
Węsry
386
176
210 + 58b
5
kompensujący
Włochy
630
475
155
4
kompensujący
segmentowy
2
segmentowy segmenrowy
spersonalizowanySP
segmentowy
4
segmentowy spersonalizowanySP
I Z|iczaniewszystkichmandatÓWna poziomiekrajowym;b 58 mandatÓWkompensujących. Stanna: 1 pÓłrocze1999'
o skutki tych systemÓw Pytanie to brzmi: W jakim stopniuparametrreguĘ większościowejw okręgachjednomandatowychlub mandatÓw rozdziela. wpĘwa lub determinujełącznywynych wedługreguĘ proporcjonalności nik wyborÓw, tzn. re|acjęgłosy- mandatyna poziomie krajowym? W prąlpadku spersonalizowanegoSystemuproporcjonalnegookręgijed. NajwiększarÓżnomandatowenie ograniczająznaczącoproporcjonalności.
184
6. Systematyka wyborow III..
6' 5. Typy systemÓw wyborczych i funkcje wielowymiarowe
Tabela22. Glosy i mandatyw kombinowanych systemachwyborczych Kraj Armenia
WskaźnikRose'a
Najsilniejsza partia Głosy w %" Mandaty w %
6 6 ,9
42,7
33,2
Boliwia
9 1 ,8
22,3
24,6
Chorurracja
8 6 ,0
45,2
58,3
Filipiny
87,8
42,4
48,9
Gruzja
59,2
23,7
45,5
Gwinea
9 1 ,0
53,5
62,2 47,8
Japonia
8 1 ,6
32,8
KoreaPołudniowa
86,4
34,5
46,5
Litwa
75,5
29,8
49,6
Niemcy
94,0
40,9
44,5
Meksyk
9 0 ,1
40,0
47,6
NowaZelandia
92,4
33,8
36,7
Rosja
74,8
22,3
34,9
Tajwan
94,2
46,1
54,7
Ukraina
9 0 ,8
24,7
27,3
Wenezuela
83,7
21,7
29,4
Węgry
8 3 ,5
32,9
38,3
Włochy
8 9 ,8
21,1
24,8
a Głosyw % ty|kod|a mandatÓwz |isty' Stan na: początek1999.
nica pomiędzy obecnymi systemami doĘczy poziomu obliczania głosÓw z drugiegogłosowania.Podczas gdy Nowa Ze|andiaprzyjęłasposÓb obliczania głosÓwna poziomie kraju, charakterystycznydla Republiki Federalnej Niemiec, to w Wenenle|i i Boliwii okręgjednomandatowyzostałpowiązany z systemem proporcjonalnym w wielomandatowych okręgach wyborczych. Istniejąceokręgi wielomandatoweokreślająnastępnieefekt dyspropoĘ i systemu.W przypadkukompensującegosystemuwyborczego dyspropoĘa spowodowanaistnieniem okręgÓw jednomandatowychjest wyrÓwnywana- w takim stopniu'w jakim jest to możliwedzięki pozostałej do dyspozycji liczbie mandatÓw.Wyniki wyborÓw powinny być w zasa-
185
*lo brrrdziejproporcjonalneniz w przypadkuSystemÓwproporcjonalnych * lrednich i dużychokręgach wyborczych. Przypadek Węgier pokazuje , żeefektten w dużymstopniu za|ezyod strukturywspÓłzawodnic$ystemupartyjnego i zachowania elęktoratu (patrz podrozdz. 8'9), przypadkupodzielonegona segmęntysystemuwyborczegowynik łączod siebie wynikÓw cząstkowych' Część $ rkładasię z dwÓch nieza|eż:nych irndatÓw rozdzieLonawedługzasadywiększościje st przy Ęm raczej nierozdzię|onaw edługzasadyproporcjonalności- pro. Foporcjonalna, a część nie dzieje się tak jednak zawsze w sposÓb automatyczny,co |arcjonalna; (patrz podrozdz.8'8). Ten typ systemuwyborczeprzyl<ład Rosji lbrazuje p tworzysięw ),szarejstrefie''pomiędzysystememwiększościowym a prop|cjonalnym, jest bardziej zb|iżnnydo systemu większościowego'nie ]ożna go jednak a priori przyporządkowaćw sposÓb jednoznaczrry.KoJoczna j est ana|izaposzczegÓlnych elementÓwtechnicznychtakiego sys. Emu orazpodl egających nrtianom cz.}rnnikÓwkontekstowych,wpĘwaj ących B konsekwencjesystemu,aby mÓc określićefekt systemuna poziomie ty. pÓw podstawowych.Iestrzecząpewn4 ze systemypodzielonena segmenty p mniejsz5rm stopniuprzycąmiająsię do tworzeniawiększości niż,,klasyczjednak porÓwnaniu proporcjowiększościowe, w systemy do systemÓw !t'' głosy w zakresie są oddziaływarria na relacj mandaty o wiele mniej ldnych ę proporcjonalne. Tabela22 pozwala jednakw prostysposÓb wykazać',żenieBwzględnionetuiterazczłmnikikontękstowena|eĘ rÓwniez braćpod uwa. znaczącychwzależrości od kraju rÓż3Q'gdy istrieje potrzebawyjaśnienia ilc w efękciedysproporcjikombinowanychsystemÓwwyborczych. 6.5.Ępy systemrÓwwyborczych i funkcje wielowymiarowe Ieże|itęrazponownie skupimy się na szerszympolu i dla potrzebnasze3o czwartegoporÓwnania przywołamyz powyższejtypologii najbardziej r.prezentatywneelementy systemuwiększościowegoi proporcjonalnego, to będziemyto musieli przedewszystkim uczynić,uwzględniająctrzy ocze. kiwane funkcje, ktÓre przedstawiliśmywcześniejw podrozdz' 5'7. Skontsolujemytypy systemÓwwyborczych pod kątemich zdolnoścido spełniania funkcji reprezentacji,koncentracjii partycypacji.Ponadtosprawdzimy, czy systemyte są łatwe obsfudze''. ',w l. Systemwiększościwzględnejw jednomandatowychokręgachwyborczych lepiej niz inne systemyspełniafunkcjękoncentracji.W wyraźnyspo. gÓb ułatwiaon tworzeniewiększościparlamentarnejprzez określonąpartię. bezwzg|ędnychwiększościparlamentarnychj estwynikiem istDuza część
186
6. Svstemanka wvborow III...
nienia dysproporcji między głosamia mandatami,ktÓrą powoduje systelll większościwzględnejw okręgachjednomandatowych. Druga stronamedalrl jestjednaktaka,ZeSystęmtenw bardzoniezadowalającysposÓbspehriafun|i cję reprezentacji.Małepartie(nie posiadające,,twierdz,,elektoratu)nie mlrj;1 mozliwościuzyskaniareprezentacjiparlamentarnej. Niekiedy bez reprezen. tacji parlamentarnejpozostająnawetpartie,ktÓre uzyskaĘ 20%głosÓw Z ko|cl w odniesieniudo kryterium partycypacjisystemtenjest oceniany pozytyw nie o tyle' żewyborcaw swoim okręgupodejmujedecyzjęzwięanąz oheś. loną osobą.Jednakbadaniaw zakresiesocjologii wyborÓw wskazująna ttl' Zew systemachparryjnycho dobrejstrukturzerÓwnieżw jednomandatowyc|l okręgachdecyzjawyborcza o wiele częściejzorientowanajest bardziej nlr partięniżna osobę.SposÓb funkcjonowaniasystemuwyborczegojest bardztl zrozumiaĘ.Jego legitymacjaopiera się na poliĘcnej tradycjii rozumienirr teorii demokracji zorientowanemuna parlamentaryzmbrytyjski. Wadliwa reprezentacjasystemunapoĘka jednakzę w wielu krajach na ostrą krytykę Istniejąwątpliwości,czy system większościwzględnejw okręgachjedno. mandatowych,ktÓry zostat,,zaimportowany''do wielu krajÓw Afryki i Azji przez lwczesnąpotęgękolonialną Wielką Brytanię,byłbyrzecz5rwiście pożądanyprzez e|ektorat,gdyby zostałon poinformowany o innych systemach wyborczych i ich konsekwencjachi gdyby mÓgłon wybieraćspośrÓcl tych alternaĘw,np. w formie referendum. 2. Systemwiększości bezwzględnejw okręgachjednomandatowych dzieli wiele cech charakterysĘcznychwymienionegojako pierwszy typu systerÓzni się jednak od niego w kilku istotnych punkmu większościowego, tach.Systemwyborczy moze mianowicie rÓwnieżspowodowaćwysoki stopieri dysproporcjimiędzy głosamia mandatami.Jednakefekt ,,zniekształ. cający,,systemuwyborczego w mniejszym stopniu ma na celu to, by parlamentarną"bardziej partia uzysk ałabezwzg|ędnąwiększość określona zaśto, by wiele partii przed ewentualnądrugąturąwyb or6w połączyłosię w sojuszupaĄjnym, by wygraćwybory ko cowe (ballotage).Systemwyborczy nie eliminujewięc maĘch partii,|ecz chronije dzięki ich znaczeniu w ramachaliansÓw partyjnychpodczas drugiejtury wyborÓw. o ile alianse takie nie są tworzonejedynie ze względÓw strategiczrych,lecz rÓwniez w celupodjęciawspÓĘracyparlamentamej, systemwiększości bezwzględnej w jednomandatowychokręgachwyborczych ma efektkoncentracji.System wyborczyjestzrorumiaĘ i łatwy,,wobsfudze'',nawetjeśliczęstowymaga żeobecniesystemwiękdrugiejtury wyborczej.Trzebajednak podkreślić, szościbezwzględnejw okręgachjednomandatowychprawie nie jest stosowanyw przypadkuwyborÓw parlamentarnych,a w ramachreform syste-
6,5 ' Typy systemÓw wyborczych i funkcje wielowymiarowe
r87
31Ówwyborczychnajczęściejnie jest traktowanyjako alternatywa,co do?unzczapewnekonkluzje nt,raczej negatywnejocęny tego systemu.W raFach aktualnejmiędzynarodowejdebaty d'otyczącejreformy głoszabra|i jcdnakznaczącyapologecisystemutwo-ballot(m.in' Sartori1994), 3. Raczej rzadkie sąrÓwniez systemywyborcze, ktÓre regułęproporcjoialnościstosująwmĄch okręgachwyborczych.PodstawowarÓznicamiędly tym a oba wymienionymi wcześniejtypami systemÓw większościo. W}chjest taka,żedany okręg wyborczy jest w parlamenciereprezentowa.ny przez deputowanychz rlżnychpartii _ tzn. przez ręprezentantÓwzarÓwno jak i partii (ednej lub wielu) mniejszościowych. pertii większościowej, głosy mand aĘ możebyćw przypadkutegosystemumniejDysproporcja jednak ostatecznie za|eży to od szeregudalszych czynnikÓw, jak np. |ra, wielkośćokręgu wyborczego (zmienna, parzysta lub nieparzysta |iczba nnndatÓw na okręgitd')' Systemwyborczy generalniejestprosĘ, chybaże ttosowanesąbardziej skomplikowaneformy kandydaturi oddawaniagło. rÓu jak w Irlandii lub na Malcie. 4. System proporcjonalnyw wielomandatowychokręgachwyborczych Joststosowanybardzo często.Zwyk|e nie daje on repręzentacjifairw senmiędzy głosamia mandatami.Wywiera on ric wysokiej proporcjonalności .fekt koncentracjina systemparĘjny o Ęle, o ile wielkośćokręguwybor. czego stanowi naturalnyprÓg dla mĄch partii. WyĘczanie granic okrę3Ów wyborczych następujez reglĘ zgodnie z podział'empolityczno-admniej konfliktowe niż ministracyjnymi z tego powodu jest najczęściej w prąlpadkunp. systemuwiększościowego w j ednomandatowych okręgach wyborczych,ktÓry wymaga ciryłejreformy okręgÓw wyborczy chi dopuszeza większąswobodęw zakresięaktywnejmanipulacjipodziałemna okrę3i wyborcze (gerrymandering). Ew entualnenierÓwnościw relacji wybor. cÓw i deputowanychna korzyśćmĄch okręgÓw wyborczych mogą być jcdnak powodemkrytyki. Krytykowane sąrÓwnież czasemzamkniętelisty partyjne, stosowane zwykle w przypadku systemÓw proporcjonalnych w wielomandatowychokręgachwyborczych, poniewaz ta forma listy nie dopuszczawyborÓw zorientowanychna osobę.ogÓlnie biorąc,systemfunkcjonujejednakbardzo dobrze,mimo ze funkcję reprezentacjispełniajedynie w niewystarczającymstopniu i nie spełniażądaniaparfycypacji w po. sensie.Nieporozumienia doĘczącetego systemuprowadząjed. wyżLsrym nak po częścido delegitymizującejkrytyki systemu. 5. Dokładnysystemproporcjonalnyz największąkonsekwencjąspełnia żądaniereprezentacjifair'Dzieje się takjednak kosztemfunkcji koncentracji i - ponieważzulyk|e stosowanesą zamkniętelisĘ _ rÓwnież kosztem
188
6' Systematyka wyborÓw IIl...
funkcji paĄcypacji' odpowiednio do tego kryĘka tego systemukicrrl1.. się rÓwnieżnato, żęzwiększaon rozproszeniesystemupartyjnegoi głrls,, wi wyborcy nadaje anonimowy charakter.W tym kontekścienalezy ptl.| kreślić,żeob|iczaniegłosÓwnastępujeczęstona poziomie krajowym,a ty|lI sam}Ąnli sty inne niz zamkniętepr aktycznie nie mają zastosowania. L eg i tr macja dokładnegosystemuproporcjonalnegozostałazakwestionowl| ll;| szczegÓ7nieprzezhistoryczne doświadczęnia w Europie Zachodniej o lllt' stabilnych rządachorazwrv z załamaniemsię demokracji(por' podrozll 8.4: Republika Weimarska).Jednak tej negatywnejoceny dokładnegosys temuproporcjonalnegonie nalezy po prostuprzenosićna inne kraje i regir ' ny. W krajach o wyraźnieheterogenicznychspołeczęristwach i głębokit.|r konfliktach społecznychfunkcja reprezentacjimoze mieć większe znac,/l, nie, co zastosowaniedokładnegosystemuproporcjonalnegopozwala wl dzieć jako sensowne. 6. Spersonalizowanysystemproporcjonalny z progami ustawowymij csr pośrednimsystememwyborczym,ktÓry spełniarÓżnefunkcje.Funkcję rc prezentacjispełniaonpoprzezproporcjonalnąreprezentacjęparlamentarlli1 wszystkich partii, ktÓre przekroczyĘ prÓg ustawowy.Wysokośćtego prtlgułączysięjeszcze z zasadąreprezentacjisystemuproporcjonalnego.Sys. tem spełniafunkcję koncentracji,wykluczając z par|amentumałepartlc, a tym samymułatwiająctworzenieparlamentarnychwiększości,traktowlrne jako podstawastabilnych rząd6w w systemieparlamentamym.Jednak systemten nie wspieratworzeniawiększościparlamentarnychprzez 1edni1 partię.Rządy opierająsię zwykle na większościachtworzonychprzezkt.lalicje, ktÓre nie powstają szblcznie wskutek istnienia efektu dysproporc;r systemuwyborczego, Iecz poprzez rzeczywiste zgromadzeniewiększośc i głosÓw oddanychprzez wyborcÓw. Funkcję parĘcypacji spersonalizowany systempropoĘonalny spełniao tyle, o ile zawiera elemenĘ osobistegrt oddawaniagłosÓw.Wyborcy wybierajązawszeczęść deputowanychw jednomandatowychokręgachwyborczych _przy czymnie zmienia to (pomljając mandatynadwyzkowe)udziafu procentowegomandatÓw określone1 partii, obliczanegonolmalnie na poziomie krajowym wedługregułyproporcjonalności.Spersonalizowanysystem proporcjonalnyjest wprawdzic w r6zny sposÓb krytykowany z uwagi na stopieriskomplikowania,jednak w obliczu jego wielofunkcyjnościwygląda on na relaĘwnie prosty. TabęLa23zawieraporÓwnaniesześciutypÓw systemÓwwyborczych poc| kątem wymagari co do trzech podstawowychfunkcji: reprezentacji,kon. centracjii partycypacji.Jak się okaztl1e,wszystkie typy systemÓw wyborczych mogą spełniaćjedną lub dwie funkcje,jednak jedynie spersonalizo-
189
6.5. Typy systemÓw wyborczych ifunkcje wielowymiarowe
systemproporcjonalnyjest w staniesprostaćrÓwnocześnie wszysttrzcm wymaganlom.
23' Spełnianiepodstawowychfunkcjiprzez rÓine typy systemÓw wyborczy
Reprezentacja
Koncentracja
Partycypacja
tyotemwiększości wzg|ędnej
negatywnie
pozytywnie
pozytywnie
lyatemwiększości bczwzg|ędnej lystem prop. w małychoW
negatywnie
pozytywnie
pozytywnie
negatywnie
pozytywnie
pozytywnie
fyBtem proporcjonalny W W OW
negatywnie
pozytywnie
negatywniea
negatywnie
negatywnie"
pozytywnie
pozytywnie
pozytywnie dokładny tystemproporcjonalny pozytywnie tpersonalizowany tystemproporcjonalny W przypadkustosowanialist zamkniętych'
; W międzynalodowymrozwoju systemÓw wyborczych w wyraźnyspolÓb mozrrazauwaĘć tendencjędo odchodzeniaod ,,klasycznych''SysteEÓw, ktÓre spełniająjednefunkcje i zaniedbująinne,w kierunkukombino?rnych (spersonalizowanych)systemÓw wyborczych, w przypadku ktÓJ}ch usiłuje się stworzyć zrÓwnoważony stosunek pomiędzy rlżnymi tnkcjami' WłŃnie spersonalizowanySystemproporcjonalny,w formie stolowanej w Republice FederalnejNiemiec, sprawdzasię w odniesieniudo pwyższego. W tym sensięstałon się modelowym systememwyborczym. Dużaliczba kombinacjipomiędzywyboramipersonalnymiw okręgachjed. Bomandatowychz jednej strony a wyborami z listy wedfugzasadyproporz drugiej strony umożliwia stosowanietych typÓw kombino8Jonalności wanych systemÓw wyborczych w krajach o rÓznych społeczno-po|ityczspersonalizowanych ltychuwarunkowaniach.Potwierdzato,,atrakcyjność'' ltstemÓw wyborczych w ramachnajnowszychdebatna tęmatreformy systgmÓw wyborczych w rÓznych częściachświata.
ć
190
6' Systematyka wyborÓw IIt.'.
PorÓwnanie typÓw SystemÓw wyborczych nie moze jednak pozostl|('Illt Ęm ogÓlnym poziomie, gdy potrzebna jest konkr etna decyzji dotycz;1r,t rlznych opcji w zakresie systemÓw wyborczych; o wiele bariziejpo,,,..|, na jest wtedy dokładna ana|iza oparta na danym przypadku' W cęlLl zrlrr strowania tego poniżej przedstawiam y jeszcze jeden pizy&ad'
6.6. Binarne porÓwnanie typrÓwsystemrÓwwyborczych na przykładzie Nowej Ze|zndii W ramachpowyżsnJchrozważa dokonaliśmy porÓ wnawczejocenys/(. ściuĘpÓw systemÓw wyborczych.nie odnoszącsię jednakprzy tyIrrt|rl konkretnego przypadku.Poniżej pragniemyprzedstawićocenę alternary rl, w ramach systemÓw wyborczych na przykładzieokręślonegok,u.ju. lt',, sposÓbpostępow aniaprzy systematycznymi rÓrłmocześnie zoii entowuny,,, na określonyprzyp adekporÓwnaniuj eststosownymsposobem naukowc l,., uzasadnieniatego lub innego systemuwyborczego. W ciągubadarinadsystemamiwyborczymi wŃowej Zelandiitamte1szlr odpowiedzia|naza reformę systemuRoyal Commission on Electorąl llt, form porlwnałaistniejącywtedy systemwiększościwzględnejw okręgacIl jednomandatowychze spersonalizowanymsystemem proporcjonalnyr rr (mixedmemberproportional system IMIVIP])z progiem.'stawo,,y- 1łz,) Ponieważw wielu krajachAfryki i Azji stosującychsystemwiększościowy debatujesię nad reformą systemÓw wyborczych, postępowanienowoze landzkiej komisji polegającena porÓwnaniu klasyczne-gosystemu więk szościowegoZ nowoczesnym typem systemu proporcjonalnego zdaje siq być dobrym p rzyk
6.6. Binarne porÓwnąnie Ąłpćw systemÓw wyborczych.
191
chodzio parĘcypacjęwyborczą rozkIademich elektoratu.Takżejeśli MMP jest Znacząco lepszy od większości względnej: oddawanie głosÓw pozwa|a wyborcy jednocześnie wybierać z myśląo więk. reądowej,jak i o kandydacie najlepszym dla okręgu wyborczego' większa częśćoddanych głosÓw ma wpĘw na ostateczny wyrik
, i jako taka będziejasno postrzegana.W kluczowej kwestii reprei MaorysÓw, gdzie systemwiększościwzględnejjest zdecydowanie rczający,MMP oferuje im zarÓwno mozliwośćwywarcia rzeczywpływuw ramach ogÓlnego głosowania,bez osobnegogłosowadla MaorysÓw, a jednocześnieoddawaniagłosÓw na takich kandydakt|rzy będąreprezentowaliich punkt widzenia. LisĘ ogÓlnokrajowe, prÓwnaniu z systememwiększościwzględnej,będątakżesprzyjaÓbar. wpływÓw innych mniejeJbktywnejreprezentacjioraz zwie}
192
6. Systematyka wyborow III...
je zrożnicowaniaSpołeczeristwa, na dŁuższąmetę możemniej sprzyjać i ll tt. gracji. W odniesieniu do efektywności partii sądzimy' żę oba systemy li;l porÓwnywalne,choćMMP maprzewagę,gdyżzewzględuna wykorzyst;r nie listy ułatwiauzyskanie rÓwnowagi pomiędzy kwestiami wymagajl1cv mi reprezentacji' Wreszcie,sądzimy,żeMMP ma przewagęnad systen]c|ll większościwzględnejpod względem sprzyjania efekQwności p ar l amettttt, ponieważsprzyja wyborowi deputowanychzorientowanychna realizlrc1.; określonych celÓw politycznych.ogÓlnie, uważamy, ze systemMMP.jcsr systememnajlepiej spełniającymaktualnei przyszł.epotrzebyNowej Zc landii". Nowozelandzka Komisja ds. Reformy Wyborczej dokonałaporÓwnalriir obu typÓw systemÓw wyborczych w kontękściewłasnychkrajowych wy magail'.W odniesieniu do innych krajÓw uwarunkowanekontekstemwy. magania sąkazdorazowoinne, tak ze konkretnewnioski lub realne moz|iwościwyborcze mogąbyć odmienne. Ważnesąjednak dwie generalnekonkluzje, wynikające zprzedstawionych porÓwna : l. Jeżęliw procesiereform wyborczych na|eżyopowiedziećsię za jednynl z systemÓwwyborczych,do rozważa na|eżywŁączyćspecyficzne'uwa. runkowaneprzez kontekstwymaganiaokreślonego kraju (lub grupy kra. jÓw) w odniesieniudo systemuwyborczego. 2' Nowoczesneformy kombinacjijednomandatowychokręgÓwwyborcn1ch z komponentamiproporcjonalnej reprezentacjisą szczegÓlnie atrakcyjne wprzypadku ewentuaĘch reformistniejącychsystemÓwwyborczych.
, Systemywyborczew ukŁadzieregionalnym
obecnię powinien nastąpićprzeg|ądzakresu rozpowszechnieniawięki proporcjonalnychsystemÓw wyborczych. Weźmiemytakże uwagęukształtowaniesystemÓw wyborczych wedfugposzczegÓlnych tÓw technicznych,naszkicujemydyskusjędotyczącąichreformi odiemy się do niej. Prezentacja wedługparistw jest łatwo zrozumiata tylko z tegopragmaĘcznęgopowodu,jakim jest technicznyopis systewyborczych.Jest ona takżeza|ecanaz tegopowodu,ze kontekstmięh porÓwnariumozliwia badanieważnychaspektÓw systemÓw }yborczych. W zachodnichpa stwachuprzemysłowionychz dtugątrady. wyborcząsystemypaĄjne są ogÓlnie rzeczbiorąc, relaĘwnie dobrzę jonalizowane.W przeciwieristwiedo tego systempartyjnyw kilku i wschodnioeuropejskichkrajach,dopieropo kilku wolnych wyi w związku z trudnym społecznymprocesem transformacji,jest nietrwaleustrukfuryzowany'Stopieriins$łu cjona|izacjisystemupar$jnegojest bardzoistobrązmiennąkontekstowąw studiachnadkonsekwen3jamisystemÓwwyborczych.W Ameryce Łaciriskiej,podobniejak w kilku kajach środkowo-i wschodnioeuropejskich,trzebabraćpod uwagęprezydcncjalizm,jako kolejnąmającąwPbw zmienną.D|a Azji i Afryki, w ro. dzących się młodychdemokracjach,dodatkowetrudnościw analizie nartwstw systemÓw wyb orcrych wynlkająz tego,żekazdorazowo tylko nieWielka liczba elekcji możebyć przedmiotem ana|izy,dlatego mogą być całkowicieujętetylko mechaniczne,a|ejuż nie psychologiczneefekty sys. tomÓw wyborczych' Dlatego badaniasą tutaj przez nas mocno ukierunko. wanena układnormaĘwny, w mniej szym zakresie na rzeczywiste społecz. kształtowaniasię systemÓwwyborczych ne warunki,ktÓre określająproces i ich następstwa. 7.1.Systemywyborcze w zachodnich pa stwach uprzemysłowionych W połowielat osiemdziesiątychubiegłegowieku możnabyłosądzić,ize problemy dotyczące zasady reprezentacji w systemach wyborczych w za-
194
7. Systemy wyborcze w układzie regionalnym
chodnich pa stwach uprzemysłowionychzostałyzłagodzone. Mogłoby sit; wydawać,że(zgodniez teząSteinaRokkana) ,,zastygły,, nie tylko syste|l|V paĘjne, IecztakżepodstawoweĘpy systemÓw wyborczych' Na począl|irr |atdziewięćdziesiąĘchzostaĘjednak przeprowadzone w trzechkrajacht|lr leko idącereformy wyborcze' Nowa Zelandia odeszław |993 r. od wzglęt| nej większościw okręgachjednomandatowychi zdecydowaław referendrtrll o wprowadzeniuspersonalizowanychwyborÓw propoĘonalnych. Włoc|ty wykonaĘ w 1993r., zdaniemwielu, odwrotnykroĘ od systemuproporc.J() nalnegodo większościowego, faktyczniejednak WłochywprowadziĘ konr binowany,ściślej mÓwiąc, wyrÓwnawczy systemwyborczy,z założeniaopit rającysięnajednomandatowychokręgachwyborczych,w konsekwencjijetl. nak mocno nasycony elementamipropoĘonalnymi' Japonia odstąpiłaotl swego systemusingle non-transferablevotew okręgachwielomandatowyc|l i wybrałaod 1994r. kombinowany systemwyborczy, dok<ładniej system seg. mentowy,naTryany tam rÓwniez systememrÓwnolegĄm. 7.1.1.Systemywiększościowe W sześciuna 25 zachodnichpa stw uprzemysłowionychjest obecnic ubywany system większościowy.W trzech krajach (w Wielkiej Brytanii' Kanadzie i USA) wybiera się względnąwiększościąwjednomandatowych okręgbchwyborczych.Brytyjski system wyborczy,ktÓry zostałostatecznie uksztahowanyw Wielkiej Brytanii dopierow 1950r', kiedy zostĄ usunięte ostatniewielomandatoweokręgiwyborcze (zob' podtozdz.8.2),nie mÓgł się utrzymaćw zachodnich demokracjachpoza obszaremangloamerykaflskim. W krajach anglosaskichsystemten trwał.ZaŁamał'sięjedynie w Nowej Zelandii i w Kanadzie, gdzieformuławiększościwzględnejnie zapewniałautworzeniaparĘjnej większościi gdzie społecznychkonfliktÓw nie dałosięjuż dłużejregulowaćwedfug zasadywiększości. Australia preferuje systemwyborczy większościbezwzględnej. P r zeszła onaw l918 r. od systemuwiększościwzględnejw okręgachjednomandatowych do systemuwiększościbezwzględnejz alternaĘwnymgłosowaniem (alternativevote), kt6re nie wymaga drugiej fury wyborÓw, nawet jeżeli żadenkandydatnie osiągniebezwzględnejwiększościgłosÓw Reforma ta miałabyć ratunkiemdla małejpartii trzecieji cel tenzostałosiągnięĘ;trwała koalicja partii trzeciej z partiądrugąco do wielkościspowodował a, żede facto systemtrÓjpartyjny funkcjonujejak dwupaĄjny' Francja, ktÓra widziata w systemiewyborc4rm nie tyle uświęconedemokraĘczre reguĘ gry,7eczwyprÓbowany środekw politycznej walce o władzę,takżeod po-
7.I, Systemy wyborcze w zachodnich patźstwach uprzemysłowionych
195
&ątku V Republiki stosujesystembezwzględnejwiększościw okręgach Reformaw 1985r.,polegającana przejściu Francjina Jgdnrlmandatowych. lfltern proporcjonalny,stanowiłatylko krÓtki epizod:już w 1986r. powrÓ9o|lodo wyboru większościąbezwzględną(zob. p odrozdz. 8.3.4), SzczegÓlny przypadek to Irlandia z systememsingle transferablevote {zob.o tym podrozdz.8.7)'Mozna go za|iczyćdo systemÓwwiększościoYych, mimo że w okręgachwielomandatowychmandaty zostająrozdane proporcjonalnie.Jednakutrzymywanesą tak małeokręgi wyborcze,ze za$dniczą intęncjąjest tworzeniewiększościowejreprezentacji. 7,1.2.Systemyproporcjonalne W większościzachodnichpa stw uprzemysłowionych(l7) wybiera się drisiaj w systemieproporcjonalnym. TeoreĘczne uzasadnieniad|a przej. lcia od wyborÓw większościowychdo proporcjonalnychbyĘ bardzo podobnew poszczegÓlnych krajach.Reformy uchodziĘ za sprawiedliwe,to laczy,żerzeczywistemuukładowisiłwśrÓdogÓf wyborcÓw mniej więpartii w parlamencie.WięaĘ się z tym takccj odpowiadałareptezentacja }c każdorazowospecyficzne interesy partyjno.poliĘczne, Było bowiem J$ne, ze z jednejstrony zmiany społecznew potączeniuz rozszerzeniem prawawyboręzegowzmacniałypolityczny pluralizm i wobec tego więcej partii domagałosię politycznej reprezentacji,z drugiej zaś- wcześniejdominującepartie,jak np' liberałowie,przesunęĘ się na pozycje mniejszolciowe, i dlatego tez utrzymanie wyborÓw większościowychgroziło im zdziesiątkowaniem(zob' Rokkan 1970).Proporcjonalnysystemwyborczy byłjednaktakżena ogÓłpowszechnieuznawanyza systemwyborczy korerpondującyz rozwojem demokracji,tak ze wielokrotniewprowadzeniepowszechnegoprawa wyborczegonastępowałoniemal jednocześnie Z wprowadzenięmproporcjonalnegosystemuwyborczego. W krajach zsegmentalizowanęgopluralizmu (Belgia, Holandia, Szwajcaria)proporcjonalnysystemwyborczy wchodziłw szczegÓlniebliski kontaktz dominującąkoncepcją demokracji. Nie większość, lecz proporcjonalnośći negocjacjerozwinęĘ się tutajjako strategieSprawowantawładzy i łagodzeniakonfliktÓw (por. Lijphart 1968;Lehmbruch i967). Ale także w krajach społeczniehomogenicmych,jak choćbyskandynawskie,debata nad systememwyborczym zredukowanazostatado możliwychreform odmian systemuproporcjonalnego. Patrzącz grubsza,dająsię określićdwa kierunki reform:trendw kierun. ku ulepszaniaproporcjonalności, w Belgii i krajachskandynawskich(oprÓcz
196
c o o
7. Systemy wyborcze w ukłądzie regionalnym
Finlandii),w ktÓrych osiąganystopie proporcjonalności byłodczuwllrr\ jako niewystarczający,i biegnącyw przeciwnym kierunku trend relilrlrl zmierzającydo',poprawienia'' systemuproporcjonalnego, tzn. zmierz,ll ą 1 cy do ograniczenia proporcjonalności,zapobieganialub redukcji p arty 1 negorozdrobnienia,zorientowanyna funkcjonalnewymogi parlamenLr nego rządu.Przykłademna to jest między innymi Repubtika FedęrlrIrr,l Niemiec,|
N
iEgI : >o
.9ł
=
'R,Ń: Ń
N
o
Hł
o;io,\
EEEU E ES
65
*Ę afltĘĘgst$ n EEęExE _ v ' 9 = I E tr
P;igtH
t"$'E Ęi ! i E B H ' E .s
:trą!o6
saEEę
ęEgE9"a5atg
EB
gEEg aEgEgE
EE
EI
-
> .ż .9 t .e B!
N
L EU ,
-E
X .='E6 p.
-!ł
oi- B u t E iS'e.
G ' Etf
; "= T 5
6 E
5F.E '8*E
Ng
.oE
o
,g
bę !E
.o 6
}Ń 9e 60 c>
p3
*!}
.Y -= so
o
.9
t
E.e
E E frE
IE
o
= N}
=*
8 RO
PC) v ;i>
Ń> AY
>E= Nąś
e,i
vn> v,t >!Y = N ąś
@
F= E * EE 6_E 3
>E
c>
:E EE
o
.9X
ąą
r
Ę .=E * EE 6.E 3
I
x6
c
p 'i cJ G
Y
o
I
69 lH
.o
Eo .Ó
.9.
b g
ś
N
N
T *
@
E
f
= p*
e
o t
I
*>
6
Ę Ęt Ń. -K* i$ x
a= gś 3
.s 3E
.= 9
t f !
g 0)
.o
o o o
!
! '6t g
ł o
tro :o| ł
o
N
90 .o '=
.o-
'88 ł|
t
T
EE !
N
o
ś
N 0
= 6 It N o
=
t 5P
N
N
o o
:f
o N
c9
*,c
}N
3O
i
e$E
ż-ON>o
e śE8 EI Ę6=Es .x Ę 6t!
-+ 6ś
.a=
e. a Ei EĘ Eg gg v E$EęE $gBsgs saE6gE EEEĘg E
-
:!
*! .i
:
>;^
o)
a ę
N G q) śl
g
3 d=.4
t: Y
.o g f
i6
6
6
6 m
o
;E
:6
.sĘ ąE
= .o
ś
i8 i.= ;. D 9.Ej Ct" - " D * - ż .i
q
=i
śEęax*$' .it*iś xH
> v-
Ri6il! oo
E
E
: - r :x or : x F Y .9 o.o ś6 "> 6.= 3 3.q;
6 E
Ń
a
ln
o
d E6
sF:
.!J I
\Yo
.Ń.9 9
E - . E T e E . Er \H!
6 E=
Ęp PE :* E*
EEY xoYl
o7 i ! LN o'
EE55ć xoYl
C
*p>
ln
t9
EFB Egg
ln
=D N! H .9ł 6=
'8R D3 ';;
t>
ng
Y
EEEX S a ES ES
gFE EgE !gEg --o
6
EeE.ęEEę B
E}
Eż
:s=gggE'gB$ I EiEĘsBsł =g XBg
ł> oN f,Y .ii9
!> P3
. eE !q
gggEĘg* st
" i> E }
g:H
T
ln la
t9
'-o o ił=
N
r
:-
'q Ń
ON
pgE Hgtś ilgc
N
eP-U ir a : gggE tirc r5 N e 6'i;_V A
N
.S'5--P tr 6*
gEgEEEitęe
6
tt
c$EEEgEg sF,e $$Eś ES ,E$ Eg Ecg 93 3 ŃE
fi$Es E$
N o-
d o 3
-&*fi Hś'
.o
* NEE i''= 9 eg5g ĘH .9';ś3
o
>E Bv
]
9 * oi E =+i .9 8 oi i sQt
o
.o
o
frĘsEBs=EE
"Y;
o o o
o
.g
=r 5o'B q
N
N
o c
c
o
o 'Ó.
C) 'Ó.
o
o *>
*t c 'i
o o- -
o
FE' EEe=
vo
('
'= .:J *Ęg
trd 6
Y
.-
N o o
i .8, g s
o
60 ś) o
'l!l
oi
.o \o o J
.; o
l
N (E o)
ś ,(E
o
E> oo
o .Ó.
a
o6 YÓ NE
cio
3S
gteg
EJ G
6
x
.9.
.g iil EO
o It
.
'6t g
o
eE
Ei
gĘ
>8
ęx E->
.R3
>=
tr
G lt N o
ET a .E
.6 C 6 N .g
T
oo
EE
ś (\
E
o T
6
.o
tr
E
6
(o
(E
o) -o
F
o
gg EE '6
lH
a
.c
f (o t
N F-
r)
ś
N
Hfr
N N t
IEEE gFEE gEEE BEEEg Eś
oo
E E
.'o oE6' A >=r
YE P _>Et sp F i
x-Y^
l8
t E8-
(! G
Y
f
N
.9
Ei o I
ii'EE o
o ąo
EE o!f
T
G ll
e
O oT
| tr >!v r ą9o
6' o
E3
gEEE$śE gFESEEgęg eisE Ę
3ĘF; p P
ś
.ol
=
E8P
- i $*-
=
e.q
@F
N
.x i'E,aEĘ E .Ńi =
o E o
0
8a
J
N
śN
ąo
N
Eś Y
I
ga
Eo
f
r)
N
;6 o+
'E'
T
N
6>
ś
og) >x Nś 90
P o
JE
.ci
=
E8
Ę} \. o
ś
N
=
5fi
o
6
śąą
G ll N o
d: q
o
e
Ń .E
.h'i
N o
ą
oo e oo ć } .q 'o= * ! E> x'o o
.! ii o
N
q
.9
O)
6o'
,ł.= E
@
@
E
IL
o'
E
L
o
E
oo }N ÓY
= Y>
HE:
B .o
$e x, BFs
F E$FagFE
:
E
.o
.o
N
N a
o
o
ME
6
6 c
=N
x@
=
x.g
N
f.t
6 E
>E =v
6 N
Q.9 >c
N o-
b.= ; J! > nX fi E6+-
g OG *c
;
=
.!J
I
łE ś ą
so6= y3E
la
.N
ErE-r a Eg ś EE
'Ń.9 p
X
.!j
Hb z=
o ox o tr g/^= oJ ! .!16- .9;i 6
9R
*cy
68
aS *
N o
o
o o
0) c
N
o
x P. o
!l''
ooo ;tr tr Ell
.;
.!J9
lJ9
EśaEśpBl Eś
'Ń. 9 9
łE 6
P R.OE
E$ Br
l Ri l n
o
ą
: ś N.o xvoo
l!o
EgEEg
EgEEg
-
6x
!} E
E=EI
.9
@
E. B
N
E}
:. 0yE
a ł E" " gE ĘE r iE i
N
o
6
. E i pJ -$ x ;9
ę;gH E! Ug"r B[;gEśEa# E
eE; o Ń. o
Ę e$ F 3 s*
o
Y
o
a*
ęp t
'7)
q
ES ęĘ3i
5 EęE
:$ S EEEEi E tgilłE'$EE* śE;6EE$EEE gE $ĘEtE t*E*tił3Ę it a'*
.g
Ą
.!a U ;6
B6
6
N
E3
. g-
*tB *Ę l BFs** nE5E Ę ał:E*!$5EEEagEE -
N
=a
9
H3
ą
.9 t! s.o
d
a
9o ę l:.. l n Ę9 c.9 Śj t9
.g
eE= o Ń.o
;ę
", Ega
EigEE$śif,gE$EEEBE
E
o
6,=
o N
N!
;b
o
i \o
,EO
6o'
o
66Eo
b S* tB E 9EE
o .Ó.
!tl
o E
o
o i>
o
()
XE
GY
9'! CJ (!
Y
c
c;l
o
e o N
;
6) g J
o
!f
E3
Eft AE
s
I
-'= EE .E
c
r
9o'
o
T Ń
r)
rO
ś
o
o
HHR
N
+
J
o
OF N
GO ,ao
&ss
ra
?x
E->
.g = P= >x E pĘ
sB# odł
B# o>
'= E, N
i
o g N
.o E
6 6 G
-
Y
6
EB $P E-.
sEeie$ 6tr9 Óno
r U)
tr' o E o q f
eE r' 6rd
6
ś
N (E
o
.o
z
EE
gĘ 6 IT o
=
EB o o
E -o
#
śś
Yo
.E
I
E-
,Hx 6t o
FEn
@
Bl
=
5 E' ĘE *E. E -E
c Ę>
x -E
FEEEEEEE F ax . ;. H;*tie sq S N9
a'F
ÓtrY ;f io
aad
'0 Y
,-!
tl ł
JE
Xa !E
'śi
N q
c
\ol
d:q
BNN
*c
N Y
tb
:B ,E tr o
3 'ts g 3!
.o
rB
EN
6 N
.2
o
Ń
N
o 6v
E
Eo
Y
>
o
6
Y
ao*
=
E
N
6 -o .o
E
c o
N 0
G lt o
d.d
EF
,-J
f
o
o 'e
XR p'i
.O-
JE
!
e(t
3
o *>
*oi 5S 6
t
ry
E] oi vl
60 90
o9
6 f
'=N t- >
N a
c)
E
.g o
E
z
** żŃ
Ą
* rFgś EEs , EEĘE;Etg Ę;
c
.ą.ś i Ę E łE ; . P gF ł j E F a
.!j
'Ń.9 9
o ; i: o -Et rt
śJ
EB ;6
.9 E} s. o
q
oo
N o E
Egt
o
c=
ł=
EB 3E
o o
ą o .gr
0 fr>
5t p'i
c x
.ąa>6
E sN
(t Y
9'; =
60 ao
E3 \ei
E3
B:O
JE
Efr AE o9
FF _o o
E
'0 Y
.9 o, ax
N o c
ą
o .o
=
N
N
SS
N-
eśE
lt
So)
Ę ,"
i '8t g
BE
ł o
()
N
oO
i6
F ;.:
"g o
!
ź5
TE.EE=#śF.-Ę
ł. x . qii
=F
o Ec
.o E
E
o .L
N
U)
o o B N
a
o
-Ę
i:
E lt
d: o
JE
o lo (o
ta)
ś
B R3 @sr
o lo @
5 E '4.8 o*
Eg
.ES oo
r
X
tP &p
o
!3:f
o
ąE
FI
I
lir N
;i
,o
'! Y
>N
.YE
}E
Ę
5$Ę -AE
P=
!N9
=E PE
ĘE } 8*6
śa.9
.o9
#E
Ę -sx '=E iłś-E g-gE EEs HE.
*-r ]i
ś
.E'5. Ę; 9E 8 ls
$.9e E iq )
t# 5"g .gEĘs" tBgi J*E E er: ...Ó 9 =s. 9
P E . q5 EB Eg
8 H ** ś*eo Eg H-H =.itĘ
*. * Ę; E H ę a . .
E s E : 8 9 *H gĘ: E EĘ x:i't
: f i E a -r EEs s >E
Y X
C
X:
E
e
}-* g! HB E H'iE ś e-E r*
.O-
60 ao
r)
xe
- E
Ś 'E 'o'5
!* -i - x6
łE tO
Eg e$ eg *ł E.e *Ę {H $i
.i$
Eł
.9
gEEEEEgEg BEgE EE$BBEEgEśg Egg'. (E
.O
}ą t-> .Y
'E'g
.oE 'ax
rg
1
c
Ńo
N
.=i to
.E
Y
o
T
E N N
a
E
.9.
?
lr t t
XE
c'cJ o
o o
N
o 'Ó.
o c
3
E
b S* TBE g sE
N
o
o
.E
EgEEg
tg '
o o
6x
q
*9
N
g Ę? =
ąE
Ę
tr o
!:
(! ll N o
q
9E
.9 ,= ro
i'E 5 Eotr
pBi Eś
so
EB
CI
o
.o'Ns EH
Eg e.Ń.
5fi.e e i' 'Ń. 9 9 ś łE i' H E} .g
oo
*
3 sgssE B! :E
3
xv
EaE
EE. Fi
N
3
Hł '
N
.9.q
o .9ł
N
F5
a
(sX
.ż ź
6
r
9s
o
e8
o '=
tt N
-9ł
FN $ . N Ó9
gE tto
N q
6
t9
ES Eg
*!' .Y9
o
N @
;'B-g
sigEg*E'
l!
c G
sasgg
śs in' EE EB
=-
eEr o N.o
J
!
6 c
E
i .E, g
\o
Ęg ga*:
t: E sE* -8EE* E.: e
,E
* [* t " q s PgabBEEĘ
f
N 0
:.
.!ł 3
N
tt
;.;5
. ąE . P P
.9
;<
gE EsE e9Eg ęp* śgE
6
o
;
E-H ał
'ii
o
^s E'
E
I .o o tt o
śEg$ F 6 eEE B
ś ;! gb F$ iE#a gą$ 9 ut,q E !. HB;E Es*S ; i
IEEEa fĘg e* E =.g .6 .ż .E Ę ęE =: E .6 ęĘ 6 . s li9x gei 9F6E 6 $ ; * sE
I Efi-5 *E {F tB Ea:e E* i HR E F Ę
*gE, $H s=* Ę $FE.$
p Eł $
E'
;36
o> v6
$eę Bt $'i[qł
=
6.66a6
ęEgE-r g *E
3
;iE
6
.Y>
=ń
; e EE t : i } ś B =*
gEśEa śĘ$ 5ge E
i8
E
śH
#
59
iś F
gc E $i i Ei gEEI
7.I. Systemy wyborcze w zachodnich patistwach uprzemysłowionych
205
le;tgasEEśgEB
nie będzie więcej do tej grupy zaliczany, poniewaz zostaĘ tam wybrane małeokręgi wyborcze. Co do sposobuprzedstawianiawyborczychkandydatur,w systemachproporcjonalnychdominują lisĘ ale moznatakżenapotkaćpojedynczekandydatury.Jednomandatoweokręgi w RFN na|eĘ pojmowaćjako wbudowa. niepojedynczychkandydatÓww systemwyborÓw proporcjonaĘch' W du rkim systemiewyborczym spotykamyrÓżneformy kandydowania,zarÓwno rywa|izacjępersonalnąjak i lisĘ (w przypadku irlandzkim poszczegl7ne kandydatury,nlezwiązanelistami, zostĘ skojarzone w wielomandatowych okęgach wyborczych zrozdzielaniem mandatÓw wedługformuĘ proporcjonalnej).Możliwośćwyboru przez wyborcÓw między kandydatamiw ramach swoich parryjnychpreferencjinie istniejeprzy pojedynczychkandydatach i przy zamknięĘch listach. Zamla ęte listy istniejąjednak tylko w P ortugalii i Hi szpanii, a takżęw RFN. P rzeważająmniej zw iązaneformy list; Szwajcaria,Luksemburg i Finlandia stosująotwartelisty. Mimo z16żnicowanych form kandydowania wyborca posiada jednak ograniczony wpływ na dobÓr deputowanych.Jedyny wyjątek stanowi lr|andia, gdzie tworzeniewiększościi alternacjawładzyw dużymstopniu za|eżąodtego, w jaki sposÓb wyborcy zrobiąlżytek z alternaĘwnegogłosowania(o tym podrozdz.8.7). Systemy oddawaniagłosÓw są często sprzęzonez regułamirywa|izacji wyborczej. W wielomandatowychokręgachwyb orczychprzy zamknięĘch listachwyborca ma tylko jeden głos(reguła,,drugiegogłosu''tylko w RFN, Portugalii, Hiszpanii), przy |uźniejzwiązanychlistach, obok głosuna listę, istnieje ograniczonaliczba głosÓwpreferencyjnych,zmieniających kolej. ność kandydatÓwna liście(Belgia,Włochy,Austria i inne).W ramachotwartych list istniejąw Finlandii bardzo skomplikowane' szczeglłoweuregulowania;w Luksemburgui w Szwajcarii wyborca ma tyle głosÓw,ile jest do obsadzeniamandatÓww okręguwyborcz5rm. Duże znaczęnię dla rezultatÓw wyborÓw posiada formuta wyborcza, ptzedewszystkim w kombinacjizpodziałemna okręgi wyborcze. Metoda d'Hondta jest zat wno teraz, jak i dawniej, metodąnajczęściejuzywaną. Z pomocąwyrÓwnującej metody (zmodyfikowany system St. Laguć) niektÓre kraje skandynawskieprÓbowĄ nieco zmniejszyć efekt dyspropor. cjonalności, wywołanystosowaniemmetodyd'Hondta w okręgachwyborczych średniejwielkości,jednak przezto tworzeniepaĄjnych większości był'oznacznieutrudnione'W siedmiu krajach stosujesię iloraz wyborczy, dokonującobliczeri metodąHagenbacha.Bischoffa.RFN jako jedyna po. zostałaprzyuĘwanej od 1987 r. metodzięHare'a-Niemeyera, obok Au-
$$$gFEg$fiś$F
-*gś*$$*''gsś$'E sggggg$ggggiiggggg
i$EgBśśEEg$$g$Eg$iE s$EeaęsgEEggEfi$gsgE
EE$gggig$EgEEEEgEE$E
gś$ gEEE nśE$ EFa $śg $EtĘ
a6 ? =ąo . ee6
206
7 Systemy wyborcze w układzie regionalnyłn
strii, gdziej eszcze metodaHare'a-Niemeyeraj est stosowanana poz|()| I ||r okręgÓwwyborczychi krajÓw związkowych,natomiastna poziomie|.,.'1,, wym obowiązuje metodad' Hondta.Proceduraustalania ilor azuwyb l t.r'z, t go pozostawiaefęktdyspropoĘonalności, spowodowanykoniecznośc i i1r.,., dzie(eniapozostających zawszedo dyspozycji,,resztowych''mand atow.A|,, todanajwięlrs4lchreszt,ktÓrapremiujemałepartie,niezostat'azastosowilll,t w żadnymrozpatrywanymkraju' Praktykowanesąprocedury ktÓre ot|1lr, wiadająmetodomnajwiększejśredniej, tub wywoĘą takie same sktllkl Efekt dysproporcjonalnościsystemÓw wyborczych możezostaćzwi szrr ęk ny przez to, że przy wielostopniowymrozdzialemandatÓw,przy drtl1ir..1 i trzeciej fazie podziałuĘlko te partie majązapewnionyudział,iltÓrl w okl q gach wyborczych zdołatyjuzwywa|czy,Ómandatyw pierwszym etapte1ltl działu.Podobny efekt zostajeosiągnięĘ przez wbudowanieprogÓw rrst,, wowych (Holandia,Dania, Grecja, Hiszpania, Austria, Szwecji, Belgi;r, Niemcy; zob. tabe|a9)' Te ograniczenia_ jak jużw innym miejscu wyw i t. dziono;podrozdz.4.5.l _ modyfikujązasadęproporcjonalności na korzyŚt. poliĘcznych i funkcjonalnychkryteriÓw, takich jak-zdolnośćparlamen l rl do działaniai wypełnianiaswoich funkcji, w ten sposÓb, że ogranicztrjl1 wybÓr małychugrupowa partyjnych. 7.1.3.Debaty nad reformamiwyborczymi Prawie nieustannadebatanad systemamiwyborczymi, ich zaletamii w.dami, sugerujepoliĘcznym decydentomrelatywnie duzo możliwości wyboru.Bliższe zajęciesię systemamiwyborcąmi uczy jednak że ichrozwo.1 , irozprzestrzenieniesię rÓżnychpodstawowychtypÓw i ich odmian są Ściś|ezwiązanez socjopolitycznym i polityczno-instytucjonalnymrozwo.;ellt zachodnichdemokracji.Systemywyb orcze sąprzejawempolitycznych stosu1kÓw władzy,ich wprowadzeniei ich reformy za|eząprzedewsźystkinl od politycznego konteksfu'Mylnie prTpuszcza się, ze systemy*yto."'" mogtyby być zalecaneze względÓw socjotechnicznychiub wprowadzanc czy reformowaneprzedewszystkim z u:waginaich funkcjęczy teoriępat'lstwa.W wielu analizowanychprzeznaswypadkachsystemywybo rczebyły rezultatem- często stanowczokwestionowanym_ sporÓw między kształtującymi się grupamipolitycznymi, ktÓrych cele, wartościi ideolosie ulegaĘ zmianom' Rozpoczniemy od historycznejretrospekcji.Jeślichodzi o nowoczęSne systemypaĄjne w utrwalonychdemokracjach,twierdzono,żeukształtowĄ się one w określonejepoce,w czasie przejściado masspolitics, i od-
7.I. Systemywyborczew zachodnichparistvvąchuprzemysłowionych
207
w znikomym stopniusię zmieniĘ (Lipset,Rokkan 1967;Rose' Urwin 1970)'To samo możnatakze w zasadziestwierdzić o systemachwyboręych. W zachodnichparistwachuprzemysłowionychsą one rezu|tatęmzaspołecznychprocesÓw przemian,kt6re towarzyszyłydemokraji systemÓw politycznych. W tych warunkach w większościkrajÓw grupy społecznewywołałyowe reformy wyborcze, ktÓre poleprzejściu, zgodnie z zasadąreprezentacji'od wyborÓw większona $ły proporcjonalnych. Uzgodnione swego czasu systemywybordo loiowych _jeśli reprezentacji i typ systemu- w następnych o zasadę chodzi były !!c Dopiero w latach dziewięćdziesiątych stabilne. względnie dliesięcioleciach tej dziedzinię zmiany: nie się w T utrwalonych demokracjachdokonĄ już plko wspomnianezasadniczereformy wyborcze we Włoszech,Japonii l Nowei Ze|andi|\ecz takżeintensyvmewysiłki reformatorskiew innych brjach. Możliwe j est podaniej ednej ogÓlnej przyczyny dla ustanawianiasyste. EÓw propoĘonalnych (oczywiścierozmaitych typÓw), ktÓre okazĄ się ldecydowanie stabilne.WprowadzeniesystemÓw proporcjonalnychnastępwało w zvttązkuz rozprzestrzenianiemsię powszechnegoprawa wybororego (zob. rozdz. f), z rozwojempartii robotniczych, a co za Ęm idzie' kon. t restrukturyzacjątradycyjnychsystemÓwpartyjnych(konserwatyści politycznej zmiany, ta libęrałowie),a więc w toku tej samej zasadniczej kt6ra wymaczyła Lnie politycznych konfliktÓw i ukształtowałasystemy pBrtyjne.Wybory proporcjonalnerea|ianjącezasadęreprezentacjibyĘ funkojonalnezarÓwno dla powstającychpartii, ktÓre dotychczasbyĘ poszko. dowaneprzez prawo wyborcze i/lub systemwyborczy,jak rÓwnieżdla słab. nącychtradycyjnychpartii, ktÓrym wskutekrozwoju nowych partii groziło zdziesiątkowanie.Jiirgen Kohl (1982:497) omawiał.bardzotrafnie funk. ejonalnąambiwalencjęwyborÓw proporcjonalnychdla partii powstających, jak i dla defensywnychmniejszości, ktÓra ułatwiłakompromis właściwość, parlamentamych. wyborÓw rocjopolitycznych siłw systemie Zasadniczateza o relatywnejstabilnościobranychwariantÓw systemÓw szych dziesięcioleciachznałakilka wyj ątkÓw. wyborczychjużwe wcześniej kryzysÓw poliWiążesię to przedewszystkim z wyjaśnieniemznaczących tyczrrychw poszczegÓlnych krajach.Pa stwa,w ktÓrych faszyzn doszedł do władzy lub w ktÓrych demokratyczny sposÓb rządzeniazostał,przerwany, ponownie szukĄ dla siebie systemuwyborczego'Przy Ęm Włochy, Austria i RFN związaĘ się po II wojnie światowejz Ępem wyborÓw proporcjonalnych,ktÓry w tych krajach zostałwprowadzonyjuŻ w I9I9 r., a z kolei jedynie w przypadkuRFN zostałzmieniony wariantsystemupro-
''7
I
208
7. Systemy wyborcze w ukłądzie regionalnym
7.1.Systemywyborczew zachodnichpallstwach uprzemysłowionych
Tabe|a25. Powszechne prawowyborczei wybory propoĘonalne - czill. wprowadzenia Powszechne prawo wyborcze Austria Belgia
1907a) 1893/1919a)
Wybory proporcjonalne 19't9 1898/1919
Dania
1918
Finlandia
1920
1906
Holandia
1917a)
Luksemburg
1906 't917
Norwegia
1918 't913
Szwecja
1919
1921
Włochy
1919")
19't9 1909 't919
")Ty|kod|amężczYzn. ŹrÓdło:Noh|en,t978'
porcjonalnego. P rzez wiele dekadautorytarner eżimy odsuwĄ utworzeni c: systemÓw demokratycznychw Hiszpanii i rortugalii z ich tradycyjnymi systemamiwyborczymi (wybory większościowez ogr aniczonymołdu.,"u niem głosu)i w koricu wprowadziĘ system proporcjonalny w okręgach wielomandatowych.Jedynym ważnymwyjątkiemj"st r,un"ia z zasadniczJmi reformamiwyborczymi w l958 r. (przywrÓcenie systemu absolutne.j większości), w 1985r. (powrÓtdo systemupropoĘonalnego)i 1986r. (ponowne wprowadzeniesystemuabsolutnejwiększości). Reformy wyborcze przebiegĄ w kolejnych dziesięcioleciach w ramach . doĘchczas istniejącychpodstawowychtypÓw systemÓw wybor czy ch,przy czympięć,krajÓw (Belgia, Dania, Finlandia, Lulsemburg i Szwajcaria) nic przeprowadziłopraktycznie żadnychreform doĘczących istoty systemuwy. borczego' W przeważającejliczbie przypadkÓw i"ro..y po"iągnęty ,o sobąpoprawienieproporcjo1a1nejreprezentacjia|boprzezi.io,,oę]oo"iut.' , na okręgi wyborcze (Islandia),a|bo przezreformęformuĘ wyborZzei@amiastmetodyd'Hondta wprowadzanob ardziejzrÓwnoważone metodyalbo zmieniano dzielnik 1|orazuwyborczego,albo metodę rozdzie1ania,,.e,'towych'' mandatÓw).Należy fu wymienić przypadekGrecji w latach |977, l985 i l989,Islandiiw|959r.,Włochw7956r.,Norwegiiw l953 r',Szwec.;i w 1949r' Przeciwna tendencja,zmniejszenieproporcjonalności bądźrefor-
z09
wyborczeskierowaneprzeciw drobnympartiom,wystąpiław RFN w lałgchl953 i 1956,w Grecji w latachI974 i 1990,w Irlandiiw latach1936, |947 i |969, w Holandii w latach 192I i 1923, jak rÓwnież w Szwecji .* 1971r. Te efekty zostałyosiągniętepierwotnie przez podziałna okręgi i/lub reformy podziału,,resztowych''mandatÓw, aIe zwłaszcza instytucj ę progÓw ustawowych(RFN, Szwecja, a z pozostałychtakże s?ez Hiszpaniaw 1977r.,Francjaw 1985r. i Belgia w 2002r.). partii poliĘcznych w kwestii zasadniczychreform wyborostrożność 3tych rnożemieć rozmaitepodstawy.Może wynik aćz jednejstronyz zasady reprezentacjiumocowanejw prawie konsĘtucyjnym (w li na 18 kraskich - zob. wyzej podrozdz. 5.3). Reforma łvymaJÓw zachodnioeuropej zatem kwalifikowanej większości'z regaĘ porozumienia między $łaby moze fiądem a opozycją.Z drugiej strony wspomnianapowściągliwość Ęć ren,itatemfaktu' żezmieniająsię stanowiskapartii poliĘcmych w kwe. )ttiza|et i wad systemÓw wyborczych.Partie polityczne oficjalnie piętnują je dotknęĘ.Dają bodziec do puI wady,ktÓre w wyborach bezpośrednio blicznej debaĘ o systemachwyborczych.Za|eĘ i wady nie sąjednakstruk$ralnie prz5pisaneokręślonympartiom,zdarza się,żepodziałgŁosÓwzmieni one w wybo. |ię na korzyśćniegdyśpokrzywdzonychpartii i gdy zwyciężLą lach, będą zbyt zadowolonez koniunkturalnejprzewagi, aby wprowadzić Propagowanepodczaspozostawaniaw opozycjiplany reform.PaĄjnąwięk|lośćw parlamencie,ktÓra częstopowstajedzięki efektowi dysproporcjobalnościw systemiewyborczym (zob' podrozdz'9.2.1),stanowiąpartie tfądzące,a więc z reguĘ są one mało.zainteresowanereformąwyborczą. Tel,zezmiany większościparlamentarnej,tworzonejraz przez partiemieszoza skie,raz przez partiesocjalistyczne,w obliczu integracjipartii socjalistycznych w systemie społecznymi poliĘcznym, przestaĘbyć czynnikiem rozbijającym system, co za|
210
7' Systemy wyborcze w układzie regionalnyn
nione oczekiwania co do jakościreprezentacjipolitycznej.Sygnałemwy woławczymbyłyproblemyz tworzęniemparlamentamej większości. A w ir;. rezygnacjaz systemuwyborczegowzględnejwiększościbyłaspowodowlr natroskąo zdolność parlamentudo wyłanianiastabilnychrządÓw.Mimo z.. ta reformabyłagruntownieprzy gotowananaukowo(zob'Report of the Rolltl Commission, 1986),początkowow Nowej Zelandiipodejmowanonieskrl ordynowanedzjałaniaidopiero dwa referendaprzesądziĘo reformie,sktl ro takżefu klasapolitycznanie mogłat egorozstrzygnąć(zob.fuchter 199t)) TakżeGrecja zasfugujena zwrÓcenie szczegÓ|nejuwagi.Tu nie dokonlr ła się wprawdzię zmiana zasadyreprezentacji,ale podwÓjna zmiana ty1rrl systemuwyborczego.Przede wszystkim zostałzmniejszonyefekt dysprtl porcjonalnościsystemu wyborczego, silny za sprawątzw. małejrefomly, w ramachkt&ejtzw. wzmocniony propoĘonalny systemwyborczy dawlrI takie rezultaĘ że mÓgłbyć z trudemklasyfikowany jako proporcjonalny ogÓlnogrecki Ruch Socjalistyczny(PASOK) wprowadziłw 1989 r. bar. dziej proporcjonalnysystemwyborczy, przy czym mÓg].byćon traktowany. podobniejak przypadekfrancuski z 1985r.,jako zorientowanyna obnizcnie wyborczych szansbędącejna cze|epartii opozycyjnych Nowej Demttkracji (ND), aby nie mogłaona zdobyć absolutnejwiększościmandatÓw w parlamencie.IrzeczywiścieND osiągnęła w trzechnastępującychpo sobie elekcjach- dwÓch w 1989r. i jednej w 1990r, - między 44,3Yoa 46,9./,, głosÓw,nie zdobywającabsolutnejwiększościparlamentarnej;dopierrl w 1990r. udałosięjej, w koalicji zmałąpartiąutworzyćrząd większościowy, ktÓry z kolei, wbrew woli PASOK, doprowadziłdo reformy systemu wyborczego. Nowy system wyborczy wyszedłjednak na dobre PASOK. ktÓra w kolejnych wyborach zwyciężyłaiosiągnęła46,90/ogtosÓwi 56,70l, mandatÓw. ostatnio na nowo intensywnie dyskuĘe się o reformach wyborczych we Włoszechi Wielkiej Brytanii, a takżew Portugalii. Przypadek Włoch jest szczegÓlnieinteresujący, poniewazfutajfunkcjonujekilka mylnych ocen i nieporozumieri.Przede wszystkim twierdzono,iż we Włoszechpowinno się wprowadzić bądźżejuz wprowadzonowiększościowysystem wyborczy. Podkreś|ano, że trzy czwartedeputowanych(75) i senatorÓw (232) wybiera się w jednomandatowychokręgachwyborczych wzgtędnąwiększościągłosÓw. To, żew obu izbach dochodzijednatrzeciamandat|wprzydzielonych w systemieproporcjonalnym,było mniej wazne; szczegÓ|nic małouwagi poświęcano metodziepodziatumandatÓwmiędzy partiena poziomie krajowym. Jużj edna czw artamandatÓw rozdzie|anych proporcjonalnie możenieco osłabićefekt dysproporcjonalności wyborÓw większo-
7.1.Systemywyborczew zachodntchpaitstwach uprzemystowionych
LLI
jest wyraźniejsze, kiedy mandatyproporcjonalne le iowych.To osłabienie lontałyprzydzielonejako kompensacyjne,poniewazwtedy głosyna partie, ktÓre otrzymałyjuż mandaty w okręgachjednomandatowych,nie są ilwzględnianew proporcjonalnympodziale mandatÓw na szczeblu regiolnlnych okręgÓw wyborczych. To oznaczawięc proporcjonalnewyrÓwnallic mandatÓw.Jest ono realizowanew pełni(scorporo totale)w wyborach ;6nackich (83 mandatyproporcjonalne),przy wyborze izby deputowanych (l55 mandatÓw)tylko częściowo(scorporopartiale), poniewazpartii, ktÓ. .m zwycięilyław danym okręgu, nie odlicza się od głosÓw proporcjonalnych(każdywyborcadysponujedwomagłosami)wszystkich głosÓw,ktÓre prdłyna ich kandydata,|eczjedyniete' ktÓre pńdĘ na drugiegow kolejnolci plusjeden głos.ProporcjonalnewyrÓwnaniejest tutajstabsze,poniewaz lajsilniejszej partii zostawiasię głosy,ktÓrych ,,niezuĄĄa,, do zwycięstwa w okręgujednomandatowym.obok tegomechanicznegoefektuproporcjolalnościwystępujeefekt strategiczny,moż|iwydzięki opcji łączenialist. ? artieprzez tworzenie blokÓw- wyborczych przeciwstawiają się efektowi Ponieważw okręguwyborczym zawsze tylko 'rvyborÓwwiększościowych. bloku nominuje kandydatai mozliwoŚć tę partia ramach danego w Jldna uzyskujątakzenajmniejszepartietworząceblok, trwająone w parlamencie dzięki wszystkim głosomzdobytymprzez partiepozostającew sojuszuwy. borczym.It is clear, that thevąstmajoriĘ of small and mediumparties owe lheir existenceand survival to the electoral alliances and the sharing of constituencies in the majoritarian system@'Alimonte, Bartolini 1997: 120). ZezmianąsystemuwyborczegobyĘ związanenastępującecele:zmniejrzenie parryjnegorozdrobnienia,stworzeniestabilnychwiększościrządo. wych, altem acja wł'adzywykonawczej , zmniej szeniepartitocracia, W6tko mÓwiąc, przemvyciężenieowych fenomenÓw,ktÓre od dziesięcioleci cechowĄ włoskisystempolityczny.Rezultaty wyborÓw nie spełniĘoczekiwa zwięanych z systememwyborczym (jako większościowym),zapewniającrelatyvmiewysoki stopiefrzgodnościmiędzy głosamia mandatami. Spodziewanakoncentracjasystemu parĘjnego nie nastąpiła.W 1994 r' w parlamenciezna|azłosię24, a w 1996r.2| partii.w tych warunkachnie doszłodo zapewnieniastabilnychwiększościrządowych' SpośrÓdwzflaczonych celÓw zostałaosiągniętajedynie altemacjawtadzy,Był to jednak w mniejszym stopniuskutek systemuwyborczego,leczprzede wszystkim przemianykomunisĘcznej PCI na socjaldemokratycznąPDS. W ten sposÓb zostałazakoitczonabipolarna tendencjarozwojowa systemupartyjnego (zob.Newell, Bulr|1977:105).Natomiastnie doszłodo wzmocnienia personalnegoaspektupolityki kosztem partii (partitocracia). Ostatecznie
212
7' Systelny wyborcze w układzie regionalnynl
rezu|tatyreformy wyborczej wypadłymizernie' Reforma reformv.to Zl)il czy wprowadzeniebardztej większościowo zorientowu,," go,y,t",Tlu * u borczego,byłohasłem,dziękiktÓremuWłochydawniej'jak i o|ecnie,zir|, cza się do krajÓq w ktÓrych reformasystemuwyborczęgorozgrzewaulll\/ sły.Krytyka dotyczy przedć wszystkim mandatÓw propoicjonalnyclr poniewazpraktykasojuszy wyborczychwyraźniew zmacniiefekt fragm.,' taryzacji i ptzez to zostajeutracony efekt koncentracjimandatÓw w więl' szościowym systemiewyborczym.PremierD'Alema preferował wykreś|c nie mandatÓwproporcjonalny ch,to znaczy wprowadzeniesystemuwzglętl nej większości. Bierze się pod uwagęmozliwośćwprowadzeniasystellrrl absolutnej większości,ktÓrego szczegoInieintensywnie broni Giovanrrl Sartori(1994:74n). W Wielkiej Brytanii dębatanad reformą wyborczą znow.' nabrałatempir pod koniec|atdziewięćdziesiąĘch. Zamarłaonaw |atachrządlwM' Thatchcr i J. Majora, Po tYm,jak na początkulat siedemdziesiąĘchz jednej strony brakwyraźnejwiększościdlanajsilniejszejpartii (hungparliaments),azdrttgiej strony upośledzenie Partii Liberalnej bardzo jązdynamizowały(zob. podrozdz.8.2.6),atakżepo tym,jak w obliczu niezadowo|ęniazpolityki reform i rozpowszechnionegopesymizrnuwzględemrozwoju go,podu.","go' wydawałsię dojrzewaćczas na instytucjonalnereformy.W czasie pozostawaniaw opozycji Partia Pracy zobowiązałasię, ze w przypadku wyborczegozwycięstwakwestia systemuwyborczegozostanieposiawionana porządkudziennym,i rzeczywiściezorganizowałapo swoim przytł'aczającym zwycięstwie wyborczym w 1997 r. IndependentCommission on the Voting System(JenkinsCommission),ktÓrej ce|został. zdefiniowany następująco: The Commissionshąll observe the requirement broad proporfor tionality,the needfor stable Government,ąn extensionofvoter chiice and the maintenąnceof a link betweenMP s ąnd geographical constituencies (JenkinsCommission 1998).Te wielowymiarowezadanianie musiaĘ się kończyć na altematywachdla systemu względnej większości,lecz dotyczyć mogĘ kombinowanychsystemÓw wyborczych' W przedłozonejkoncepcji additional memberSystem(AMS) prÓbowano uwzględniaćrÓzne punkty widzenia, naturalniew rlżnymzakresię' W najmniejszymstopniu uwzględnianoidee proporcjonalne.W ten sposÓbproponowanadla Wielkiej Brytanii alternatywaw postaci AMS stanowiodstąpienieod sperso. nalizowanych wyborÓw proporcjonalnych'ktÓre w anglojęzyc"ny- ś*i.cie są rÓwnież nazywanejakoAdditional Member System (zob' Nohlen 2000: 5n). Mocno prowiększościowy charaktersystemuwyborczegowypełniaoczekiwania na stabilnąwiększośćrządowąw takiej skali, w jakiej
7.I. Systemy wyborcze w zachodnich pąilstwąch uprzetnysłowionych
213
rtlzwÓj systemupartyjnegona to pozwala. Szczegllnie powiększonazostadokonywaniawyboruprzez wyborcępoprzezpropagowanie ln rnozliwość llternative vote. Wybory w okręgachjednomandatowych,jako te, ktÓre przedewszystkimw Niemczechsą identyfikowanepo prostujako wybory personalne,zostaĘuznate za niewystarczające. ostatecznięczłonkowieparlttmentusązwiązani z okręgiem,w ktÓrym startują ponieważponad 80% tnandatÓwnadalpozostałow okręgachjednomandatowych,natomiastmandatyproporcjonalnebędądzielonew wielu małych,regionalnychokręgach wyborczych(w liczbie 82). WyĘczne dla komisji przewidują ze ta koncepcjapowinnabyć poddana referendum,komisja za|ęcazaś,aby przed tym rozstrzygnięciemwyjaśnić wyborcom opcje w szerokiej,finansowanejze środkÓwpublicznych kampanli. Czy to rozstrzygnięciew referendumbędzie miałowiązący charak. ter,nie jestjeszcze postanowione.Dalej komisja proponujew przypadku wprowadzeniareformy,by po dwÓch kolejnych elekcjach do izby niżLszej podjąćponowTrebadania nowęgo systemu.odpowiednio do tego można oczekiwać,ze kwestia systemÓw wyborczych jeszcze przez długiczas bę. dzie przedmiotemintensywnej,publicznej debaĘ,zwł'aszczaproporcjonalny systemwyborczy (obok Irlandii PÓłnocnejstosowanytakżew wyborach do ParlamentuEuropejskiego)i kombinowany systemwyborczy w nowo ustanowionychparlamentachregionalnychSzkocji i Walii. Do przedyskutowaniasą bogatedoświadczenia. W Portugalii zabiegtreformatorskiezostałyskierowanew tej chwili na wprowadzeniespersonalizowanychwyborÓw proporcjonalnych'Inicjatywa wyszław 1997 r. od rządu socjalisĘczrregoi kampaniają wspierająca przebiegatapod hasłem:demokracjabliżejludu. Jako środekdo tego rozuwyborÓw deputowanychw jednomanmiano wprowadzeniebezpośrednich datowychokręgachwyborczych.ProjektreformprzewidywałtrÓjstopniowy podział.łącznie 350mandatÓw:w około94jednomandatowychokręgachwyborczych,w ktlrychrozstrzvgaławzględnawiększość' w regionalnychokręgach wyborczych, w ktÓrych dokonuje się pierwsze proporcjonalnewyrÓwnanie, miały zostaćrozdzielone metodąd'Hondta dalsze 94 fotele i wreszcię narodowy okręg wyborczy z 35 mandatami,rÓwniez z metodą d'Hondta, ktÓra służyponownemuwyliczeniu proporcjonalnegopodziału i działaprzez to kompensacyjnie,ponieważna Ęm poziomie odlicza się mandatynadwyżkowe,ktÓre dzięki temu nie burzą ogÓlnej proporcjonal. nościwynikÓw wyborczych. Pierwotnie przewidywano, że wyborca jednym jedynym głosemwybierze kandydataw okręgu wyborczym, a także listę regionalnąi ostateczniejeszcze listę krajową. Efekt persona|izujący
) 1 , 'i
7. Systemy wyborcze w ukłądzie regionalnym
pozostałbytu skromnieZaznaczony,od tego bardzo ostrożnegotozw|L|,/;| nia odstąpiono na podstawiemojejrekomendacj i (zob.P blico, tl .tz'lc9 t l i zaproponowanosystemdwÓch głosÓw.Propozycja r ęformznalazłazrt.l'l,t l mienie obu dużychpartii. Zatamałosię onojednak w parlamencieprzy pl t, blemie, ktÓry byłwłaściwie drugorzędnyi łatwydo rozwięania' mianowr cie utrzymania stałejliczby członkÓwizby deputowanychlub jej podnir sienie do gwarantowanegokonstytucyjnie maksimum. Rzeczniry-reforrrr uznali ten zamiar zaniemoż|iwydo przeprowadzęniai ostateczniedoszl.l do załamaniareformy. Reasumując, rozpatrywanetutaj bliżej reformy i debaty o ręformacll (w kolejnym rozdziale przedstawionotentematw pojedynczoomawianycIr krajach)w zachodnichparistwachuprzemysłowionychodbywĄ się w doŚc rlżnych s1tuacjachwyjściowych.We Włoszechsystem polityczny wpatll w głębokikryzys i ludność w referendumartykułowałażyczeniepozbycilr się wielu cech systemu,co skonkretyzowałoslę w reformie systemuwybol.częgo. W Wielkiej Brytanii przeciwnie, na początkulat siedemdziesiątycll pojawił się kryzys związanyz uwypukleniem się negatywÓw istniejącegtl systemuwyborczego' Kraj przetrwałbez reform i temat znik
7.2. Systemy wyborcze w Europie Środkowej
i Wschodniej
215
Lt(lrezostałouzyskanetakzew NowejZelandli. Czy doĘczy to takzęWielkiej Brytanii, gdziepowinno dojśćdo referendum,pozostajenierozstrzygnięte.Wszystko wskazuje naturalniena to, że reformy systemÓw wyborczych takżew przyszłościpozostanąkwestią otwartą.Będą stale uzasadniane,na nowo określanebędą cele systemÓw wyborczych, procedury e. I przewidywanekonsekwencj 7.2.Systemy wyborcze w Europie Środkowej i Wschodniej W Europie Wschodniej proces poliĘcznej transformacji był tożsamy z przejściemod wyborÓw nierywa|izacyjnychdo rywa|izacyjnych'W tym procesieproblemy prawa wyborczego odegrałydużąrolę. W większości kajÓw zostaĘ ptzeprowadzonereformy systemÓw wyborczych, ktÓrych załozeniaw żadensposÓb nie byłyjednolite.Ęlko w kilku krajach (Łotwa, ie nawiązano do przedautorytamychtradycji, Czechosłowacja) świadom pierwotnieposzukiwano odcięcia się od ko(Europa Środkowa) w innych prakĘki i orientacji na zachodnie demokracje, wyborczej munistycznej jeszcze innych (kraje WNP) zostałoutrzymanych ki|ka rozwiązari do. w tychczasowegoprawawyborczego(np.wymÓg obowiązkowegouczestnictwa w wyborach). Wraz z Mirjaną Kasapovic mogłempokazać(Nohlen, Kasapovic 7996),że rozstrzygnięcieo systemiewyborczym pozostawało w ścisłymzwiązku z typem zmiany systemowej (transformation, transplazob. Huntington1991)-.W przypadkumodelutranscement,replacement, formacji stosunki władzyi strukturainteresÓw ujawnia się z reguĘ w sta. rych komunisĘcznych parlamentach.Dotychczasowy system wyborczy, systemwiększościabsolutnej,zostałutrzymany'P rzy przejściuĘpu transplacementujawniłsię negocjacyjnycharaktertranzycji, dla ktÓrego idealokrągb stÓł.Tu wprowadzonoprzewaznym typem insty|ucjona|izacjibyt, nie mieszane systemywyborcze z silnie zaznaczonątendencjądo proporPrzy przejściutypu replacementpowstawĄ nowe instytucje cjonalności. bądźquasi-instytucje,stosownie do logiki tego typu zmiany systemowej prrywiązlljąceniewielkie znaczeniedo rozstrzygnięćo przyszĘm systemie wyborczym - preferowanąopcją były w Ęm przypadku systemy proporcjonalnew okręgachwyborczych'
' Pojęcia te przetłumaczono najęzyk polski odpowiednio: transformacja' przemieszczente,za. sĘienie_przyp. red.; por' S. Huntington, Tneciafaladeruokratyzacji,Waszawa 1995' s' 121_|22-
śe N ^ 5
|
.* ,v b H x ; <.)ł *:ś x c 9 >G 9 El Eci "
6
(t6 o6
.:IN
E N
E.q b S.
N o-
3n' tS sF.a a
9o
Eg aEg
n- !ł*
- t- '
P3
Eg EEg
.Ęr gł !
b.8 ś8
gE
o ii
56 9'-
o o a
o 0 o
o
:
.u) L
=
q) N
I o
o
= E
6 g 5
o
E
}Ń
o '!ł N
c'EJ 6 !.
!i l '
pę
'E3
ś
o
N 0
o' l \o
@ N
.CT
,o^
o
{
t 'E g
N
J
o
o N
d :o
JE
rii n =+
ol 6l *l FI
E
pB o 6 a
^-x
gF @c
>Ó
Y
N
N
.,.H * E.6 Eś ś Ę969N :r;E ) :.t r 9- ! H
dP
* iitś
*El
Fg Fś R gFEEEg =.N 9f
i
6
o
r
-\o. +o
; alEt
Ę
d
f
o
.6 E
.G
o o
f,
(D
N (E
o -o
Y
try
]
ooo
c
ln
tśJ
iEEsa
Ę:
;*
iE85
i, o. S Y
. ;EĘ E !
N
o
96
o|:
59.ł *
o o
EE3:
OE
a ą
ś o ;
o
E
:ł Ę
EE
=
o
p
o
o \o
-'g E ć5BEE9
.9
.2.
*
gEgals ;6
;. = - =
c Y
E o N
.r2
ę
ę
'8.g
T
N
JI
E3
N
6 lt N o
Eg .E
= ii!x t siH 9 oE 6tr ąoJ!
!
E o
I
N
\t
N N
N
6
'-.$
EB
lN
x -=>
.iEsĘ
E3 ; cv
>c
J
(o .6 E 6 o
o 'o-'
EX śt
E
Bria
E. ł(} ' =ć
.-=
N p
N
ś o
5ft śś
ę
g=to
$ F.ÓE Ę
=
EO
.ao
c
N
N
.o^
ą;'
ln'
N
.g ii
o-
6
Ę9 JO
o .9ł c
x6
NX >.=
.9.
.: .o tr o EI p6 .6 'E
o *>
EE
6
E
o
o
6
ą--=
o
fo Ęo
@
E o
0
o O (o N]
a
.YX
Y
Y
Y UJ
E-Y =E
c 6
EJ G
= .: o =
.o
o x.
tr
E3 69
=, \.o
o c E o o-
E=
o>H6
o
.9
N
E
9N o ę
głj
.P.ĘE'Ę
.L
e
o o
I
>r
F CS
N
E
lJI
EPr
I o
ś'o
so -6 dE, o
>!!
5l
E-t
3i rE #ggE;sFi ;;3r g E i 9 E .9 : Ę 9 ś:s:3:3 fie * E$ , Ea $ ęaEH
le .:e F.a .sxĘ 3 d fr6 E=
xoYl
36
o
!o
I FF ŃE F;* 5
ł6 FP e .o; o ;3 3r
ooo
>p ;
.Y.
t r 9. 19
hE
> c 6.=;Śccoo;
-oc> o\oN -
6
Ę t *E"E H .HE.$EsęĘ : sEią 8,9.i; .r -E Ę F P E : ! E ,; ę >t-9
x =5 ."
Ś:Ę
o
ś = o
.ł
6 c
--o
oc
tt N o.
=i
E= xo
cgy xv
r!
.Ń
66i!Ę]!j'l
la
.N
3
N
U 8 E E 5łl EEFSHli 5 P* P 'e'r,
u)
łJ9
!
9 * a g-e-,
:o f o o
=oŃc 9a!= x:.! ł .=
.Ń. 9
! 'o
i 56 ii:: H6El3r" Eąx.osśp=.p;,, ! H ,r,
E
9Otrx .E'F .ż
.g
:o
ś
g;EBFśg5fśE EEiE ś$c$EE$EE$E
i
e EE E 89
.= i
=
E> ON
E
ź
E
'o
6 'RF- EE h
ś Eś EsE$EsE gE .= -
=
> g XE B 6 9'Ę 6 ęl o- P 6 E I 5 !-65-e ;6.= 36 3 d3 36 -!
EB E- $
iE
E>
i; 3
-!
} ą }. :
6
ś
ś o o N
}6
}
*uE'=
6
.E E
q
@
tJJ
-
>E ^
rĘ;E E
śiE }E +P gp#$ a *$F * E, E HPE*ł :a* gsr 88iśEą=.6 E Ęa EsąE.AEgr 3 Ę+ E$EE5 P,ET ś5E
! .o 6
E
H
>f lr
.g N
c
6
o q
.q r 6 .E=9
E.H*
tE EggEśfi O ^ Y *x .x ąE
ai. rX i n' sE.e EX
.sE
-s 8s5E gE = ,: :Ń 6 9
_EO
o
o *>
I
5R o.-
x
o
o) -o
f
.9
.9
o pb a, -o
e o N
N N
ES
-N
G l!
+
3-
t
'o
a
. .8, g
J
J
F śN
8s s
x
'*.$
E Egr g
N
śB I
r-8
EĘ
oo o>
A6
o> o@
.g
E
o
E
o o o
s = o
i=
lU !x
> v u 3 6_i -.Y 36
;o
_ o
EE
o q
o L
'E' x
p
Qś
$ Ea flł !
'l9!!
t
6
x.Y
ś o
tr T
JrI
v== x;l!+r
^ć g-> x ś i6 a P }ę 6 } otr> 09t
tr
ł$ęE
B r E a\:ś=0
oó:
c
o!
o E
q
;i .!a .
ć }6
ś
o ott >E
.:= E)X
N
c
.sl
N=
d'!a:
Y .x= ś a"> 6 - ru i
śG
oP
o .9ł
a
o
=
o
o .o
E
.!2
-9
.9
E 6
6
o
o N N
Ń
Efr aE
; 6 .).:
o
o
N.
E!
oo
EEt ał5-855 .o.o >Y * x ox >
v f E- o . U6ęłĘ
F-
N
,; '=
o
Ne N
ĘN N e
d :g'
E 6
L
, o
d-
ź E *;} EE 1".::HE, :g:eEE 6 : ,E l s Ee=E [:9 . g E b F T # D I a i F h E E. H x{ ĘÓ 3eŃęĘ : *EE F g's='gg '33d E # 3 EBg5. *I
E
!l J 90
60 90
o
6X
5'EĘ
i:ęEE:
E
E I
.= 'u co
JE
c
9
I
=N h- > ć.Ó
o =
(o
N
aHĘs "ą
-.8":g*
;3 ot E9
o
ś
:t E
6v
Y
(,
N*
o E)
o o
cJ G
ry
:B ->
i: Y
Et
6
6 N
tg gE
o
N
!f
Efr
N (!
E
..o A*o
żo'
o E
= o ą
<
o.c
q
i' q o3
E ! .Ę
N:
EgE6 g* EHEfi .go E 36
.9 EI
6 9- o
ą ą*aiEE
5
{E
E
. _o > =
pśa E.l
Eż
\o-
N'F o.= JE
I (o
hb ć . |2
irl EX iB
EX
* E-' ,
oo
o o .E
ąc
.9
*B
E|ł
oo oo
C)
6J
iu .g tr o
.9
o .- 0>
l!N
co '$ Ę
J
o
c
sE=
c
o o
itr c
!t l
(!!
oJ;
'ioo
N o C
t66so E
*t
łsE Ń 3"8.+8EgHE fr '5Eia.
o Ń'o
H=
*
E=s5 ; a E E 6 A* 3 F
N o.
=ś
śJ
Ę6 ć }E
h*o
.t2
N
i 6t g
.!J
*
P ę'ic Ń - o o .St
.Ń ll
.oE .
e;=
G
Y
=ś
li
,.o
=o
ć.q
O
śE
-v :a i n E .9E .a Hr^o
G E
Y;-
N
l
6 tt
ŻNA .!! 9 jŹ { >6
i e E- .e E9 g
Eo
ł.}
I r 'o .
.}JP
EęE g 6E36
E,6
o
6E
cJ 6
tt
Ń E
oF
-trio
o
ę'
l-
EsEEs ;*
.9 t! s.o
3. =E ;} I -E oo n .9
E3
CL
Ś=-Ó
'o '
.o
.g
oo
6 E cąY
gśa Eś
'-o o l= o d gB
ŚE
'Nx 3 x ś. p-9.xooE
E
=
.o
c
!
3 g-r Ec
ooN tr69
* p }5 .Y9> 363
c o
ś
E^ Ot->
BE
gE AY
o N
N
ś
t
83
r) E^-
oo x :V( l} E 9. iĘ 6 .iox N 'Foś >tr>oa >x x ox ->6 v + E ' ! ; > -= id . = . ' ; .o
o
a
ś
E E
q :
i: lU
b cE ł
>F5 E
gaE6is = 6_;
6 'o
=
o a
E iE
;h
iE
q$ iE 65
p5
EEeEE >9".YJ = 6.;
o 3 u)
!6
I .o
N q
p)
a
6
.3 ŚE .o
4.9
6 E
E5
N
ĄN
6E 6E O)q
.E
CL
o|'t
d fr6
Y
x
6E
i'3
E o9 o oo 33;
o
o i>
6:
f
;fr ie
i
Y
c -!
.E
.si
! '6) g
ł o (!
oo
o o (o
N N
6
,(tt
'E' Y
6
N
3 o N
EEEEĘ e ę EgłiiEEi EgEf,#frB$$Eaag g H $ ę E ;ś ś F :s F EĘ E
x
5 o)
gę'5
E 5 .9 { -3*, HB* E-- - : e
ggt ag$e E
EaEsse.:EEEEg =
o i o
Y
s
figEE$EEg$g ugiEgE :E rEg5 $BEE-EE SgEgeaggEr$ g; F. .N
.1
d
P6
=
E .
E3
E$
śFa E$EE $ E śE #tEc
N o N o (!
Ń
3f
=
Egii$ gĘś$.Eg Ę EHfi
o (E
'=
;o
'o -
o lt 0
o
ł.P .96= 66oE di
ttj o': \oi
o J
ąi E'
.ł
x
E i i EI o
*6
lt
;ił
bs6.eB
ooo Bctr otl
c
! 'i cJ 6
c
x
BE 5
a'$* ś 8 .o
gx E A: N
_EO
N
-9
gg$Eg EgEEg EEg
g-
3
E I
.Eg s ś l E EB*EF "ł lJ
N
B o
Ó= TN
E
t( '
o
B*ti a:g: EgĘ gggi*ggsśgsggmgsg f a B gĘ E ! t es i ńś
EgEgi:sEEEEEgE g g gE
gg Fqę gę E E r
i3
g
N
ś
I
.9 E}
o
c
Eg[Efi
!> ON
=Y .:! F YX H:
o
@-
6=
EEr
O
EE 5
:ly
v Ń.
o N.o '-o o x= o
.-
jr
gi6r*
NO 9N
.g
s F> i t il sEgi E $
T
ęc{ N
Nr N
ĘNN
N
N
ePg orr
. - 'E
ii
C
fiEsr c
o o
r EEg.. 3 '9
.E G
o 6
ą ĘP
l gF
>o ąX
. ;
p
O N
' =i r
;iE q-.ĘilfrE -'F.EFa5'g E
o
N
Qt
Ę @
F*
.p
6N oocto
{s
ę
E A
R Ęę E FY \!-
>!
=
-c
8i
-i
n-F
o E
3'9=' 5
Ei E
'6'P u)o
łgę EEac' FE EgEEE Eg iE -N p
88
0
B.H
6
TP =^: H
?. s5 rh I >l:
> o.
oś.
-'N
.9 !
2f2
7. Systemy wyborcze w układzie regionalnym
7.2.1.Systemywiększości absolutnej UtrąrmaniesystemÓwwiększościabsolutnejbyłoprzedeWSZ}Stktltt tlrrr tywowanewzględami utrzymaruaciągłości władzypo|itycznej.Dawnct.Il Il panującepoj mowĄ j e j ako instyfucjonalny mechanizm-utrzy maniaw Ilt.Izt Ze ta poliĘczna kalkulacja częstosię nie sprawdzała, to zupełnieinna s1lr.r wa It is ironicąl that thepreservationof theSovietimpos"ihighly ,,,, rian electorąlrules heĘed to turn Communistdefeatnto debą-cteiTuug..1,..,.. -o1,,, 1990:306).Systemywiększości absolutnej dĄ w re zultaciestarym kolllrllrr Stycznymelitom zwycięstwo wyborczew trzechna osiem krajÓw i spcllrlIt tylko częściowo poliĘczrreintencje ich rzecznikÓw. Na Ęm tle nie jest dziwne,ze wśrÓdwyborÓw cltlltll ,,zaŁożycie1skich,,* nująwyboryproporcjonalne:byĘ onezastosowanew dziewięciuna 18 pl zy padkÓw.ByĘ onewprowadzonena podstawiedwojakichokoli co'ości:przc,l fakĘczną kapifulacjępolitycznych elit panującychw starych pa stwirt.Ir narodowych,co z kolei pozostawiałow rękachnowej elity całyproces tw., rzenilinstytucji, |ubprzez wyborcze zwycięstwo w wyborach ,,przedza|t, życielskich''wielkiego opozycyjnego,,aktoratransformacyjnego;', ktÓry 1.l., uzyskaniupa stwowejniezawisłośc i z regułydoznawałrozpro-szenia i cl|,r tego traciłpolityczne i oryanizacyjnewarunki d|a zrea|iziwania opcji ll;l rzecz wyborÓw większościowych. Tendencjadoprzechodzeniaod systemuabsolutnejwiększoścido systc mu proporcjonalnegolub mięszanego był.akontynuowana takżepo wybtl rachzałożycielskich: w |999 r. systemwiększości absolutnejistniałnac|rrl tylko na (rządzonejautorytamie)Białorusi. 7.2.2.Wyb ory proporcjonalne w wariancie dużychokręgrÓwrvyborczych ProporcjonalneSystemywyborczew Europie Wschodniejpod względelll Ępologii sąwzględniejednolite' obecnie nie występują"ry,i"wybo",y p..,porcjonalne,systemysingle transferablevote,spersonalizowane wybory p..)_ porcjonalnena wzÓr niemiecki. SpośrÓdwymienionych typÓw systemÓw W kontekściezmiany systemowej w Europie Wschodniej musimy r ozrć nićdwa typy wy . ' borÓw: i,,załozycielskie''. Tylko pięÓ z obecnych l9 środkowo-i wschotl ',przedzałożycielskie'' nioeuropejskich panstw odpowiadających dawnym panstrvom narodowym istniało na początktl zmiany systemowej w koricu lat osiemdziesiątych. Nowe paristwa narodowe byĘ two.,oi'" .,ę,..' jako bezpośredniapolitycma konsekwencja wyb orćlw,,pLedzał.ożycielskich';.W pierwszych ry wyborach te siły polityczne, ktÓre optowĄ za pa stwowl1 1aiz1wjnycl ^,v"ię1q'głÓwnie niezależnościąkrajÓw członkowskich dawnych wschodnioeuropejskich iederacji, leiitymizująt. polityczne podstawy dla realizowania swoich celÓw politvcznvch'
7.2. Systemy Wborcze w Europie Srodkowej i ll/schodniej
zz3
w wyborach ryborczych Ęko single transferablevotesystembytużrywany w Estonii. Ze wzg|ędu na dużąrlznorodność szcze. 1pnedzałozycielskich'' jednak proporcjonalne. Podstawolvym tycech rÓżni systemy kilka 5ÓłÓw i dupomsąwyboryproporcjonalnew okęgach wyborczych,tzn.wśrednich łyeh wielomandatowychokręgach wyborczych. Wybory proporcjonalne Wjednym ogÓlnokrajowymokęgu wyborczym są stosowanew Mołdowie, Bułgariii na Słowacji(i byĘ jednorazowow l990 r. w CzarnogÓrze).UdeistrriejerÓwniez w dwÓch elementachtechnicznych' dającazgodność Po pierwsze, prze|iczeniegłosÓw na poziomie okręgÓw zostałoprawie zostająmandaĘ,,resztowe'',ktÓre potemsą wszędzietak ukształtowane,że rczdzielanena poziomie ogÓlnokrajowym. Listy krajowe zostałylrządzonow ten sposÓb, żepozwa|ająonepartiomunieza|eżnićswojekrajowe kietownictwo od głosÓwwyborcÓw na poziomie okręgu wyborczego i w ten rposÓb nic im nie zagrażaw razię porażkilisĘ okręgowej,na ktÓrej są urnieszczeni'W istocie jest to porÓwnywalne z często praktykowanymi w zachodnichsystemachproporcjonalnychrozwiązaniamina wypadekporażkilisty w okręgachwyborczych,podczasgdy listakrajowajestzamknięta. od wyniLiczba mandatÓwna poziomie krajowymjest elastycznai za|eżry kÓw wyborÓw w okręgachwyborczych, tzn. od tego' ile mandatÓw nie zortałona tym poziomierozdzielonych.Tylko w Polsce liczba mandatÓwprzypadającychna listy krajowe _ 69, zostałaustalonaustawowo*. Po drugie,wszędziezostałwprowadzonyprÓg ustawowy,oczywiściena do 5o/o. Tutajnie dowierza zrÓzricowanym poziomie, w przedzia|eodŻ,So/o progom przez naturalnym, stwarzanym okręgi wyborcze, ktÓrych średsię nia wielkośćwaha się między 2,3 a 75 mandatÓw łącnie dla Europy Wschodniej muszą one być lznane za umiarkowanieduze. Mogło w tym wypadku odegraćrolę wspomnienie doświadczenz wyborami proporcjonalnymi w okresiemiędzywojennym'kiedy okręgiwyborcze nie stanowiĘ bastionuprzeciw partyjnemurozdrobnieniu.Nowe doświadczeniaPolski w l991 r. oznaczaĘ,że przy ekstremalnejfragmentaryzacjiokręgi wyborcze zawiodĘ jako przeszkoda i prÓg ustawowy doĘczący lisĘ krajowej nie wystarczył,by zahamowaćspowodowanąprzezprawie czysty system proporcjonalnyfragmentaryzację.Reforma w Polsce w 1993r' byłao tyle konsekwenbra, żetak'zedla mandatÓwz okręÓw wyborczych wprowadzo. no prÓg ustawowy,tak samokonsekwentnebyĘ prÓby stopniowaniawyso- Takie rozwiązanie stosowano w Polsce w wyborach do Sejmu w latach l99l, 1993 i 1997. W roku 2001 nie istniałajuż lista krajowa, wszystkie mandaty rozdzielono w okręgach wyborczych (przr7p.tfum.).
225
7.2. Systemy wyborcze w Europie Srodkowej i Wschodniej
7. Systemy wyborcze w ukłądzie regionalnym
kościprogÓw dla partii i koalicji wyborczych,ktÓre Zastosowano.Takie zrÓżnicowanieprogÓw ustawowych (a więc Wzsze progi dla koalicji wy borczych niż d|a partii) zostałouznane w literaturzejako twÓrczy wkłirtl Europy Wschodniej do systematykiwyborÓw.
3 cto '9= dg
s
Śś+sNŚ
Ś
;< >ę s,@
so
o
x
;ęĘ \+Ś
so Śo
ŚŚ śo
N
ro o :N
Śt
.=x
=; i3
+:=
:s
7.2.3.Kombinowanesystemywyborcze Kombinowane systemy wyborcze byĘ stosowanew wyborach założycielskich w sześciuna l8 prrypadkÓw. WprowadzanebyĘ rÓwniez na dwll sposoby:po pierwszena drodzekompromisuw procesiewynegocjowanc'; między starymi i nowymi elitami zmiany systemupolitycznego w staryclr pa stwach narodowych;po drugie jako następstwozwycięstwa w wyborach opozycyjnych partii politycznych jeszcze w warunkach staregorezimu, ale i starychpartii komunistycznychlub organizacjiwywodzących się z nich w nowych paristwach'obydwie grupy elit nie czuły się już wystarczająco,,silne'',by stanąćdo klasycznych wyborÓw większościowych (a więc względnychlub absolutnychwyborÓw większościolvych), alejeszcze nie za ,,słabe,,, by stanąćdo systemÓw wyborÓw proporcjonalnych,dążącychdo maksymalnejproporcji.Kombinowanesystemywyborcze otwierająprzednimi szerokiepole dla rÓżnychinstytucjonalnychrozvvięariw celu uzyskania pożądanychrezultatÓw poliĘcznych' Jak pokazuje tabe|a27, wśrÓdkombinowanych systemÓw wyborczych dominuje typ systemusegmentowego. P oszczegÓlnekombinowanesystemy wyborcze rÓżniąsię s zczegÓłamitechnicznymi.Stosunekj ednomandatowych okręgÓw wyborczych i mandatÓw z list nie zawszejest zrÓwnowazony, regut'awiększościowaw jednomandatowychokręgach wyborczych jest raz względnaraz absolutna(ta ostatniaznegaĘwnymi konsekwencjami dla stworzeniaztilznicowanychsystemÓwparĘjnych),okręgwyborczy, w ktÓrym stosowanesąwybory proporcjonalne'ma najczęściej zasięgkrajowy, w dwÓch przypadkach zorganizowanowielomandatoweokręgi wyborcze' Stosowanesąteżzwyk|e,z jednym wyjątkiem (Litwy) progi ustawowe' ktÓrych wysokośćwaha się od 4 do 5o/o; w dwÓch przypadkachzastosowanozrlnicowane progi' Najosobliwsąm kombinowanymsystemem wyborczym jest systemwęgierski zpołączeniemcech systemusegmęntowego i proporcjonalnegosystemukompensacyjnego(patrzpodrozdz. 8.9). Kombinowane systemy wyborcze, a zwł^aszcza systemy Segmentowe, skłaniają do stawianiapytario oddziaływanieich podstawowychczęściskładowych, mianowicie wyborÓw większościowychw jednomandatowych okręgachwyborczych i wyborÓw proporcjonalnychw okręgachwięloman.
==
ooo
.EE
ccc 666 ooo ooo
Ell
ET
*t
ł$
r i-
i6
60 c> F= =3 :. o ot'J
o66
3i
3 o
gE
E
CE
o c .o
66 oo
!o {Y
.6 =
i$
o
-0
v
H:=
oo c> P3
aH_
Ę}
c 6
oo
Eg
-s
=* =Ś 1+ >?
.9=o
t^
XF
-;> vE = ,= =>
tg
! o
s'6 J.O Eto 6'N
tI
(lt
'=
60
6
o6(! ==J
E
6G
6
!ł Śl o)o
a
NN
3=
-ooooo
ggE a
f
. Ó9
c
E
EO
f
EN i
ąJ dt@ .Ó lo
EĘ EU uB l>
^to^
s-9
ęę śo
N
o,xo o-ri-F
@N
N
o N N
N
ś->
N
N N
N
g3 N*
N
.E E a
g o o
t
CL
F
rt
-o-9
E e e Ę g-E g #Ę R Y >r >F
grr: o
. tr Ł @
E
r
ź ;i tr =
qE
7= ei .!: FH *Y
a sB' E
Q)
o a q)
c o N o .9
ri
ż.t .d
q) N
q
o o
g
EE
oo
B E o
;
3 o
= o
q
B o o E o r
;3 oo oo EC
oo
Eo E o @
E o q
Eo
E o o o
38 EA
>tr >V B= EO
o t
Ot
Nr) oo) Oro
Ś l( o oo) oro
Óo)o+ () o
b
aO
o 6
IE
Y
EE
6.9 P= trN .=>
3Ę
N (ON
ooo ooo
>v
p!
o
N
:
Ęq b ii
ył' o6
od
N
Ń N
33
-> 9 s*
G
f
c0
(E
E
o ś
o
o
ż J
6 'd d
b
=
3.o oo'
:gF
tI sE e'Q tx> l- > =
l3= la
226
227
7. Systemy wyborcze w układzie regionalnym
7.2. Systemy wyborcze w Europie Srodkowej i łTschodniej
datowych,w przypadkujednych i tych samych wyborÓw. Tabela28 po|'lr zuje d|a sześciu krajÓw i 14 wyborÓw, ile partii dostałosię do parlamcllllr przez wybory większościowei proporcjonalne'Wynik potwierłza probIc maĘczność, conventionąlwisdom:ani w jednym wypadku do parlamclltrr nie przedostałosię więcej paftii poprzez wybory proporcjonalie niż pwc t większościowe,tylko w jednym kraju (i w przypadku awo.t' wybor(lw) |iczbatabyłaidentyczna.Poniewaz ni ę zawszetesamepartieodnosiłystllt ces w wyborach,,rÓwnol egłych,,,zaobserwowano,że dodanie obydw cl r wynikÓw częściowychzwiększafragrnentację w parlamencie(l,tosei t qqs l Z drugiej strony funkcja wyborÓw proporcjonalnychpolega naturalnietlit złagodzeniudysproporcji w rozktadzie głosy - .unauty, powstającyclr w okręgachjednomandatowych.okazuje się tu teraz,że oddziatywaniaobydwÓch segmentÓwsystemu segmentowegosą w wyraźny.po'ob za|ezne od kontekstu' Ta zależmość od struktury systemupartyjnego,oł stopnia zroż,nicowaniapartii, geografii wyborczej i zachowaniaelektoratu jesi tak duża, że pojawić się mogą wyniki, ktÓre są całkowicie z ogÓlnymi "po"",,e wyobrazeniami na temat oddziaĘwa wyborÓw większościo*y"t' i p.oporcjonalnych.I tak na przykład,}vybory propoĘonalne w Rośjiw roktl 1995 dopuszczĘ w najwyższymstopniu efekty dysproporcjonalneczy koncentrującena korzyśćwszystkich dużychugrupowari,włączającw to partie zachowawcze (nacjonalistyczne i komunistyczne), podczas gdy w przypadku wyborÓw większościowychznieks ztał'cenia proporcjonalne nieco się zmniejsryty (patrzpodrozdz.8.8).
a 28. FragmentaryzaĄawmieszanychsystemachwyborczychW częi propoĘona|nej (|iczba partii) lC| większościowej Mandaty rłJybory Wybory proporcjonalne kompensacyjne większościowe w okręgach w okręgach w okręgach ,|-mandatowych wielomandatowych wielomandatowych
!ułgaria '|990 Chorwacja 1E92 1995 Lltwa 1592 1996
8al 't3b)
Macedonia !998 Rosja 1993
11"\
n
199s
11d)
4
1999
13
b
Ukraina 1998
't9"r
Węgry 1990
7
o
o
1994
7
6
o
1998
5
5
b) ")p|usda|szych155 deputo") P|us 1 kandydatnieza|eŻny; plus 4 kandydatÓwniezależnych; kandydatÓw;o)plus dalszych94 deputowanychzrozma. wanychpartyjnychIubnieza|eżnych kandydatÓw. itychpartii;")p|us98 nieza|eżnych
228
7. Systemy wyborcze w układzie regionalnym
7.2.4.Krytyka i reforma Zanim zĄmiemy się krytyką systemÓw wyborczych Europy Środkorr..'1 i Wschodniej, ktÓrą częstokoriczy się stwierdZeniempoor design, zwltlt my uwagęna funkcjonalnypodstawowywzÓr nowych systemÓwwyllrll czych, ktÓryjest zupełnieprzekonujący.Polega on zjednej stronyna 1lrl dzia|e|iczby mandatÓwna dwie pule:jedną r ozdzieĘanąwokręgachjec|rlr, mandatowych lub wielomandatowych,drugą w ogÓlnokrajowym okrq.1irr wyborczym. Wariant wyborÓw proporcjonalnychz krajową listą dodat|ir, wą i kombinowane systemy wyborcze wyposażająpartiew listy krajttrvr. i umożliwiajątym samym ich krajowym elitom zapewnieniena zamktliq. Ęch listach swojego (ponownego)wyboru. Na drugi plan schodzi nattl miast funkcja kompensacji proporcji czy |epszejproporcji, poniewazuclz iirł w mandatachz list jest zreguĘ za|eżnyod progÓw ustawowych,skierowir nych przeciwko roą)roszeniusystemupartyjnegoi w rezultacięzmnie.;szlr jąraczej niż zwiększająrÓwnośćwartościsukcesu.W ten sposÓb pojawi;r się podobieristwomiędzy wyborami proporcjonalnymiw okręgachwybtlr czych z listą krajową i kombinowanymi systemamiwyborczymi wskutck funkcjonalnejrÓwnoważności ęlementÓw w zasadzier6znych. Krytyka środkowo-i wschodnioeuropej skich systemÓw wyborczyctl doĘczy przedewszystkimsilnejfragmentacjisystemÓwpartyjnych,zaktorc1 przy czynę uulażasię systemywyborcze' WiększośćobserwatorÓwuwitz;t za potrzebnewprowadzanieelementÓw intensywniej wspierających korr centrację.Ana|iza wschodnioęuropejskichsystemÓw wyborczych i ich orl dziaŁywariwykazujejednak,żeefektypoliĘczne systemÓwwyborczychllic są zgodne z Ępowymi oczekiwaniamiw stosunkudo nich. W warunkac|r embrionaĘch systemÓwpartyjnychwybory większościowesą powiązartc z większą fragmentacjąkrajobrazupaĄjnego niż wybory propoĘonalIrc Byłoby więc w miązkuztymnierozsądne wołaćo wybory większościowc w takim kontekście, przy koincydencjiwyborÓw proporcjonalnychi sysrc. mu wieloparĘjnego.oprÓcz tegoprzezwycięzeniefragmentacjipoprzedziri. powinna stabilizacjapartii jako otganizacji'WkładwyborÓw większościtl wych w proces tworzenia partiina|eżyoceniaćjako raczej niewielki. Przc ciwnie: wybory większościowemogłyby op6żnićten proces. Dopicrr' w przypadkuzaistlrieniastosunkowodobrze zrÓżnicowanychpartii i sysle mÓw partyjnychmoznaoczekiwać, ze systemywyborcze działaćbędąw spr, sÓb typowy,jak wykazują to nowsze badania empiryczne,dla demokrat.jl zachodnichkrajÓw uprzemysłowionych.Wtedy i w Europie Wschodniejte SystemywyborÓw większościowychmogĘby dać takie efekĘ o ktÓryclr
7.2' Systemy wyborcze w Europie Środkowej
i |Tschodniej
229
$Ówią ich zwolęnnicy.W chwili obecnejsystemywyborÓw proporcjoalnych i systemykombinowanedająo wiele więcej zuwagi na swoje glementyproporcjonalne.W rozproszonych,a właściwie nawetbezpostaprogi wiele bardziej efekpartyjnych są o ustawowe systemach eiowych fragmentasię przeciw zwiększaniu dziataj ttwnymi instrumentami ącymi jednomandatowe. proporcjonalnych systeElement list w cji niż okręgi procęSu się do machwyborczychi systemachSęgmentowychprzyczynia tych elementÓwmożebyć pozatym przyrotworzeniapartii. Skuteczność ltowo dostosowanado potrzeb kazdego kraju w każdejfazie jego rozwoJu historycznego.Krytyka wschodnioeuropejskichsystemÓwwyborczych, jest więc ktÓra okazujesiępo prostukrytykąwyborÓw proporcjonalnych, usprawiedliwiona. w matym stopniu W rÓwnie małymstopniuprzekonującajest kryĘka, traktującaprogi ustawowe ,,tylkojako słabymechanizm blokujący'', a nie jako wystarczającą w Eurojvt arancjęprzedrozdrobnieniempartii i politycznąniestabilnością pie Wschodniej.Jeślimimo klauzul ustawowychstopierirozdrobnieniasystemÓw p artyjnych j est na płaszczy źniep ar|amentuwys oki, to wtedy zr ozLlmiałejest, ze zastosowaneinstrumentariummoze być uważaneza niewy)twczające.Należy zresztąpostawićpytanie, jakajeszcze wtedy pozostaje tltematywa,jeślinie są brane pod uwagę lvybory większościowe?Stero. wanie polity czną ręprezentacją poprzęz wielkoŚć okręgÓw wyborczych lam w sobie najefektywniejszyinstrument,co znamy z nauki o systemach wyborczych- okazałsięjak do tej pory w Europie Srodkoweji Wschodniej przydatnyw ograniczonymstopniu,co pokazujeprąlpadekPolski (wybory do Sejmu _ wielomandatoweokręgi średniejwielkości;do Senatu- dwu. mandatoweokręgi wyborcze z wyjątkiem dwÓch okręgÓw trzymandatowych)-.Nie przypadkiem środkowo-i wschodnioeuropejscyustawodawcy postawili na progi ustawowe,dlategoteżnatykamysię na nie we wszystkich krajach' To, ze sąone efektywne,oczywiścieza|eżnieod swojej wysokościi formy zastosowania,sprawdziłosię we wszystkich wypadkach,rÓwnieżi w Polsce, gdzie rozdtobnienieprzybrałoekstremalneformy i gdzie się na to uskarżanopodczaswyborÓw w roku l 99 1. najgłośniej Krytyka środkowo-i wschodnioeuropejskichsystemÓw wyborczych nie dotyczy wyłącznierozdrobnienia'Najbardziej zdecydowanychzwolennikÓw wyborÓw proporcjonalnychfragmentacjanie odstraszazresztązabardzo i zwracają się oni przeciwko jej zwalczaniu, jeśliniesie to ze sobą Kimo Kuusela (1994: l48) uszczerbekw reprezentacji.I tak na przy|<ład Autor odnosi się do stanu sprzed 2001 roku - przyp. red
230
7' Systemy wyborcze w układzie regionalnym
był zdanta,Ze ,,Węgry Czechosłowacjai Bułgariapotrzebująbyc ltt.r:c wzięciapod uwagęwiększegozb|izeniasię do doskonałej proporcjtlllllItr,.1 reprezentacji- mimo ze tego rodzaju zmiany mogłybyzmniejszyć st;rIlrI nośćsytuacjiw par1amencie''. Tego rodzaju zaleceniedotyczącerc|()|||l1 powodujeutratęrÓwnowagi między rÓznymicelami, dojakich systetllyrr,l' borczepowinny rÓwnocześniedĘyć'PozaĘmtrzebaby byłoczekiti..r l1 rÓwniez w przypadkunastępnychwyborÓw nie pojawią się uważanczit rlr. strukcyjne dysproporcje między głosamii mandatami,poniewaz (lllt'ttl... rlznice,jak na przykładwyniki z wyborÓw z list w Rosji w |995 l'' ta wdzięczasię ekstremalnemu rozdrobnieniu,a nie systemowiwyborczt.ttlri jako takiemu.Ten sam autorzwracasię w tym samym miejscu tez przct.lrr. ,,mieszanemusystemowi (systemom)większościowemui regułomp I()|ltlI cjonalności w celu umozliwieniawyborcomwiększegowpłyu'una wy|lr.rr osÓb,niz jest to możliwew czystejzamkniętejliścieparĘjnejPR'' i prrl;llr nuje zamiast tego rozwiązanie ,,fi skie'': oddawanie głosuna kandyt|lt|rt, ktÓry to głosliczy się jednocześnie dla partii,przez ktÓrą kandydatzrtstrlł nominowany'Finlandiama z pewnością jeślicllrlrlrt dobredoświadczenia, o systemwyborczy.Natomiastw innych krajach formy kandydowania, ktri re dopuszczająkonkurencję wewnątrzpartyjną(single transferable wl ta, || sty otwartei pÓłotwarte),doprowadziĘ do znacznychproblemÓw (klicrrtc lizm, korupcjaitd.),w związkuz czym rÓwnieżtępropozycjęreformy ltlt|t. ży tr aktować z najwyższąrczerwą' W kombinowanych systemachwyborczych pojawił się przede wszys| kim skumulowany efekt fragmentacji,powstaływ wyniku dodania wyrrr kÓw cząstkowychuzyskanych w wyborach większościowychi proport:;rl nalnych.Efekt ten rzeczywiściejestuwarunkowanysystemowo,ale w wy sokim stopniu za|eĘ teżod strukturysystemupartyjnego.Powstaje prlzn tym niebezpięczeristwouznania kwestii zapobieganiafragmentacji systc mu paĄjnego za wartość Samąwsobie.Jestto z jednejstronynie na Illrc; scu,poniewazmoderate plurąlism (Sartori),a więc pewnegorodzajrr|ilrg mentacja,co znamy z nauki o systemachpartyjnych,nie stanowiw gnlnctr rzecTy zadnegoproblemu,jeślirozdrobnienienie łączy się z polaryz'at'y1 Ma się i tak często wrażenie,że pewni autorzy,piętrrującrozdrobntctltc. łączy|ij e substancjalnie z p o|aryzacją, mimo że na|eżyr ozr6 żniaćoby tlwir zjawiska,a w systemachparĘjnych o mniejszymstopniufragmentacjillltll r istniećwiększapolaryzacjanizw systemacho większejfragmentacji. Z thu giej strony liczą się przecieżteżirrnęwartości, jak naprzykładreprezc||li| cja.Kombinowanesystemywyborcze charakteryzująsię wtaśnie prÓbi1wy wazonego spełnieniarilżnychwymogÓw odnośniedo systemuwyborczt.
7.2' Systemy wyborcze w Et'tropie Środkowej
i Wschodniej
23r
wyłączniena jednym kryterium jest w takim !o. Krytyka opierającasię chYbiona' *ypndku skich systemÓwwybor. wschodnioęuropej K.ytyko**a jest teżzawiłość obawąwielu autorÓw spowodowanej krytyki, na myśli tu Bu}ch'Nie mamy systemÓwi zaposzczegÓlnych techniczne szczegoty !rced wchodzęniemw Do jako zbyt skomplikowanych. tylko ich iowalającychsięprzedstawianiem uzasadni. prostota, co też ĘteriÓw ocenysystemÓwwyborczych za\iczasię naruszaneprzeznie. liÓmy w podrozdz'5.7. Kryterium to jest rzęczywiście bÓre systemywyborcze. Wymienić na|ezytu przedewszystkim węgierski l csto śkisystem wyborczy' SzczegÓłoweuregulowaniasą tak skomplikojest Wane,że przyplJszczenieStembergera,ze wyborca nie wie, co czyni, ruprawied1iwione'Stembergerwyraził'swojewąĘliwościw odniesieniudo jestznaczdimieckiego spersonalizowanegosystemuproporcjonalnego,ktÓry była powinna krytyka ze uzasadniona Sądzimy, trioprostszyod węgierskiego' inze wszystkimi porÓwnaniu W tu doprowadzićdo rozwazari nad reformą' systeskich nymi lorytycmymiwypowiedziami na tematwschodnioeuropej filÓw wyborczych argumentzłozonościdaje się najprędzejpołączyćz arglErcntempoorly-designed. Argument zŁozonościzawiera raczej ocenęhistopoorly-designedodnosi się do ry.'n.go wydarzenia,podczasgdy argument p,o""'.' institutionbuilding i jako taki nie precyzuje,jak powstĄ systemy (patrz ivyborczew Europie Środkowej i Wschodniej:nie na descekreślarskiej jako żadW kompromis' i rokowan drodze |996),|eczna Lauga Krennerich, jakiś wy. system już wyprÓbowany jak stwierdziliśmy, to nym przypadku, wschodnioeuropejski' kraj na przetransponowany prostu zostałpo bbr"'y -e uwzględniać na|eiałointeresy i siĘ aktorÓw ze względu na t im bardziej konsensusu,tym bardziejskomplikowaneokarywaĘ się syste. konieczrość my wyborcze.RÓwnież wybory proporcjonalnew okręgach,sam w sobie ctosunkowoprosty systemwyborÓw proporcjonalnych(przy wyłącmlptozdawaniumandatÓww okręgachwyborczychwedługmetodyd'Hondta i zamkniętychlist),niebyĘpoczątkowonigdzierealizowanew EuropieWschodniej w tejprostejformie i wprowadzonezostĄ dopieropÓzniej w Polsce (tez z p.*"y-i odstęstwami) i Republice Czeskiej. Argumentpo orly-designed nie doceniawięc należyciewarunkÓw powstawaniapluralistycznychdemo. kacji w Europie Wschodniej.Jeślijednak prostotajest zasadniczymkrytewymaga reformy,to narium systemÓw wyborczy ch, a zbyt duza złożoność systemywyi wschodnioeuropejskie leżyuwzględnićfakt' ktÓre środkowoboic,e otrrymaĘ do tej pory w literaturze najlepsze noĘ. Najbardziej bez wąĘieniaskomplikowanysystemwyborczy spośrÓdnich, czyli systemwęuznanyza najbardziejfunkcjonalny,mający gierski'jestprawiejednomyślnie
232
7. Systemy wyborcze w układzie regionalnym
najlepszewyniki napŁaszczyźnie Systemupartyjnegoi stabilności wirlrlll kÓw politycznych. Rozwiązania proste (prostsze)nie są widocznic ll.r1 l epszymi (lepszymi) rozw iązaniami,a rożwięania najlep sze (l epsz c 1 rl i.. sąproste(prostsze). NiektÓrę systemy wyborczesą niepotrzebnieskomplikowane; celc, .|,, . ktÓrych się dĘy, mo im1be" wątpieniaosiągnąćp op,,3,prostsze uregtl lrl wania. Na szczegÓlną krytykę zasługujątesystemy wybotcze,w kt ly. |r poszczegÓlneelementytechniczneczy poszczegÓln! systemycźąstkowe..,1 ze sobą sprzecznę.Na przykładsystem esto ski p''ypi,.,j" *ybi..y .t.,,,1 szansępartycypowania(patrzpodrozdz. 4.5.6).Imbardziej wyborcasIr'.1l,r po nią tymmniejszyypĘwmanawybÓrdeputowanych i t1zmwiększa1t.:t rÓwnośćmaterialnagłosÓw.W gruncierzeczy_ jeś\'iruttuje jo*u,,',.. się zasadęwyborÓwproporcjonalnych,że wartość \iczbowai wartosćsukccstl głosÓwpowinny sobie poniekądodpowiadać- pod znakiem zapytaniasl;r wiane są samewybory proporcjonalne. Tak więcj esteśmy zgodni z niektÓrymi b adaczamisystemÓwwyborczycIr (Lijphart l992; Kuusęla 1994;Taagepera7995),że."io.-y po*i'ny up.., ścićniektÓre systemy wyborcze' Problem, w jakim stopniu *Jgiby p.,, tym pomÓc zachodnimodel, możebyć r ozstrzygnięĘpotem. Jeśli"listę k r;t jową uważaćsię będzie za zasadniczyelemęnt w nowych systemachwy borczych Europy Wschodniej, to zahamowanemogą zostać orientacjelrir zachodniesystemy wyborcze,ktÓre listy ni e znają.Ziesztąkłajowe listy sr1 terazw omawianychfu krajach krytykowane.Rein Taagep",i ętsos. zz,l1 donosi, że publicznie krytykuje się umozliwi anie przełtistę ',mia.,o.,"a,-,i,' siępolitykÓw przez siebie samychniezalezrrieod wyniku wyboiow,,. W Po|sce i Częchachzostałaona w międzyczasiezniesiona' Z pewnościąprawi. dłowejest uznanie za powÓd ustanowieniatist krajowych następują."g., motywu:,,przyw6dcywszystkich ugrupowaripoliĘczrych.. . byhŻąaniz'upewnieniasobiesamymmandatÓww parlu*.,,.i.'' (Loewe.'berg lg9i: lA] ) Listę krajowąnależyj ednak uw ażać,w szczegÓlnosci w systeriach z głosirmi personalnymiczy z pÓłotwartymilistamiw okręgach wyborczych,zll instrumęntw procesie tworzenia i umacnianiapartii politycznyclr' Yu?,y Polityka reform wyborczych skierowanaprzeciwko partiom *ogtuUy r;iq nie opłacićpolityczrriez punktu widzenia konsolidadi demokrac]i. Jam"* McGregor (1993: 15) jako wadę systemÓw wyborÓw p,opo."1oiany.t. podkreślał fakt,żewielu wyborcÓw nie czułosię rzeczywiścierJprezent.,. wanych: ze względu na metody obliczania i progi u,iu'o*". z|yt wie|e głosÓw nie byłobowiem uwzględnianych.Nie można,up,,"",yć faktoIlr empirycznym;wysoki stopierimarnotrawstwagłosÓwmÓitby sii zapewn.
7.3. Systemy wyborcze w Ametyce Łacirishej
233
enrniejszyćw takim stopniu'w jakim partiei wyborcy nabywająwiększego doświadczeniazdanymsystememwyborczym. Zuwagi na stabilizacjęsystenrÓwpartyjnychrÓwnie małosensumiałobywzięcie na celownik ręformy progÓw ustawowych. wobec środkowo-i wschodnioeuPodsumowującargumentyI<'rytyczne ropejskichsystemÓwwyborczych,na|eżystwierdzić,ze wśrÓdplew znajdujesię małoziama' Stalepojawia się pytanie, czy kryĘka ma odniesienie do kontekstu,czy nie kryją się za nią nieodpowiedniescjentystycznezałożenialub opcjew kwestii systemÓwwyborczych,czy obserwatorzynie chcą rozwojowych etaputransformacjigospodarkii spowykorzystaćtrudności swegoteoretycznegokonika.Nawet najtraftego' by dosiąść do łeczeristwa go stopnia skomplikowanianiektÓrych wysokie krytyka doty cząca niejsza lystemÓw wyborczych natyka się w teorii i praktycena wazkie kontrargumenty.Tego typu kontrowersyjnaocena przeszkadzaz reglĘ, zwłaszcza w połączeniuz systemamipolitycznymi, reformominstytucjonalnym,ktÓre mogą być uchwalone tylko dużąwiększościągłosÓw _ nieza|eżnieod tego, czyjest to.konstytucyjnienakazane,czy nie' RÓwniez w przypadku reform decydujązmienne poliĘczre, a nie kwęstie racjonalnegokształtowania pola instytucjonalnego. 7.3. Systemy wyborcze w Ameryce Łacióskiej Wprzypadku Ameryki Łaci skiej waznejest przedewszystkim podkreślenie,ze dominujątamprezydenckiesystemyrządÓw.Najważniejszymipo. wszechnymiwyborami sąwybory prezydenckie,kt6re ze swej stronymogą okeślaćprzedewszystkim rozwÓj i strukturęsystemÓwpartyjnych.Arend pr ezydencjalizm,biorącpod uwagęczteryistotLijphart( 1994: 13 1n) zbadał' konsekwencjesystemÓw wyborczych. ne zmienne,ktÓre określają 7.3.1.Prezydencjalizm,systemywyborczei systemyparĘjne Związekpodanychw tytule trzech zmiennych (zob. o tym takżeNohlen l989) w dużymstopniu za|eżyod tego' w jakiej mierze wybory prezydenckie i parlamentarneodbywają się rÓwnolegle' Moina rozrlznić trzy stopnie : wybory w tym Samym dniu,z tą samąkartkąwyborczą symultaniczności z jednym jedynym głosem.W dwÓch ilrzecichz 18 obserwowanychprzymiałymiejscew jednym dniu, padkÓw wybory prezydenckiei parlamęntarne w mniej niż jednej trzeciej przypadkÓw (5) z tą samą kartką wyborczą, w czterechprzypadkachz tym samymgłosem.Imwyzszy stopieIisymulta-
234
7. Systemy wyborcze w uktadzie regionalnym
niczności'tym większyZakreswptylru rozstrzygnięcia w wyborac|tJltr..'i denckichna wynik wyborÓw parlamentarnych. Pewnym wyjątkicrll.,.It.1 regułypozostajeUrugwaj, jako ze tu, w wyjątkowoskompliko*,.,.,.,, .. ,, .', tęmiewyborczym(votodoblesimultdneo,zob'Nohlen, Rial 1987;NtlltIrli (red.)1993;Lauga 1998),o obsadzeniuurzęduprezydenckiego rozslt7\,!!il ją wybory parlamentarne, to znaczy udziałgłosÓwpartii,kóre Z()sll||\. l|l określonejako Lemas, i w ramach Ęch Lemas udziałgłosÓw Stt|l|t,ttt,t; czy|i sl
7.j. Systemy wyborcze w Ametyce Łaciriskiej
f35
(l3 przypadkÓw)mająbardziejkoncenkująceoddzia\'waniena systemparprzypadkÓw,Lijphart sięgnął łjny' wv.r'odzi się przy tym od nielicznych i Kostaryki' Tabaza wydaje mi się o wiele za Jo.dyniedo przykładuUSA mozęrÓwnie dobrzeptzeczyćpodobnejgeprzypadek Pojedynczy ikrl*nu. przykład Urugwaj. Tamtejszy dobrzeustrukna rcralizacji, o cTqświadczy oczekiwaćod systemuwiękpozwal araczej partii ilryzowany systemtrzech lzościabsolutrejefektupolitycznejkoncentracji,poniewazwymuszaon sopoliĘkę. Generalizująceujęcia wydają się ryzykowne takżeze Juszniczą -względu na duzą|iczbę czywtikÓq ktÓre oddziaĘą na rozwÓj i strukturę (zob.Bendel 1996). ffstemÓw parryjnychw Ameryce Łaciriskiej 7.3.2.SystemokręgrÓwdwumandatowych W wyborach do izb deputowanychw Ameryce Łaciriskiej stosuje się przewuŻniesystemproporcjonalny.od tego odeszĘ Ęlko trzy kraje:Chile z systememokręgÓw dwumandatowych(sistemabinominaĄ,Meksyk z seg. mentowymsystememwyborczym nastawionymna tworzenie większości i Ekwador z wielokrobrym oddawaniemgłosÓw w okręgachwielomandatowych(o tym podrozdz.7.3.3)' SystemdwumandatowychokręgÓw wyborczych z listąpÓłotwartąijed. nokrotnym oddawaniem głosu zostałw Chilę wprowadzony w okresie reżimuPinocheta.Poniewaz po|itycznaprawica nie mogła7iczyćna zwycięstwo w powszechnychwyborach, zamierzanowspieraćdrugie pod względem siĘ ugrupowaniepolityczne, co jest faktycznym efektemtego Systemu,sprzecznym z jego klasyfikowaniem jako systemuwyborczego ciła ciowego. opozycj a demokratyczna właśniedlatego przypuś większoś (o szetzei tym wyborczemu szturm przeciwko nowemu systemowi FernÓndez1989).Kiedy jednak wygraławyboryw 1990r., odkryłapozy. tywy sistema binominal, ktÓry ograniczap|ura|izm poliĘczny i zachęca do tworzenia blokÓw, tj. transponujedwubiegunowy pluralizm partyjny, składającysię z większościrządoweji opozycji (zob.Walker 1996)'jaki znamy z systemu wyborczego absolutnejwiększościwe Francji. Skutki negatywnetego systemu,uzgodniony przezkarte| e|it rozdziaŁkandydatÓw między okręgi wyborcze, a co za tym idzie, maĘ wpływ wyborcÓw na wynik wyborÓw, a nawet presja wymuszającawybÓr kandydatÓw innej niż własnapartii, aby doprowadzić blok do zwycięstwa, prowadzą w sumie do alienacjiwyborcÓw od polityki' W Meksyku segmentowanysystemjest rezultatęmdfugiegoprocesure. i miał z jednej Strony form, ktÓry rozpocz$ się w latach sześćdziesiątych
236
7, Systemy wyborcze w układzie regionalnym
punktwyjściaw Systemiewzględnejwiększościw jednomandatowych okrq gach wyborczych, a z drugiejstronyw dominującej pozycji Pąrtido Rel,,, lucionario Institucional (PRI), co przejawiałosię tym, żejeślipartia uwll żałato za ni ezb ędne,r ezu|tatywyborÓ w byĘ fatszowun".Ńu Ó. błędni.' "o" rozumianegoniemieckiegosystemuwyb orczegowprowadzono listę dodlrl kową i wybory proporcjonalne,aby umozliwić reprezentację opozycji, ktrl ra uzyskiwałanowe mandatyponad doĘchczaszapewnione.unduty *.',".1 szościowe. W procesieotwarciasystemupoli tycznego,reform dotytzącycll organizacjiwyborÓw,ktÓre pozwalałyna przeprowadzenie uczciwych*y borÓq rządzącaPCl i partie opozycyjneuzgodniłysegmentowany,y,..,'' wyborczy, w ktÓrym wraz Z reformąz 1996r. (zob. GonzźiezRourai in.. 1997)mechanicznyefektwiększościowy systemuwyborczegobyłogranlczony nawetdo ośmiupunktÓw procentowych.Tylko kiedy partiawiększościowaosiągnęławięcej niż42o/ogtos6w,otrzymywałaona,leśli efekt dysproporcjonalności byłna Ęm poziomie, absolutnąwiększość mandatÓw. Z dziesięciu krajÓw Ameryki Łaciriskiej z SystęmemdwÓch izb w sześciuprzypadkachzastosowanesąwybory większościowedo Senatu.orzędc wszystkim w wariancie z ograniczonymoddawaniemgłosu.W Republicc Dominikany Senatjestwybieranyw systemiewzględnefwiększościw okrę. gach jednomandatowych(edyny przypadekzastosowaniatego systemu wyborczegow Ameryce Łaciriskiej),w Chi.lewedługsystemu.ybor"'eg., z dwumandatowymiokręgamiwyborczymi' 7.3.3.Systemyproporcjonalne W ramach wyborÓw proporcjonalnych znajdujęmyw Ameryce Łaciiskiej czyste wybory proporcjonalne,wybory proporcjonalnew okręgach wyborczych i spersonalizowanewybory proporcjonalnę.Pod względem częstotliwoś ci przew ająlvybory w zmiennych wielomandatowychokręgach wyborczych (edenaścieprzypadkÓw)' Najczęściejstosuje się małe okręi wyborcze, nieliczne wielkie okręgi podnosząwartosesreonieiwlelkościokręgu.Panamamiesza 28 jednomandatowychokręgÓw wyboiczych z dwunastomawięlomandatowymi.W Republice Dominikany w |6 z 30 okręgÓw wybiera się dwÓch reprezentantÓw.W Gwatemali 2b z 23 o1
7'j, Systemy wyborcze w Ametyce Łaciliskiej
z )t
nujew Kolumbii i Paragwajuw wyborach do Senatu)'Nikaragua wprowadz1taod2000r. proporcjonalnewyrÓwnanie na poziomie krajowym.Wenewybory zuela(co najmniejdo 1998r.) i Boliwia Stosująspersonalizowane dysproEfękt w wielomandatowychokręgachwyborczych. propoicjona1ne tegosystemuwyborczegojest podobnydo wyborÓw w okręporc.1onalnosci gu.t' * systemachzachodnich iza|ezy w istocie od wielkościokręgÓw wyborczych.Pod tym względem zrÓwnują się więc oba typy systemÓw pro-
porcjonalnych. . Tęchniczno-polityczneproblemypowstające przy wy dzielaniuokręgÓw wyborczych w wielu krajach naruszają rÓwnowagęw procesie |iczenia gło. sÓw. Sąwielostronnetegopodstawy.Jako pierwszemożemywymienićza. zgodnie z ktÓrymi mniej zaludnioneokręgi łożeniakonstytucyjno-prawne, j wyborcze, identycznez polity cznymi lub administracyjnymi ednostkami kaju, mająprawo do staĘ liczby reprezentantÓw,po drugie szybki rozwÓj demografic'ny i po trzecie,po prostu,lekceważenie zasadyrÓwności,ktÓrej urzeczywiśtniiniewymaga politycznej woli i technicznejmożliwości. Listy sąz reguĘ zamknięte.Ęlko Brazylia i Panamaz listami pÓłotwartymi, jak iPeru zfakultaĘwnie podwajanymigłosamipreferencyjnymina ot*u'ty"t' listach, odbiegająod podstawowegomodelu. Czy listy są fakproblememanalitycznym. Ęczniezamknięte,jest jednak w tym przypadku jako zamknięte' wyborczej w Urugwa.junp. listy są okreŚlanew ordynacji Subl emas. Ty|(partii) a|b o j ednaklisĘ w ramachL ernas Wyborca zakreśla ko te pojedynczelisty są zamknięte.W podobny sposÓb wybiera wyborca w Kolumbii - nie liberałÓw lub Partię Konserwatywną lecz listy trzech kandydatÓw,ktlrzy się oczywiściereklamująi wyjaśniajączy naleządo obozu 1iberał6wczy konserwatystÓw.Wyborca ma wielki wybÓr między listami kandydatÓwjednej partii; te lisĘ rzeczywiściesą zamknięte. W dyskusjacho reformie( zob.takżenatentematnizej)jest przedewszystkim wyrażanakrytyka odnośniedo list zamknięĘch. Uprzywilejowani na nich kandydaci byli wyznaczani przez kierownictwo partyjne i pozostali anonimowidla wyborcÓw. Trzebaj ednakuwzględniać,ze okręgi wyborcze sązasadniczomałe,tak żekrytykowane układy'patrzącztectnicznego punktu widzenia,łatwobyłobyzmienić.Wskazanabyłabyreformapartii. Krytyka wynika jednak takżez nadmiernychklientelistycznychoczekiwafrw stofunkcji sunku do posiadaczy mandatÓw i pewnego niedowartościowania personalizaformy są dyskutowane go koirca bez partii poliĘc znych.Dlate cii wyŁorow. Wprowadzenie spersonalizowanychwyborÓw proporcjonalnych w wenezueli i Boliwii, jak i otwartejlisty z wielokrotnym oddawaniem głosuw Ekwadorze, co faktycznie oznaczałoich zmianę na wybory
238
7. Systemy wyborcze w układzie resionąlnvm
większościowe' mogą być określone jako prÓby poprawieniareprezentll tywnościprzez zwiększenie partycypacji.W przypiaku Ekwadoru problr ta się nie powiodławo!9c małozinstytucjonalizowanego systemuparty1 nego' Kimon Pachano(1998)mÓwi o ,,chaotycznejreprezentacjt,,; refoI ma stabilizujeniestabilność' W Boliwii wprawdziewprowadzenięman. datÓw bezpośrednich podniosłostopieriznajomoścideputowanych, gdy) partie wystawiły znanelokalnie lub w całymkraju osoby, ktÓr; Zdotyly nazwisko poza polityką (iako aktorzy,piosenkarze etc.j. 'łle zaleinoś(, tych deputowanychod kierownictwapartyjnego okazałasię istotniesilniejszaniżw prryp adkudeputowanychz li śi,ktÓrych wielo letnie doświac|. częnię pozwa|a im odgrywać ważnąrolęw wewnętrznym procesie tworzęnia rozstrzygnięć. Uderzającejest,żedo chwili obecnejw Ameryce Łaciriskiej mało czynl się uzytku ze sztucznychprogÓw ustawowych.Spotykamyjeiytko w Argentynie(3%w okręu wyborczym),w Boliwii 1iv,.uaziatito** w skali pa stwa)i w Meksyku (2Yoprzy rozdzielaniumandatÓwpropoĄonalnych) ' Dalsze szczegÓĘ zostaĘ uwzględnionew tabeli 28. 7.3.4.Systemypartyjne W przypadkuAmeryki Łaciriskiej rÓżnorodność funkcji elementÓwtechnicznych systemu wyborczego powoduje, iz dopiero !runtowna wiedza o faktycznym sposobie funkcjonowaniasystemuwyborczego pozwara go stosownie opisać' To samo dotyczy za|eżnościmiędzy wybor'y.t"-.,n czym i systemempartyjnym. Pewien ogÓlny przeg|ądhistoryczny (danew Nohlęn 1993)umożliwia rozpoznanie,ze Ameryka'ł,aciriskamoże egzemp\ifikowaćwszystkie typy systemÓwpartyjnychwedfugtypologii Sartoriego.Kwestiąjesi Ę|ko, czy kryteriatej Ępologii, mianowicie fragmentaryzacjai po\aryzacja, charakteryzljąto, co najważniejszew każ:dymz Ęch systemÓw partyjnych (zob' Mendel 1996).Wprzypadku dwÓch krajÓw, Kolumbii i urugwa.ju, znajdujemy, mimo ekstremalnieprzyjaznychproporcjonalnych syslmÓw *yuo.czych, odpowiednio systemy dwu- i trÓjpaĄjny. Liczbapartii jest jedtu nak pierwszoplanowym czynnikiem polityki. Rozstrzygającajest w tych krajach raczej strukfurapartii, wewnętrzne nlżnicowaii. i sytuu..iu tonkurencji, relacjaposiadaczymandatÓwi partii, w koricu rozumienie reprezentacjiprzez oddelegowanychprzedstawicielinarodu. o po|aryzacji moznap ewnie orzec'ze j ej stopierima największę -znaczę nie dla prakĘki rządzenia,nięza\eznieod tego,czy dotyczyto systemu par-
7.3. Systemy wyborcze w Amelyce Łaciilskiej
f39
Historyczniejednak dla Ameryki Łaczy prezydenckiego. |amentarnego, j ciriski ej nie est w zadnym wyp adku udowodnione, ze małafr a gmentary zacjałączysię z małymstopniempo|aryzacji,co przedstawianejest częstona obronęsprzyjającego większościsystemuwyborczego.Kolumbia z doświadczeniemviol enci a w dwupartyjnym systemie z p artiamiliberałÓwi konser. waĘstÓw, Argentyna Ze Swym niezdolnym do funkcjonowaniasystemem dwupartyjnym,obejmującymmięszczariskichradykałÓwi peronistÓw(i wojskowychjako trzeciąpartię),Chile Ze Swym przezwycięzeniemsfragmentaryzowaniaizaostrzeniempo|aryzacjiw konflikcie dwÓch obozÓw w czasach SalvadoraAllende, jak i inne podobnedo wojny domowej sytuacje, ktÓre rodziłysię wraz z politycznym dualizmem,wskazują na nieprzejrzysteza|ęzności.TakimihistorycznymiprzykJadamimoglibysięposłuzyćtakżę przeciwnicy wyborÓw proporcjonaInych,ktlrzy jak wiadomo z tązasadą reprezentacjiłączązagorzałąwalkę o kazdy głos' gdyżw wymienionych przypadkachwybierano w ramach systemÓw proporcjona|nych.Oznaczatoby to jednak mylenie ptzyczyny zę skutkiem. Wybory proporcjonalne wprowadzonow Ameryce Łaciriskiej, żebyzburzyć stosunkiopartena dominacji. odwołującesię do nich postępowaniaugodowesprawdziĘ się tylko w kilku paristwach(Urugwaj, Kolumbia). W innych przypadkach nie zdotaĘ załagodzićkonfliktu' Czasowa koincydencja nie powinna być tu tłumaczonaprzy czynowo. Po rędemokraĘzacjiw|atachosiemdziesiątychwydajesięjednak wzmacniaćtendencjado dwubiegunowejstrukturyrywa|izacjiparryjneji idącymi zniąw parzezjawiskami depolaryzacji.W Ameryce Łaciriskiej jest istotnie więcej systemÓw dwupartyjnych,niz to się powszechnieprzyjmuje' Jeśli przyjmiemyj ako bazę empirycznąostahriewybory parlamentameXX więku, to udziałdwÓch najsilniejszychpartii w ogÓlnej liczbie mandatÓww dru. w Honduragiej izbie (albojedynejizbie) wynosi 100%w Paragwaju,95,3o/o w Republice Dominikaw Kolumbii, 89,5yow Kostaryce, 88,60/0 sie,93,2o/o ny, 88,5%w Gwatemali.Z drugiejstrony,jeśliliczba partii parlamentamych nie jest szczegÓlnie mila, a koncentracjamandatÓw w obu największych odbija się w dwublokopartiachnie jest wysoka, nowa dwubiegunowość wych systemachpartyjnych.Bieguny mogąsiękażdorazowoskładaćz wielu partii,jak w przypadkuChile, Nikaragui i Panamy,albo z jednegobieguna, ktÓry obejmujejednąpartię,i drugiego,ktÓry tworzonyjest z|icznychpar. tii, jak w przypadkuArgentyny.Nawet w systemachĘpll moderateplural ism, ktory przyj ęty zo stał'na pr zyktad w B ol iwii, ryw a|izacja p aĘj na ma cechy bipolarne.Systemwyborczy na urządprezydentasprzyjatu zawieraniu poliĘcznych paktÓw i w konsekwencjitworzeniurządÓw koalicyjnych.
240
7' Systemy wyborcze w układzie regionaln1łn
ś
]
\o
Waznejest,by nie mylić dwubiegunowości z (bi)polaryzacjąktÓrajak wilr domo prowadzi do zaosttzęniakonfliktu politycznego.Dzisiaj w Amerycc Łaciriskiej obipo|aryzacji mowy byÓ nie może.Tamtejszapolityka wyrtiz nia sięobecniew porÓwnaniudo czasÓw przedautorytamych więks zympri,!, matynnęm.P artiewa|cząna podobneprogramy,prowadząpodobnąpoli ty kę i spierająsią kto w Ęm zakresieprezentujewiększąkompetencję'W nlcl ktÓrych krajach pozbawiająwyborcÓw możliwościwybrania do rząt|rr alternatywnychpolitykÓw, ktÓrym nie pozostajenic innegojak uprawianic neoliberalnejpolityki, czy teższybkie jej wspieranie' W zasadziebipolarna tendencjawzmaga zdolnośćdo tworzenia parlamentamejwiększości Zapomocąpoparciaznajdującego sięna urzędzieprczydenta,co moze prowadzićdo szybkiego zwiększeniazakresu Sprawowanej wtadzy w systemachprezydenckich (zob. Nohren, Fernr{ndez199{i), przy staŁymzał'ożeniu, ze rozumienie reprezentacjii dyscyplina frakcyjnir na to pozwala. Powszechnię twierdzi się, ze parlamenty w Ameryce Łaciriskiej mają mĄ wpływna politykę, ktÓranależy w szerokimpolitycznym zakresie dcl egzekutywy,i że nag|ącym zadaniemjest wzmocnienie parlamentÓw za pomocą reform politycznych. Prawdą jest jednak, że par|amentarzyści w Ameryce Łaciriskiejmyśląidziatająmniejparistwowo-politycznie i w kierunku dobraogÓlnego, lecz ulegająb ardziejskłonnościom populisĘcznym i klientelisĘ cmrym.Prowadzą spÓr o przewadze,,Kirschtums'',odpowiedzialnośćza całość przekazl,Ąąegzekutywie'wpływ systemÓw wyb orczych na te polityczne za|eżnościjest dotychczas jeszczemało zbadany.Przede wszystkim interesującaj estkwestia,j akie rÓznice tworzątu systemyp aĄj ne, czy mogą one w następstwiereform zmienićcośw krytykowanychstosunkach' Przy Ęm na|eżyuwzględnić, że takie reformy musiałyby być uchwalonęprzezparlamenĘ ktÓrych członkowiębardzoniechętniepogodziliby się z utratąprzysfugującychim przywilejÓw.
c
Ś
.B .
e
ĘEęa.'łE ags- ;eęg9 E * i ' .Ę a
ęaęagęgg .P
o
;= :; -
B N
! .ś
ts
.:909
tsżĘ
o-
6 *" > E 5t
s Ea i n
}J ś)
'-OO
d fr 6 cl
:> P'
;!t
śt
.oE: 5'B
Ovs!
?!X
1 .. a.Łv-.g^.Ł.-
Hb'oEt 5 lEE.c'EE
ęge$
EeEE eEs gEE
N
o o
6
C
T 6
o E
e$
;B in x F}
.ii ->
ĘE =-=
oo
EE 5B
cr
q
@
h*
N o
o
o t>
o o
c N
Ę 3 : } s9 9
@
*s o
E E E
}E
U9EgBf .ii= Ę= .e
E;i -98
o
o
o
o
c
!tl
o
ła
e'Ę cr 6
x
o o
.-o
o
3
:c 6J
.Ó
-9 N
ź.9
o
= o
.c o (tt łJ
o o o
-' = o o -o = E o)
a U) oi
tt o .o
lt
\0-
eo
i '6) g
ł o
6 -o .(E
'88 :l
E3 6 ll N o
=
o ll N 0 j
N N
o
N I N
-T
N
@-,
ts
e aa
Fot
6
x
T
N
N
N
Ćś
E$
o E '-.$ qi XE
=o
$E SB
N
6
N
E*g
3E
.ES
N d
.9.
6
o
E
q) N
N
=N
E;. 8". .E i E5 N:
gĘHe ŁaElE -'R6=
H >Y
PE.P 6' = 6.
6 E c o Y'
(u
:= o
E ;iE o. 9
AE
BEEg o
= 6
o E
o
.E E
o U
o o G o
; \o
N
6
.d
E Ń oo
oc
6 N
t +-.x
E! t
N o-
ooF NOH
=)Z
vc
ą E o'
ę eg cso oE
Y.O
ooNo c'= .9
i8
EE')
o
o
!r,
oę
= o
!.a lt 'a trr G Y
o
0) o
=
ln ;9
o--
!9
te =
PE
!
N o.
sE.a o
=H
. Ń. 9
Ft
N I
o
lt
;
'E g
ł o
tt
E
\^ v>
.ę o
O6
6 c I
6EE Or -c
o.o .9ł
.9ł
CE
EE 66 NN
.9,
N o c
o .Ó.
.9
N o c !
o o
o '6'
ą
E!
Ś| -g o)
o
I
E
f
=
-o
99 -?6H o Y.x >g:
BEEeę EE,EE ęaAEE =y
E
o o
T E^Sa.6..-c"
6 a. 9
;E9eA
śii"
EEglE
t ś'9 .q ; 3
E ir;:B
.ĘE-* 3 E
PNO
F Ęx F Xv ;i> ŃE oo >c
6
o N o c
a6 śł
BBe gEE
ą
o
o
E
c
E o
Ell
9ł E
.o
.9.
Ei
!
.o.oo o!
N
o o
e
\o
'=o
o
s
o
@
@
N
ts 9 .YON
r*.$EE
c
E : ! E śE -
}N OE
Eęg
'a:i
gęE gaEs EgE $Bs Eg$g EECE b6
=>
'5
ĘÓ E g i6;;6
o
g
E o
'=
FE=
.;6 ts ż\
50xo fxEq
(!
6 E
ĘY>
-. !.oo t sE3r
I
o
-
ł'6' 6
E
6 a
Eg aE o!)
p o I
o) c\ -g o .o
F
$-r 'E' Y
Oo
HgR
3 E,9 O:i
o6
E X=
EE
E
x=
t r -> E P 3i
EN 60 NO >J
E E' i YY
=o
Y
ry śt
No
o^
Y
IN
r
N
oN
N
BEB :gę
*EEEE
$EE
:'o
5
=Et śE 6 o; {
N
N t
I
=
'ofii
l8
>o
g E * E,o '
: HE ł.g Eb o 'ot
o
6 ll @
FO
G N o
@
J
ś HB -oÓ+
ę *.9
ś
o, o. 9
s
BN
N
EI
9e
ol
@-
JI 7i!
J
gg
!v; 6= -.v
c'=! o6!
6
ć'9
o
y
;;
:c OJ
N
.9.
śg
o
o E
Ń
N
3P
EgEEs E:
>c ol oo
6 Y
t
t
3 uJ
=ź
ŃD o>
{a B.Ę trr
E
N
.9
s
Y
'-;
E^
*s o
) .8,
N N
6
P'
ś)
>6
I
6
SE
E-.
lJ
o
=
o @ .E B
J
;
l n9 .u
3
E
.g :l
6
is E* oo ai
in
.9
E> l;.8
i
o N o c
N
N
ęE
7ig
Pi
a
q
o-
o
;3
g*EEE ia; ' ps*g$ o
N
(d
.=
>9 .2@
\4
o
P
8EE
.g
o
ą6 6!
YN
o-.
E3 tg 'E6
t:-Ł
ą6 6p
;
jJ9
+ 9 vo
Ę'Ł
N
=a
iK
:N
ś' t',
6
.sł o
;3
tsx
'Ń
.9ł 3 o tr
o>
o>
*
6 N
E
XN
xv
E
o
C
o.Ł
o
o
6
N
vO
: il'E
EgEgEEg
o o
p
9 =
Ń
N @
6
o
:N
ą6 ( !E
o o 6Jtr
EE
a N o c
6 v
! \o
c) . oś
P
.!f o !!
Ę B Ba .!fooo 5
!N
trE t aEr E '. lE
E=
=
a N
s= 59 Ę 5 Ei g
\YO
;c! .Y so -=
.9 =t
x6 ii *
l o *9! i F 9l s .:g
in e'E = up o N.o
'Ń.9 9 o ;.Y
gg
5
' aN
* .
o.9 6; a '6- '
_ ! r= i i
5; ot
. qP
ś
-6
x.;
o
-
OF
gEEg 5 E
a b 6
f
o Y
Y
}N OY
N
I >9 i- > 93 OE
oo o>
.tEaE3 g s;sę.E 6 f
o
a o
E o
x z
E
ET *Fox
g EE i ' ti o
E o E
IL
=
u sa ;EaE
;
'o 6
6
i( p n=N
G
u= eEgBĘfrF gś a.E a -.66X
o
N o.
--o 6 +9
o
odi
eE=
łE ś IL
E}
;'3 _EO
N o
o
śt
3 'E g
ł o
!
x oo
EgE .= !l
J
.lJ p
.!J I
Y.
.:J I
E
N o c
r
o
g
EE
g o 3
t
T
N
rJ) N
Eg$
\
ga
s" E.EE'. EqEg -rg.E .- 9
-t 9 89
R
;GX(E ; Y >d
E 0) (L
.-o 6l
.ĘŃ
6
i
a
'6' i E
.= .o EO :o!
EE
B I R o
!Ę E3
3 g
Y
o ( 9. ! ł
.f
G It
$i 'E'
N
{ )l
EP
bt
Eo5l5 bb
E
VE E
5
}N
Y
śl
:
E8a
.9
oo
o 6
5
E o
o
P v.-q
6 I 0
o o
o)
c.-!
g x o
o
N
E 9 ,8
) 'a
T
lo IN
śBgEEEE EEEEE EĘ$g$E EgEEEęE Bg 6
o N
I
ox
la
N
(! It N o
EB
*:;
Y
'ot
Ż-O E
{9 to' o
p 'trJ 6
.o o
s-
E3
3oo
= o ;Ę\ x6
;
.9.
x oó
= ÓE ,
E G
N
EBEEEB g ĘgT-gE
-9XO
o
0)
.o
.ą
co
E
te Eęln T E E Ei E
.9 E}
i' 3
N
.E
N
d: q
N
ĄNo '
o
o o
JE
E
o EŃ * 'o ś .eEr
xr >tr
;
36
iEEEEEE 3
.g
.:JIR
BgEBg
;tggi.;Ę*uł'Eę'E
gE *c*gEEPEś
ll
836 Ń x o pla
* EI ći6
60 ślo
I
ą
a
g .e
Ę$aEEngEF3i
N o.
EiaEś
iEB
=
=
I
ą
! :
o E
q)
EiE
\4
.g ", -: ,_ N'=Ói EEr'r
!i
EEE=eĘEE$ęE
t
lll
lr i lo toś
oąJ
.9ł
ti;
tt .r cr 6 Y
c
E; tr
SE H
o o
.E$*
o
:
'i.e E gĘ
N o E
;EB
i*
g6
t,
o
tr u;-.
@
Ę9 R . ;t x
a o| o
I
x
o
łB! i; ą
6 6
--Xi: oot
ł Ęt
ln
EgEg
ś sg E EA 6- O
ÓĘ
;iĘ EJ
Ea E E
B g v o
.!P
o
! tslj 1906x !ŻoE
x p6 '
E\
Hntn
N tr o
trvo
IE
E
o .oŃ.Ń. 9p
*saaE 9 E .ę=
i .o
ll
E.,
i
.es'-
xb
I
o
.q
N ot
l iN a
E
nl
l
Il
'n
N
@
a-ęagęa 3o f N
o
*
6
P
P -
*
E
E .n
'ai
E
F6 ' =
e5Ę
o
.8PE
:.
ć.9B"
;
E 6
.q'38
*
g
Fęg 'H8ei
eę iE:
$
600
g;;i
gg$
E=gE*
ĘĘg
=
e - 8i
E
;g-. E ę E F głE$
Ę
;
E
EEg;FE f;EE:H PEBgEBgEEE
g!'-E-ś,EEc. o
;i.v
6o :
E-.da
ntsEBPEeeist E
i.Ąęi E 3: :*E gE:HĘ
gt Ei g $łg $Eę*g
t i;$ aEeee*E: E
EFEEEEEgBBBEi E
EP$s$EEE$EEEEś ; s:i t ii t
7.j, Systemy wyborcze w Ameryce Łaciriskiej
>i-
f47
Debata o reformie
dotyczy w ogÓlW Ameryce Łaciriskiej debata o reformie wyborczej pierwsze już po wyborczych: iei t,,""i istotnych funkcji systemÓw na perianejpartycypacjiw sensiewiększego wptywu wyborcÓw pailamentÓw, a w konsekwencji na wybÓr politycznego nv i wyraźnejod'uua ielu. Ztym idzie w parzewizja lepszej reprezentacji wyborcÓw. Po ich wobec (accouniabiliry) deputowanych definiowa"d"iut,,oś"i (gobernabilidaĄ,kt6ra ii, ia,i"o zdolnośćdo rządzenia rozporządzania Jebatach politycznych jako szansa egzekutywy l;;; . 1L!'_'^1^ iarlamencie absolutnąwiększością. 1.-^:^^L (np. krajach /.^ odnośniedo partycypacji stwierdza się, ze w niektÓrych przy prawie na wyczerpaniu, Kolumbii) instytucjonalnemożliwościsą Mimo to dyskurs wykorzystuje. niemalnie * pruity".i tal się ich z no2t1211czynienia do tu często vp""v:"v utrzymuje się. Mamy polityczrozumieniem i, parfycypacj A*O"tt sposobiw pojmowania jak się myby przeciwstawne, i socjo-ekonomicznym,ktÓre nię sątak
kutturypolitycznejAmerykiŁaeaiz* warunkach.klientelistycznej od wyborÓwnie tyle rezultatÓw,ktÓre i!: ogotwyborcÓwoczekuje (w j ^ L^
celu ' dobrach'(wcelu ^L ^ 1 ^L^ - , {- ł . i, , . {oią hr. rr r{nhrnch jłosachi mandatach, a|ebardziejudziafuw 6;;jn;uw pod,tu*o*ych potrzeb),pracy' Szansyp"'.up}":::łŁ",g^::. ropoto:""iu . pamiętać, Ód,,os,'i" do zdolnoścido rządzenia,tzebaprzedewszystkim _ z powodu zaś te prezydenckich, * po-ou*v się w kontekściesystemÓw zabarwionej naczej prezydentai ikłonnos"ido wzajemnegoblokowaniasię parlamentarnej_ stĄ się przedmiotemkryĘki (zob.Linz, Valenwięlcszości Thibaut 1996).Po drugiedążeniedo wzmocniegwarancjizdolnościdorządzenia@obernabili^itutggąi,"latywizująct ła "i,,styt.'"3ona1izowanych zdąleniami do większej paĄcypacj i. priecności s pewnej w daĄ poźostaje lat do takich r.r'gźur.r,i" aop,o*ud,óio przeciez w ostabrich dziesiątkach owągobernabilidad' bardziej potwierdzĄ r.rl.- wyborczych, ktÓre by tył podtrzymany system wyborczy, ktÓry mimo całejuzaw cr'it" 1eanar< Mario Fernńndez radnionejkn/tyki zapewniŁwięcej zdolnoścido rządzenia. polityczry i naukowyw Chile zajmujesięw ustalo. iipggl p;k-ai, ; at świat ciąglena nowo systememwyborc4.m z dwumandatowymiokręiy*.',.* nieporozumi enia doĘczącesystemuwybor!u*i *yuo'.nymi' rradycyjne jeszczefaktyczre alteri,.go ni" zostĘ przezwyciejone,jak i nie dojrzaĘ Podobniedaje tematem. Po dyskusji wzrosłozaintęresowanie n.ti"y '.ro*v. o więis"ościkrajÓw Ameryki Łaciriskiej.W 1atachdziewięći Peru. 'iępo*i"a"i.e dziesiątychuyjątki tworzyĘ Boliwia, Ekwador,Meksyk
EEEgcEEE*śEEE3
f48
7. Systemy wyborcze w układzie regionalnym
Kwestia Systemu wyborczęgo w 2000 r., jako problem tkwiący \!' l ('|'|'' nalnej świadomości,zostałaprzedyskuto wana przęz Międzyamcr.yl..rl l l' BankRozwoju (BID) najego corocznej sesji w Nowym orlęanię. Ws|..,l, no na instytucjonalneuwarunkowania i zdolnoścido rządzenia.Pocli\.l. lr'I ' cj aĘwę badania stosunkÓw między systemami wyborczymi, f efotrll ll l l l t rr .' borczyml i zdolnościądo rządzeniaw Ameryce Łaciriskiej. opublili.,lr .','. w 2002 r. badania (Payne i i'^.2002)są kamieniem milowym w i|llllll..t. insĘtucji politycznych i ich reform' W ewaluacji systemÓw W}bolt.zt. lr zmteniły sięzresztązaproponowane przez autoratejpracy Ęteria i s1lt,'..,r, postępowania (zob. Nohlen 2003: 156n). 7.4. Systemy wyborcze w Afryce Afryka na pewno nie jest regionem, w ktÓrym łatwo dopatffWitl. :,tr prawidłowości,jeśli chodzt o konsekwencje systemÓw wyborczyc|r- .l,. dyną prawidłowościąsą dotychczas nieprawidłow ości,przeważniewz11|..' dem wymogu odbywania wyborÓw bądź ich praworządnego przepr()w;| dzania. Jeślichodzi o czynniki kontekstowe, wpĘwające na opisane kr,rl sekwencje systemÓw wyborczych, poprzez ich wzmacnianie, osłabiirIl r.. lub odwracanie, mozemy odna|eźćw Afryce wszystkie istniejące czy|.|||| ki. Tym samym sprawdza się w porÓwnawczych ana\izach w Afrycc t.,' co często zostaje opisane jako sytuacj abadawcza charakterystyczna r||;l zastosowania metody porÓwnawczej : wiele czynnikÓw, mało (j ednolity t.Il kontekstowo) przypadkÓw' Mimo to spojrzenie na AĘkę przy badaniach systemÓw wyborczyt'|l jest ważne (zob. o tym Nohlen, Krennerich, Thibaut 1999)' poniewaz an,a|t zapojedynczych przypadkÓw moze być dokonana w tak dalece rÓznorott nym kontekście,jak rÓżnorodnie mogądziałać systemy wyborcze. W ktlrl sekwencji badacze bardziej uświadamiają sobie fakt, żeprawidłowościclrl Ęczące efektÓw systemÓw wyborczych, występujące w innych regionac|l świata,w pewnej mięrze zawdzięczamy względnie ukształtowanej jedno|i tościkontekstowej. Dalej okazuje się, że wobec podstawowych przeszk(lr| stojących na drodze do wprowadzeniaikonsolidacji demokracji w Afrycc' wymogi wobec funkcji systemÓw wyborczych w Afryce są zasadniczo irulc. a zatem odmienna jest także ocena rÓżnych systemÓw wyborczych. oboli ubÓstwa, niewiedzy, prąrwilejÓw klasowych etc. (zob. Nohlen' Nuschelcl 1992-7995), dużym problemem politycznym i społecznym jest na pewn() poIiĘczna ,,etniczność''w rozdrobnionych pod względem etnicznym społeczętistwach w krajach znajdujących się na pofudnie od Sahary. Z punkttr
wAfłyce wyborcze 7'4'Systemy
f49
w dwÓch forwidzenianormatywnegopolityczna paĘcypacja występuje stopniuidenwysokim w doskopu, kalej ltl itch,j ako r epreźeŃacjaetnicznego - jako to możliwe jak kiedy tyu,ni ,politycznym pluralizmem, rÓwnież opieraelementy go .,.l,iuł* politycmym procesie decyzyjnym,ktÓre istotne j.1 poliryti, nastawionychna kompromisw sferzeinteresÓw. . r;ięnu 'tyru"r' funkcjęreJest oczywiste, że systemywyborcze, ktÓre kładąnacisk na aniżeLi prezentacyjnąpowinny raczejw Afryce być bardziej poszukiwane, subw wszystkim przede to Mimo większości. i.,v't"*v, r.t;rehołdująidei saharyjskichkrajachafrykafrskichwtadzekolonialnepozostawiĘposobie 'vu..vwiększościowe.ByłobyzapewnecałkowiciechybionedostrzegaskichproblemÓwzdemokracjąktÓre 'l.'t5,,n.o"wiązaniuźrć:ćtaafryka demokracji. WiększośćkrajÓw nieobęcności w byĘ upatrywane trafnie paristw,w ktÓo'o* ti przypadki,kioie moznaby przypisaćdotej kategorii znaTwy ,y.r,' *"jng Roberta A. Dahla (1996),ukształtowanieinstytucji znaczenia dla typowych dia demokratycznegona stw1-1i9miało dużego to: stanroz*p.o,"ud,"nia i stabilizacji demokracji.Ważniejszeczynniki wojusocjoekonomicznego,stopieirupolitycznieniakonfliktÓwetniczrych, jak rÓwnieżtłumieniekonfliktÓw n"wściągliwolćwojskowych, o*.*"" po|ityczne elity (zob.Hartmann przez l zdoiność i ozwiązywaniaprob1emÓw (1995:54): podkreśla Mozaffar 1999;Basedau2003)'NatomiastShahęen Theform,intensity,ąndoutcomeofethnicpoliticshavevariedwithvąriaDonald tions in the institutional configurationsin thesecountries.Zko]ręi że AĘki, czamej L. Horowitz (1991: 163) dostrzegał,wodnięsieniudo systemwyborczyjakothemostpowerfulleverofconstitutionąlengineering o"ro.rdotiii and hannory i, ,"r"r"ly divided societies.Instfucjonal7o, "neanalizypokazujążewNamibiiiRepublicePotudniowejAfrykiudało hegemosię wprowadzić systemy proporcjonalne,chociaz w warunkach wySystemu doĘcząca debata Intensywna nicanego systemupartyjnego. 1997; Ville de (zob. Krennerich, Afryki bo,c,ĘowRepublice i:onaniowe1 zostało raure is9s; sygnalizuje, że temu insĘtucjonalnemuczynnikowi tam przypisaneduze znaczenie' typÓw syslesti ciroazi o Afrykę, godneuwagi jest silne zr'znicowanie większości temÓw wyborczych (tabela30)' Wybory w systemiewzględnej (w okręgachjedsąprzykładowostosowane,obok swojejklasycznej formy jedno-i wiełączącym w wariancie OprzypadkÓw), na no*unduto*y ch,If lomandatoweokręgi wyboicze, przy czymw okręgachwielomandatowych Pr6cz tego rozstrzygaalbo większość(systemblokowy), albo proporcja'. względnej systemie Przy głosow. zrć:zniciwanajest technikaoddawania tylko jealbo oddaje większoŚci w okręgachwielomandatowychwyborca
l .ii o
frE
;
.o G tt
śE.Eg !
E
q,
Xia
d
EgE 'g
N
ARSEE'- a;
N o.
.ir 9 i-9 p ';
e
gEEfi
.g
=6
.9
!r
I
E3
Et
o) o o
o
o .gv
o) .E
'E
9. EJ 6
C
E
Y
U
N c
o o
I
J
E o
.2
E
N
N
.9
.9
N
PE
P o
a
;
o
= o N
c -o
= E o
o U) o (E
6
F
'E g
ł o
9i
. a'i
N
G It o
.8
N o c
Efi
aĘ FE oo
E Y
o
ci
N6-
@
E
o o
gs E E$* g$ EgEE
E 5
c
= o Sa >io
='9, P
P
s
6
o
co i 'E) g
o
r+
-ON
.6
9U-s'
$EEEE
} BE
T' o \o
;t
E EEg, -
.9ł
oxo.źNY
6
Y AA !*J 6Y N
N
7
H*
=Ń
;8
J9 oF
:Y so E oF3
E;, H}
ĘE E*
p5
EI E*
EE
Et
YI .:a o
q
q
o .Ó.
o '6'
.Ó.
=
' oo Q! JI
'=o o tl
() o
T
N
o
N N N
=
{4 śśE :-i
!Ę geg gęBt E ąE EEEE'r FI Ę BgEg to
EO gs
E8 A 'f
so
a
'=
r \t
-o
tr
.E.ź
C
o o
o o
;
B
E
c
-va B.c
Y lo
xe> 6 5!
E
p f
o N
.N
ą uJ
EEE
x ep IBE g HEE:-E E EE
lŻ=
*
EEg 6ę
t
u 9 .9 .
9 r ryo
=
:f
N
b
$EE
n
N
N
a .o
t
6
Y
E' E*
E
.o
o
3FB
> tr* 69H o: o o6 g
5' t r
(!E-
ą
.g
.9 uJ
ofi
ĘĘ $ E39 ę.'ć uł o
(f)
.E o dt
!-Ó
.E E
ę
o N
.oi+
o
Eś 6F
N I
o9
6
E
N
J
o o
N
EEgEBgIE
gE$'E''gu N 0
C
to
N
o o
o
sP
o
o
N o
N o
o
A O C
o '=
a
@
o N
h
pEE* E XE E
N
.O-
N o
o
* .Es9 89, p El E ś2ę E tc'-E $ E- . 5 o* 3
*! v
a. 9 :
6
C
ęś r
śi
F:5 E
o
.;
v
I
ś
EgEE g EgE
a.N >
v9
N
c 6
.i
tt ct 6
N
Eg 8 . Enił E euEĘB; g * P.c I 'rE.E-98
o .o
o
o 'a ą
tu$tg teE9e 3.H E E *s ' , $ ! , EE I EE X
gEH s
N o
I
o
H{ la
.9
ę r
@
oo 9A
B:q
CI
tr !r Ęo
n
N
!f T ś3
x
E . *5 ć
( !:l o
e'&s
EF.E 'Ń. 9 P rE6
Ea E E
: l!
.0
ĘgEEEĘgEE F ;i g 9 .i
+ Ęo;
.g
EdAn
so6 : 9śE
a
o '6. o
= *> *b
9o
AN !V
o
Ctt
3
.!J I
'.
3o l
R
EBE'.r-g
N
ś6
BEgEEg ;*
*c v
.Y;
i'3 _QO
ś}
E.Ł
:P !Ń
E o-
'.
Ę
: *tr-C 5 e Ń.ż+r 6 _ ex .E: .!łYźo
\a
HEE
EU EU OB o666I q
9
9 i3
=>
#"*E EK$
6 N
=
gł5
.YN 6 .9-
:'i il=
6
frś,Ei ń
E
aE-latEt
H3 AO
o.
o
E} o .9ł
B l i E r ln
.ioo
3Et '
o
;
$t sgs E*rE-,asE: e
6
=-g;* g
N
oą o6
trtr
=ś
E E} o N.o
E
+8 =N
J;6!
9 E
.o
E .E
=N
t I
@
Ji
>oJl
.g
. a ń. * . g } ć'6 ż F*v u^V 9ji ; .*
p
'o5 E
; .o
N
N
E
o
o
.g E 6
o
Ń
! .o
' 6 , fXe r5
.o
;
Bti in Es5n
.N
soGx YO E
oo
N
8BE
o
=
6v
'=
YĘ9-Y
E 6Ęt ffi
Ń E śs x
;Ń
c.9
EI EI
(E
.o F
E x
',
PP
o'9
P N 6 .Ł
i'
sr @ roN
N
EEsEgś o
e.q c-
.ĘŃ
3
fieB *",s R .a
on
6
v
N
6
() !
'ts)
=E-a I
5 Eę
E> EN
B }E
6i
PX frEiłH'g G
o t
o
o
c .;
e E * "> E
*.b * E.- E =
N
-* 6i
g#E EEEĘE $ t E ;;* s;.=* #
= i h .ą
= G
tr
-9ł
=
N
!
>o-> ..= E
N
; AE x; f 6r=N
A F c
=3 E-.oh Eę gE
": -9
ggIigÓĘ
. 06;
g
ęgęi EB,EE EEEEEgEEs ex
v9
EE
* cv
a.N >
6X E"> F}
F-r
@
o
o
o
o .Ó. ą
EEĘE
E; ET
;;
.90
'
( !ś
o E
I t
N
N
C
C
N
o '6'
o o
ą
v .o' ott oo JI
?i . . ort
śi
o
o c
o B
o o
ś
JE
He$
GEa
PE =s'E g 3;6
.6
o
Eg
N
EA
I
EBBg
(E
'g
.E; ;iE FH
o o
E v
E
B
66 NN
N
E .E
'ic
żf3. >6 of
o (o o) -o ,(E
Ę N
r
N
o o
r
r
$Hs
ś
N
*ĘBE aEef;
ĘEęE Ęffi'ęęE 9,9 Ń tN R= I -I ooE
aź x6 OE
EE
i
o o .;Ę o g oo x o
5t
@
.E o
=
t r..
E ;ś
'=Y>
:E} c
tsi
= ox * == x.ś @ x>6 B6
}ł
Ot
.9.g
6 6
"r9*B
E a
; t
ł
.3 G;
6
v
E.: EE
ba
N
30
e
o> qo
@o
.o EO' c
.o on
B$ I
oo
T
6 tt
BE
o .9ł
ry
ł
E8ę
C f
.o )a
,
E. *EE*E
.!
g
rEO 90
gaE s*g a Ea rg 5 .o '9
!9
E;;; .=
o
8-
N
' - 9 ,8
Ę t E Ę.3 i s E .E
o!
6Ńx.t
o
6 f
E
c.!
o
*- t g
i; '6 : sś t ciP !ł ; iB
U-
E
uEE-E sgł B:E .-e'g E t iE SrBr E ę6p e"r;'gf il i ś { * Ę Ę * .q * lt. Ń = E*Ę5Eń Est
N
.E
I
lb
.c
N
E o
o
D
o:
E9
Eeątęę EęąE
o .E
{a
ot
6 l
T
N
.Ó. ą
E
8- - t -
Or:
J
3-
o o
o
e
N
i
. eFŻI s; >Oo.!jiXO
N o
3 -c Etl
i;
E
; , i6 : -
o o
@
I
*s o
o
f
iEB
'o= , i' B
ll
3!
io
E 36
.o-
.N
.N
CL
r,. ll
I
gĘ
a> u9
i
'.@N oś
.o
f, x -żE E .' E I 5 E
dfi6
o
o o
*: EE5żś
' =oo
''
0
ol 'Eol
qs
6
g: EE ;PV:
Ź'X'o f ;! I
s Fa
:i
'oi
;s
o
::
EJ
0
o
Or.
> =Ł E
N o.
h8.,
N
o c
aE9gś
tb
.g ii
ąi EI
9R
o .Ó.
oE 6.= łj
C
E c
EC a! N'n o.: JE
;ir
ĘE'' i Pi-:,il: o o1r:. c o ('
Eś
N
o .Ó.
666 =trc !tt
E
t!
ł o
!
łJ
H>
c
o
x
o
'r i =
= Hp
.N .jJ I
X
O'
r '.E
o
aS-
N c
xż 9.-
'E
9o
cp)-:q
o
3
JO6= Y'E
X
:;::
.6'.qł._
>6
--
o .Ń
q
o
lt
Y;i>
E8eŃ.
p saEś F . E ś E.Eś EgEEg Eggg E * : ;
F5
fo !o
e o
Esgss sE o N I
::
;
o
jł
9o tj 9
.9 E} Ś.o
N
@
6 C
6E
,n
N
'=
!
.90
o
X
o.
N
= N
'no o 6 Ę. 9 ĄEd'
ÓF
E o
o
tt o
ń x>
N
66 CN
Ś# SEex
6
f
'o
5 9 tg
*i
o
Ś!
s'E = o N.o
śB i99 5-@
-v^
'!ł B o c
N
i 'o
B-
Er;$ieg EaEE .ę s Essg
x
N
N o-
- oX
'9
6
E
gF isE *g; t ^'g
o
G
.ii
o o o
Y 6
E =
G ! G
.iO
= ,o
F3
* x8 - =E p
.9 E .P .o YN
8B ę !; Ę g l s _v
E
5 iH*=
N
N
3E ; P
E
C=
N
N
ą9 oó
o ;e
ex io
$ Ę E 'ź ' o ' ! .ĘB,$fi H -
sF.e
. -o o
-vN " ' , * o=
i
x aE
ł 9'= o^tr
. YO
9.o
oE>
9; ć }6
g
F_ ::N
X
g EgE
E-rE
Iga .= .o co EX
.E o lP
. Ń. 9
'6'
o 'o-'
o .Ó.
o 'a
o
.sł
o .9ł
o
9P
.;
E
E
N
6 N
c
.9
.9
ę
r-
..;X
-
>^=i
E 3 i; !
E,!.
a: 0 8 5 i
ggE :E aB$e
.P ,Ń * .Ł ioYo
Hn ts ln
tH u9
iY. ! J 9 1900x
tŚ) oH
E PEĘ EEĘ B 'EBiE-r
P'
3E
@
Eż;6E;t
N
;
6 c
.9ł
= N
o- =H tl 9
ln
.:J 9
AEB 9 ; c}
E;ź
P3 9R :i!
o
E8
N c
Eo)
o
o .Ó. ą
ą
E
f
o
.YE
o pb Z'. o EJ
O
-ętx
vo
axs
N o E
N
c
C
o
o 'd
o 'd
o .E
o .gł
I
E
E
ą
E X_<
N
'8 8
N I
E3
o
N
) '=
śx +N
'r -
N N
g
I
o
n
N N
N
9. 8 E Ęg FB ęĘ gg.Eg bt =Ę. r-P ż .a ś;
Eg$E I $ $
:o 6
ś>
o jł o
t t g śt
Ef i
RĘ E. =s'; ;
i6
ąn
H*
> śE
x
g ĘH69 ; i !6
9.5 @6l a6 @ą
ioąl e
gp
o
Eł
E3 .oł
a
.c jż ii
i nF
N
\0^ .oo OE sl Ett
' ie G
.:N
o,
Cg 'e.$* = P E E iE Ę
5 E N
E 6
z
E& ah
EśgE-5eE PE
Se' oą
.6
s
f
z. P
FB
*l (* r ( rE < ś
o
i
ęę
N o
ĘHF
o
=
b
!E-
N
N
.!
e
R E. ON >9
= Ęłs:
0 =
N
!'-ś . !.
o
.g i6 o lt
T
JI
=
o
C
o
.c
ę.
N N
6 f
Y
!. =;
N=
E
6
.g-
N: o-9
- 3łX !Y
:$; *8Ę s-g!^ * ś ..Ec 3 E t.i i= i.='-l! E 5 gE 99g.Ę !.a Ę. Ń's'; x E fr. 6g RłH 8 g ,ł !s 9e:a
=, !: .o
o
o
5 e gę óa 8 . g Ś E 6 . ii a l'i sl
.9
c
a
L
9
8 E i'
o
C
,(!
o
>N
.90
tr
O
N I J
Y
]
'OO"':
o-.
.g
6
'E'
Ę= P ; EO
eE= o Ń. o
I R. o
. 9 3' 6 o o 5N 5
o'q...-9
i-9! ĘE^?!
o-
Fa*
c
!
0
(o o o)
da
!>
c
i.3 ń.
E
so
o '6 ' Ń
Eft
.E
6 N
-.-
N
ą
EN
>.=*}ćy 5 G .Ń
'
ą
N
śx E
!b 4.9 t rJ Y
o
t!o6H 9!O
o
N
o 3łj QNo
I
'El g
Epi
E'
2
E
N
E6 ,
J
sSBr
ąc
N
ł:x x
o
t
SU 3ł E H: 9 9
o '9ł dy
źE5
". Fł E
oo
6 E
q
qo
N
EEE
ą!ł
ło
i .o
P. 9E' x tr ):. 9
9No
lo f H' . E aE-r
36
.9 EI !!. o
e o
ln
.lJ I
.Y;
36
ż 9';
;6
5v
c
* o 6uco .Ńl.'>
-L!
Ag
E-lg > HB Ę ER F *c ) '9.ę Ń 6
;cl
o
s=
6.Y
c
>- >
in
łJ9 G6 E: P3
r- v
vo
9 DK
o
5 ! .H o5:x; *ś
^ *sNo -:3 +3il
i'= N 9,
:>=
l8
3+
6 N
p
6^>
@
OY
N
p o
S-r
g ą:-g.E
cf)
6
Y
3 N 3E
ł+ l-;vi G d-P
Yr
ł t
's55
>9
e EE-,
!!-
>R 5p I i
o
-E o) -o
I
:EgF:
o
r$
oo }N
o9
R
E
{ 9} i
q
! o !-Y>
i= td ;x 6X
BEgEgłE
= -8. :Er:y * -=q'EE -. E;g .ii I tr x ox:
6 o o E o a
Fr, an _'=E a -9ę5
śE 9 E:
'ó2
E F E+ 6ł o Y On-vc )Ł
N 6
89
3 .o
:95 e *E (RH 4 Ń 'xy
E
ż6 ,9i f = 9: ś I H k.@ Ę =f 9
'Ń ĄN
= H .Ń= Gg N
sF a
.Ń.9
ąŃ tr '
9i;
E
o,-
=K
E'
Ń.xl =*9
it =. e : 5 q F H. O .
o
=
3oE 6i< o
tot
c
*9
o
o- -
o-.
6 c
}.,}
E8 FI PB
N
N
E
c
o o
ść
R
ln
o
G=
o c o N
IK
.lJ9 :5
iFo
9 6
P E9 E t6
YY
o
o .Ó. ą
XR
p 'a
!
G
Y
6 f
!
=
3 c
-y co tlł N q
o 3
)\o =c
.E
o
o 60 ao
.E o lP
=
EP oo
o
cf) (E
o) -o ,o
S-r 's Y
o-.
!
o
a
.Ń.9 P
Ef F , : o
6
N
N
N
r
.qo
n r
o
gR t t 9 .- o
=
E ' iF pB iĘ
!'cJ 6 !.
N
sś oo 3N
= s:gEi ;-: o x o
i5_f x E !.
t5 i6 EÓE g B;6 Ę o l
a
.oĘ d
ŃtU
E * .b o+Ę '=El F EĘ
;OY xlc -hX
iŁ O
Ń'.= v i;6
.o C 6 N c ,6
s
xe u
--E -8 tsxo ! cx
-Er
i;t YXO
g9
o
t
'P E * b : >Ń o 6 9! i B i6
o
C 1 F
rut!
o ! o o f
N.-
t69 =Yo
P
.9 F Y;
.Ł
;e or.tr
5
NC
o
=(E
tN
\a
'OE
P
.oR
R
8i
e H-. v=
J
-.!
li
Ę=
=g O)
do
E3 'ol
< o 0)
f
'88
i' EE; Ę "Er 8:H X
E3
Eg
=
o
N
n
N
''sś ' ' ś ś :Ę 9' 9' X R =t s gH =t E
b gEE
E*
E tr+
9E.Ł
) 36
o
N
-
(!
>o
9 E! # t
(E'F
f
E E f ; ĘE t E f E E X. e 6 Eb
E -b
6 ol
1q Ę
ę tEx'E F
Ęt Et ; Ę
flEi EęEiEH
io : ę'c E. +=P x-c E v .9 g s'.4 3 3 E
.q E o
9-N
Ę * .9
tr
!l
6 JI N
E
- .> = 1
=
\9 ^
5s
E Y
F=
b E- s
JO
-g o
E=
s
:
(f)
O
C o 1
-
o
'BH
6 .9 E=;a
(-Ń J
-f
E C)
* IN
ś
d: o
-6 = = 3E
};
E 2
.= 'o tro El ł
GO 3O
s-
E
.=
E'Eo tg
JE
.o
ŃE o.o
Ę
=
N
(! y
ON
gb ź, 9
o
! ag łg EśE f '. E- ś . E : tE=ĘĘi g EĘE$ 8 - 8 ggśfi * F#s*E l; . ż* o .Ń
o
śfi'$$
= Nd
YO
8E Eol I E '-
. 0. 6. s 3
'=
o .Ó.
Ń 'p
xż
!
ox '> t Nq )
:
*>
95*n
r) N
o 'o-'
I
=;
'= -( 0
3 :B .3 t:
N
N
tg '
o 'o
lŻo.
e 5E
5 '3 |!o
g v
$3
N
(f)
N
YY .90
=t
N
N
XN
ĘY !o
.g
:
t N
B
E-. E ' En 3 B
CL
! .q6=o -.v:
6 t
6.
ą EB ,
o'
OX
BX
s Ea
;.
o
J
E3
5o
AE
o--
źŃ}^. lJ I o ii
N q
Ó
6 c
.sł
g ; i>
o
o
=
!
N
3
b
.oo
o .ll N o
Śł
o
N
! 9-
d:o
;
.=9ą
o c
.o
'= -9Y !
BxE' 9X6
N'
=
=
C
;=> '= Y.=
N
N
.gr
N
c
r ee
CN
.;
N o-
N
f 6
vo
o
6 f
p
o c E .!ł o
N
o .Ó.
"9E .g',.o
.E
'Ń
;
o
N o c
6
'e
o
q
ś o i>
o E
3
H>
'd,
o o
ą
* -*
B i Eś PR
- 96
Ó
ą
.sł =
o
N
N
o,-
=
9R
o 'd
6o P N
o
N
iapa a*J ogN
f H*
ą o
.i,=*
x 9 E śH łi, żE *!
.sł o
-!ł
HI
'E= ;. 8
a:
:Ę!;
= a ł.=PE śil' E.*
G E
! e;
9P str
_. =
v
xo * + E
=H u9
t!j
P
.oś '4N N
ź
EEX 9 śs, o . ij a
= .o
o '5
G;
; -o E Ń
sł EEE.ę.
a*aqa5 ;6-
>y
ę .E
ęl
6o N
>.=
ę : ąE
F
<
p
ęE E E
2s8
7. Systemy wyborcze w ukłądzie regionalnym
l.Ir|.r dengłos(systemblokowy),albo tak wiele,jak wielu deputoWan}ch.je wybrania.Prawiętrzy czwarle SystęmÓwwyborczychAfryki możni|l)|,,\ pisaćdo systemÓwwiększościowych. Ten kontynentrÓżni się pod rvz1l|.; paristw llttt.'1'1 tej od zachodnich uprzemysłowionych, dem zasięgu opcji Wschodnieji Ameryki Łaciriskiej' ProporcjonalnesystemywyborczeA Il l,|'r dzielą się na proporcjonalnew okręgachwyborczych(4), proporcj(lltltltt.. w okręgachwyborczychz krajowąlistądodatkową(3) i czystoprop()l('|ll nalne(4 prrypadki).WLesotho zostaładodanaw 2002r. do systemuwzglq.l (80 mandatÓw)listakrajowado wyborÓw proporcjonalIr.yt'Ir nej większości r (40 mandatÓw)i przezto otwartoewolucjęw kieruŃu spersonalizowallycI wyborÓw proporcjonalnych. Jakie są więc konsekwencjesystemÓw wyborczych dla systemÓw ;lirr tyjnych, pokazuje rzut oka na wyniki wyborÓw w latach dziewięćdzicsr:1 tych, ktÓrych znaczęniępolega nie tylko na kolejnym małymprzesuniq.crrr wyborczym w paristwach,|ecz takżena Ęm, żęz trudemprzychodzi ilrr przezwyciężeniesystemÓw paĘjnych zpartiami dominującymilub hcgc monicznymi.w 32 wyborach,w rÓwnie wielu krajach czamejAfryki lniq dzy 1993a 1998rokiem, 23 razy osiągniętorezu|tat,żepartiazdobywającir głosÓw,do tegow czterecll najwięcejgłosÓwuzyskałaabsolutnąwiększość da|szych pr zwadkach, za pomocąsystemÓwwyborczych, osiągniętoabsrl. lutnąwiększośćmandatÓw,tak żetylko w pięciu na 32 e|ekcjenię doszllr do skutku absolutnawiększośćmandatÓw dla jednej partii. 18 razy zosta|,,t osiągniętaprzez jednąpartięwiększośćdwÓch trzecich, sześćrazy większośćmandatÓw była większa niz 90,/o.Ten materiałliczbowy (caływ: ze d|a Afryki nlr Nohlen, Krennerich, Thibaut 7999) pokazujewyra:źnie, pofudnie od Sahary problememjest nie osiągnięciepaĘjnej większości, lecz,,nadmierne''większości,innymi słowy,asymeĘ czna strukturapaĄ.; nej rywalizacji, wielokrotrrieopierającasięna sytuacji etniczneji/lub systemaĘ cznym przeszkadzaniu polityczrej opory cji. Do utrzymaniasystemÓw względnejwiększościmogąprowadzićnastępujące powody: sprzyjanie lokalnie dominującym grupom sprawującym władzęwobec tradycyjniesfragmentaryzowanejopozycji; dużamozliwośc politycznejkooptacji indywiduaĘch deputowanych z szeregÓwparlamentamej mniejszościprzez prezyderrtalub najsilniejsze partie' Z ich punktu widzenia systemwzględnej większościutrzymujekorzystne warunki, stanowi przesłankędwÓch zjawisk: ciągłejfragmentaryzacjiopozycji i niesystemÓwpaĘjnych. ShaheenM ozaffar(1997) wielkiej inst1rtucjonalizacji w pierwszej analizie porÓwnawczej afrykariskich czynnikÓw kontekstowych, ktÓre wpĘwĄ na konsekwencjesystemÓwwyborczych, poczynlŁcztery Spo-
7-4. Systemy wyborcze w AftYce
259
strzezęnia:1.Po|ityzacjaetlriczro-regionalnychliniikonfliktÓw,ktÓrawypopierających wotoj. zari
7- Systemy wyborcze w układzie regionalnym
E: fio
o
TX EE
-=
E6
.1-
.ga !s
o '=
= o o a -c o o) .o
= N N
d'9 io
Ą
o
:!
g
. 9eż
EE cc
o
'9's
o
E 3 oJ
FFE
to
o
i.
o
N'=
3E r
P-s i EŁ '.=
śiE
g$
o)
C
ś3
Y
ov
I
o
o-
@r
N
o o
X s txY
'o' 6
o
:J;X GXv 060 !vY ooo aor
s$ 5 E
=
oo
o
oo
o
o66
Ń6 NN
6 N
ccc ooo ooo
66 EC
6 C
ooo rxl .o
N
G6
!E
oo
6
6
G O6 'o
;
CO
b
-oo f. EE oo oo
o E D 6
o) ,o
N-
ir (1
cl
o t
;.: #=c
ł:
o c
ł9ś
s
ruEE ES dFF=^ ł66b=
. ;śx o
:
Y=a
s
E
ąE E Ę6 ;6 6. Y. b
o
s:
OE !6
6= vo
I
iś
Q6
.> d ś9 od
C o c v
E
or o
o
o
CCC
6
6 G6
o
ooo
B
;Bi
-
ai -o
EE"-
O
oo6
'x
+k xŃ
040- <
E
ooo ooo ooo
N
oo oo
cĄ o o
.= 6 (D
o
clf
==
E:3ł
cś oś .Ńo o o >tr >tr 6
=A
5>
E$5
N śJ
trś oś > '-o o o N >tr >c 6I
=
tx.;;*a
.E ą!-.:9Ę B,E .EąE Ę E.8 >v > 3 a i;6
-
ON
6
P*
= 97# 5:6- > 5dEN co(r NL
ś o
eE X 9o6l, 5
\@
'A
E9 .
N
.6
O-
19 oo FO
6
.o
Eg g
o o o
o
ooo
o6Ń ooo'
E
o
Śt o
Ńo or o!
6 o
o
'@
-
:z
i tr o o o
r-
g
'O
6'
L
-o
lo0 )
S-
3
3;)
I
| |ć.
o
s
Ń.66
!!
at
r',
c o
soo
66
Eo E
6
N
s
L
a o (E
|I
o
bs6 cc oo EE
N
= E o) (Ą
Ń= oŃ
IC, I N | o
'o
GO NN
33
o t
I |
p łi' I I |
o
66
I
oo t!
I ;, o,,,
o
oG
6
c
a ... trl" a ..,
N C 6
ig:
6
hÓ
'=
H E-9 Ę,Ń9
ryry NN
o
o'
C
c;iĘ
ąą
=
i:x
N
C
=3 oo
oÓ oą
c,r Or
",9
.o .o cc .Ó..6.
N C
;*
s$E
o
=
'=
o>
: 9.
66'
'6'6' 3= oo EE oo
c
o- o-
-)a
0)
'6' B o>
6
S EH*=* E
E
R
t
BI oo >Y
U) o
'PX
c) N
:)
(u !
3E q Ec
i
o
t ś
m
-P.q 9n'
t.o
EEgg E Ec
N cl
fi -9 sŃ Ń} @o
EbSU o: ox 3 B6
i
261
7.5.SYstemYwyborcze w Azji
;, ź,,
.o
fEĘg iE .,Ęx lE,=8,
7.5. SystemY wYborcze w Azji
(D
o
.N
strukturySystemÓwpolitycznych duzaczęść Pod względempodstawowej -bardziej rÓżnorodna niz grupakrajÓw Afrykl Azj i j est w znacznymstopniu W odrÓżnieniuod .,i 't-..yt.i Łaciirskiej frohlen, Grotz, Hartmann2001). w ktÓtu mozna kilka pa1rstw, innych regionÓw światazna|eźzć wś,vsttic]t' lvybory do krajowych orgajeszcze nigdy bezpośrędnie rych,'ie odbyb się ch ręzimlw zaliczająsię,obok nÓ*..p."""n.acji. Do tej grupyautokratyczny Emikilku krajÓw aratskich (rutu., o*u", Arabia SaudyjskaiZjednoczonę Ludowa. Republika ska orazChi anu ratyArabskie),rÓwnieżkrÓlestwoBhut (Birma),posiadają Irrnepairstwa,takiejak Afganistan,Bahrajnczy Myanmar panują9eaktualtradycji); wprawdzietradycjęwyboiczą (po częścio dfugiej krajowy9h' nie reżimynie przeprowadzająjednakzadnychwyborÓw systew przypadilujalościowo-porÓwnawczegoprzegląduazjaĘckich mniejszym *o*,"yto'" zycina|ezy pamiętać,ze Azjazostaław znacznię konpoprzednio n\zomawiane acj|,, stopniuobjęta.,,trzeciąia|ądemokratyz o zroznicow.aniatego tynenty.Ńynika to Znowu z historyczno-polityczneg jednej mamy strony ,,stare"demokracje'jak In*i.tt i"go iegionu. I tak z die,Izr|aeli laponia, ktÓre od kofrca lat 40' przeprowadzająstale'wybory jak i w pokonkurencyj,,..z a*gi".j stronyzarÓwnona Bliskim Wschodzie, autory. rezimy liczne łudniowo-wschodniejAzji istniejąw dalszym ciągu bezpośred. tarne,w ktÓrych parfamentykrajowe są wprawdzie wybierane pÓłkonkurencyjny nio, odpowieani" wyto.y mająjednak charaktertylko Syria, Korea (Iran, Irak, paristwach odnośnych W lub nietonkurencyjny. (większościowycĘ PÓłnocna,Laos,Wietnam)formiesystemÓwwyborczych moznawzvtiązkaztpprzypisaćjedyniemarginalneznaczeniędlastrukntryzacjtprocesu PolitYcznego. to popatrzy^y t"i-nuśystemy poliĘczneAzji podanew tabeli32, JeśIi jednojak Afryce w przedewszystkimrzuca się w oazy fakt,ze podobnie systemywyborcze. Można tu jednak ,nuc,n," pizeważająwiększościowe podziałutypÓw zobaczyćpewnewzory regionalnedotycząceaktualnego w południowej system-Ówwybo,""y"h. W dawnychkoloniach brytyjskich j ednomandatowych w ciowe ś i w ory wyb ększo Azji pr zewazają w zg|ędne uzyskania okręgachwyborczych'ktÓre pozostałyniezmienione od czasu Bangladesz)' Pakistan, Nepal, niefrategtosci przez odnośnękraje (Indie, wyjątek stanowifu Sri Lanka, ktÓra w roku 1980 zastąpiła NajważrrTeJszy go wyborami proporcjo1alnymi' *yuo.y ,W *ięl.,"o..io*e typu bryĘj skie młodychdemokracJachAzji Potudniowo-Wschodniejodzwierciędla świeciętrend wprowadzaniakombisię obserwowanyaktualniena cał1,rn
.o
262
7. Systemy wyborcze w ukłądzie regionalnym
nowanychsystemÓwwyborczych.Korea Południowa, Fi1ipinyi '|;r;t'..,. przeszływ latach90. od swoich tradycyjnychSystęmÓwwyborciwrrl. l Szościowych do systemÓwpodzielonychna segmenty.RÓwnieżw '|.;t1l'rr, dii' w ktÓrej od|932 r. wybieranowedługwzględnychwyborÓw wiq.k:..,.' ściowych w wielomandatowych okręgachwyborczych' w wyboracht|rl 1l.lr lamentuw paździemiku2000 r, zastosowanymiałbyć systemokrl;lrtrr.. (patrzNelson 2000).NatomiastIndonezja,ktÓra w |999 r, po raz pit]l\\],''\ po dfugim czasie przęprowadzlł.a ponownie wolne wybory do parlatllt'l rtrr utrzymał'amimo gorącychdyskusjiistniejącyod czasuuzyskanianic1ltl.ll. głości systemwyborÓw proporcjonalnychw wielomandatowych Il okI.r,.1,:r. wyborczych (patrzRi.iland2000). Natomiastjeślichodzi o kraje poradzieckie,w odniesieniudo kwt.l,|tl wyborÓw rozr1znićmożnadwie grupy.Pięć republikAzji Centralnej,w |'t. ' rych po rozpadzieZSRR umocniĘ się systemyautorytame(słabszeltrll :ll l niejsze: Kazachstan, Kirgizja, Tadżykistan,Turkmenia,Uzbekistan), rvv bierałoswoje parlamentydo roku 1999wedfug absolutnegosystemuwlq'k szościowego w jednomandatowych okręgachwyborczych,a więc w tryllir' decyryjnym,ktÓry byłtypowytez dla niekonkurencyjnychwybofÓw w epttt.r' radzieckiej.Natomiasttrzy pa stwakaukaskie,ktÓrych systemypolityczltt. są (w ograniczonymstopniu)pluralisĘczne (Armenia, Azerbejdżan,(iI rl zja),już w połowie|at90. zastryiĘ absolutnesystemywiększościowcsys temamisegmentowymi. Wspomnijmy na koniec o ciekawostcesystematykiwyborÓw, klrir11 w chwili obecnejobserwowaćmożnaĘlkow Azji. Mamy tu na myślilirkt. żew niektÓrych paristwachzrlznicowanych pod względem strukturysprl łecznej,,pierwszeristwo''przed rozdziat'emmandatÓw wedługgłosÓw tlrll stałereglamentowaniemandatÓw, tak by odnośnegrupy społecznebyly w każdymwypadku odpowiednioreprezentowane.DoĘczy to na przykłlrtI Libanu, gdzieposzczegÓlnymgrupomwyznaniowymzagwarantowano pr()' porcjonalny udział'w mandatachdo parlamenfu.Fakt, żewyborcy poprzc'/ ten tryb decyzyjny (o'oyborywiększościowez oddawaniemwielu głosÓw) są zmuszeni do wybieraniarÓwniez kandydatÓw innych wyzna ,prowaclzi do tego, że do parlamentuwchodzą kandydaci raczej umiarkowani (patrz Nohlen l978: 35ln). Na Fidżietnicznereglamentowanie mandatÓWzapew. niałoprzez długiczas władzę(mniejszościow{pierwotnychmieszkaric w nadmieszkaricamipochodzeniaindyjskiego;w latach90.reglamentowanie to zostałona tyle ,,rozmiękczone,,,że znacznie wzrosłaliczba mandatÓw ponadetnicznych(patrzHartmann2000).
-A
':
o
; P ; i " i --s
.9ł o
N
3
3 o-.
i i 6I
s Ea
g.tB ę tsEEs i6 x
E*
Y! .90
838
.-o C'E
>Ę
v
ć. 2
;.c
.e :B tr o
Eź . oa
o
'p JI
-9
.: o
o
N o
= (_)
o
N o
N
3 E
o) o
ES o' o
ai
S-r
@
Ń (o
o o -o
F
-E o
'E 6
T. N
-R
ro
O-
33-
l $ęn
-9,'$l;o
x ł.
B9 99
g ę- .
E o E o
y;=r
ź
cAco !=:o o=!o
o c,7
xl
Y
oo
C6
=6
.-o
= '-
i
o
se .E Ń
E
.E m
N
6
d.8 sł ;,8 9 ;ę: otl
ą
o-
:B 50 FE D
s frse 66O
'6'
o '6'
o
.o^
t '6, g x
Hętn
* iĘ9 jĘY.:!o
..o
C
o
.96 BN
e' =
6
o N o
P E ĘE E:5t
Etl
'e
!> >r E' -
-..
sEĘ
E;E
= o
Eo
EBEBEEEE N
>!
=ł * X; q
o
o !
o
e;RE:g i '
ż
O
X
i hńE
B
I
* 9 l')
Y'.O
N
eś i ę tn EE
o-.
sEE EP 8 :ET
' E= E. B
o E E .!ł
o C
o
N
. Ń. 9 P o;; rEo'
;
lEE$EE! sśł E Be"Ł sę.$ lĘ
6 c !
ĘŁE Eae
o
o
E E
i.i3E A
N
N
ii
śj ..E .PŚ E: Ń Ń . ii
'o o
.o
u-g9;Bgt =
'=
N o-
o6.9'
-
N
N
i6
." BE ŚE Ea ć= .P ł N
.o
0)
a o
Ł eE Ę
3
E o
G .N o i
o N
o o
T
-$
N o
@ OF N
A=N xlJo
o
o
.i.$ 'R '*.$
N
'900
Fits
x 5Ę-.
*. 6
> E* EY 6 -nX
l'ź N @
0
7
gĘBEg C
o
E EEEEE E
o a E o q
o o C
s
.N E
u
C 'a iT
AsAl *gaf
i .o 6
.ń
R
gĘEE Bs **E Eg$EEEgfig (/ .;
.g
@J
vo
N o-
ą6 6E
gt N
i
o
.g
EE= o Ń. o
. Ń. 9
9
tEś e
Er B r i
ln
so Ha ' :s 9R
E3
i6
.lJ I
E'3
to
s. P E6lł
ś R.9
o
N
r
N
o C o)
666 =c tr o tl
6 c
'=
N
o c .gL o-
.g
EEE 'F!
x
I
d fr 6 ct
'oE= :QO. 8
śa o6
E h, E !9 oą
o
E6 9'-
6v lt r
.-Ń ł.} ć.ą
EJ G
Y
.= .o
tr o 96
(,
Eł
I
.@a
o
lt
i '6 o J
o
!
| Óo
N o
JE
Efr
#
N
ts
@-
H 3E
gs
3 Q)
o o
E !t)
Y
o N
E
=
;
3
>
=
ś
e o
It
t '6) g
E o
Śl t
o
o
o N Y
lo N
i.N
ł o
('0 90
Ea$rEg $ecg E {E ś
ĘEE gEEE ggg FE6E E 6 N
o
E
C
E
P
EgEg
EE
YY .!a o
ś
(o6
EB
EE Er
! tr
v : ot
EXe s :>E6
E, g . E
9Ee=! x o
Ee$E
o
N
N
N
N
o
o
o o E
o E o o
o a
.!l o'
N
o o) .Ó.
o C
.ę6
E
N.; -e' h
i
;
B
! o \o
\o.oo OE rl ?i ! .=o
c
-!c
ę
o-
o!
.-Ń
f
f
B (\ (Ę .g
E
I
I P
Y
N
ci
r
'.śś Ę 9'9'
.ę
r
N
e
EB
N
?
t! ll N
E$
". xĘ >N
,o
E-.E. EE
łęś)
lJ
6
o
ts:0 JE
śo o>
=FEg
o
60
*-9 :.N Ec Y OC6 g: o N 6EO
6 o N
F. N
lJ 9 6x
_6N
o
o
v
o
o st o
o G tr
Y>
@
o c
*:;
$Esg
EŃ EE
@
N
.lt tJ 6
J
ź OEJ ^E 6.źN
6 xs E X 9!
E= * cr ;;
EE
a
BilES is
lJ9
XN
:; : HEg
YE
BE l n ś6
EB
3 . o:
a_v 6lo.=
E, N
N
Y
S' P.:E
fo
Ń= !. q EEł łEźE -*'t
9N
6 c
6 c
I
3 36
'E
o '=
.v
*>
ESHU
Y
gF
vt 6.O OG
=
.g E
=:ś
N
E
-To
6
U:O
E -o
E o
t
\o -
60
N cf)
B
(o
pf E3
s)o
Ei o I
E
o .gv
N I
.QN
o
o
o
o ; Ę>
.o
@
to
. 96 iE)
A 6
.9
.:4 0
oo
o E
6
E-'e58
E .E - .
EE ;6
@
,EO
so6 x !J ś !
EE
f'F
=; E b .rd..9:l ł c 6 o.l: 'E Y,'n I EP q ,6
N
gasEaEF EgEg 9sł ln .u9
!ś )
.9tE
.9 -ci
i(i
i1 Esgsg=ii ; s Br
o@
3ct
CE
EE3 '=
Ep
XN
Bn
6
rj: a aE Ę -''l q-:; i e v ll t
di
E
:1, ,
E i
-o E ;H
p '=
o
ci
9 tB '6' S . o<
6
6
6
.1ł
R5
=N
N
.E 3 .o
* '!
g aHEBi i n=;-gj''u
E
i' 9, #E
o
6 E
$
N
o
o
r)a
r
c.t
ts @
t5
a
sś
N
Rnę
N
. ot* ' P ii
= Er tEE'E ".Es g{Ę EE E39 B
x eu gę B
jŻx F
o
-*E -B
=E.
!!
. : xo -:Eg
E*
E.ES
BE E ę.' t
*-iF
.BS7
6 Ę Y. ,
C
E o
-
.9 o
E
-
Ń3N
.N
o
o ! o
Y
Y
N
xeu f,E E 5XO jEq
8E E
ę .' f
.Ń. lŻ
v
3 c o o o E o
3
xE Y( L
B 'o
;Ę ic SE N
.Ń
5vo >;
>
i +x o -V
E
N
- _; i
o
! 60
N
.9ł
o c l
o C E Śy
Ę E:=.o E
.9
eE= N.o
.Ń. 9 o
ąc
ln
t9
P
łE ń
P} =c } . Yi to
ż
=;
=
E [i= : _=> H'} D ; c r3
3N
lł
6 -Y
N
o
9o
.N lŻ ś)
so
Et
63
oo
.B
.iiE --
.@o
o>
E
leI
Ęx!;
ś*
'E
!!
-!t E o! D
t;
ln
N
o
o
.q'
c
6 c o
o c D
!ł N
; =
.:e
=>
ka
k: 5 a
;t
.9ł
!
3
Śł o =
xx
!v
.sł
sEa
'Ń. 9 P
PI
9P
ąEo '
: =!
6 c
9R
:J
o
I A=>! } H Ę . ] - . ' lc
!
f
6 0 L
6 c
i; = H:o5 - 9
gEł$Es
$E9i.EH E ać hż-
EgHgR= .!ł o N
I ii
Xę *ę le Hę tn x x tx E Ei 3
o-.
so
Eś EB EślEB cEĘ s
Et
P EE Ę B E.*E: ż
:.R
E[t o;
.!l o
*śaĘĘil
B. N
T U I E :O o-oJ9
N
90 9.9 H:t
ź ; x'
o s-vo o 6. - E 3!
.o
.cBE .i i 5 '=
=
N
o_ 9ti o żi :o
-H 9ś
:5 oo
.9ł 3 o
i
o-.
9o =N u9
N o-
-9ł o
N
B
.Ń
9
N
E
5
i ł>b 9
N
N
=
.sł o
-!l !j
E= *c )
o
N
> G
i- v Ef
o
stx
3
l
6!
.9ł
=
ą
o '3 E .9 ś^ - x.: > Ńo6 o
o
1 ! o N
ln'
!tr 60
;v 6^
ęE9aEś
BEgEEg
ov.gv .o6 =6
o
.9 - tr 1
o
;.8
qo rd
o
N o c
o)
c
o
.Óo
6
3 g
iE
C 6 l
p'cr o Y
o
co N
.; .u .g t ro Ę= 9.9
g
: o
H-o
E
o G
i
.c
=
6 N
.9.
.9
oo
o
E3
5p aE o9
F-. Y
s f
't c
c 6
*>
5E
c o 5
'=
f
= C
o
'9i o=63
'p t6
c
E*
xxo x.= I 6;6
oH
6 E
o.o Y(L
' ; Ea F 94 ;t sY
=.1 EJ x.l
Nvv
!g
3 B6
sEB
$EB C
ET
3 =E
'd'
3 J
Y
= ; C
o N I
o' \o
o
.o^
)
JI
N
o
t N
e .a E 66O ;cc Etl
o
'ć
cE
o
;
6
I
N
:s55 H=! . 9 * b3
o+i ;E a
..śc
(!0
d:0
N
JE
.ofii
Hi ś
vEo
V -N i;0Y
Fi o:E+ .;
IEE = E a
3 i6
B B6
JO
E$ ot,
aE
F tr + +i oY x -c I
.t"Pą $E g=R'Eg P .q I o N o 6
=
.q 6 o
e
so
o
N
G
= 36
ą rc o
z
F-t Ń o ,o
'g Y
c
v,.o
Ń ! o ś >6 !ąEy 'ŚlNio
o 'o
tBeEEę oo
'oo ON
BN
ta
E. *E5*E
.E
,q
.9
1
o
t
ęN
EE .o
3 .o
* ĘF ,E =g Rt
N
;c -ev
6!
f
'88
N
gggcEE N
xe u6.* Ntpts 5Eg
ł'*
c 6
Y
'6,
o
-*
o 3
E
e s
n .o
o '6'
CJ 6
o
N
N
q
= o c
d'* o
o C
E
N
o
N
V\ Eś
,(!
o
o
6d c.=
N
'Óg'
.Ó. ą
o '6'
!
N
JE
'E'
o c
'o o
5:0
q)
Ę} ;EO' B
N
N
o
.g il
60
co o
o N o E o o
to -
so
N
;6,
Ę .X a
.ol
N o
C)
oiś
o E o
ąa 5
'= ET i
łv; x
o .gv c
o
I
*>
oo
N
.9
o o
ts
a N
Nc N
N
ĘNN
N N
:-.ś ug R= E* 3E
.H ; B.B' Ęt E o
5Ę". F
E*
69H o6
g't E
c
o
E39
a
a 6
,b oB
6 l!
d?o
=
o E o
aB =
I
N
N
ns
o
R
Nr
'H9$ 's T EE
B ?
oo }N OY
Bg3E*E EAgffisgs ą o a
o .o-' o E
N
o
.E a
H E :-e.i! :*g lo PĘ x.9 x{6 c o
gE
3 .o
:aS 5
.o
N Eż
N
o N
oŃ.xx **e i*
o
> o
B
N
6EĘ.d Ę =t 9
.9ł
;A AE !RJ 6VN
N
3
sF.a gst-
3
9 ę l>
N
.|J9
'-oo
JO6X !aśE
HI
o
c '=
.9 -śtr.!o
N
pyg
;
tr
E
x= o
d fr 6
E.e
_G 8 o
oo
N
o E o
N
o6
o c
N
.YO
o o
o o
łyżil
ą
iE )
= o
o E
pb a, -o EJ
=
f
C 6 J
6ł
3
E
EŃ
o
:6
6
Y
.9.
E
N o
o
ll
! 'Et g x
o
ts
gr
T
E3
t! ll N o
=
5ft oo
ąi EI
Ę
o
N
B.
łt
.słij
::!trEś> 5
TEH U
'i 9, 9. Ń}N
9=6; $;-
9T & Hg 9 8 ,ę;* 3 3E ;
.E Y
5 .,
n r)
. of
o 'tr a
.E.ż
.9 n
En
ao
E o
N" o
N
!
ps e d
EęgEg
FEEE$ E i:d :i NO
>* zx aź
6
.N
o
3
.=x n*
ot
o
E o
F
N
HiB. .9'ś 3
.oii
.9 .(o
o
co 6 .b >E
x o*
>O
B
o 6 >l
C
n +E.Ę*
,ł }ł lt Łl, F guE
ax.;!; xi
a
o .o.
o
()
'6 (o N o (!
5
=
; =
o N
I o o o
o
6 '9 f
o r)
6
n
Ę
. P śś
.r 9,9.
N
N
[$ I
iEA
5X O fEq
I F
x eu
t t *o u *!
=8 .
E69
lci*
B3 E EE. g ę.' t 6 36
I
o
6 ł
E 6
= o l
N
Ó
Ę R E o
:
ź źĘ
Ei .ę
H.8Ń E
;
Eę
.
;
ES
E .9 t
Ea
F X :g'8 : h * i; s
x ffł
N
9
,: i:
I R E Et s g H :ą ile i c ę ' ; Bo : E : .tc E
o .E
N
K 'b A
E
'do
.E=
Ę
E
;E
E
E
b s
ti
r
o
I
6 ,a N u'o-
tr g R Ob!.
q-Y
E .9
E ł
ę'EB i,D
to lc o
l=
|6
E
6
g
c
;
r-
l
';i.
I
.3 .x s ę { Ę .o =
B 9' ^g Ót ł E ge E ś F s EE .gęxc.HEa E fi fi# E $ ; 8
g; p s I E : EE ź Ęx 6, l
IN t@
IE , IE
=
! iś.a .:
-6
lo ) to l( t
=
Ń .? A
N q)
l;
o
x
.[+5PE*,E'B' E"F EE A .= H T
'o o
l3 t! t' 9 l.o
E
E 9,
. sł .: .6 hi C B
;ę H Er9"*EĘ gg
o
l>
c
E
:U= EeEE ę'$i EE.9'} .uHe6;,EE: q :.d =.1 g
= I =
t>
Pś iO TS
aE(5o
(E
n
= H H,
F - X = q 69' Y-
q) N
6 lt N o
= P 3 *ł=.=!
żgE
I
N
ł. s .i5.
E, 5 ÓN Ń N
śśY ! Ę6
3 o .N
T
# i
i =H 9 'ts=-t='E
o (6
N
*o
* r,
ł X .cx o
N
o-
5Ę
.:a6^'o
.E
c
P ' = J 6Ń
$;E o*
N
o
c
'9 8
:
g
e * 1źx.N6
E (E
6
ź g. e
=^.4 .E
(o
.96 3E)
.9 o
N EU '*EI
H
!oo
0) N N o
Ex
o E
p !Ę ts 6
N
RN
utE 6 (!.-N
c .o
o
9E 'oa
T
fta t s
E
oo
-= co Eł
N.
!(o 'dN
C (0
.o
#Ę
N I J
!5
lł
tf9
.ąt
3
N
.E ifi
t ro t rl
9s
tf9 6^
6.ąś
E-.
a
,9
c,!
tr
c
c
et
c
6JN
E'
$a
o .9ł
o
6
! *JO
I
&E I'
c
P E E.* c=o E XE -E E -Ó.pB' ź 7p a I3'8E 3 > O6
:5
Em
o
c
E o E
c
lJ !j !x
'a00
xo -5 .=Y śo
0
q
iK
Ę->
'g. v d ę 'ośo
| aąJo ^E 6-=N
9i ila o I BP
..9 :
sEa ę E
ti
I
E'reE
x
Eggg
9P
;*
a
jJp
Ea E E
E'
P3 *c )
ti
! 9a iJ
ON
3 9 :ś F tsb * = =E: 7;N :
E
JOf
5Y :95 e .E.8ł
.qłEźE
4E
3 .o o
9ł=
xu= J EEEł-qDR.H 9EE
E
o .Ń
5 3,:O'3 -E E + '9RX -q 3 i E a_v'r
N
..9 .QN
6
Y io >B E
E5n'r* 31X
Ś} o
9q,
'
Śj
E ś,aa5 o e ó-E q$ } .ę+
6 c
q 6 C
.o o tt
o c
7 c.Y ś >x vso= =: ^r > E
o '=
$a
Ń'
y: g E ł
.o
6
>ov>
c
^vN 'oi' , *
N
! ^ ft, o O
-.9.a
I
s
6 v
S i EE' N . :: ' Ee : - 9 : ą x 5 : 9 i .E .H 6 F t .X.i:t
n
6
I
o =
* 6 źE = E f =3
6.6a6ś6?
'fcd c N
6 t
3 (u
E c o
E
!
o
B .o
{) N
; o (!
E
o :N c o .E
E
J
E
o a
=
3 .o o
sĘ :N c .E
E q) 6
x(t :N o o .9ł
=
@ '=F
;;
.o'F
!iź
oi o>
ą. Y . -N
oo Bo, .9o
rG
Y,E
=.0.
eĘ 5 # ssgęfia :;$g E E
Eg s sgg a.vn
gś sssE Eś ęi 5: fi a E s E ts;
8. Systemy wyborcze poszczegolnychkrajÓw
9g
' HĘ!b EE
5E
$ Eł EP ig E:
Eg $E i i"Hg; E.ą gęt tę :ś r E* Ąś ;f r egE ę E Ę--g'ę
śĘ55fił-g; :g:=;ł0 $t
He
B E H ;g "ś E ; ;
$I iE a EPEB$ 5ś . c f ;itB: B
ś*gBEgBeEEE 8; gę REfĘśŁ 9
t$grgEEiaH'=ę
poszczegÓlnych Poniżejprzedstawimy szcze g6łowosystemywyborcze interesującedla krajÓw. Dob,,"się składa,ze tikłaje,ktÓre są szczegÓlnie waznych cą,telnikaniemieckiego,wybierająwedługsystemÓwwyborczych wybiera werÓwnież pod kątem systematykiwyborÓw. Więlka Brytania jednomandatowychokrędfug względnego systemu większościowegow to wybory bezg""i *iu"*"1i"n. Kluryczny system wyborczy Francji zdwoma typa. ilzględnąwiększościągłosÓw.Niemcy mają doświadczenia miała Węimarska. Republika onalnych slstemÓw wyborczych: *i !.lpo,"i -,,czyste,, Niemiec Federalna Republika o.ryto.yproporcjonalne, tak.zw anę wyborami proporcjonal''y.i' . . ., iją",ni" . "",p"''o''utizowanymi na1wazniejszychtypÓw, na j akie po'dzteliÓmozPizedstawimy przy|<łady sątowybona systemywybt rcze.W przypadkusystemÓwwiększościowych proporcjonalgłosÓq w systemach .v #"gręa"ąit",*,gtędną większością (lubwybory proporcjonalne propoĘonalne wybory nych c'yste, ,,nieczyste; ovyboryproporcjonalnęoraz w okręgachwyborczych)i sperśonalizowane systemwyborczyi kompensacyjnewyboostatqio- podzielonyna śegmenty jeszczesystempojedynczegogłosuprze. itlltez ry p,opo,.1onalne.Dochodz vote)' chodniego(single tr ansferable orcrych 8.1. Znaczenie analĘ p oszczegÓlnych systemriwwyb konieczność Nasze dotychczasowerezultaty i rozważaniawskaĄą na przedewszyst. przeniesieniadyskusji na płaszczyznęraczej techniczną a a więc kim empirycZnąoraznupiu",",y,nę fypÓw systemÓwwyborczych, mianowicienapłaszuprawiana, jest tradycyjnie ona zupeŁnienie tarrl,gdzie i proporcjonalnych.Nasze poniż. rÓżnychkrajach ",y,,ę,usudwyborÓwwiększościowych ,". *y'oay odnośniedo siabilnościzasadreprezentacjiw umocniąjeszczetostanowisko.Politycznychaltematywreformwkwestii z podstawowymiĘpami.wzniosystemÓwwyborczychnie tw orzązvtiązane e wraz z wynikającymi z nich regulacj tęchniczne małe |ecz sie pryncypia, efęktami.
EgEEEEEEEiiE śs,BaPg eEiEgg sSgggg EE, śEE E
=?aE.N
272
B' Systemy wyborcze poszczegÓlnych
krajÓw
Dlatego koniecznajest dokładnaZnajomość funkcjonowaniaposzr'z.. gÓlnych systemÓwwyborczych,zwłaszczatychsystemÓw,ktÓre ,tu,..,.' przy|<łady dla ĘpÓw systemÓw wyborczych. Zadanie nauk polityczll1'.'., l, w tej dziedziniebadawczejnie moze polegaćtylko na toczeniuw.Koll||(t wersyjnysposÓbdyskusjipozostającychw sferzeuogÓlnierina relatywrrl.. wysokim poziomie abstrakcji.Powinno natomiast chodzić przedewSZy:rI kim o poddanie analizię technicznychuregulowarisystemÓw wyborczyt.lr z ich poliĘcznymi implikacjami,o odkrywanieczasamijaw'"go, ",o.,.','., zaśukrytego mechanizmu'regulującegosposÓb przenoszeniagło.o* *'y borcÓw na mandaty.Potrzębnajestdo tego celu dobra znajomość czyslt, technicznychelementÓwkształtowaniasystemÓw wyborczych, znajomtlst. ich mozliwych kombinacji, znaczenia,jakie poszczegÓlneelem.niy w rÓznych kombinacjach,oraz konkretny ch o ddziaĘwari,j akie posiada-..1.1 sys tem wyborczy j ako zbior r6żnychelementÓwcząstkowy ch (pa|rzrozdz. 4). W jak niewielkim stopniu międzynarodowebadania sysiemÓw wybor. czych spełniająte wymagania, chciałbymzademonstrowaćna przykład'zic systemuwyborczego Republiki FederalnejNiemiec, ttary zwiachna siebie dużąuwagęna areniemiędzynarodowejnie Ęlko *,,uu"", |eczi w prak. tyce w zwięku z reformami wyborÓw w rÓznych krajach. System czy Republiki Federalnej uważartyjest dzisiaj przez niektlrych za'ybo.wz6r, kt6ry na|ezałobyprzejąÓ. Wielbicielę systemuwyborczegoRepubliki Federalnejwskazująna kombinacjępierwszychi drugichgłosÓw,połączenie jednomandatowego ok'ęgu wyborczegoi lis! wybÓrdeputowanychwedfugzasadywiększościo-wej i propoĘonalnej z uwzględnieniempaĄjno-politycznego składuparlam"nto. tu kombinacjajednomandatowegookręguwyborczegoi wyboiÓw proporcJo. nalnych stanowi,jak mÓwią sukcesniemieckiegosystemuwyborczego' Ze znajomością modelu kontrastuje rze crywista ntajomośÓsposom runłcjonowania systemu wyborczego Republiki Federalnej.w istocie trzeba dfugo szukaćw literaturze ang|ojęycznej, zanimznajdzie się prawidłowy obrazniemieckiegosystemuwyborczego.Mylą sięnawetnajbardziejuznani specjaliści. I tak na przykładRichardRose pisałw 1982 ,,Ni"mcy maią '.: szczeg\|ny system wyrlżniającv się reprezentatywnośc iąu gdzie potolvu posłÓwdo Bundestagujest wybieranawg zasadreprezentacji propoĘonalnej' a połowaw okręgachjednomandatowych... Przyznanićpołowymiejsc wg reprezentacji proporcjonalnejj est dostatecznąrekompensatąZani eproporcjonalnoś ć p o działuwiększoś ciowego'' (I 982: 23). Rose wychodzi,jakiwielu innych(m.in.:Lakemann, Lambert 1955:96; Mackenzie1957:93;Rae 1967:45; Lakemannr970: 103;Robertsw: Finer
systemÓw wyborczych 8. ]. Znaczenie analizy poszczegÓInych
ZIJ
lr)75:208;Taylor,Johnston.1919:431,),zmylnegozałozenta,żeistniejeosĘ a dezością w okręgachj ednomandatowych ll".r' i J *ina,v *, etędtriwięks proporcjonalwyborach partii i w *yt*rrv*i" list t
9noraz:ss")'p"*!:y:^w 7984: ;; d;t ; m rr1$art,Grofman wyborÓw proporcjonalnych.
widłowym oo"u-,.,,io spersonalizowanyc|r stosujedodatkowemandaĘ do zre,,Nazwabierze się stąd,ze ten system ktÓrych nie możnauniknąć,pochodząkompensowanianieprawiotowości, (Irvine t984: 161).Takjednak .v"r'?svu"." "r.'ęgo*:"o"omandatowych'' wyborachproporcjonaĘch' W przeciwieri. nie jest w spersonalizowa,,ych listą.dodatz proporcj9n-dną stwie bowięm do wyborJw większościowycli do mandaty dalsze dołączane są nie kową do okręgÓwjednomandatowych Dla. Perspektywajestbłędna. kompensacyjnych. celÓw propor.1o,,ulny.t, jako ensątory "'y comp wyborczego Lg"'Jzo"r'".wanie niemieckiegosystemu S. Shugart(1989) i Arend system,co wybierająn"i., ruugJpera,Matthew zrozumienia zasady dz'iałanta Lijphart (lgg4)nie prowadzi do właściwego systemu. na mandatyjest Staranny,dokładnyopis procedury przenoszeniagłosÓw anglojęycznym z tymnieod)owny. opis ten {a-łna obszarzę *)i,ą,ui obrazlszukać naleĘ gooi. Początku-fałSzywęgo dopieroU'W. Kitzing.' ir i Williama J'M' Mackenziego natomiast., tat emu,tu,f-u*t"ttu (igSS) 1970). przez Enida Lakemana-( zakresię (|957),powtÓrzonego w szęrokim wziął MÓwiąc krÓtko. *ozrru stwierdzić,ze ct autorzy,kt!rychzair.Ód-ło FederalRepubliki wyborczy Kitz\nger,przedstawili prawidłowoSystem tak prominentnyuczony jak nej, .["iinpodczas gdy inni autorzy, między innymi oan [leą, powtarzali stale fałszyvryobraz. jest uwzględnieniefaktu -jak pokazano Podstawąprawidłowejanalizy sąproporcjonalniena w podrozdz. 8.5, ze*,"y,.t.i" .*o"tv rozdzięLanę większoJ" i"r' udziałuw drugich głosach.Elemęnt ouli", odpowiednio znaczeniętylko dla wskazania zdościowysystemuwyborczegoma więc uzyskali większośćw okręgach bywcÓw mandatÓw. KanJydaci, ktlrzy Nie ma to zadnegoznaczę#yborczych, wybierani sąw każdymwypadku. nluarup"nv:n9.po1itycznegorozkładusiłwniemieckimBundestaglJ,zwjątkiemmandatownadmia'"o*yct'(patrzg1osariusz).Jeślipominiesięmoż-
274
8. Systemy wyborcze poszczegÓlnych
krajÓw
liwe efektyproguustawowego,dysproporcjeod samęgopoczątkuposlq.1lr r wania nie występująw ogÓle. W rzeczywistości wyniki wyborÓw (rozk|lr.I mandatÓw) odpowiadająprawie dokładnierozkładowigłosÓw wybtlt.c.,rr Efekt dysproporcjibyłnaprzyl<ładw1983r. takmaĘ,ze najsilniejszir;l;rl tia, CDU/CSU, mając 48,8yogłosÓw,nie uzyskałaabsolutnejwiększtrs.t mandatÓww parlamencie. Z uwagi na brak dokładnegoopisu systemuwyborczego literaturltrr;r ukowa ma wyraźnetrudnościz klasyfikacją spersonalizowanychwybtl trirr' proporcjonalnych.Maurice Duverger wahałsię na przykładmiędzy ;ll;l widłowym podkreśleniemelementÓw wyborÓw propoĘonalnych ( l()5/ l a oznaczenięm systemuwyborczegojako systemumieszanego(1968).t ;tIv wbrew jego zatożeniomz roku 1957 (lub l95l, jeśliuwzględnićtcI.tttltt pojawieniasię pierwszegowydaniajego dużejpracy o partiachpolityt'z nych) dokonałasię koncentracjaw systemiepartyjnym,Duverger okrcślll systemwyborczy Republiki Federalnejpoprzeztęzmianęjako devianl ctt,s,,,, odmienny przypadeknie musiał(i nie mÓgł) być sprzecznyz jego tcrltc Iycznymi wypowiedziami na temat oddziaĘwa proporcjonalnychsystc mÓw wyborczych.Dodałon pÓźniej(1984:37) empiryczniemałotritltlr1 uwagę'ze pierwsze głosowaniewedługwyborÓw większościowychsprzy ja systemowidwupaĘjnemu bądźkoncentracjipartii.RÓwnieżLeon D. ll1l stein był zdania,ze reprezentacja(.. ) w Niemczecll Z;r ''proporcjonalna chodnich(...) możenie być twała,,(|972:40).DouglasW. Rae odkryl.zr. ,,prrypadekniemieckijest na poĘ anglo-amerykanski ('..). Zastosowirlrrt, zasadyreprezentacjiproporcjonalnej w bardzoduzym okręgu(...) skłirrrrn mnie do zaklasyfikowaniategojako systemumieszanego',(1967:45).I'o niższyopis procedur (patrz podrozdz. 7.4) i ury skanarzeczywiści e pr()|)(l I cjonalność głosÓwi mandatÓwnie nasuwająwątpliwości, żew przypirt|l.rl zachodnioniemieckiegosystemuwyb orczegomamy do czynienia z prol)(!l cjonalnymsystememwyborczym.Do tej klasyfikacji skłaniasię w mięt|zy czasie rÓwni eż nĄbardziej ceniona literaturamiędzynarodowa(patrz l, r1 phart 1994;Sartori I 994). To stwierdzeniepociągaza sobąnaturalniekonsekwencjedla inter1rrclir cji historii wyborÓw Republiki Federalnej:koncentracjapartii dokonallrsrę przy wyborachproporcjonalnych.określonoto jako niemiecki cud wyllrrl czy (Stemberger|964). Ma on konsekwencjerÓwniężdla uogÓlnlirjl1rc1 wypowiedzi na tęmat oddziaływa systemÓw wyborczych: Republiklr |.tderalnajest przykłademtego, że procesy koncentracjiw zachowittti;tt |l wyborcÓw i systemiepartyjnymmogąsię dokonaćrlwniężprzywylltllirrlr propoĘonalnych. Ma to tez konsekwencjedla kwestii wyboru między li,..
8.2, Wielką Brytania (względne wybory większościowe)
f75
nymi systemamiwyborczymi. RozstrzygnąÓją mozna dopiero wtedy, gdy pizedstawionezostanąprawidłowoszczeg'ty techniczne i oddziałyr,vania systemuwyborczego, co zresztąumozliwiaw ogÓle dyskusjęnad zaletami i wadami Systemuwyborczego.Wydaje się to szczegÓlnie ważnew przypudkusystemuwyborczego,ktÓry - jak stwierdzono- ma charaktermodeiowy. żnuio.ość szczeg1ł'Ówtechnicznych i modus operandi systemÓw wyborczych jest w zwięku z tym niezbędnymwarunkiem historyczno.empirycznejdebatyna tematsystemÓw wyborczych. 8.2.Wielka Brytania (względne}Yybory większościowe) KlasycznymprzykłademwzględnychwyborÓw większoŚciowychw okręgachjednomandatowychjęst Wielka Brytania. Zastosowanietego systemu inajdujemy jednak w wielu krajach, zwłaszczaw USA iKanadzie, oraz w krajach,klÓre znajdowĄ się pod wpływamibryĘjskimi (Indie, MaleKenia, Jamajkaitd.). {n, Względne $ybory większościowesąw Wielkiej Brytanii integrującym składnikiemSystemurządzenia,ktÓry określanyjest jako 'l funkcjonalnym tttodelparlamentarnegosposoburządzenia.Systemwyborczy,systemdwuputvj nv, tworzeniewiększościowychpartyjnych rządÓw - to kilka spośrÓd itomionentow tego wyobrażeniao modelu rząd6wparlamentamych(modcl westminsterski),ktÓre są nam Znane.Ale co jest tu doświadczeniem jużdoświadczeniem? niezasłoniętą t co modelem:abstrakcjąrzecąrwistości, obrazumodelu przedstawiania Czy rzeczywiścienie ulegamy zagrożeniu j*o obrazurzeczywistości? Na pytanieto trzebaw większym lub mniejszym stopniuodpowiedzieć Htrierdzącoze względu na funkcjonalnąteorię demokracji i parlamentarykonsĘrtucyjnąWielkiejBrytanii. Wal$tlu, powołują.ą ''u.""czylvistość 'ię piśmie,,TheEnglish Constitution'' sławnym swoim w tr Bagehotopisywał kraju minionych dziekonstytucyjną rzeczywistość (lBozi właściwienie lecz iniestabilnościąrządÓw), ctions ona/a się ilęcioleci (chara|
216
8. Systemy wyborcze poszczegÓlnych
lcrajÓw
B.2. Welka Blytania (względne wyboty większościowe)
nej reprezęntacjipo jego epokowych ,'Considerationson RepręS.ntatir,i'r ,,, vęrnmęnt'' (1861), w Wielkiej Br1'tanii nie tylko nie wywalczoncl jt':,,,., powszechnego i rÓwnego prawa wyborczego (Bageh ota zna|eźcmoz,I l l r |'. |.. zresztąw szeregach przeciwnikÓ w), lecz i względne wybory większt,l..'.' we w okręgach jednomandatowych jeszcze sięnie przebiły. W poniższej analizię szczegÓ7ną w agę przykładamy do przedstarv I..rrr.r procesu kształtowaniasię względnych wyborÓw większościowych W ()|'' tt. gach jednomandatowych, do rozwoju Systemu dwuparĘjnego, źjawisli.k, r zysowych i krytyki obowiązującego systemu wyborczego - w latach S(| i rozwaza o ręformie w latach 90. ubiegłego wieku.
okręgow wei. Zmiana ta stanowiłamiędzyinnymi podstawędostosowania doĘmczasem w rozmaitychręformach tvylltlrczychdo migracjiludności. o rÓwnej lrczbie cltrltlziłapowoli do głosu zasadaokręgÓw wyborczych r. Po.ręformie 1928 w dopiero ttticszka cÓw, jako kryterium sformułowana wyborczego okręgu najmniejszego z rrlku1867stosuneknajwiększegodo juz zfiacznlę został Wrownawy rlosiłj eszcze 150 do j ednego, w roku'1885 r.niezwraca1918 jednego. Gdywrefotmiew osiemdo ,,y wyno.iłtylko okręguwyborczegoz granicamiadministracyjnyi,u ;uzu*ugi na zgodność (patrzButler.|963:2|3). lrri'stosunektenzmniejszyłsi| do pięćdo jednego a speakerÓw wproW roku 1917 obsadzonupi,",*',ystkie partiekonferencj pierw sząadhoćBoundaryCommission.Dopierow latachj!., sdv wtrdziła pogorszeniuu1egłstosuneknajwiększegodo najmniejszego p()|]ownemu do jednegorrkręguwyborczego- *yno'ił on w roku 1939 dwanaście przez ministęrstwo spraw wewnętrzrych hvian Committee .,*t,.n"o*io,'y że byłoby t|o rozważeniakwestii praw wyborczych doszedłdo wniosku, pra|1lki,zmiaw przeciwiefrstwiedo doĘchczasowej !'tl()sowne ,,za1ąćsię, wyborczych nie dopiero przy okazjiwiększych reotręgow podziału numi procesi do. formprawawyb orczęgo'|Lczwidziećwtym częStozachodzący
8.2.1. Podział na okręgi wyborcze Przed rokiem 1832 regułąbyły okręgi dwumandatowe' Po wielkicj l.' formie tego roku, ktÓra przyniosła nowy partyjny pod ziaŁ mandatlw do lz |, t niższej, korzystniej szy dla regionÓw przemysłowych i zurbanizowany t.Il' znosząc reprezentacje regionalne wie|u rotten boroughs i ostrożnię rozs'/,|. rzając prawo wyborcze na warstwy drobnomieszcza skie, powstaĄl llllr|r. okręgi wyb orcze r ożnejwielko ści.opr 6cz wielu j ednomandatowych o t, \. gÓw wyborczychw dalszym ciągu istniaławiększośćokręgÓw dwumant|lr towych. Byto też kilka okręgÓw trÓjmandatowych, a Londyn miał okrq1l cztęromandato!\ry'W okręgach wyborczych z więcej niż dwoma mandatallrr wyborcapo roku 1867 posiadałjeden głosmniej niż było mandatÓw do obsir dzenia (głosowanie ograniczone)' Dopiero wraz zreformą z lat l 8 84/l 8t]5 trzeci Reform Act - wprowadzono przewagę okręgÓw jednomandatowycrl pozostałojedynię 25 kilkumandatowych okręgÓw wyborczych. ograniczrl ne głosowaniezostałoponownie znięsione. Po reformie z roku 1918 - ktti,.' wprowadziła powszechne prawo wyborcze dlamężczyzn z pluralnym prir wem wyborczym dlaposiadaczy domÓw, ziemi i przedsiębiorstw oraz ostjll z wykszIał"ceniemuniwersyteckim - is tniało jeszcze Ęlko l3 dwumandalrl wych okręgÓw wyborczych łącznie z uniwersyteckimi okręgami wybol. czymi, w ktÓrych eksperymentowano z systemem s ingle transferąble vo|t,' Dopiero w roku 1950 utworzono dla całegokraju jednomandatowe okręgi wyborcze. Te historyczne daty uwidaczriająze jednomandatowy okręg wy. borczy nie jest tak tradycyjnie związany z zasadąwiększościową w Wic|ki ej B rytani i, j ak za|<ładano w,,mo delu brytyj skim''. W reformię podziafu okręgÓw wyborczych uwidoczniła się zmiana wy. obrazenia o reprezentacji: z regionalnej w kierunku reprezentacji narod.-
f-t'7
I
t
't
I
t : t i
; I
konywaćwszystkichzmiantylkonapodstawiepropozycjistałejkomisjids. okręgÓw wyborczych'' (Ridder |916: I8f)' za|ecęniaWdl,'r",",,"iu speake,iw przryjęŁawmaksyrrralnymzakresie ustanowienieczteręchBoundary Commisviąn Committeei zaproponowała Walii i pÓłnocnejhlandii'.okfeślenie _ Szkocji, sitln pojednej dla Anglii, składui kryteriÓw,wedługktÓrych miĄ one ich działJności, czasui w 1944 r, 'akręsu |lrrdaćpodziałokręgÓw wyborczych, ustalonezostĄ dokładnie miĄbadać komisje Pięrwotnie i od tejpory zmienionoje tylko w ioku 1958. niz co trzy |ata,sporzą.,k,ęgi,,i. izadziejniż co siedęmlat, ale nie częściej zmian.od. 1958r. tlzućraportyi w iaziępotrzebyprzedstawiaćpropozycje komis.jomĘlko co dziesięćdo piętnastulat. rrrportynalezyprzedkładać pierwot. Jako kryterium podziafu okręgÓw wyborczych obowiązywała podstawie nie na nic norma narodowa (kwota wyborcza) ito wyznaczana Wszystkieokręgłosowania. do uprawnionych c\,|eczliczby liczby ludnoś uprawnio. liczbę samą taką więcej mniej gi wyborcze powinny byĘ mieć plus minus odchylenia byty iiy.n ao głosowania,p,,y ",y^dopuszczalne na przypadaj ących liizby uprawnionych 2ś.,/n,o,|oy,wartościprźeciitnej została ograniczona RÓwnocześnie jcc|cnmanłat@atrzRidder I9,76:183). wskutekustanowieniastałej|iczmandatÓw przy rozdziale h6w ruc swoboda posiadania lly mandatÓw dla czterech obszarÓw: wychodząc od stanu nie mniejsząniz,7| i35 l' |944r., Szkocji i Walii przyznanoreprezentację
278
8. Systemy wyborcze poszczegćlnych
krajÓw
deputowanych. Irlandia PÓłnocna miałanatomiast p ozostaćo$fźlllicztltl;t rIrr 12 mandatÓw, poniewaz uwzględniono tu obecnośćregionalĘ reprez('||l.l cji w Stormołzl.obydwie wytyczne nie dały się połączyć ze sobą tirt. .'. trzeba się było pogodzić z rosnącymi odstępstwami od krajowej norlny . .. lem utrzymania reprezentacji obszarÓw. W reformie z roku 19i8 wycl.ll' nięto w pewnym stopniu konsekwencje z tego dylematu i normę odnięsit,lr. tylko do podziatuna okręgi wyborcze w obrębie cztęrechregionÓw. R.|.,, ' ma zastosowania normy za\egalizowała odchylenie podziatu na oktt;l,r wyborcze od zasady rÓwnej liczby wyborcÓw i tym samym od rÓwntls. r wyborczej. Jeślichodzi o pracę B oundary C ommiss i ons, to była ona niej ędnokrol rl lt' wychwalana za ponadp artyjnośćpropozycj i i niebiurokr aĘ czne mel( )(| \' postępowania. okazał'o się rÓwniez, że lokalne sprzeciwy wobec refiltrll mogą być w porę uwzględnione w pracy komisji. Partie odzyskałyjedrlil|władzędecydowania o reformach okręgÓw wyborczych i mogąuniernozIr wiać spełnianie za|ecen komisji. Tezę o ,,neutralnościgeometrii okręgtir,v wyborczych w Wielkiej Brytanii'' należy zapęwnę poddać re|atywizac.il W roku 1970 dopiero na skutek zmiany większości (konserwaĘści wygrlrIl wybory mimo niekorzystnego dla nich podziału okręgÓw wyborczyclr1 mozliwa stałasię reforma okręgÓw wyb orczych zgodnie z propozycją B otttt d ary C ommi ss i ons (patrz Ridder 19 76 : t9 4n). P 6źniej,wskutek pioceso w demograftcznych, ponownie powstał biąs w |iczbieokoło 40 martdatÓw rllr korzyśćLabour PaĘ, co tej partii udało się utrzymać poprzez odmowę rtlform (p atrz Johnston 19 99). 8.2.2. Rozszerzenie prawa wyborczego i jego skutki poliĘczne Trzeci Reform Act z lat l884/1885 dałprawo głosowaniaprzede wszystkim robotnikom przemysłowym i rolnym ,takżeteruzdo głosowania uprawnionych było 28,5Yo całej dorosłej ludnościi ok. 88% dorosĘch mężczyzt.t. Wskutek tego zasadniczej zmianie uległa socjalna podstawa bryty;st
8,2. Welka Brytania (względne wybory większościowe)
f79
hotniczejt"burzuazjrnizcentralnecleavages'Po trzecte'wzaJemneproporc|crÓżnychinteresÓwburzuazjiiichpo1itycznejreptezentacjiuzyskały wskutek tego znaczącoinny wymiar. okresie'w odniesieniu Pierwszekonsekwencje,widocznepo dłuższym 1886r., tltlkonserwatystÓwi liberałÓw,pojawiłysięjużpodczaswyborÓw-w jako critical ktÓre niejednokrotnieinterpretowanebyły zgodnie z prawdą okręi reformy wyborczego prawa ekrozszęrzenia wskut eltlction,.poniewaz konserwatystÓw elektoratu zacze]'astruktura go* *yil^o.",y ch zmieniaćs\ę w obyi liberałÓwi Ęm samymteżciejar interesÓwspołeczno-politycznych frakskładu wskaŹnika podstawie t|wÓchpartia.t'.oto zobtazowanietegona nizszej w izbie podczas gdy w latach 1gg0-1995 c.jipariamentarnych: ixzo dep,,tovranychkonserwatywnychpochodziłoz okręgÓw wyborczych ulunĘ (wiejskich;, frakcja parlamentarnaliberałÓwmiaław izbie niższej ty|kofi% członkÓw wyłonionychw okręgachcounĘ, a 7fo/oz okręgÓw borough (miejskich)' wyborczych "W 1886izbie niższejrelacje zmieniĘ się wyraźnie:we wytranej * 'oku liakcjikonserwatywnejprawietakasamaliczbadeputowanych(mianowigdy u libecie+t,l") pochodzlłazmiejskichokręgÓw wyb orczych,podczas rałÓwjużtylko lo/odeputowanychwybranychzostałowmiastach,awiększośćwrolniczychokręgachwyborczych(platrzStephens,BradyI976:497). O ile uprzednio(w warunkachogr aniczonego prawawyborczego,'a następnie przy wykluczeniu klasy robotniczej)systempartyjnyi brlyjskąpoliĘinteręsÓw arystokracjii interesÓw wiejsko-agrar. sprzeczność kę określała nychzjednej.t.onyimiejsko.przemysłowejburżuazjizdrugiej,otylejasny podział w systemie partyjnym między konserwatystamii liberałami warstw zmięniłsię za sprawąprzeniknięciakonserwaĘstÓw do miejskich robotnikręgÓw i do burzuazji,jak liberalnej do wyborcÓw, i to zarÓwno wbrew ciych,w ktÓrych od początku ziacznaliczba wyborcÓw głosowała konserwatystami' swoim klasowym interesomza WrazzrozpademdotychczasowychpodziałÓwrozpadłsięteżsystem dwupartyjny,w miejsce ktÓrego wszedłsystem wielopartyjny ukonsĘtuowany ipię"i"partii. W konsekwencjitylko w dwÓch z odbyĘch następnie ośmiuelekcji do izby nizszej doszłodo utworzeniawiększościrządo. wej przezjednąpartię.Ńzględne wybory większościowew dominujących porcraź|ic,ebnie okręgachjednomandatowychnie mogĘ ani zapobiec efekt wstaniusystemuwielopartyjnego,ani też charakterystycznyd1anich parlamenw partyjnej większości porv,tu.'ia c|ysproporcjinie spowodo*ut jak i liberałowięskazanibyli przy twotakze źarÓwnokonserwaĘści, c:le,^ r.zeniuwiększościna pomoc mniejszych ugrupowariparlamentarnych.
280
8. Systemy wyborcze poszczegÓlnych
kraiÓw
Tabela33. Zarys stadiowrozwojubrytyjskiego systemupartyjnego od czasu demokratyzacji prawawyborczego okres"
Społecznewarunki ramowe/struktura społeczna
Strukturasystemu rządowego/stosunki rzadoweb
Funkcja systemu partyjnego
1 8 8 5 _ 1 9 1 0 P o c z ąt ki zorganizowanych kapitalistycznych stosunkÓw produkcyjnych
Systemwielopartyjny Rozpad ograniczoncr1,, (5 partii)z rządem dualizmu partyjnego jednopartyjnym C ons. i Lib.
I wojna światowa
Cons.wspomagany PrÓba integracji pzez Lib. Unionist;Lib. systemowej ruchu wspieranyprzez lrish robotniczego w Lib. P Nat.iLab.;8wyborÓw/ 6 bez utwozenia większościpartyjnej
Początek |ega|izacji sporÓWk|asowych i interwencji pa stwowych
't9'18-1935 U m o c nien iesię
System koalicyjny (3 partie);koalicje Cons./Lib./Lab.: 1915-1922National Government
ll wojna Światowa
Upa stwowienie konfliktu klasowego
1940_1945:7wyborÓwl Połączeniesię interesriw 3 bez utwozenia obywatelskich większościpartyjnej w Cons. P.
1945-1970
Rozwinięcie się zorgantzowanego kapitalizmu;
Systemdwupartyjny z naprzemiennymi rządamiCons./Lab. Trzeciapartia:Lib.8 wyborÓwz utwozeniem większościpartyjnej
Konkurowanie partii pori znakiem ordo-liberalnyrrl Konserwatywnym i paristwa opieku czego/ interesÓw dem.-socjalistycznych
(nadrodzedo) systemu wielopartyjnego (6 partii)zrządem jednopartyjnym Lab./ Cons./Lib./SDPiSNP/ PlaidCymru"; wzmocnienielokalnych dysparytetÓw
AkomodacjainteresÓw w ramachsocjalno-ekonomicznej sprzeczności podstawowejz jednej stronyz regionalno-ekonomicznymi, nacjonalistyczno-niepodIegłościowymi interesami z drugiej strony
zorganizowanego kapitalizmu;uznanie iWłączeniedo po|ityki ruchu robotniczego ijego organizacji;
'jednorodność'' społecze stwa podporządkowanego konfliktowi klasowemu/ nieobecność interweniujących cleavages
1974 i nasl
Gzęściowa fragmentacja spotecznego antagonizmu wskutek rosnących regionaIno. -ekonomicznych o d m i e n n ości
Integracjasystemu ruchu robotniczego przez odłączenie się Lab. od Lib .
a Por.Rose 1974:481n,ktÓryna podstawie rozwojustruktursystemupartyjnego dokonujeptl dobnegopodziałuna okresy;b podanotylkote partie,ktÓre oddziaływały iÓziicująco na sy.' tem partyjnyi procespo|ityczny, na poziomiee|ektoratu, np. pŻez Wystarcza'jącą |icżbęr
8,2' Welka Btytania (względne wybory większościowe)
f81
dwa Zmiany StrukturypartyjnejSpowodowaneZostaływ Zasadzięprzez a. świ ną woj przęd I lem' brytyjskiej polityki wewnętrznej zasadnicźeprob Home-Rule przyznanię tową. ZjeJnej strony kwestia ii|andzka, SpÓr o (Jnionistsod Partii Liberalnej,ktÓra spowodowałoddzieleniesięLiberal czasie wraz z konserwatystamiwystępowałaprze.ciwko i pćlźniejszym na Swojąproirlandzkiejautonomii,podczasgdy liberałowjęzę względu go elekgo właściwe e swoj część duŻą ebie si i rl andzkąp o stawę zr aii\i do parlamentarnąpomoc na byli i skazani toratuwsrÓd brytyjskiej burzuazji teraz przedę ze Strony lrlanńzlich NacjonalistÓw. PoZa tym pojawił się nrchu Systęm wszystkim problęm integracji potencjalnie rozsadzająaego robotniczego:głÓwniekwęstiazachowaniacałegosystemu'zjakąskonSwÓj miejski frontowana Zostałazwłaszczapartia liberalna z uwagi na elektorat. PojawiającesięzdwÓchstronzagrożęnięzmusiłoliberałÓwprzedIwojną zasiłkÓw dla Światową ło rewolucyjnegoustawodawstwa(wprowadzenie bezrobotnychiubezpieczeniaodwypadkÓWubezpieczentaemerytalnego Samymdo ichorobowego,płacyminimalnej,reformy podatkÓw itd.) i Ę/m sporeformom dzięki robotniczego prć:byprzywlĘania do siebie ęlektoratu t za. ale robotniczej klasy , Systemu i..^o-poiiw i,ny^.Celowi włączęniado polity cZamj Z or Eanizacj pewnię;i a własĘ pozl cji shnyŁateżwspÓłpraca Ląbour wyborcze: nymi robotnikÓw,np. poprzęzporozumienia fenrew wyborach nominowały ParĘ Labour następnię a Committee, sentation Liczby kandy-datÓw: między rokiem 1900 a I wojną światowąnastępujące (przy 670 manr gdo - 15, 1906 _ 50, 19 10n - 76, 191olII- 56 kandydatÓw w większościlaburzystowskich datacĘ.od 1906r. liberałowiezręTygnowa|i takżew 1906r. okręgÓwwyb orczychznominowaniawłasnychkandydatÓw, deputowa. wybiano 2ł spośrÓdogÓłemf9, I97OlI 39 z 40, 1910AI: 4I z 42 kandydatÓw orcTychbezliberaĘch wyb ny.t' tut*"ysiowskich w okręgach (patrzSetzer 1973:I89). robotniWidoczna tu prÓba mediaĘzacjipolitycznej arganizacjiruchu w ten i włączenia liberalnej czego poprzezkooperacjęi kooptacjędo partii społe. innych w spoiÓb wsystem polityczny,ktÓra powiodłasię całkowicie party,jczefistwach i skutkowała p'żniej odmiennymi strukturami systemu a miała nego' nie powiodłasię wWielkiej Brytanii. Pomimo to kooperacj go proceSu,poniewaZumożliwiła onapr zebijająznaczeniedla dalśze t|uźe. ccjsiępartiipracy-chociazpoczątkowowza|eznościodliberałÓw-polinię do ty",ną.,"p,")entacjęw izhie nizszej,co byłobyZ pewnościąprawie większoSystęmu względnego .,siągnięciaw tamtymokręsięw warunkach Ściowego bez porozumiefrwyborczych.
282
8. Systemy wyborcze poszczegÓlnych
8.2' Welka Brytania (względne wybory większościowe)
krajÓw
8.2.3. Zastąpienielib erał6wprzez laburzystriw i powstaniesystemudwupartyjnego WspÓłpracaz L1b ęrałamiprzedI wojnąświato w ąbyłaz pewnością waZ||;l przesłanką awansuLabourParty po roku 1918.Procestenjednakniejest tlll' oczywisĘ jak go wielokrotnieprzedstawiano'Sprzyjałmu głÓwnie upaclc|, liberałÓw,zaktlry winę ponosząteżonisami.Rozpad partii iiberalnej wyIri kał przy Ęm m.in. z jej daleko idącego zdęzawuowaniawśrÓd wyborctlrr' miejskich ze w zględuna pr ezentowanystosunekdo kwestii ir|andzite1 ora, z uwagi na zbyt reformatorską_ j ak na oczekiwan iaburnazji- politykę srl cja|nąprzedI wojną światową' Był on skutkiemświezegorozbiciana Zw() lennikÓw Lloyda George'ai AsquithapodczasI wojny światowej, co rozszc' rzyłosię na cat'ąpartięidoprowadziło,zwłaszczapodczaswyborow do izby niższejw latach 1918i 1922,rlwnieżdowystawieniakonkuiencyjnych kall. dydafur.Wtedy właśnie konserwatyści awansowali,jako bardzi$.aienty czni przedstawiciele,na gtÓwnych reprezentantÓwmiejskich warstw wyborcÓw, a rÓżneinteręsykapitałowei ekonomiczne,np. miastai wsi, handlu dctalicznegoi wielkiegoprzemysfu,zbiegĘsię w partii konserwatywnej. Takzc wtedy Ląbour Party włączyła się szerokow proces wyborczy,wystawiając w |922 r. kandydatÓww ponadpołowieokręgÓw,w |923.. * d*Ó"h t.'"cich, a od tegoczasu w czteręchpiątychokręgÓw wyborczych.Podczas gdy liczby kandydatÓwpoclzielonychw międzyczasieliberąłÓwzmniejszyĘ się w latach20. Jednaktrzebabyłojeszczepoczekaćdo roku |924, za,'in Ląboul. Party zepchne]aw wyrażnysposÓb liberałÓw w izbie niizszejna trzeciąpozy cję.Na poziomieelektoratu,zwłaszcza j eśliweźmiesiępod uwagętyli
I I
f83
gdy umocniła tlclnosickorzyŚctZ Systemuwyborczegodopierood momenfu' z sięjako druga siłapolityczna' poniewaz dopiero wtedy zacze]akorzystać partie w wyniku ktÓrego zarlwno dwie największe lub lokalnym "rLLt,,ua",pieczenia, trarodowe(j ogÓlnopanstwowe),jak i partie z regionalnym większościowe. wybory oparciemsą chronioneprzez wzg|ędne nie powstał System Jwupartyjny z większościowymrządempartyjnym spoprzemian rÓwniez pod wpływembardzo głębokich,kompleksowych po. posiadające koalicje, łec'nychi icu' odaziaływa na procespolityczny: izby do nad jwię trzecię(19l8) lub nawęt cztery piąte(1931) mandatÓw większoniższej,przechodzlływ okresięmiędzywojennymod sabine]9y (I923lI9f9); w 1940 sciowvcir (19f2llg24l1935) do mniejszościowych od zmian po*,tułgaiinet wojenny WinstonaChurchilla. P olitykę brlyj ską w trzecim ,upo""ąii.o*anych przez demokratyzacjęprawa wyborczego Zasadnikoalicyjne. i rządy wielopartyjny tt'iprm'lct definiowałsystem stnrktur zorganizowanych poziom na cie ,miany społeczneprzekJadaĘsię politycznychitrwaĘniezwykledługo.Procestenzostałjeszczebardziej Właśświatowej. ua.*ięry* czasiewskutek szczegÓlnejsytuacjiII wojny dwÓch lat 50 około okres ciwię nie da się zinterpretowaćobe.1mu;ących jako Ęlko czasoparlamentamego systemu brytyjskiego rozwoju stadiÓw modelu parlawego i ograniczonego-odchyleniaod praktyki bryĘjskiego będącegoprzy Ęmbez większego znaczeniadla faktycznej '.łu.y"*,,, politykiWielkiejBrytaniiidlapowstaniafunkcjonalnejteoriiparlamenta,ry fla przyz;u(tak sądzij ednakżeLipson 1953: 3 57).Przeciwnie, właśnie pokazaćdwa podkładzierozwojubryĘjskiego systemupartyjnegomożna politycznorodzaju tego w nawet ktÓrych stawowewarunki ,poł""",'L' bez polityczte postawy strukturze -instytucjonaĘm systemieo dychotomicznej zajścia Warunkami tylko z trudem moznaprzekuć na system dwupartyjny. tegoprocesusą: polaryza. stosunkispołecznelub przynajmniejjasna społeczna lfiednolite .cja konfliktu; z r(swniejasnym rozdziałęmpoliĘcznychwzorcÓw opolitycanych' 2) brak interwenĘ ących przecinających się pod ziaŁ w socj go' rozdrabniają lub podziat' głÓwny na ktÓre nakładająsię podziałÓw istTego rodzaju iasno zdefiniowana strukturaspołeczrych rriaławWielkiejBrytaniiĘlkowokresierozwiniętegozorganizowanego kapitalizmuiprzejau,iałasięwspołecznymantagonizmieklasyśredniej irobotniczej,ktÓryukształtowałzachowaniawyborcÓwiichpreferencje ledprrrtyjne'u * ko,,,.k*encji systempartyjny Jedyniew tym trwaj.ącym wic30latstadiumsystemupartyjnegoistniałwWielkiejBry.tanii_cokonpodziatna okre. stirtujem.in.rÓwnieżSartori(1'976:l90n),uwzględniając
284
B. Systemy wyborcze poszczegÓlnych
kraiÓw
sy Rose'a (|974:484n)- funkcjonującyw myśljego politycznych i teclI-e Ęcznych orędownikÓw systemdwupartyjny,ze zmienjająćymrsię rządaIr', od reprezentującychordoliberalneinteresykonserwatystÓwdo ukierunkrl wanej głÓwniena paristwoopiekuriczei demokraĘczno-socjalistycznę p() lityki laburzystÓw. Baza wyborcza obydwu partii odpowiidała.przy tyu, w znacznymstopniusocjalno-ekonomicznemuantagonizmowiz konserw.. Ęstami jako partią warstwy średnieji wyższeji Libour Party jako parttą robotniczą.Ale i w Wielkiej Brytanii zachowanięsięwyborcÓwły,nu",^ne byłoprzez dwa,charakterystyczne jednocześnię dta innych ,u.hodni.|' demokracji, odchylenia'od tej klasowej osi polary zacji prćferencji party'. nych, na co sfuszniewskazywałniejednokroini.tio."jtb74) w swoim ptl. uczającymarĘkule na temat zachowaniawyborcÓw brytyjskich' Po pierwsze,rÓwniez Wielkiej Brytanii doĘczy zasada,żewarstwy średnie i wyższe zachowywaĘ się w sposÓb bardziej świadomyklasowo i kla^ sowo spÓjny niż robotnicy' spośrÓdktÓrych znacznaczęśćpodejmowałlr stale decyzje wbrew swoim interesomklasowym. Konserwatvści umieli znacznie lepiej korzystaćze swojego właściwego potencjafu,"ybo."'"g., niżLąbour Pąrty. ProporcjakonserwatystÓwwśrÓłwyborcÓw z warstwy średniejbyła zawsze wyższaod proporcji wyborcÓw iabour Party wśrotl klasy robotniczej.Po drugie, podkreślićna\eżyznacznąliczbę głosÓw nrr konserwatystÓwwśrÓdwarstwy robotniczej, co wskazuje ,'a io-'bieznos. między politycznymi preferencjamii strukturąspołecznąna korzyść konserwatystÓw- w społeczestwie,w ktÓrym (wedfug Rose,a 1974 :soo; ot> jednosi
wtększościowe) wybory Brytania(wzglętłne 8.2.Wielka
285
w oklęgachjedwali dualizmpartyjnyi względnewybory większościowę mogąbyćtu wsponomandatowych'Te typowemodeloweoddziaływania mnianetylko hasłowo. I tak brytyjski systempartyjny spełniałw tym czasietrzy warunki podStawowe,ktÓre wystąpićmusiaĘ t'ącznie,tak by moznabyłow sensowny sposÓb mÓwić o Systemiędwupar|yjnym: l. W jednym okręguwyborczym o mandatubiegałosię przeciętniemniej niztrzechkandydatÓw: między rokiem 1945 i |970 |iczba kandydatÓw wahałasię międzymaksyrnalnie1868(l950) a minimalnie|376 (195l) kandydatamtna 6f5lub 630 mandatÓw i wynosiłatym samym średnio na okręgwyborczy od2,2 (195l i 1955)do 3,0 kandydatÓw,co mimo relatywniemĄch wielkościśrednichoznaczałojednak,żew przypadku pięciu spośrÓdośmiuwyborÓw do izby nizszej do roku l970 w większościokręgÓw wyborczych doszłoco najmniej do kandydaturpotrÓjnych. w 1970 r. istniałajednak bądźco bądżw I85 z 630 okręgÓw wybor. czychrywalizacja dwupartyjnamiędzy konserwaĘstamii Ląbour Party bez innych kandydatÓw.Przeciętniew wyborach do 1970r. w okołojednej piątejokręgÓw wyborczych mniejniiz 50%oddanychgłosÓwwystarczał'odo zdobycia mandatu(Craig L97I). 2. obydwie dużepartieuzyskjwaĘ razemokoło90%głosÓwi więcej:udziat partii trzecich wahałsię od minimalnejilości3)% (I95I) do maksymal. nej l2,5o/o(|964) oddanychważnychgłosÓw,przy czym konserwatyści (l955) dwarazy prawie uzyskali większośćbezłtzg|ędnąmając49,7o/o (1959). i 49,4o/o parlamentamą;rÓwnieżw sytuacjach 3, Jedna partiazdobyławiększość tworzone byĘ rządyjednopartyjne:w ośmiu parlamentarnej mniejszości wyborachmiędzy rokiem |945 i 1970dochodziłozawszedo utworzęprzez jednąz dwÓch dużychpartii.Wyparlamentarnej nia większości astarczałptzy tym juz stosunkowo ni ewi elki swing na ptaszczy źnie|
286
8. Systemy wyborcze poszczegoInych krajÓw
8.2.4. Konkurencja międzypartiami w systemiedwupartyjnym Jeślispytamyo stopię konkurencyjności wyborÓw w Wielkiej Brytitrrl r, natrafimyna pewnąsprzecmość konkurencyjności krajoweji istnieniast:r poparcia poziomie bilnego na okręgÓwwyborczych.Z jednejstronyr(lzrrr ca|iczby głosÓwmiędzy konserwatystamii laburzystamiwynosiłama|isy malnie 8,4punktÓw procentowych;w wyborachod 1945do 1970r. wy|l() siłaona śrędnio tylko 3,6 punktuprocentowego,tak że szansena zmiltltq. rządu w Wielkiej Brytanii, w porÓwnaniu z syfuacjąw innych systemllc|| politycznych w tym samym czasie,byłyniezv,ryklewysokie. Z drugiej strtl ny paĄjno-po|ityczny kła1obrazbył określanyprzez wyrażne,,twierdze'. I tak np. stwierdzono, ze w okresieod 1955do 1970r., a więc w ponirr| pięciu elekcjach,nie dokonałasię żadnazmiana partii w 470 spoŚr(lr| 630 okręgÓw, czy|i w trzech czwartychokręgÓw wyborczych, że od ro|irl 195 1 w każdychwyborbchmandatprzechodziłna innąpartiętylko w okołtl 50 okręgach.Ęm samym w około 90% okłęg6wwyborczych ponowny wybÓr posiadaczamandatubądźwybÓr kandydatatej samejpartii byłwłaŚciwie pewny (Rose 1974). Podobniejak w USA, w przypadku wyborÓw do Izby ReprezentantÓw, wyborÓw na dużychobszarachWielkiej Brytanii nie możnawięc określlc mianem konkurencyjnych;dochodzi tam do poliĘcznego,,spustoszenia,, i odpolitycznienia,z czym sprzecznyjest tylko fakt, żesystempar|yjnyjest konkurencyjny na pł.aszczyźnie krajowej. Niezwykłe znaczeniemarginul seals (okręgio wyrÓwnanej sile obu partii) wzrastatymbardziej, im mnie.jszajest ich liczba. Dochodzi do tego fal
B.2. Wielką Brytania (względne wybory więl
f8'7
wartościregułysześcianu'I tak na ptzyŁJadw wyborach zarÓwno Z roku 0 |(czbamandatÓwkonserwatystÓwi Ląbour P ąrtybyłav'ryiz| 964,jaki 19,7 sza od ich udział6ww głosach.Ęm samyrnobydwie dużepartiezyskiwĄ ktlsztemmniejszych partii za sprawąefektudysproporcjiwzględnychwyciowych. Zwłaszcza |iberałowiebyli stale dyskryminowaborÓw większoś ni przezsystemwyborczy,jako narodowa,kandydującaw całymkraju partił bez regionalnegoczy lokalnegooparcia;w wyborachw roku 1970libernłowiepotrzebowalina przykładśrednio352 839głosÓwna jeden mandat; natomiastĘlko 39 384,a Labour Party - 42 839 głosÓwdla konserwaĘści zclobyciamandatu(Craig 1971). Trzy razy podczas wyborÓw do izby niższejpo I wojnie światowejdorzłodo bias (patrz glosariusz),do odwrÓcenia relacji głosÓw- mandatÓw, przy czymdruga najsilniejszapod względem liczby głosÓw partiazdobyła mandatÓw:w 1929r. Labour PąrĘ za37,Io/ogłosÓwotrzymata większość Ą6,8yomandatÓw,podczas gdy konserwatyścimając 38,fo/ogłosÓw uzymandatÓw;w 195 1 r. wy starczyłokonserwatystom4 8,0olo lkel i tylko 42,3o/o a laburzyści,mając 5łosÓwdo absolutnejwiększości5|,4oń mandatÓq wyborach z lutego w mandatÓw; pozostali tylko przy 47,zyo 48,8%głosÓw, gło man. |914 r.na p artięL abour pr zypadłoo statecznie 3,7,Iyo sÓw i 47,4o/o głosÓw, zakt'rę zostali prawie pobici mimo 37,9Yo drtÓw; konserwatyści mandatÓw. Uzyskali 46,8%o ),f,3. Zalamanie systemudwupartyjnegoi jego skutki od czasu wyborÓw w 1974r. bryĘjski systemparty'jnynie spełniajuz, lelÓle biorąc, warunkÓw pozvta|ającychmÓwić o systemie dwuparryjnym wyborczy i wybory @atrupodrozdz. 8.2.3),Liczba kandydatÓw na okręg (19,74-1987). Nawet 3,7 średnio (1945-1970) do f waosła przeciętniez ,6 kantylko i uwzględnia kandydatÓw loślinie wychodzi się od ogÓlnej liczby -dyaato* wyrłźjednąÓsmąważnych głosÓw, stanowi rokl974 z więcejniż lĘcczurę. Jeszczetylkow 34 okręgachwyborczychdoszłow lutym 1974r' & konkurencjimiędzy konserwaĘstamii Labour ParĘ. od 1983 r.we wszystldohbrytyistich (tzn.z wyjątkiempÓłnocnoirlandzkich)okręgachwyborczych z konserwaĘ. Je&raz partii sprzymierzonych,liberałowiei SDĘ konkuruje występowałaodpaździemika Parłl National ParĘ. Scottish msmi i Labour |974 r, we wszystkich szkockich okręgachwyborczych,Plaid Cymru od l9?0 r. zaśwe wszystkich okręgachwyborczychWalii. cii Labour ParĘ otrzymywaliod1974 r. w wyborachłączKonserwatyś nię tylko około75o/ogłosÓw,chociużlnigdynie zdobyli dla siebięmniej niż
f88
8. Systemy wyborcze poszczegÓInych
kraićw
Tabe|a34. Przeciętna|iczbakandydatÓwna okręgWyborczy w WielkiejBrytanii 1945
2,6 (2,3)
1950
3,0 (2,3)
19 51
2 ,2( 2 ,1 )
I YCC
2 ,2( 2 ,1 )
1959
2,4 (2,3)
1964
2 ,8( 2 ,5 )
I YOO
2 ,7( 2 ,3 )
1970
2 ,e ( 2 ,3 )
Luty 1974
3,4 (2,9)
Pażdziernik1974 1979
3,s(2,e) (2,s) 4,',t
1 983
4 ,0 ( 2 ,8 )
1987
3,6 (brakdanych)
Dane przednawiasamiwyprowadzanesąz ogÓ|nejIiczbykandydatÓWdanew nawiasachz Iiczby kandydatÓw,ktÓrzy otrzyma|ico najmniejjednąÓsmą ważnychgłosÓw. ŹrÓdło:But|er,BritishPo|itica|Facts, London 1986:226n,24g(zaczerpnięte:DÓring 1987:17)'
88YomandatÓwparlamentarnych.od 1945 do 1970 r' przeciętnyudziałg}osÓw obydwu partii wynosiŁłącznie jeszcze około9l%' Mimo żę roz|<ł.ad miejsc w izbie niższejnapozÓr odzwierciedla do dzisiaj (2000)konkuręncję dwÓch partli,łącznyudziałgłosÓwkonserwatystÓwi Labour Party u|egł znacznejredukcji (tabela35). Zdolność systemuwyborczegodo zapewnieniapartiiwiększości parlamentarnejza\eĘ teżod tego,w jakim stopniusystemwyborczy faworyzujenajsilniejsząpod względemliczby głosÓwpartięw stosunkudo partii drugiej pod względemich liczby. Podczas gdy przy wyborach od tqjl do 1970r. zastosowaniemiałaregułasześcianu, wedługktÓrej w brytyjskim systemie dwupartyjnyrnprzy stosunkugłosÓwobydwu najsilniejszycnpartii ,t ,.,un'-B daty rozdane zostaĘ w stosunku 43 : B3, regułata zawiodław przypadku wyborÓw następnych.RozkładmandatÓw odpowiadałw |atachTO.iaczej stosunkowi# : 82,w latach80.relatynna przewaganajsilniejszej partiiw stosunkudo drugiej zb|iĘłasięjeszczebardziejdo zera' Powodutegozjawiska upatrywano w zmianach geografii wyborÓw w Wielkiej Brytanii i Ęm samym w zmniejszającejsię liczbie marginalseats ftlatrzCurtice,Steęd1986;
8.2. Welka Brytania (względne wybory większościowe)
f89
Tabe|a35. Łącznyudziałgłosowi mandatÓwkonserwatystÓw w Wie|kiejBrytanii i |aburzystÓw
1945 1950 1951 1955 1959 1964 1966 1970 Luty 1974 Paidziernikl9T4 1979 1983 1987 1992 1997 2001
Łączny udziałgłosÓw (w %)
Łączny udziałmandatÓw (w %)
88 on
oĘ
97 96 93 88 on
99 oo
89 AR
75 81 70 73 76 7'4.
72
OR
oq
99 98 98 94 94 96 93 93 93 88 88
Uwaga:odsetkisą zaokrągIone. Rose 1997,Inter.Par|ia. ŹrÓdło:But|erD' 1986:BritishPolitica|Facts,London:226n;Mackie, mentaryUnion2002.
liczĘ 8łoButler1988;Butler,Kavanagh1988).Najsilniejszapodwzględem sÓw partia potrzebujetym samym od 19,74r. dla uzyskaniabenvzględnej r. tak większościmiejsc macznej przewagigłosÓw.W wyborach od 1979 głosÓw. j ednaknie było.Zwycięskapartiauzyskiwałastaleod 4|,9 do 43,9o/o "Iej procentopunktÓw poniżej siedmiu nigdy spadła przewagawgłosachnie - 14,8,w 7987*yir' i osi&nęław roku 1983niezwykle wysoką wartość mimo zmniejsposÓb taki W procentowych. 1i,: i w 1gg7- 12,5punktÓw szającejsiękoncentrac.1igłosowimandatÓwutrrymaćmoźlnabyłostabilnośÓ ,"ąao*d"zvcrrpartii.TrzeciejponadregionalnejsilepoliĘcnrejwWielkiej Brytanii, w"mocnio''y* liberałombądź(od 1983r.)sojuszowiwyborczemu efektudysliberałÓwiSDP, Alliance,nieudałosię zresztądotejpory obejść rozproszonymelektopartii trzecichz geograficzr,ttę proporcjina niekorzyść i SDP stowarzyliberałowie powodu tego z iatem 1pat."tabe1a36).Nie Ęlko tym za. powodując nie SDP), części małej szyli się z SLDP (z odŁączeniem
290
8' Systemy wyborcze poszczegolnych
krajÓw
8.2. Wetka Brytania (względne wybory większościowe)
sadniczejZmianyw oddziałyrvaniach systemuwyborczegona bryĘjs|
Kons.
Lab.
Lib. (sDP)
SNP
ab ab 1945
39,8 47,8 61,4 1950 43,5 47,7 46,1 50,4 '1951 48,0 51,4 48,8 47,2 1955 49,7 54,6 46,6 44,0 1959 I YO4
I voo
1970
I nne
ab
ab
9,0
1,9
2'8
3,Ą
9,1
1,4
1,3
0,1,
2,5
1,0
0,7
0,1,
2,7
0,9
1,2
0,lr
0,9
0,8
0,'2
1,4 ,1 ,9 0,9
1,3
0,0
1,2
0,3
3,2
1,1
2,2
5,7
3,6
49,4 57,9 43,8 40,9 5,9 43,3 48,2 44,1 50,3 11,2 4'',9 40,2 47,9 57,6 8,5 46,4 52,4 43,0 45,6 7,5 46,8 37,1 47,4 19,3
1974t1 ?70
Plaid Cymru
1974il1 35,8 43,6 39,2 50,2 18,3 2,0 1979 43,9 53,4 36,9 42,4 13,8 1,7 1983 42,4 61,1 27,6 32,1 25,4c 3,5" 1987 42,O 58,3 30,7 34,8 22,4. 3,4. 1992 41,9 51, 6 34,4 41,6 17,8 3,1" 1997 30,7 zc,v 43,2 63,4 16,8 7,0 2001 31,7 25,2 40,7 62,5 18,3 7,9
2,9
1,.7 0,6
0,5
3,2
1,9
1,6
0,3 0,4
0,3
3,4
1,9
1,1 1,4
0,3 0,4
0,3
3,1
2,6
0,5 0,4
0,5
3,1
2,6
3,7
2,6
1,8
0,5 0,4
0,6
0,8
0,9 0,5
0,6
3,0
3,0
1,8
0,8 0,7
0,6
3,0
2,O
" $osy w 7o;b mandatyw %; c głosy|ub mandatyd|a Lib. i SDĘ oo 1983 r.: Libera|-Socia| DemocraticAlliance. ŹrÓdła:Norton1984:83n; Mclean 19B8:63; Mackie,Rose 1997,|nter-Par|iamentary Union 2002-
8.2.6. Debata nad reformą i jej perspektywy
System wyborczy stałsię poliĘczrrą kwestią spornądla liberałÓw,socjaldemokratlw oraz frak9ji w obrębie obydwu dużych partii. Krytyka względnych wyborÓw większościowychw jednomandatowychokresacl-l wyborczych doĘczy pr zedewszystkim następuj ących punktÓw: 1. Ponad 25%,wyborcÓw nie głosujena żadnązdwÓch dużychpartii. Ich wykluczenie przez systemwyborczy znajdujesię poza grinicąreprezentacjifair, nawetjeślito kryteriumnie jest najwainiejsie.
29r
f' Z drugtejStrony demokratycznySystemwyborczy musi chronić więkmniejprzeznajlepiejZotganizowaną wyborc,6wprzedrządzęnLęm szość głosowado SZoŚć.j;ślimniej niż40%wyborc6w (f9% uprawnionych nia)jestwStaniezyskaćnaznaczeniuwStosunkudopozostĄch60% i wiicej, jest to wtedy nie Ęlko znieksztatceniereprezentacji'lecz Sprawa elemęntarnychpraw obywatelskich' regionalniepar.]' BryĘj ski systemwyborczy faworyzujeSkoncentrowane jest silnie skonelektorat Cymru,ktÓrej Ptaid tie trzecie.Itaknaprzykład przy 0,4%ogtoslw 1987 roku w centrowanyw obrębieWalii, uzyskała jest rozproszony elektorat podczas gdyAlliance' ktÓrej O,5Yomandatow, otrzymałajedynie3,4%o po całejWielkiej Brytanii, mimo 2z,4o^głosÓw inandatÓw.Systemwyborczy ma więc w zwiękls z tym oddziaływanie regionalne.Występujeono w silniejszy sposÓb w regionalnychdysparyte ch, powodujących,żeWielka Brytania jawi się jako podzielona na IaburzystowskąpÓłnoci pÓłnocny zachod oraz konserwatywnep ołudnie
ipofudniowy wschÓd. trzeba 4' SiabilnośćrządÓw jest b ardziejpozoo'a niż rea|na.od roku 1945 obawiamiesięcy. 18 ciągu w }vybory ponownę byłorozpisać trzy razy no się, ie geog,uftc".,uit.kt,''u wyborcza Wielkiej Brytanii podminowujewcorazwiększymstopniut:worzącywiększośćefektsystemuwyboiczego.Wprawdzie w takim stopniu,w jakim partietrzecieczy czwarte zmieniająsytuację konkurencji, dysproporcje mogą przybrać na sile rÓwnież w odniesieniu do najsilniejszej pod względem głosÓw partii, nawetjeśliichudziatwgłosachzmniejszasięwporÓwnaniuzpoprzed. nimiwyborami.WrazzewzmocnieniemsojuszulibęrałÓw_SDP(od 1988 r. śrop) rośnietym samymZaglożęnieze stronyhungparliaments, 5. System wyborczy wspiera formułowanienowej polityki ze strony opozycji,ktć:ia zwa\cza iząd, jeś|inawetnie we wszystkich, to w najutaż. dziedzinach.Jeślizdobędzieonarządy,zmienisiępoliĘta kraju. n-ie1szych tradycjatadoprowadziładoznacznejniestabilnościbryĘjskiejorięntacjipolicy.Ma ona pozatymtendencjęwspieraniaekstremalnychskrzyo"[a.'zy"t' partii. Ten punkt krytyki osłabiazresztąfakt,ze konserwaĘŚci rządzi|iprzez ko|ejnetrzy okresy legislacyjne, a New Lab our pod rządamiTony'ego Blaira odsunęłaich od władzyZa pomocąumiarko. wanegoprogramu. rozpowszechnioneniezadowolenięz systemuwyborczeÓ. lstnieje '"..oko go.Jedenna czterechwyborcÓw nie głosuje na partiefaworyzowaneprzez system wyborczy. Dane surveyowe nie kreśląniezawodnego obrazu, w wysokim stopniuod sformułowaniapyta i wywyniki za\eżąbowiem
292
B, Systemy wyborcze poszczegÓlnych
krajÓw
jaśnieri. JeślipytaniapodkreślająpunktwidzeniareprezentacjiJhit,lll,, lennicywzględnychwyborÓwwiększościowych sąmniejszością' At l|'l.,|.r badającaopiniępublicznąna początkulat 90. wykazała,ze ponltt|{,{l.''. ankietowanychopowiadasięza proporcjonalnymsystememwyboIczl l ll po wyjaśnieniuim rozkładumandatÓw,jaki byłbydo uzyskaniaw llt|rlt.|r wyborach'Jeślipodkreśla się natomiastpunktwidzenia stabilnego( |):|| dziej wydajnego)rządu,systemfirst-past-the-post cieszy się zgodąwlql' szości(patrztu Doring 1993:128n). Propozycja reformy przedstawiona przez Partię Libera|nąi E l ecttl t,tl Reform SocieĘ w latach 80. odwoĘwałasię do systemusingle tratt,s'f ,'t ąble vote (patrz niżejpodrozdz'8.7). Swego czasuHansą,o 5ori,11lltlt P ąrli qmentary G overnment faworyzowałaspersonalizowanewyb ory 1lr.' porcjonalne,jednak w wersji,ktÓra w żadensposÓbnie odpowiadała 1llr' pagowanemumodelowi,funkcjonującemuw RepubliceFederalnejNienl iet' opr6cz 480 mandatÓwbezpośrednich w okręgachwyborczych rozdać trlr |eżało|60 mandatÓw dodatkowychwedługzasadyproporcjonalności.I)rl podobnegosystemu(additionalmembersystem:AMS) skłaniasię tez cz'ęśł Labour Party, ktÓra jako całość wydaje się bardziej otwartana reforlttq. wyborÓw (patrzNorris 1995:74n)w porÓwnaniu z konsęrwatystami,ktil rzy nawętpo sensacyjnejporaircew wyborach w roku |997 rygorystyc'l nie trwająprzy w zg|ędnychwyborachwiększościowych.Podstawowyp r() blem polegajednak na Ęm, żeta większość, ktÓra jest w stanieukształtrl wać się wbręw względnymwyborom większościowym, nie moze jak tlrl pory porozumieć tej się co do reformy. Kilka inicjatyw dotyczących rc form nie powiodłosię. Zmiana systemuwyb orczegobył'asprzecznado tr'1 pory rÓwnie z z własnymiinteresamikonserwatystÓw i laburzystÓw, ktil. rych szanse utworzenia rządu monopartyjnego za|eżązdecydowanierlr| efektudysproporcjisystemuwyborczego,co cenionejest wysoko przedc wszystkim przez partię rządzącąi osłabiazwolennikÓw reform. W międzyczasiewprowadzonosystemproporcjonalnyw wyborach ctlropejskich (po raz pierwszy w roku 1999)oraz w wyborach do nowo ustlnowionych zgromadzehregionalnychw Szkocji i Walii w formie kombinowanych systemÓw wyborczych. W czterechz pięciu stosowanychobecnic w ZjednoczonymKrÓlestwie systemÓwwyborczych decydującymelementemjest proporcja.Powstajepytanie,czy potwierdzi sięteraz arglxnentth itt end of the wedge,ktlry działałjakhamulecprzeciwko wprowadzeniuwy. borÓw proporcjonalnychibrzmiał':,jeśliwybory proporcjonalnesąakcept
8'2. WielkaBrytania (względnewybory więlczościowe)
f93
alternatywy" Roya Jenkinsaopracowanie,,najlepszej prxlprzewodnictwem jej Postawiono większościowych. wyborÓw bln istnie;ącychwzględnych zapewproporcjonalność, nnrtępującecele do zrealizowania:daleko idąca wyborcy,atrzy. dla wyboru n|eniesiatimościrządu,ro zszerzen.emożliwości i ich okręgamiwyborczymi.Mimo mtrlri.po*ią"aniamiędzy deputowanyrrri wybory proporcjożokomisjaceniławysoko niemieckie spersonalizowane 1998 r. (patrz paździemlka z nitn., 1.j p.opo"y";u systemu wyborczego "iu1,,,,)io7in" od takiego daleka IndepLndentCommission,1998)byta dość deputowanychdo izby pr;iektu. Propozycjaprzewidywała,że 15 do 2Oo/o wolnych list w okręIiit'^i wyuieranycrr6ędzie drugim głosemwedfug dziesięciu okręgÓw trzechdo połączenia z taeh wyuo.c zych,lrvtorzonych jeden mandatywedług dwa lub będzie ivyuo,."y.t' i w ktÓrych rozdanych partii dzielona głosÓw d|akażLdej drugich Liczba za:n.lypioporcjonalności. okręgach j ednomandatowych w [iJ'i! przez |iczbęmandatÓw zdobyĘch do otrzymauprawnia wyborczyctrplus jeden. Najlepszy wymk dzielenia procedura z|isĘ, mandaĘ nla manjatuz|isĘ. Jeślido rozdaniabędądwa rozdanychjuż mandatÓw. loltanie powtÓrzona z włączeniemwszystkich zasady większo. Dla okręgowjednomandatowychproponuje się zmianę formie głosowaniaallui"*.: i'u toi"vse większościabsolutnej,zresztąw podaje drugąpreferen. il*u.y*n" go. ÓprÓcz preferencji głÓwnejwyborca warunkowo w przypadku, gdy zadenkandydatnie uzyskał łę, widać typo''"."*I"ą iĘrs"os"i absolutnej.W tym projekcie systemuwyborczego WodlaWielkiejBrytaniiniezrozumieniespersonalizowanychwyborÓwproich jako ądditionąlmembersystem.W rzeczy|orcjonalnychi traktowanie niewiele maj itłt,.os.iwymyślonosystemwyborÓw większościowych, ący posuniętej daleko stworzenia illpÓlnego z systememniemieckim.Z|ecęnię wypetnione'Być rnożewłaśnie praktycznienie zosta-ło pioporc1inatności wyborÓw więkł ti' ik*ią,,u,,." zasiąpieniaczcigodnych względnych okrę. jednomandatowych w rroiciowych przeznowewyborywiększościowe wyrÓw(alternativevote)z proporc,jonaĘmi mandatami li.n *yuo'" zych nawczymi systemuadditional list' 8.3. Francj a (rvybory większościowe) lrłncjajestklasycznymkrajemzachodniejdemokracji,wktÓrymsystemwyborczytraktowanyjestniewątpliwiejakoinstrumentwkonflikcie więc polityczny*.. Zmian w systemie wyborczym od roku 1848 było tylko nie Podkreślićtu należy w związl.uz Ęm mnÓstwo (ptatrztabe|a37).
294
8, Systemy wyborcze poszczegÓlnych
8.j. Francja (wybory większościowe)
krajÓw
przejściaod systemÓw wyborÓw większościowych do proporc'i(}t|;|lll\t |i |eczizmiany w obrębie podstawowych ĘpÓw systemÓw wybo,:.,y..|,
tbęta 37- cd.
l.r
SystemwYborczY
8.3.1.Absolutne wybory większościowew III Repubtice W ramach absolutnych wyborÓw większościowych dużąpo\ityc lt l l \\..| l PĘ miała przede wszystkim kwestia: okręg j ednomandatowy czy wy b(lt z l t:il t Sam typ podstawowy, z drugąniepoddaną żadnym warunkom tttt.l|rvy Ilrrt Tabe|a 37 . Przeg|ąd systemÓw wyborczych we Francji 1848-1 993 System wyborczy
1848
1852
Wzg|ędne wybory Większ. Absol.wybory większ.
1870171Wzgl.wybory Większ.
187s
Absol.wybory większ.
1875
Absol.wybory Większ.
Podział okręgÓw wyborczych tury wyborcze (TW); M = liczba mieszka cÓw na mandat
Wielomandatowe okręgiwyborcze rÓżnejwieIkości; 40 000M okręgi jednomandatowe, 2TW35000M okręgi wielomandatowe roznejwieIkości; 40 000M okręgi wielomandatowe, 2TW40000M
Forma|isty,wymÓs wyborczy (WW), metodaobliczer{
1885
Absol.wybory większ.
1889
Absol.wybory większ. Większościowy systemwyborczy
1919
'.nr
Wybory
Prawo wie|ugłosÓw,bez |ist; WW: jedna czwarLaważnycll głosÓwzarejestrowanych uprawnionychdo głosowani;l
wielokrotnych
okręgi Prawo wie|ugłosÓWwo|na wielomandatowe, |ista,ob|iczaniegłosÓww 75 000M trzech etapach:
Forma|isty,wymÓg wyborczy (WW)' metodaoblicze
okręgi jednomandatowe, 2 TW okręgi wielomandatowe, 100000M
OddawaniePojedYnczYch głosÓw bez list; WW: jak w'1 8 7 3 OddawaniepojedYnczYch głosÓw,zamkniętalista, metoda liczby wyborczej' pozostałemandaty metoda największejśredniej,otwarte |isty- metoda największej średniej
Jakw 1945
Otwarta lista, metoda największejśredniej
propoĘonalne okręgi PodwÓjny podział: wielomandatowe tWbory proporcjonalne w regionieParyskim; reszta Francji:absol. wyborywiększościowe wedługIist' zastępczo:WyDory propoĘonaIne
Prawo wielu głosÓw,bez |ist, WW: jakw 1849
okręgi Prawo wielu głosÓw,wo|na wielomandatowe, lista,WW: jak w 1873 2TW70000M Jakw 1875 Jak w 1875,zakaz kandvdatrrr
Absol.wybory większ. Wybory proporcjonalne
Bez list,oddawanie pojedynczych głosÓw
wielokrotna
Podział okręgÓw wyborczych tury wyborcze (TW); M = liczba mieszkaricÓw na mandat
abs.' 1' większośĆ 2.liczbawyborcza, 3. największaśrednia
Prawo wie|u głosÓw,wolnil |ista,WW:2000 głosÓw,1t|4tt jedna Ósma, '1850:jedna cantartaw aŻnych głosÓw
okręgi Oddawaniepojedynczych jednomandatowe, głosÓw,bez |ist;WW: jak 2 TW 100000M w 1973;kandydatura
29s
lIl
S
Oddawanie PojedYnczYch głosÓWwo|nalista,połączenie listpoza regionemParysKlm, tu metoda liczbY wYborczej; reszta Francji (subs\[utywnie)metoda największejśredniej' prÓg ustawowytu od 5%
Absol. wybory wieksz.
Jednomandatowe okręgiwyborcze' 2TW
Oddawanie pojedYnczYch ołosÓw.WW: iakw 1873' id'iuł * 2 tW tyro przy 5o/o .t ważnychgłosÓww 1 TW 966: 10%w odniesieniudo liczbY zarejestrowanych uprawnionychdo głosowania
Wybory proporcjonalne
okręgi wielomandatowe, 108 000 M
Zamkniętalista,metoda liczby wyborczej, pozostałe mandaty,metoda największej średniej,prÓg ustawowy 5% W okręguwyborczym Jak w 1958' udziałw2 TW ty|kopzy liczbiegłosÓwmin' 12,5%uprawnionYchdo głosowaniaw 1 TW
.1086Absol.wYbory większ.
Jak w '1958(nowY podziałokręgow wyborczych)
Vogel1969/|,516n' uzupełnione. tódbl sternberger,
296
8.Systemy wyborcze poszczegÓtnych krajÓw
cZą Spełniał nie tylko życzenia partii zorganizowanychjeszczew t-tllt|\,trr stopniu,lecz i warunki francuskiejstrukturypaĘjnej. Rozdrobnienic 1l., szczeg5|nychorientacjipolitycznych,częstoz czystopersonalnychwz1,l.; dÓw,z antypatiiczy sympatiidla jednegobądźdrugiegopolityka,spril\\,|,t, że systemwyborczy,uwidaczniającwprawdziew pierwszymgłoso*.,,.,., siłędanychugrupowa , nie określajednakjuż składuparlameniu. okręg jednomandatowyczy wyb6r zlisty? Kwesti ęięrozstrzygaławrql. szośćizby zgodnie z danąsyfuacjąpoliĘczną.PonieważwybÓi li,ty " jctIrr., 'n,' magałściślejszych więzimiędzy poszczegÓlnymipartiaminiz okręg mandatowy,republikaniei monarchiści, lewica i prawicabyli zwol-enlli[,l mi jednego lub drugiego systemu,w zalężności od tego, czy mogli siq z.. sobązj ednoczy ć, czy nie.W dłuższejperspektywieokręgj edno-il.lu..,,'',' faworyzowaŁlewicąponieważmi ałaona,pomijającpierwszy okres I t l lł.. publiki, najczęściej znacznetrudności zestawieniawspÓlnychlist, fakt,krłrv do dzisiaj nie straciłwe Francji na znaczęnil. Niezaleznie od rozproszctrl;r podczaspierwszejtury wyborÓw,partieoraz wyborcvpodlegalii d,.,1.'..1 turzedyscyplinie wspieraniatychkandydat6wze swojęo kierunku,ktill zy uzyskali największąliczbę głosÓw.Tapostawąw idocnta szczegÓlniew rr 1li tiachlewicy,,,disciplinerćpublicaine,,doprowadzIładotego,żewybrttt.1, porzucali kandydatÓw,na ktÓrych głosowaliw pierwszej turze' nawet jcś|t ci przeszli do drugiej tury i podtrzyrnariswoje kandydatury.okaza.l. srr,. nawet, że frekwencjaw wyborach w drugiej turzebyłaczęsto wyzszlt rlrI frekwencji w pierwszej. Republikanin Gambettwiniłna początkulat 80.XIX wieku okręgj etl rrtl mandatowyzarozproszęniewiększościrepublikariskiejw parlam*",. ,,, ' przewagęekskemalnychlewicowcÓw nad umiarkowanymirepublikalllrl l rl Jednocześnie od wyboru zlisty oczekiwałwzmocnienia organizacji i r|yll cypliny partyjnej, j ak teżograniczeniazbyt ścisĘchpowięa deptrttl rv.r nych z ich okręgamiwyborczymi' Kalkulacj a takĘ cntaGambettapoIcp'il t;r na tym, by w wyborachwedfuglisty kandydowaćw kilku departamcrrllrr.|r jednocześnie,aby awansowaćw ten sposÓb na przywldcę auze.jparttt tt' publikanskiej,gwarantującej stabilny rząd pod,jegoprzewodnictwcrll S.. natpokzyzowałjednakjego reformęsystemuwyborczego.Gdy unliitrk.r wani republikanieprzedostalisię kilka lat plźniej(i po śmierciGallll)('Il;|) do senatuprz ezwyblr z|isty wedfugdepartamentÓw, po razpierwszy,w l rll.tt l885' wybory przeprowadzono wedfugtego systemu. Za-pomocąwy|lrlt tt z|isĘ, w połączeniuz kandydaturąwielokrotlrąw rlznyćh ok,ęgu.i' ,..r' borczych, dawny republikariskiminister wojny Boulanger przeksztirl,rl w 1888i 1889r.kilka wyborÓwuzupetniających wplebiscyĘna rzeczsw()|(.I
8,j. Francja (wyboty większościowe)
f97
0s0by (patrz charnay 1964 93n).Dla obrony przedariyparlamentarnym parlamenwiększość boulanzeryzmemrepublikafrska i nrltyrcpublikafrskim tnrnrtuciekłasięw roku 1889do wyborÓw w okręgachjednomandatowych, wykluczającychkandydaturęwielokrotną. l,l.2. Systemwyborczy- środekdo władzy Rtiwniezw ramachwyborÓw proporcjonalnych,z ktÓrymi eksperymentowBnopo raz pierwszyw roku 1919(platrztabe|a37),poliĘcznareprezentacja ilrihlwałapoifugiwać się narzędziamiwyborczymi. Tendencjata osiągnęła punktkulminacyjnyw ustawiewyborczej z roku 1951,gdy w celu zmniejlzaniu liczby mandatÓwkomunistÓwi gaullistÓw wydanospecjalnepostanotvlęniado ustawywyborczejdla obydwuparyskichdepartamentÓwSekwany l Boine-et.oise, gdziedominowĄ te dwie partiewrogiesystemowiIV Republiki. Partie mogty zawięraćsojuszewyborcze poza tymi dwoma departaw dail{'ntemi.Jeślilista lub listy zblokowaneuzyskĄ absolulrąwiększość zblokowaW obrębie miejsca. im wszystkie przypadĄ i}n departamencie, aych list dokonano następnie rozdziałumandatÓw wedługwyborÓw Jeśliżadnalista lub średniej. lioporcjonalnych z ob|iczaniemnajwiększej rozdzie|ano mandaty listy nie uzyskĄ absolutnejwiększości, btiko**. Ta meśredniej. t"9długwyborÓw proporcjonalnychi metodynajwiększej lisĘ. zblokowane |od1obliczaniauprzywilejowujedużepartie ewentualnie nie mÓgł prÓg pięciu procent.Wyborca 'Ultnwa przewidywałajednocześnie na liście,|ęcz r6wnięż,,mieszać,,, flko zmieniać kolejnośćkandydatÓw dopiero wtedy, gdy prrynay być uwzględnione te mogĘ zmiany #nak -nrlcj połowawyborcÓw skorzystałaz tego prawa. W obydwu paryskich lryartamentachwybory proporcjonalne za|ecanebyty bez premii większo$l-owcj i blokowania list. Dozwolone byĘ jednak mieszanie i oddawanie w preferencyjnych.Prze|iczaniegłosÓwna mandatyodbywałosięwes kwoĘ wyborczej i metodynajwiększejreszĘ,co uprzywilejoih3 '.toay Ęwało małepartie. W wyborachz roku 1951ten systemwyborczy dałefektpożądanyprzez autorÓw.W 38 okręgachwyborczych zblokowanelisty partnerÓwko. J63o -rlfoyj nych uzyskĄ premięwiększościową'Wyniki zastosowaniaodmienprzewidywaniom'Na terenie Ę inetooy prze1iczaniagłosÓwodpowiadały obydwu duuprzywilejowaniu nadmiernemu zapobiec PsyżB możnabyło grupa najsilniejsza wsi na jak 38, natomiast tabela to pokazuje fiEh pnrtii, pod względem liczby gtosÓw, zblokowane listy partnerÓw koalicyjnych, saeznie zwiększyĘ swÓj udziałw mandatach.
298
8, Systemy wyborcze poszczegÓlnych
8.j. Francj a (wybory większościowe)
krajÓw
Komuniści uzyskali wprawdzie ogÓłem 25,9%o,a gaulliści 21 ,7,,.,,y|tt sÓw, ale tylko odpowiednio 11,\yo i 19,60/,mandatÓw. Zwłaszcza krlllttlltt ści byli poL
Tabefa 38.Wyborydo francuskiegoZgromadzenia Narodowegoz roku g zastosowanychsystemÓwwyborczych odrębniewedłu obszar Paryżla
Pozostała częśćFrancji
Głosy Mandaty Mandaty Głosy Mandaty Mandaty w o/o abs. w To w o/o abs. w Y" RPF Umiarkowani Radykałowie iin. MRP SocjaIiści Komuniści ln n e ogołem
27,9 7 ,5 1 1 ,1 7 ,6 10,2 3 2 ,1 3 ,8 1 0 0 ,0
22 4 at
8 z5 0
zY ,Ó
20,7 15,2 9,7 13,4
5 ,3 10,7 10,7 10,7 3 3 ,3 0 ,0
24,8 1,0
1 0 0 ,0
100,0
tc,J
82 83 69 74 86 75 0
17,5 17,7 14,7 15,8 '18,3 16,0 0,0 100,0
ŹrÓdło: Campbe|| 1965:121.
PowolnerozdrobnienieZgromadzeniaLudu Francuskiego(RPF) - pierwszejpartii gaullistÓw,ktÓra w corazwiększym stopniuwchłanianabyłaprzę/, umiarkowanych,ale i zmniejszanie się zagrożeniaz prawej strony,doprowadziĘ jednak do rozłamuw koalicji troisibmeforce. Socjaliściwycofali się na długiczas do opozycji, podczas gdy terazczęśćgaullistÓw popierała rząd.Tymczasemsukcęspoujadyzmu,faszystowsko-dyktatorskiego ruchu przedewszystkim drobnomieszcza stwa,pokazatwwyborachz roku 1956, żeniezadowolenieludnościz systemurzą'dzeniaIV Republiki i partii poliIycznych pozostałoniezmiennieduze. Wedfug liczby głosÓw wynik wyborÓw z roku |956 r6żniłsię jedynie nieznacznieod wyniku z roku 195l, pomijając zmiany partyjnepo prawej stronię.Natomiastw odniesieniudo mandatÓwpojawiĘ się większe prze. sunięcia.Z taką samąliczbągłosÓwj ak w l 95 1 r. komuniścilzyskali teraz zamiastdotychczasowych|,1,8yo_ 26,7%mandatÓw.Przy czynątej zmiany byłfakt, źrcpartte środkazblokowałylisĘ we wszystkich okręgachwybor-
299
B*fell w inny sposÓb niz w roku 1951:dlategotez absolutnąwiększoŚc tylko w dziesięciu 5łordtwi tym samym premię większościowązdobyĘ c}łęguclrwyborczych'Wynik wyborÓw Z roku 1956 wskazuje,jak duzą musiał krayść system wyborczy oferuje sojuszom i ze środekzapł.acić mandatach. w uszczerbkiem rozdrobnienie za swoje tego UrLutęk .l'o punkt widzenia ideologicznych i politycznych dystansÓworaz zdo|. tgiĆ do tworzenia sojuszÓw przez partie był decydującydla stanowiska ktÓre było zawszę Plffii liancuskich w kwestiach systemÓw wyborczych, (pattz Le Monde, gaullistlw partii blttyczne, a nie zasadnicze, optocz
2,1e76). 19,1
orly radykałowie,radykalni socjaliścii socjaliścipołączy|isię w roku l9t7 i ponownie wprowadzili absolutnewybory większościowew okrępb jednomandatowychdla wyborÓw w następnymroku, zaczę|i bronić zwal'cza|| $tomu wyborczego,ktÓry dotychczasusilnię jako lewica, ich zaintęekstremalna gdy okrzepli komuniści czasu od . znacznie wzro. z |ewicą burzuazyjną wyborczymi sojuszami ilowanie mo. lewica burzuazyjna wyborczego systemu reformie dzięki Także jeśli pod wzglęnawet nie posiadania komunistÓw, stan zmniejszyć liczby głosÓw, to na pewno mandatÓw okręg jednomandatowy iałpoza tym swobodęruchu w zakresie.wzajemnychporozumie w okręgachwyborczych. To, żeten plan się powiÓdł, pokawyniki wyborÓw z |928 r' Komuniściuzyskali wprawdzie l7,4o/o , ale tylko 2,4o/omandatÓw.Korzyśćodniosłyprzy tym jednak nie partie lewicowe, ktÓre doprowadziĘ do zmiany systemuwyborczeprawica i centroPrawica. lle tst ' Komuniścinie wycofali swoich kandydatÓw w drugiej turze wyborÓw. lÓwnie ważnybył fakt, ze tam, gdzie kandydat radykalny zrezygnował. T drugiej turze na korzyśćsocjalisty,radykalny elektoratgłosowałw duld liczbie nie na socjalistÓw,lecz na prawicęi centroprawicę'Te ugrupos$tla, ktÓre wypowiedziałysię przeciwko zmianię systemuwyborczego, edatoołytym samym największą korzyśćz okręgujednomandatowego' $yż potrafiĘ rzeczywiściedostosowaćsię do warunkÓw systemu wybtezego i nominowaływ drugiej turze wyborÓw wedługwszelkich reguł gł.os6w, zdobyły one 55o/o slko jcdnego kandydata.Mając łącznie46Yo
srndatÓw.
Jct,bardzow istniejącymsystemiewyborczym wynik wyborÓw za|ęzał' od eojuszÓwwyb orczych,aprzedewszystkimtez od (,,zdyscyp1inowanego'') pod rzą. $8howaniapodczasdrugiejnlry,pokazałydwa ostatlrięgłosowania (Sternberger, Vogel 1969/I:52f). dsrnllll Republikiw latach1932i1936
300
8' Systemy wyborcze poszczegÓlnych
krajÓw
Prawica straciławtedy tylko 0,5% głosÓq zapłaciła za to jedna|<|it ,,l,.1 71,60/omandatlw. Cztery Lataplźniejpartielewicowe utworzyłylt.
8, 3' Francj a (wybory większościowe)
301
uwazaćnależyza uwarunkowanestruk1ur ykIlrdkwestiasojuszy wyborczych, (patrzCriddle I975: |57). po1Ęczrej zniekształceniercprezentacji irlrrrllric ( itly na podstawieustawy wyborczej z roku 19f7 przeprowadzonopo.|lirrlrlkręgÓwwyborczych,powstĄ ,sezpieczne,'okręgi wyborcze dla reformęwyborÓw.Wskutektego koalicii, ttÓra przeforsowała r|eprrtowanyctr rozporządzeniawystąpiĘ Znaczącerlżznicew okręgachwy. all,irrr,lneg.o -naj l rrrrczy ch: mn1ejszy okręg wyborczy miał2f 338 mieszkaircÓw, najwięk;zy l iz 718mieszkaricÓw.ogÓlnie rzeczbiorącobszarywiejskiebyłynadrew porÓwnaniuz miejskimi obszaramio silnej warstwierobotptezcntowane Wytyc znĘpodziatuokręgÓwwyborczychpod rządamiIII Republiki itir:ze.i. hyłrlbudowanie,,twierdz,,, Koncepcja ta porzucona zostaŁawV Republice na korzyśćzmieszania wyborczego,Podział'okręgÓwwyi ncutralizacjiopozycyjnegopotencjału htlrczych dokonany został.przedewszystkim na niekorzyśćpartii komupowrotowi tlirtycznej,ktÓra jako jedyna sprzeciwiałasię zdecydowanie zmieszać skutecznie było mozna gdzie nię Tam, de aulle'a do władzy. głosÓw komunizneutralizowania celu w i wiejskich, obszarÓwmiejskich zostało miejskich,utrz]v]i.lanę aglomeracjach ltycznych, a więc w duzych obszantacja Nadrepreze gt j aniczania. o tworzenie',,twierdz" ako metoda każze już postanowieniem, samym rtlw wiejskich spowodowana zostaŁa mniej naj Cztery aty. mand dwa dy depaitamentobsadzićma przynajmniej otrzyma' Belfort) i Alpes (Lozore,Haute-Alpes,Basses lze departamenty rzędu około 100%. RÓżnice między ły w ten sposÓb nadreprezentację jepu,tu-"ntami w reprezentacjizwiększyły się przy następnychwybo. względu na niedostosowanierozdzielnika do rozwoju demogra,u.h "" |.icznegodepartamentÓw.W wyborach z 1973 roku 30 okręgÓw wyborpoponad90 000 wyborcÓw, a dwanaście czychtiato zarejestrowanych do uprawnionych 40 000 poniżej natomiast nni too 000 wyborcÓw, wyborcze okręgi Wszystkie wyborczych' głosowaniamiio 26 okręgÓw W dareprezentowanebyły jednak ty|ko przezjednego deputowanego. mandat' zdobyć głosami mÓgł nyrn okręguwyborczym kandydat z 9 52O * inny. J*ycięski kandy dat otrzymałponad60 000 głosÓw.NierÓwność rrr,kt6ra byłagłÓwnienatury geograficznej, zawierałatezpo|itycznybias w ktÓn,,to,"yśćgu,'lli'tÓ*. Podczas gdy w 53% okręgÓw wyborczych, była rych tryumiowali komuniści,liczba uprawnionych do głosowania potrzebmandatu d1azdobycia 1973 roku i w wyzsziodśredniejkrajowej 65 100 głosÓw,LiczbadużychokręgÓw wyborczych lrychim byłośrednio guullistÓwwynosiłaokoł'o4f%o.
302
8. Systemy wyborcze poszczegÓlnych
krajÓw
Tabe|a39' oddziaływania absolutnych wyborÓwwiększościowych w V Republice(wybory1958-198'l)a Liczba głosÓw na mandat
Wybory
Gaul|iści
Socjaliści
Komuniści
1958
21 253
80 370
38701B
1962
25 421
35 957
100262
1967
36 713
36 825
69 332
1968
29 461
64 635
134 388
1973
30 796
47 013
68 855
1978
43 665
62 633
68 260
198'1
63 027
33 808
92 399
a D|a wyborÓw 1988-2002, patrz tabe|a 43. ŹrÓdło:Menyesch D., Uterwedde H.: Frankreich, op|aden 21983: 178-
Uwarunkowane strukturalnięzniekształceniapolitycznej reprezentacji wzmocnionęzostĄ określonymi, specyficznymi d|a zachowuhwyborczych czynnikami, ktÓre częściowoprzedyskutowaliśmy już' powyżeji chcemy pokazać,ich oddziaływaniew wyborachod 1958 do 198l. JęŚli odsetek przypadkÓw,w ktÓrych kandydatjuż w pierwszej turze uzyskałwymaganą głosÓw,wynosiłw epoce od |877 do |9I4 przeciętnieokoło większość 70Yo(patrzSternberge1Vogel 1969I: 53l), pod rządamiV Republiki wynosił on tylko około 20o/o'Druga tura wyborÓw stałasię więc naprawdę głosowaniem,w ktÓrym rozstrzygaĘsię nie tylko wybory między pozostaĘmi kandydatamiz pierwszejtury,lecz decydowałsięteżwynik wyborÓw na płaszczyźniekrajowej. W drugiej turze wyborÓw chodziłowięc - po wysondowaniu siĘ poszczegÓlnych kandydatÓw- o porozumieniaczy sojuszepartii i dyscyplinę elektoratu. Podczas gdy w czasie wyborÓw z roku 1958 w przewazającejliczbie przypadkÓwwyborcy podejmowali decyzję w drugiejturze,w sytuacji, ktÓrą możnaby określićjeszczejako wielobiegunową(ubiegałosię więcej niż dwÓch kandydatÓw),w latach60. stwierdzić moznaistotne zmiantyw strategii partii. od tej pory naprzeciw siebie staje Ęlko dwÓch kandydatÓw, decyzjapodejmowanajest więc w sytuacjidwubiegunowej.Efekt ten powstałdzięki podstawowejprzemianiefrancuskiegosystemupartyjnego'co poprawiłoSzanseprzedewszystkim partii lewicowych na uzyskanierepre-
t ffi ffi
B' j' Francja (,ybo,y większościowe)
mniej więcej liczbię głosÓwich odpowiadającej lt.ltlirc'ii1larlamentarnej, W 1958r' komuniŚci,mając I8,9o^głosÓw,uzyskalinie więcej lvy|lrltc(lw. tltr .],l(ZlrnandatÓw.Dotychczasnajlepszy ręzultatw relacji głosÓw do głosÓwotrzymali|4,9o/o uzyskaliw roku |973, gdyprzy 2|,2o/o lttrrttt|itl(lw tlrnttrhtt(rw. w porozumieniusię w drugiej l'ttl'ticlewicowemiĄ większetrudności |tttzc wyborÓw co do kandydatÓwniż gaulliŚci i partieprawicoweoraz cenparukarĄ tęniezdolność Absolubnewyborywiększościowe Il.l1lritwicowe. w 1958r.w 2L0 okręgachwyborllt icwicowych,co odnotowaćmożnabyło wyborczemiędzy komunistami Porozumienie wyborÓw' tury rryt.lrclrugiej Cztery|atapÓż'juzwtedy przeszłościpoliĘcznej. do r lr,r'irrlistamina|eżało turzewybo. drugiej w siebie naprzeciwko stanęĘ llici landydaturylewicowe tylko miejsce r. miało |967 w wyborczych, ttlw ieszćzeĘ1kow 30 okręgach wcalę. ich było r' nie rrricrntakichwypadkÓw,a w 1968i |973 |)rugim,rÓwnie waznymwymiaremw tym procesiedostosowywania l|rrrtogiipartii lewicowych do wymogÓw stawianychprzez systemwybtlrczybyło zachowaniewyborcÓw. Elektoratpartii prawicowych,centrowychi lewicowychjest w rÓżnymstopniugotowydo opowiedzeniasię w tlrugiej tvrzę zalewicowym lub prawicowym kandydatemdo nieobsar|lonego po I turze mandatu. MÓwiąc inaczej: podczas gdy wyborcom wybranie w drugiej turze |lrrrwiryi centroprawicynie sprawiałotrudności kandydatowi ko. RepublikanÓw, tezaleznych N czy gaullistÓw l rrrldydata wszystpozyskanie się udawało stopniu mniejszym w znacznie tttttnistÓw lewi. partie na przypadły wyborÓw turze pierwszej kioh głosÓw,ktÓre w partie umiarkouprzywilejowywała .u*.. w tych warunkach druga tura się teżsocjaliścipod przywÓdztwem wtrnepolitycznie, do ktÓrych za]licza]li |lrrrnęoisMitterranda'Nie podlegali oni efektowi ,,odebraniagłosÓw'', występującemuw przypadku kandydatÓw komunistycznych, w związku ?'-c|,ymrÓwnież w roku |967 i1913 by|i w stanie zagarnąćdla siebie wię[sząliczbę mandatÓw,nizby to wynikałoz|iczby głosÓwwyborcÓw w pi erwszej turze. Analizując konkurencję kandydatÓw socjali stycznych j' i komunistycznych z gaullistami w dwubiegunowych sytuacjach decyzy rryoh, widzimy szczego|nąrolę czynnika partyjnej dyscypliny (lojalności) po stroniewyborcÓw. Podczas gdy kandydacisocjalistÓwmogli odebrać przypadkÓw mandatkandydatowi gaullistÓw, kandydaw 57,7%o śrcclnio wypadkÓw.W katew 33,4o/o ltlInkomunistÓwudałosię to tylko średnio gtlriachreprezentacjipartyjno.politycznej,ze względu na lepszą dyscyptinęwyto.czą swojegoelektoratu,PartiaKomunistycznadajePartii So. c jrrlistycznejwięcej, niz moze od niej oczekiwać.
# s&
ffi
#
w
& ffi
m ffi
W
f:,
#
ffi ,{
303
304
8' Systemy wyborcze poszczegÓlnych
W odniesieniudo parlamentarnychstosunkÓwwiększościowychten Spe cyftczny bias naniekorzyśćkomunistÓw doprowadziłdo sytuacji,w kt(lrc1 szansepartii lewicowych na uzyskanie większościparlamentarnejros|y w takim stopniu,w jakim udałosię socjalistomprześcignąć komunist(lw w ramachsojuszulewicowego.,,Takiezjawisko być możemogłoskutktlwać przejściemcentrowychwyborcÓw na stronęlewicy w drugim, lub nir wet w pierwszym głosowaniu,rÓwnie dobrze mogłobyspowodowaćrozłamna korzyśćlewicy; szczegl|nie gdyby dużaczęść kandydatÓw lewicy w drugimgłosowaniumiałabyćraczejsocjalistaminiz komunistami''(Cricldle 1975: l'19). 8.3.4. Reformy wyborriww latach 1985i 1986: rozmiękczeniedwubiegunowego systemuparĘjnego? Dominacja prawicowychmajori tć w absolutnychwyborachwiększościowych byłaprzyczynążądaniaprzezpartie lewicowe wprowadzeniawyborÓw proporcjonalnych.Żądanieto weszło między innymi do wspÓlnego proglamu partii lewicowych z roku 197 l. Widoki na to, żęsystemwyborczy m głbyoddziaĘwaćjednakna korzyść,partii lewicowych wobec zarysowującejsię zmiany politycznegorozkładusiłmierzonego |iczbągłosÓw wyborcÓw, przyczyniĘ się do tego, że r6wniężpolitykom konserwatywnym i publicystomzacze]yponowniepodobaćsię wybory proporcjonalne. M.in. teżMaurice Duverger broniłw Le Monde (grudzieri 1976)z powodÓw publicysĘczno.politycznych reformy wyborÓw, poniewaz u.ważał,ze zapobiegnieonapo|aryzacji,ktÓrej skutkiembyłabyterazkonfrontacja prezydentaparistwaz większością parlamentarnąj eślisojusz lewicy wygrałby łvybory do parlamentu.Z drugiej strony ortodoksyjni gaulliścipodnieśli absolutnelvybory większościowedo rangi podstawowejzasadygaullizmu i VRepubliki. Po zwycięstwiewyborczym socjalistÓww wyborachdo parlamentuw roku l981, wktÓrychuzyskali oni 54,9yomandatÓwprzy37,5yogłosÓw(patrz tabela 40), kwestia reformy wyborÓw wydawałasię zepchniętana drugi plan. Jednakgdy przed wyborami w roku 1986zapowiadałosią z uwagi na oczekiwanąutratęgłosÓwprzez socjaListlw,żeefekt systemuwyborczego tworzący większośćZnowu przyniesie korzyśćpartiom burżuazyjnym, w l985 r. uchwalono wprowadzeniewyborÓw proporcjonalnych. W związku ztąreformąoprlcz uwidocznionej w ,,wyborachdodatkowych" (wybory do gmin, dodatkowe i wybory europejskie)drastycznej utraĘ głosÓw przez socjalistÓw, występowałyteżprzesunięciai zmiany
305
8,3. Francj a (wybory większościowe)
krajÓw
(o ,iF
:: r =o)
B B
f; P
!
,i
+at o iP Ę b' ŃF
6
F.. N
6
Lf)-
(o
N ra)
ś
(9 .i @
C\l-
r.-
r(OFFCD
E c
c{- ro- o)- o-
6
Of..ON rN
a
(f).@.@.Ę (.)ONN NN
fi
o
tr) lf) (o N t*
=
N
o
s
6
E 6
= 6
FF-
= ( l'
r
-ot
(o-o{ to-
;E
=
F C') -lę
lÓ
q
N
c! rf)
ni < "l
O-O)_O)lo ) śN
E
N
o
N 6
ss d-
o) tr)
(ĘN
ł
fr E
o
N
$ sg od-
@
o E
(o
ź 6
o) (o ro t*
6
o
IN
I IN -.6 eut
iP g$
Ę o) .d-
6
l(\l Ilr) lś
6
lN lF IN
@ś oo
O)
(o ś
C\
@. rt.
F.
Ę @O-.O N(O
@^ o. Śl to. ś. lt.. F. F-. o t o @ N ( o ś- Ę
(o
(o. (f). F-. ś. (o. @. o. o.
O)
o)(f)N ś NN
c ś r
- Ń = - N c o F *Ń
(oo(f , d c' rś
IF-N
=
Óo@ N-
ro. ę. N@o s
383
* gB
lr)
(fJ
P
s- (o. tN r ood ro
, e{
(fl.
ts
@-ryE,oo'OS3
Y
Ń| Śl
N@
(fl
C\1- O-
N
= { $
r(s
ś
(o(. )
c\ł q.l
I
o)
o
'.łr
o. co@do
@
3
(9.
ś
*83 *E B o-o)-t-* NS
(o.
-s
ŃN P
C!
l
f''
(f)
śN
.c p r0
.:
IL
T o
0)
E a
;i>
tt
$B
ry
or.
o)o)F-
E8'
ę :B
o- c{ cqF.. |-Śt
(o-
-N
(f)
Vc!
E-O'E
s v
ig ś a
'=ź (E ; x
o
J
Z.
B ĘpE AE
;8G o> o
q E'n
f
6 .o q=
9 k
E * ' E .-
o
*sFFgsaEgsB a q)
q)
=
.ŃC .' + d @Ńd o'
9;
.o
'N
306
8, Systemy wyborcze poszczegÓlnych
krajÓw
w obrębiefrancuskiegosystemupartyjnego,ktÓre dotyczyłyzarÓwno le wicowego,jak i prawicowegoobozu. (Jnionde GąuchesocjalistÓwi ktl. munistÓw,ktÓra doszłado władzyw roku 1981,rozpadłasię ostatecznlc w roku l984. Fakt ten pozwoliłsocjalistom zwrlcić *ięt".u" otwarcieclrl bardziej centrowo zorientowanychwarstw wyborcÓw. Tym samym otwo. rzyły się perspektywyrozmiękczeniaścisłej dwubiegunowości systemrr partyjnego.Dodatniowpłynął na nią upadekpartii komunistycznej(PCF), ktÓrej straty od roku |978 przybrałydramatycznewymiary zarÓwno geograftcznie,jak i pod względem struktury socjalnej oraz demograficżnej jej elektoratu'Gdy więc po lewej stronie systemupartyjnego odbywało się ujednolicaniena korzyśćsocjalistÓw,wśrÓdprawicy pojawiłasię widoczna wyraźniepo taz pierwszy po wyborach w roku 1-984według metody proporcjona|nej- trze cia siła,prawic owo-ekstrema\nyF ront N a tional (FN),kt6ry zaczfiprzesuwać środekciężkości wśrÓdprawicy.Wprowadzonewybory proporcjonalneusankcjonowałyterazpo pierwszepęknięcie wśrÓdlewicy, skutkiem czego druga tura wyboiÓw i wymagana tam ,,dyscyplina republikariska'' odeszĘ w ptzeszłość; po drugie można byłoprzewidzieć,żewyborcy FN nię by\i jużzmuszenioddawaćswoich głosÓw w drugi ej turzena lepiej rokującego kandydata,,tradycy jnej,,prawicy (vote utile)' Wybory proporcjonalne- jak przewidywano - oi.iągnęłybysojuszowi RPR i UDF ważnęgłosyi zagroz!łybytym samym zdobyciuprzez ten blok większoŚci absolutnej.Rządy prawicy byłyby skazane na szukanieakceptacjize stronylewicy. KryĘka, ktÓra płynęłazprawej i lewej stronyprzeciwko wprowadzeniu wyborÓw proporcjonalnych, dotyczyła zarowno taktycznej kalkulacji socjalistÓw i Mitterranda, ktlrzy bez zażenowaniawłącza|L etstremalnąprawicę jako czynnik do swoich poliĘcznych rachunkÓw.Kierowana onabyła j ednakteżprzeciwko ewentualnymskutkom,jakie wybory proporcjonalne wywarĘby na systempar|yjny:w taki sposÓb wywołanyzostałducLrIVRe. publiki z jej rozdrobnienięmsystemuparĘjnego i niemożnością utworzenia wyraźnychwiększościrządowych. Małe ugrupowaniacentrowe,dotychczas Zmuszonędo zawierania sojuszy,mogĘby teraz bez przeszkÓd, tworzyćwłasnelisĘ PS i UDĘ do tej pory głÓwnitwÓrcy sojuszy,mogliby się ,,rozpaść', i zrobićmiejscecałemuszeregowimaĘch partii. lasne lvypowiedzi programowei koalicyjne przed wyborami, nie do uniknięcia do te1 pory pod presją zawieraniasojuszy,ustępowaĘby przedoportunistycznymi decyzjami o koalicji po wyborach,małepartie otrzymaĘby teriz jako ,języczek u wagi'' zdolnośćprzetargową wy|'raczającądaleko poza ich znaczenieliczbowe.
B.3, Francj a (wybory większościowe)
301
|rt vlyliir tanaznaczonabyłaptzezcharakterystyczne dla V Republiki idertltr;llt'ztlci irrstytucjonalnemyśleniew kategoriachblokÓw paĄjnych. Prze. Ilt l YIll ()|lirfakt, zeod początku lat 70' rÓwniez we Francji powstawałynowe tr'ill:;lwyWyborcze' ktÓre zę swoimi ideologicznię słaboZarySowanymi' raw politycznym Spektrumpozycję środka, t Zllticnnymi opcjami przryjęły 't,| jcclnak pod względem instytucjonalnym nie istniał (Leggewie ktr.lry Irj|((l:50n). Pozycja taka nie mogła być do tej pory sformowana rÓwniez się musieli w sztywny 1rrrczkoalicję, poniewaz wyborcy środkawłączyÓ dwubiegunowy. Ten stan rzeczy uwidaczniał się w upadku partii ąr.|tctllitt klillrlwcj PCF oraz zwycięstwie w roku l98l socjalistow,kt'rzy opierali łiq ttitlym Samym elektoracie, ale wskutek swojej polityki ponownie utracijego poparcie' ostatecznie krytyka wyborÓw proporcjonalnych li t'zęściowo trlslttIitodpartam.in. dzięki ostatecznemukształtowi systemu wyborczego, tltrlzliwościomdostosowania się partii i wręszcię Za Sprawąwyniku wybo-
t
! i
I
rłrwz |6 marca 1986 r. Nrlwy system wyborÓw proporcjonalnych posiadał trzy ,,tworzące więkłrtlść''cechy (Knapp 1986: 90n), do ktÓrych dostosowywĄ siępartie i wylrrlrey.ogÓłem 5,7,7mandatÓw rozdanych zostało w ponad 100 okręgach lvylxlrczych (w 100 depafiamentach' mieścieP aryżu,terytoium zamorskim) rilzrlcj wielkości. Na kazdych 108 000 mieszkafrcÓw przypadł.jeden manrhrt,kazdy departament otrzymał.co najmniej dwa mandaty. W praktyce pra. rvic 2/3 wszystkich departamentow oIrzymało tylko od dwÓch do pięciu ttritlttlatÓw; przypadło nanie 36,8%ocałej|iczhy mandatÓw (w stosunku do |lrrrrlcjibez terytoriÓw Zamorskich z ff deputowan1'rni).Ęlko 14,60/,dęprzypadło nanie 34,60/o l)illtalnentÓw uzyskało dziesięć i więcej mandatÓw; l rrirllt|atÓw. Miało to ten skutek, ze wprow adzony prÓ g ustawowy 5o/o- dru,,tworzący większość''element - byłrzeczywiście skuteczny tylko w nie1,t,i wie lLrdepartamentach, we wszystkich innych partie musiały uzyskać l0%, r więcej głosÓw, aby zdobyć mandat' ,l.rzecim elementem powodującym efekt dysproporcji systemu wyborczcgo było zastosowanie metody kwoty prostej przy przydzielaniu mandalilw, przy czym mandaty resztowe byĘ przydzielane według największej śLcd niej. Metoda ta uprzylvilej owuj e naj silniej szą pod względem liczby gło. stiw partię na niekorzyść mĄch, przy czymzniękształcęnie zmniejsza się ze wzrostem wielkości okręgu wyborczego, tzn' wraz z|iczbąrozda. w|.L|,L wirrrych mandatÓw. Podsumowując, upośledzenie partii drugich i trzecich partii byt'o znacznie 1lrlclwzględem wielkości orazpozostatych mniejszych rrrll i cj sze niz przy absolutnych wyborach większościowych.
308
8. Systemy wyborcze poszczegÓlnych
krajÓw
PrzystosowywanieSię partii do nowej sytuacjipolegałona tworzc||||l wspÓlnych |jst.'ZwłaszczaRPR i UDF wykorzystywałytę mozliwośc'Wy stęowĄ wspÓlnie w 2/3wszystkichdepartamentÓwi, co znamięnne'w (l|. partamentachmniejszych. w 33 departamentach(bez terytoriÓw zanltlr skich), w ktÓrych obydwie te partie wystawiaĘ własnelisty, rozdano 2|i l mandaĘ czyli ponad połowęwszystkich mandatÓw.W okręgachwybrll czych, w ktÓrych efekt dysproporcji był znaczny i dziat'ał' na niekorzyśt: mniejszych list, prawica byław staniewyrÓwnać straty systemowew St() sunku do PS; w większych okręgachwyborczych, gdzie systemproporcjtt nalny uwidoczniłsię w pełni,wspÓlne listy nie byĘ konieczne. Mimo zwiększenia się liczby partii i kandydatÓw (807 list w departirmentach,prawie7000kandydat6w,try nowesiĘ politycznena areniekrajowej) do parlamenfutrafiłotylko pięć partii. System wyborczy i przymus dostosowaniasię wywierĄ j e dnoznaczrte,,dośrodkow e,, działanie'RPR/UD |; i PS zdobyĘ 84% miejsc przy łącznie7ŻYogłos6wi byĘ tym samym ponadproporcjonalniereprezentowanew stosunkudo FN i PCF (patrztabela 40).Nie odbyłsię więc powrÓt do IV Republiki: nie zostĄ rÓwnieżwskrze. szonepartie centrysĘczne. Tabe|a41. RozkładgłosÓwi mandatÓww wyborachdo francuskiego ZgromadzeniaNarodowego(proporcjonalnych) z roku 1986 Głosyw % PCF PS / M RGA UDF RPR.UDF RPR RÓżne Droite(prawica)FN
Miejsca w %
9, 8 32,6
6, 1 37,4
11,2) 3,9 9,6
25,5_l 2,4 6,1
B,3-l tl 21,5 141,0
lndeks (głosy = 1gg; -3,7 +4,8
115
+7,0
1'.17
-1 , 5
61
oo
22,s-1 148,0
309
8,3' Franci a (vłybory większościowe)
-3,5
a Daneobejmujągłosy i miejscainnej|istylewicy(socja|istyczni dysydencii radykałowie) i UN|oN DE LA GAUCHE z Martyniki,z ktÓrychwyszłodwÓch socja|istycznych deputowanych. fr6dtto:Di Virgilio1986: 136.
Kalkulacja polityczna,jaką Mitterrandi socjaliściwiąza|iz wprowadzeniem wyborÓw proporcjonalnych,potwierdziłasię w większej części:straĘ socjalistÓw byĘ umiarkowane.Mając 3|,04o/ogłosÓw,zaktlre uzyskali 35,88 yo miejsc, umocnili sięjako najsilniejsza partia'Zapowiadałosię na to zresztąjuz w trakcie ostatnichsondazy przed wyborami. Jednakwięk-
głosy llclÓ koalicji rządowej byłabardzo skromna;PS była Skazanana jeśli koaliw nie chciaławejść ll ktÓrych centrystycznychdeputowanych, z roku 1986 proporcjonalnych wyborÓw scharakteryzowania PrÓby }.N. {ę e systemupartyjnegoV Republiki okalilto eu'..,y bądzprzet'omuwewnątrz na składparlamentu.Dwubiegunozwaz*szy problematyczne, hy lię go nie zostałazniesiona.RozłamwśrÓd partyj ne go T*ć łnn. o.ki e systemu juzprzedtem' wybory proporcjonalnespra. Irytgy byłfaktem dokonanym swojąwalkę wyborcząnie prowadzić t*y teruztylko, żesocjaliścimogli turze wyborÓw. ł|rdając się na sojuszew drugiej |lbrlr 42. RozkładmandatÓww wyborachdo francuskiegoZgromadzenia przy załoŻelitrodo*"go w roku 1986 i symu|acjawynikÓw tych wyborÓw bezwzg|ędną większością z ordynacji ilU obowiązywania
hnlr
for t
"bwlorogÓłemo 'lfif 'pi hrortałaprawica |nt'vlcaogÓłem $l
1e81 44 285 329 63 88 11 162
1e86
.r.",13i"9
35 2162 25'.! 129 148 14 291 35
DlputowaniogÓłem
I 203 212
358 7 577
+ Diverse Gauche' . Wtd|ugLibćrationz dnia 18 marca 1986;b PS + radykałowie 986: 284' 1 Machin Levy, Documentsi et Dossiers l dto:te Monde,
Empirycana podstawarozw uiza nalrozvłojem francuskiegosystemuparjuż na jesieni 1986 rządChiraca sJnogo stałasię wkrÓtce kruchą poniewa:ż WystąpiĘjednoczewiększościowych. flwrÓcił do tradyryjnychwyborÓw inie istotne zmiany podziałl,lna okręgi wyborcze, ktÓry nie dostosowałsię 3o8ztąod roku 1958do zrnienionychwarunkÓw demograficznychi w zw.iązku E tym byłw najwyzszymstopniuniesfuszrry(Salmon 1986:27).Podziałowi na okręgi wyborcze nie zostĄ oszczędzonezarzuĘ perversion dćmographique(Salmontanrże)względniearbitrąire.Grupasocjalistycznychdedćcoupage47 departa. lutowanych zaskarzyłaprzedsądemkonstytucyjnym mentu(Le Monde,30.10.1986).Symulacje nabazię wynikÓw wyborÓw
iffi;
3 10
B. Systemy wyborcze poszczegÓtnych
B.4' Republika Weimarską (czyste wybory proporcjonalne)
krajÓw
Zmatca 1986 r. - ktÓrych wartośćinformacyjnąnalezy jednak Zf.lltl1,rrl.., wać, poniewaz Systemywyborcze mająWpływna ZachowanieSię wylltll. .,'. - wskazuj ą n a j ednoznaczne korzyści nowego podziafu okręgÓw wy br,l .., . |, r dla koalicji rządzącej - szczego|nie RPR - w stosunku ło innyclr ;,,.,r., wporÓwnaniu z wyborami w roku 1986, tak że głÓwne zainteresrlrł.'rlrl, d ćcoup ag e interpretowane było r aczejj ako poliĘczne niz demo gra1lc z l lt' Wybory z częrwca 1988, marca t993 imajalczetwca 1997 r.,przyn,,.,|,, potwierdzenieregułoddziaływaniaabsolutnychwyborÓwwiększoś"i.,,".,'. l. Małe partie na skrajnych skrzydłach systemu partyjnego zostaĘ zilzlcsr.1t kowane: komuniści uzyskali w roku |988 jeszcze 4,7%omandatÓw |lr;l I|,3%ogtosÓw, ekstremalna prawica FN tylko O,ZY, mandatÓw przy ()'l'i.',, głosÓw.w |997 r. rÓżnica w głosach(15,t%) i mandatach (0,oz%1t,yl,, jeszczebardziej znacząca. Podczas gdy socjaliściw 1988 r' stracilr 1lr,,1' 37,6yo głosÓw i 48o/omandatÓw absolutną większo śćparlamentarną tls i ; 11, nięta został'aona z łatwościąprzezprawicę w 1993 r. Zmiana majo,itn ,,,,., ł'adramaĘcznerozmiary. Socjaliści,,spadli'', mając 77,6%,gtosowi 9,,l,,,, mandatÓw. Cęntrum i gaulliści,ktÓrych udział w głosachprzewyższałIy||<,, wniewięlkim stopniu socjalistÓw, aktÓrzy wporÓwnaniu do roku 19[J|irrlr. odnotowali Znaczącego przyrostu głosÓw, zwiększyli liczbę swoich nllttl datÓw ponad dwukrotnie i uzyskali 79,7o/omandatÓw pr zy łącznymodsct lrrr głosÓw 3 9,5Y,. S ystem wyb or czy dziesiątkow ał tęraz iie Ęlko skraj ne i nl ;rIt. partie, na ktÓrę przypadław roku 1993 jedna trzeciagłosÓw 1l988: lo.z,l' |ęczrowniez umiarkowaną opozycję i wyniÓsł klasyczne partie prawictlwt. na dominującąpozycję.w |997 r. wyniki wyborÓw były jnżmniej dyspn, porcjonalne. Większość prrypadła socjalistom i ich partnero-. Ń źooz , prawica znÓw odnios Ła wyraźne zwycięstwo (patrz tabe|a 43). Tabe|a 43. Wyniki wyborÓw do francuskiego Zgromadzenia Narodowegrl w abso|utnychwyborach większościowych198B_2Oo2(%) 1s88.
rsssm
GMGMGMGM
Ekstremalnalewica Komuniści socja|iści i inne partieIewicowe zieloni(rÓżne) Gau||iści Konserwatywnecentrum Innepartieprawicowe Ekstremalnaprawica Pozostałe
0,4- 1,7_2,2_2,8 4,7 9,2 48,0 17,6 10,9 22,3 20,4 22,6 19,9
] ] '3 31,6 0,3 1.9,? 18,5 9,8 3,9
0,2 'l,0
12,4 5,9
4,o 9,4 42,8 36,9 _ 6,9
9, 9 27,s 6, 9 15,7 14, 4 6, 1 .15,4 11, 7
6, 3 48,1 1, 4 22p 19, 5 1, 6 0,2 6, 3
ą, a 26,7 5, 7 3s,7 4, g 12, 6 6,2 2, 7
" W tym samym roku odbyłysię W kwietniuWyboryprezydenckie. ŻrÓdło: Le Monde,27'4'1988;Mackie,Rose 1997;AssemleÓNationa|e de |a France
3'(; 26,:t O, , r 61,r, 5, 0 1, e o, :)
al
J-TI
l
ti.4.llepublika Weimarska (czystewybory proporcjonalne) wyobrażeniom Iy1l,,czystychwyborÓw proporcjonalnych''odpowiadał na rzecz ruchu jakie w czasie powstały proporcjonalnej, ., l"1,r.,zcntacji w ostatnichdziesięcioleciachprzedprzełomem tiw proporcjonalnych rvyIlrlt dĘyć' W nietvtckilw.Czystąproporcjęuwazanozaideał,do ktÓregonależ:y ktrilyclr krajachstosunekgłosÓwdo mandatÓwstopniowostawałsię coraz w innychjednym dużymskokiemsformowano lr|rzszyproporcjonalności, dominującychwyobrazeri.Do tych kranowych, według sysrcrll*ybo,"'y 1918. z roku 1ilwzaliczĄ sięNiemcy zęniachz czysĘmi wyborami l )ttpieropdtni"j,po pierwszych doświadc załamaniasię demokraprzyczyn ana|iz i na podstawie 1l..,p.,icjonulnymi -col na znaczeniud|a postaci utracił uzyskaniaproporcji w najczystszej i.1i ' P odążaj ąc za funkrrrstytucjonalnego kształtowaniasystemÓwwyborczych. prowyborÓw w systemy citlllulnymiwymogamirząduparlamentarnego, dalw krajach wmontowano,,korek1y''.Tylko w niektÓrych 1.'.,,".1onal,'ych dyskusji odbywĄ się czyste lvybory proporcjonalne.Za to w *'y'ii "iąg,' nadwyboremmiędzywiększościowym i proporcjonalnymsys. tctlrctycmej rozpatrywanojedyproporcjonalny system ciągu w dalszym rcrrlwyborczym nic w czystejpostaci. o systemiewyborczym prawienie dyskutowanow weimarskimzgromaco do tego, tlzcniu narodowym.We wszystkich partiachistniałazgodność zafałszowarrie idące daleko usunąć żc tylko łvyboryproporcjonalnemogą w
3r f
8, Systemy wyborcze poszczegÓlnych
krajÓw
zblizyła się w maksymalnym Stopniu do ,,ideafu rzęczywlstych { i wykorzyst1.waławszystkie głosy pozostałe Z w\]l.ll kiem nieznaczącej sumy ko cowej '' (Erdmannsdtjrfer l 93 l : 17 1). 8.4.1. Czyste wybory proporcjonalne według metody automatyczncj Charakterystyczny dIa metody automatycznej jest fakt, że jednej plrItrr przyznaje się jeden mandat przy określonejliczbie głosÓw W Reprrb|i.. Weimarskiej kazdapartiaotrzymałaza 60 000 głosÓw jeden mandat. Prlztl stałe głosy w 35 okręgach wyborczych zebrane zostały w formie zesptl|tt nych okręgÓw (f_3 okręgi wyborcze) i zapełne 60 000 głosÓw polloWlllt. przyznawarLo jeden mandat. W trzeciej turze przydzielania mandatÓw, kl(l jeszcze raz dodawano pozostalt. ra odbywała się na poziomie całego|
8.4. Republika Weimarska (czyste wybory proporcjonalne)
J IJ
partii,ktÓre wyItt Mirllo wyborÓw w pełniproporcjonalnychwiększość I tak :l;lwily listy kandydatÓw,nie uzyskałoreprezentacjiparlamentarnej. partii mandaty, w 1924lI z 24 10 uzyskało w |920 roku wyborÓw 1lrlrlczas mandaotrzymało |9f4lII: z27 partIi- jedenaście z .)(),,tylko''dwanaście; * z ry; l 92tJ: 2 35 15; 1930:2 32 15; I932lI:z 4f 14; l932lII: 36 partIi mandaĘ'Sytuacjata nie jestjednaktak paraotrzymało ..tylktl''trzynaście jak mogłobysię wydawać.,,Czyste,,wybory proporcjonalne zarlrlksltlna, podwzglęt'Irqcirii1do tworzeniapartiipolitycznych'ktÓrychniepowodzenie rlctltczysto kwantytatywnymjest już na samym wstępieZaprogramowane w ztlaczniewiększym stopniuniz w innych systemachwyborczych' ktÓre progi. zrtwicrają lub ustanawiająokreślone l'onieważczystewybory proporcjonalnepowiązanezostaĘ z zam|aiętą listl1,aparatyparryjneZyskaŁywiększe znaczeniew wyborach- zwłaszcza żc zcstawianielist kandydatÓw przeprowadzanebyło centrallie i istniała kilkukrotnegokandydowania,obecnościna rÓznych listach. tttttzliwość W wyborach ubiegano się o stworzeniefrakcji parlamentameji o mandat tleputowanego. Wymaganiastawianekandydatowi zmienlĘ się zasadniczo (patrzBracher 1964:64n).Decydującebyłoterazsprawdzeniesięw biurokrrrcji parĘjnej, ponieważnajczęścieju korica systematycznegoawansu miejsce na liściew wyborach do w obrębie organizacjipaĘjnej czekał.o l(cichstagu.Dalszym skutkiemzamkniętychlist byłoto, żepartie,tworząc swc lisĘ, uwzględniałyinteresypopierającychje grup. opr1cz partii grup itlteresuw ReichstaguobecnebyĘ teżw obrębiepartii politycznychsilne grupy rÓznych zrzeszengospodarczych. szczegÓlniezaśwobeczamkniętej W sytuacjiwyborÓw proporcjonalnych, dokonaniaostatecznego listy,dla wszystkichpartii powstałakonieczność przejścia od partii notabli do partii członkowskich,umocnieniacentralnego kierownictwai zbudowaniaskutecznegoaparatupartyjnego.Jako wzÓr stumodel organi. zyt większościpartii stworzonyjuż przedI wojną światową ,ncy jny SPD z j ej wyrużniezaznaczonąhierarchią partyjnąi zwarĘm aparatemp aĄj nym oraz po działemna grupy, zw iązki miejscowe, zrviązki okręgriw wyborczych, związki okręgowe, prowincjona|ne czy krajowe i organizacjęogÓlnokrajową.Strukturata,kt6ra sprawdziłasię w czasierewolucji i zapewniłaSPD wyraźnielepsząpozycję wyjściowąpodczaswyborÓw do zgromadzenianarodowegow porÓwnaniuz innymi partiami,okazałasię - przedewszystkim w pierwszych latachRepubliki Weimarskiejnym czynnikiem stabilizującym, zapobiegającymrozejściu węwnątrzpartyj sięz USPD i KPD. ,,Ufnywobecbiurokracji.. . charakter''(Bracher1964:73) jednakznaczniezdolnośćSPD do manewrowania'utrudniałdoograniczał'
Eril
314
B. Systemy wyborcze poszczegÓlnych
t.s *E
Ń
krajÓw
8.4. Republika Weimarska (czyste wybory proporcjonalne)
pasowaniepartii do zmienionych warunkÓw i w ten SposÓbprzyczynił'się jasnejwewnętrznejpostazdecydowaniedo tego, zepartianie wykształciła wy W odniesieniudo systemuparlamęntarnego.Nadmierny wpływ aparatÓw partyjnych wywołałjuż w latach dwudziestychdyskusjęna tematreformy wyborÓw proporcjonalnychw kierunku p oł'ączenia indywidualnego kandydowaniaz zasadąproporcji (patrz np. B omemann 193 1). Konstrukcja ta urzeczywistnionazostałapilźniejw boriskiejustawiewyborczej(patrz podrozdz.8.5.1).
( o o ( o l r )o) ooś( o - ę c o Ń c osco( f) -
o U) z o-
z o oo oa0
o
8.4.3. Tezao winie wyborriwproporcjonalnychza upadek Republiki Weimarskiej Czyste wybory proporcjonalneZ pewnościąprzyczyniŁysię do rozdrobnienia systęmupartyjnego;jednak teza, ze radyka|izacjaelektoratuoraz awans narodowegosocjalizmubyĘ pierwotnym skutkiemsystęmuwyborczego i że wzg|ędnewybory większościowemogty temu zapobiec, podkreśla nadmierniero1ęsystemuwyborczegoi pomija prawie całkowicie socjalno-ekonomiczne i historyczneuwarunkowaniapolityki w RepubliceWeimarskiej.Tezapropagowana przezFerdinandaA. Hermensai jego szkołęprawie nie ma już dzisiaj zwolennikÓw. Sformułowaniatakie,jak na przykładstwięrdzęnieGi.intheraWillmsa na temat,,całkowitegoprzęmilczania faktu (.. .),ktÓry miałdla fiaska rząduparlamentarnego i związanęgoz tym awansu Hitlera decydująceznaczenię,,,mianowicie wprowadzeniawyborÓw proporcjonalnych( 1986: 188), dokumentują osiągnięty w naucei polityce konsęnsus.Przeciwko teziewiny Systemuwyborczego przemawia nie tylko zarzut sprowadzaniawszystkiegodo jednej przyczyny, przeczy jej rÓwnież fakt, ze heterogenicznaStrukturaSystemupartyjnegobyłauwarunkowanacaĘm szeregiemczynnikÓw, do ktÓrych wybory proporcjonalnebardziej się dostosowały, niżje wywoĘwały.Przedę wszystkimsystemwielopaĄjny mÓgłpowstaćwskutektakiegopolityczlregorozwojuw cęsarstwie,ktÓry doprowadziłdo partykularyzmupartyj|lego Z partiami zrÓznicowanymi głÓwnie pod względem zainteresowafr Światopoglądowychoraz socjalnychi ekonomicznych,ale i wskutektrud. rrcgopołożeniagospodarczego,kt6re spowodowało radyka|izacjęwyborc w i miałodecydującywpływna powstanierÓznych partii interesÓw.Do nicstabilności systemuparĘjnego przyczynlŁosię tez ,,utrzymującesię socjalne i wyznaniowe''rozwarstwięnieniemieckiego Społeczestwa'' ( Bracher1964:35) otaz wrogaRepublicepostawaszerokichkręgÓw ludrrości i reprezenĘącychj ą partii radykalnych.
'śc{|t.'roc{rF. .śCo(f,(o(o(o(f,N
F -( o ś( o - @ lr ,o)N O) C rrc . i(f)C\r Nr r
o
o)
(E a
'o)
t o o
oo o
o - c o x < ") o) @ ooo)
o oo
o)- F-- |r)- o. @^ to. F . Fo @o ) ś - O @ (9C\| C! NC\lNC\lCr l-
roo
Ą o x
Y
gE
=
pi
=
E
co
<.l
-
ś^ (Y)^
ttl
l ^ ; -(Oa(oecv)Ol(Ę Ń x oC"'ś@ Ń
N :i N
o.
ry
ś. @. @. o-
(f)o)F.@loCr|śo@ coF-F-I*F-@@@@
'-:
(o. co.
o
^!
F =
(E
J
o t
N
U)
'6
+ Y
e
Ó. to Ń:o o o I
(o.
lr!
= 6
P . o r r > tośc .J- - j '- j o
.Eś
oo alt ?>
315
o ) o śrt c ooc{$|(f) eN N $ lN ( f )(O..)c.)
Oa 6", 3 -R ;i i:
ś-ż P
= z o
;{ .N
it t
3r6
,\5. RepublikaFederalnaNiemiec(spersonarizowane wyboryproporc_ionarne) 317
8' Systemy wyborcze poszczegÓlnych krajÓw
8.5.RePublika Federalna Niemiec (spersonalizowanewybory proporcjonalne) Niemiecki Bundestagjest od roku 1949wybieranyniezmiennie,,według ZasadwyborÓw proporcjonalnych zwtązanychz wyborem osÓb'' (ustawa z|tcznychkompromisÓw,do wyborcza$l). Systemwyborczyjestjedn1łrn ktÓrych Zmuszonazoslałar adaparlamentarnapodczasobradnad konsĘtusystemupartyjnecją lak by z jednej stronyprzeforsowaćpewnąotwartość go, aZ drugiej, by nie przesądzaćmożliwych decyzjiprzyszłegoustawołu*"y federalnego(patrzLange |975 329n).W przeciwie stwie do Wei,ou.rti"go ZgromadzeniaNarodowego wszystkie partie w Radzie Parlamentarnejbyły przekonaneo tym, ze sprawnyparlamentarnysystem rządzeniazostałbyjuz w decydującejmierze okreŚlony przez systemwyborczy.Dlatego teżnikInie myślało ponownym wprowadzeniuwyborÓw proporcjonalnycho charakterzęWeimarskim.Względne wybory większoktÓre forsowatyCDU/C SU, zostĄ j ednakrÓwnieżodrzuconeprzez ściowe, większośćkomisji prawa wyborczego Rady Parlamentarnej.Komisja stawiałasobie zazadanięstworzeniesystemuwyb orczęgo,ktÓry(zgodniez panującąterminologią) powinien zawięrać elemenĘ wyborÓw proporcjonalby mÓgł skutecznieprzenych i większościowychi być tak uks ztałtowany, opozycją ciwdziałaćmożliwęmurozdrabnianiupartli.Za tąkompromisowąpr przedt'ozonąprzezSPD, zgodnie z kt6rą częśÓdeputowanychwybierana miałabyćwedfugwzględnychwyborÓw większościowychw jednomandatowych okręgachwyborczych, |iczba mandatÓw zaśmiataby być jednak g metodywyborÓw proporcjonalnych,głosowaty usta]anawyłączniewedfu oprocz SPD rÓwnięż mniejsze partie,ktÓrym względne wybory większościowejako zasadareprezentacjizniweczyĘbybez wątpieniapodstawyegzystencji.
r|tl .59[ldeputowanych, zredukowano liczbę okręgÓw wyborczych d'o299. |,rltlczasgdy w roku l949 każdy wyborca mtat tylko jeden głos,od czasu rlrrlclyfikacjiustawy wyborczej w roku 1953 dysponowałon dwoma głosaltti; pierwszym głosem do wybierania mandatu bezpośredniegow jednotttitndatowych okręgach wyborczych według większości wzg|ędnej oraz tIrrrg i m głosem do wyb ierania z zamkniętej listy p arĘjnej na poziomie lanr|rl (|ista landowa). Do obliczania|iczby mandatÓw poszczegl|nych partii s|l'ti,,yłajednakwyłącznie liczba głosÓw partii na płaszczyźniefederalnej. Wyjątek stanowiły pierwsze wybory 0949), gdy głosy obliczano napł'aszc,t.y,iLnie krajÓw związkowych, i pierwsze wybory po zjednoczeniu, gdy od|lywało się to na dwÓch obszarach wyborczych. District magnitide jest w z,wiązkl z tym maksymalnie mozliwym, tzn. krajowym okręgiem wylltlrcz}łrn.Nie możnajednak dać się zwieśćani istnieniu jednomandatowych rlkręgÓw wyborczych, ani list poszczegÓlnych landÓw. Decydującym eletnentem pozostaje proporcja napł'aszczyźnie narodowej. Drugie głosy decy
wybory proporcjonalne 8.5.1.Spersonalizowane i reformy wyborcze L949-I990 Ten system''Spęrsonalizowanych''wyborÓw proporcjonalnych- stosowany w podobnejformie zlicznymiwariantami przy wyborach do landtawiększogÓVr- probuje połączyćregułędecydowaniawłaściwąwyborom proporcjonalnych. wyborÓw ściowymz zasadąreprezentacji Liczba deputowanychwynosiłapierwotnie 400, a po roku |96| - 496 (pfus 22 deputowanychberliriskich). IstniĄ początkowo242 ok.łęgiwybo,",",po isot roku było ich248.Po zjednoczęniuNiemiec byłoich 328. Wraz zi zmniejszeniemsię - od 15 kadencji - |iczby człotk1wBundestagu
1949 1953 1956 1985
EtE*igguśgtEs 60 /4 0 50 /5 0 5 0 /5 0 5 0 /5 0
1 2
Land Federacia Federacja F
1 1
Land Land
Ó
Feder
Federacja
d'Hondt d'Hondt d'Hondt
Dane wytłuszczonepokazują kiedywprowadzonezostałyaktua|nie(2000)obowiązującee|e. mentyskładowe Systemu.
318
8. Systemy wyborcze poszczegÓlnych
krajÓw
Ltczba mandatÓw przysługującychkażdejpartii ustalana Jestprzy zastosowaniupodwÓjnej metody obliczania (do 1983r.: d'Hondta,następnie Hare' a-Niemeyera). W pi erwszej procedurze przy dzielania ustalana jest liczba mandatÓw przystugującychkażdejpartii w Bundestagu.W tej metodzie dodawane są drugie gł.osyprzypadającena listy landowe (początkowo 10 landÓw, od roku 1990 _ 16) poszczegÓlnych partii na pŁasz. czyżniefederacji (do 1956 r.: tylko napłaszczyźnielandÓw). odpowiednio oo tej łącznej|iczby głosÓw ustalane sL przy zastosowaniu wymieni onej p owyżejmetody prze|iczania, mandaĘ przy sfugujące każdejp artli. w roza,iatemandatÓw u czestniczątylkote partie,ktÓre przekroczyĘ pr6g wyborczy' W drugim kroku mandaĘ te _ przytzeczoŁepartiom napłaszczyźniefederalnej - rozdzie|ane są wedfug metody Hare'a-Niemeyera (do 1983 r. d'Hondta) na partyjnelisty landowe.Dopiero gdy zostanie ustalone, ile mandatÓw przysfuguje partiom w poszczegÓlnych krajach zvtiązkowych, następuje obliczanie mandatÓw z okręgÓw wyborczych zdobytych w okręgachdanegokrajuzwięko. (mandatÓwbezpośrednich) wego. odejmuje się przy tym mandatybezpośrednieod ogÓfu przypada. landu (a nie dodaje; nie ma więc miejsca jących partii na pł'aszczyźnie jest przez listę landową. Jeśli boa*ojne rozdawanie),r esztar ozdzie|ana partia mogła zdobyć pierwszymi głosamiwięcej mandatÓw z okręgÓw wyborczych, niz przysługiwatojej zgodnie z głosamidrugimi, pozostawia się jej te nadwyżki mandatÓw, a całkowitaliczba deputowanychjest wyrÓwnania zwiększana'Nie dochodzido proporcjonalnego przejściowo pod. mandatÓw przypadku nadwyżki jak w dzieje to się liczby mandatÓw, wyw ktÓrych Federalnej, Republiki czas wyborÓw w trzynastu landach (wyjąt. proporcjonalnych wyborÓw biera się wedfug spersonalizowanych ki stanowiątylko Brema, Hamburg iZagłębie Saary w ktÓrych przeprowadzanesąwybory proporcjonalne).Nadwyżki mandatÓw nie prowadzą jednak do istotnegoograniczenia zasadyproporcji, nie zniekształcająbowiem zbytnio stosunku między głosamii liczbą miejsc w parlamencie. FDP i Zieloni nie sąposzkodowani faktem, żenie mogą zdobyć żadnego Warunkiemj estj ednak,by |iczba nadwyzekman. mandatubezpośredniego. datÓw byłautrzymywanana niskim poziomie. Wspomnieć na|eżyZresztą żew praktyce niewielką rÓznicę stanowi fakt, czy deputowanyotrzymałswÓj mandatbezpośrednio,czy przez listę landow4 z reguĘ kandydaci okręgÓw wyborczych majątez stosunkowodobrąpozycję na swoich listach landowych. Uchwalone przezBundestag w roku 1985 wprowadzeniemetody Hare'a-Niemeyęra dla rozdziałumandatÓw pomiędzy partie przyniosłonie-
8'5' Republika Federalna Niemiec (spersonalizowane wybory proporcjonąlne)
319
wielkie przesunięcian1kgr.zvść mniejszych partii, FDP i Zie|onych(patrz prd rozdz. 4.4.5)- Tabera4 6 p okazuje przy r izdziare miej sc w n urrdestag,, po wyborachz roku 1983,żeprzy zastosowaniumetody Hare,a*Niemeyern obydwie małepartie mogłybyuzyskaćpo jedny* więcej niz w rzeczywiściestosowanymtrybie' W tabeli widaćteż, -i.1,.u żezastosowanie motodyd'Hondta w przypadku Hamburga i Bremy doprowadziło do nadwyżki mandatÓw,natomiastmetodaHare'a_Niem po,.oliła na jej "y",u unikniecie.
8,5. Republika Federalna Niemiec (spersonarizowanewyboryproporcjonarne)
8. Systetnywyborcze poszczegÓInych lcrajÓw a
o ro
E
.cl ol
c) N
ul
:9ll cl
'Nl
o
N
f O
o
o
N Eo ą (L J o) o a,
o) ct C t dt
E = o
.9 E .9
z
c; = o o o
rE o t d ś
(E o -o
F
źp (E.Y "_E
RE @F
o) śN I-(o-
U)F-'(O (f)
o I
ś
o
ś (o - o ś o
d rE 6. 9 TZ
F
(r| t.*,' (o
9.;5 E
o
EĘ :+r6b
tt
(fr llll to
6X !Ń
rr8l
=g
ĘE a-r
.ń=
o r b
ll
(ollll rf,
(E
656x
Ęi
rl8l
6.E
L
o r( D
ÓE 6 .0) TZ
Drugiegłosy według partii
.3oto 6o_
E
EŃ
ooto@ (\1 cD Fc\
Ao 'p
3g
EE lś
..E
R. e 5
LiczbymandatÓw rozdzielonych wg metody Hare'a_Niemeyera (|iczby całkowite) = |iczba mandatÓw
Mandatywedług najw|ękslej reszty
E
o
T
o r0) E)E d .0) TZ
r O IOO)(\l O )r $l
3Ń
9B|ś
ooJN! qo.) o)N
-O)
()-
Ś |co(oś
E tr T b
= :N. (tr '=
.E N
Y
ER
E -bR t u .ÓaoE EU-E _9a 6
FE5-*
Nfl
.(o
9
>
.G
-
s
N
285,267963
'14004 908
197,963347
+1
3324480 : 46408690=
46,992468
+1
3301624
47
46,669381
+1
47
zÓc 198
3 080955
43,550173
2 515 il
43
35,556655
36
46 408 690
652
656
BEP
Eo=E Ę 6
tss 5 =BE = Ę = EE
C\l
. x di >o
(9 N
3= .98 F^ 6t 6t .-Y
(oś (\I
I
E
E Ę E E EE Et o .g * u E i E EĘ E* 5 Ę trl o I Ó cl zo o9 o
5X =>
I E= l łc
E o
. Ó E Ę.q
E
b > O E ź
E't ''i
(E 'p'
o
(g
EE ś(! (E(!
BA
Mandaty ogÓłem
20 181 269
.O6
(E .Ń ! N
B: th
(\l
o) r( D
o
o u, (U
t\- śśo@ (o- tor tO
!
LL
=l 'e = o o
g6t E-
TZ
(L
'e l
E3
o
drE (o .!a
:l gl
RozdziałmandatÓw w systemiewyborczym Repub1ikiFederalnejNieE|ocna ptzykładziewyborÓw z roku 1998. Rozdział.mandatÓwodbywałsię w trzech etapach: Najpierw w pierwszej procedurzerozdziałuu.tulunuięst liczba manda* Bundestaguprzysfugującak'ażdej partii wedĘ metody Hare,a;' {y Niemevera. i{ Podczas wyborÓw do Bundestaguw roku 1998 powstałnastępującyob-
-r XNi
o) ro)
5l
,
'oN
co.- r if- @ (o- tÓ
TZ
3zl
drugiej procedurze ustalanajest liczbamandatÓw przysfuguj ącakażi liścielanEowejkażdejpartii wedfugmetodyHare'a_Niem.u",u Łączna |iczba mandatÓw
Drug|e głosy według partii
Drugie głosy ogÓłem
LiczbymandatÓw rozdzie|onych wg metody Hare'a-Niemoyera (|iczby całkowite) = liczba mandatÓw
Mandaty Mandaly według ogÓłem największej reszty
=
6 9
I ;8. E |.Ń= 1 l ĘE ł
IFAE
11,140949
11
6,288.190 34,555771
o
+1
35
2,84613/.
+l
3
71.985865
+1
72
8, Systemy wyborcze poszczeg5lnych krajÓw
3f2 Land
Łączna .liczba mandatÓw
Drugie gośy według partil
Hesja
1481898
Nadrenia-Palatynat
1028886
Drugie głosy ogÓłem
LiczbymandatÓw rozdzie|onych wg metody Hare'a-Niemeyera (liczby całkowite) = |iczba mandatÓw
Badenia-Wirtembergia285x 2118439 :2018l269= 240'1021 Bawaria Saara
36'1486
Berlin
740915
Meklemburgia.Pomorze PŻednie
38/.746
Brandenburgia
670744
Saksonia-Anhalt
620771
Turyngia
549942
Saksonia
20,927372 14,529934 29,916608 33,907232 5,''|04907 10,463206
8,5, Republika Federalna Niemiec (spersonalizowane wybory proporcjonalne) 3f3 Mandaty Mandaty według ogÓłem największej reszty
Łączna |iczba mandatÓw
+1 +1
47x 3324480 :3324480= ZIELONI 112287 .104658
15 30 34
Ę'| 10
Saksonia
292799 45303
5 +1
842329
5,433385 9,472250 8,766511 7,766284 11.895375
20181269
275
+10
I I
+1
Ó
+1
12
47x
CDU Szlezwik-HolsztYn Hamburg DolnaSaksonia Brema Nadrenia PÓłnocna-WestfaIia Hesja Nadrenia-PalatYnat Badenia198x -Wirtembergia Saara Berlin
o
620516 291756 1689953 102115
8,772793 4,124817 23,892387 1,443691
3669024 1238158 975258
51,872297 't7,504954
+1
13,788100
+1
2245873 : 14004908=
31,751929 3,103043 6,552040
+1
7
219484 463438
52 17 14 32
318939 320443 444311
4,509127
+1
4
4,530391 6,281624
+1
5
460441
6,509669
+1
Saksoiria
945199
13,363129
14004908
190
3301624
Saksonia '
.5
Meklemburgia-Pomorze Pzednie Brandenburgia Saksonia-Anhalt Turyngia
Liozby mandatÓw rozdzie|onych wg metody Hare'a-Niemeyera (liczby całkowite) = |iczba mandatÓw
Mandaty Mandaty według ogÓłem największej reszty
7 13 198
FDP
1 3 '1 6 1 1 62835 314503 23809
rtdnonla
24300 43896 66428 54233 105524 3080855
47,000000
47
1,598452 1,489850 4,168116 o,644907
2 1 4
10,618355 4,184344 2,163911 7,823316 5,892167 0,538198 3;158113 0,457412 0,795532 o,776371 0,883563 1,807385
789745 279988 177016 43x 524527 :3080855 = 354620 32517 95403
o
+8
745911 293939 152009 549567 :3301624= 413908 37807 221849 32132 55884 54538 62068 126964
4 24 1
+1
Drugie głosy ogÓłem
csu
+1 +1
Drugie głosy według partii
38 1,8368s6 0,876969 4,389427 0,332295
I
+1
+1 +1
ą +1 +1 +1 +1
1 1 z
+9
47
+1 +1
2
11,022243 3,907711 2,470561 7,320671 4,949329 0,453830 1,331512 0,339148 o,612U3 o,927116 0,7569't4 1,472768 34
11 4 2 I 6
1
1 4
11 4 3 7
1 +1 +1 +1 +1
1 4
1 2 43
)z+
8. Systemy wyborcze poszczegÓlnych
Łączna |iczba mandatÓw
Drugie głosy według Partii
Dru gie głosy ogÓłem
,\.5. Republika Federalna Niemiec (spersonalizowane wybory proporcjonalne)
krajÓw
Liczby mandatÓw rozdzielonych wg metody Hare'a-Niemeyera (|iczby całkowite) = |iczba mandatÓw
Mandaty Mandaty według ogÓłem największej reszty
,e,
PDS Szlezwik-HolsztYn Hamburg DolnaSaksonia Brema Nadrenia Potnocna-Westfalia Hesja Nadrenia-PalatYnat Badenia36 x -Wirtembergia Bawaria Saara Berlin Meklemburgia-PomorzePrzednie Brandenburgia Saksonia-Anhalt Turyngia Saksonia
25470 22603 50068 98'15
0,364514 0,323483 0,716549 0,140467
'131550 52216 25083
1,882682 o,747290 0,358976
+1 +1
58013 :2515454= 46301 7087 263337
0,830254 0,662638 0,101425 3,768756
+1 +1
257464 313090 337393 338200 577764
3,684704 4,480797 4,828610 4,840160 8,268687
2515454
+1
+1
4
TI
4
+1 +1 +1
4 5 I
27
ŹrÓdło:FederalnyUrządStatystyczny1998.
3. Dopiero po ustaleniu,ile mandatÓw przysługujępartiom w poszczegÓlnych kTajach związkorych, odpowiednio do liczby głosÓq następuje obliczaniemandatÓwzdobytychw jednomandatowychokręgachwyborczy ch w g reguływiększościwZględnej(bezpośrednich)' 8.5.2. RozwrÓjsystemupartyjnegoi systemwyborczyjako czynnik Badając oddziaływaniesystemuwyborczegona Systempartyjny,postawimy terazpytanie o jego 7]tnianyw Republice Federalnejod 1949 r. Po pierwsze, wybory do Bundestaguw roku 1949 wykazaĘ w porÓwnaniu wyboramido landtagÓwwzrostrozdrobnieniapartii,ktÓz poprzedzającymi Powstało ry przybrat.jeszczenasile w następnychwyborach do landtagÓw. listy partii' ktÓre wystawiĘ około30 nowych partii. W 1949r. spośrÓd15
325
Ittll1ltl.jedynczych kandydatÓw,mandatyparlamentarneotrzymałodziesięć' l'rrjitwiło się zagrozeniepowstania systemu partyjnego zrożnicowanego wszystkimpod względempodziałÓwŚwiatopoglądowych oraz So1lt.zetlc jtrInych t. i ekonomicznych. PartieBayern-Parteii DeutscheParteiuzyskĄ !fit|czącę ) ograniczoneregionalniesukcesy wyborcze. |)ttwyborachdo Bundęstaguw roku 1953rozpocząłsięjednak procęS hrlrlccntracji w Systemiepartyjnym.W 1953r. spośrÓd17 konkurujących mandaty otrzymał.o SZeść' w 1957ty|koczterypartie.od 196l r. pod1lttrlii czitswszystkichkolejnych wyborÓw do roku 1983mandatyotrzymałytrzy przy czymCDUlCSU, sPD i FDP uzyskaĘ łączniew |972 i 1976t, 1lttrtie, |)|),() - 99,|yowaznychdrugichgłosÓw. Koncentracjaw kierunku,jeślinawet nie dwupaĘjnego, to dwubiegul|()wegosystemupartyjnegodokonałasię w dwÓch fazach:najpierw ujed. tltllicenie zachowa wyborczych burżuazyjnychwarstw społecze stwa w kierunku CDU/CSU, co tym dwÓm, połączonymwe wspÓlnotę frakcyjlt4 partiompozwoliło zdobyćw roku t957 nawęIabsolutnąwiększość gło. ur'lw.Wyrosłana tej podstawiestrukturalnaasymetriaw systemiepartyj|lyInna kotzyśćburzuazyjnejpartii ogÓlnonarodowejutrzymywałasię do połowylat 60. Potem, wraz z przemianąSPD w partię ogÓlnonarooową zuinicjowanąna zjeździepartii w Bad Godęsbergw roku |959 _ socjaldetnokracjauzyskałapoważnewpĘwy wśrÓdwyborcÓw ,,nowejwarstwyśredniej''. Prowadziły one do zwiększenia rÓwnowagi w systemie partyjnym i przeztdziat SPD w rz+tlzieWielkiej Koalicji w latach 1966-1969do po|itycznejzmiany siłpo wyborach |969. To zjawisko osiągnęłoswÓj punkt szczytowyw wyborachdo Bundestaguw rok:u1972,gdy SpD po raz pierwsz,ymo głazdystansowaćCDU/C SU j ako najsilniejszapartiapod względem liozby głosÓw.W kolejnych wyborach CDU/CSU odzyskałazresztąswoją pozycję najsilniejszejpartii i rozszerzyłają na poziom landÓw, także|ata 70. charakteryzowaĘsię politycmą sytuacjąpatową_ socjalno.liberalną większościąna pł'aszcryźnie federacji i większościąCDU/CSU na płaszczyźnielandÓw _ sytuacją ktÓrej kres położyłazmiana koalicjanta FDP w roku I 982.Po sukcesiewyborczymZielonychw wyborachw roku 19g3, ktÓry umocniłkoalicję CDU/CSUIFDP, rozpocz$.się proces dekoncentra. cji' ktÓry wzm6głsię jeszcze po zjednoczeniupoprzez sukces wyborczy (osiqgniętyw 1994tylko na podstawiemandatÓwbezpośrednich) Partii DettlokratycznegoSocjalizmu (PDS). Tak więc wychodzi się ogÓlnie z zał'o,Żenia, ze systempaĄjny Republiki Federalnejrozwija się, zuwagina opcje koalicyjne,w kierunku dwubiegunowegosystemuczteroparĘjnego_ cho. początkowoponownie strukturalnieasymetrycznego- w ktÓrym na. ciaźz
326
,\ t' llcpublika Federalna Niemiec (spersonalizowane wybory propoĘonalne)
8' Systemy wyborcze poszczegÓlnych krajÓw
jako corazmniej ideoprzeciwkosiebiestojądwa obozy,choclażpostrzegane logicme - CDU/CSUIFDP po jednej, SPD i Sojusz 9)lZięIoni po drugie-i stronie.Nowa asymetriapolega na Szerszychmozliwościachkoalicyjnych, posiadanychprzezSPD. Podczasgdy CDUiCSU ma po swojejstronieĘlktl FDĘ SPD moze wyciągnąćswoje koalicyjno-polityczne,,czujkl,,zariwno w kięrunku Sojuszu9\lZie|onych,jak i FDP. Wreszciejako tezerwadługo. landÓw na wschodzie)pozostajejej terminowa(a uprzednionapłaszczyźnie rÓwniez PDS, o ile partiatabędziemogłaprzekroczyćpr6g5%. Tendencjado koncentracjiw wymiarze zachowanwyborcÓw oraz w systemiepaĘjnym we wczesnejfazie Republiki Federalnejspowodowanazostałarlnlymi cąmnikami, spośrÓdktÓrych systemwyborczyodgrywajedynię niewięlką rolę. Jest ona przedewszystkim skutkiem przemianspołecznych' spowodowanych po II wojnie światowejzwł.aszczaprzez cud społeczestwa gospodarczylat 50.,a talrżewysokiegostopniajednorodności i jasnegorozdziałukonfliktÓw socjalno-poliĘcanych.Do poliĘczno-insbrtucjonalnych przycTyn proaesukoncentracji na\eĘ wzmocnienie p ozycji szefa rząduw polityczrrymsystemiedemokracjikanclerskiej,ktÓra wspierałatęndencjedo redukowaniawyborÓw do Bundestagupod względemich treŚci do rozgrywki między kandydatamina kanc|ęrza.Znaczęnie mająpoza tym dwie decyzjepolitycme: załozenieCDU/CSU jako wspÓlnej partii i utworzenie w roku |949 rząduburhlazyjnegopod przewodnictwęmCDU/CSU - bez socjaldemokracjii tym samymskierowanegoprzeciwkoniej.Obydwie decygłosÓw: za rządem- głosowaniena partię zje dopomogĘw skoncentrowaniu Konrada Adenauera;zaopozycją- głosowaniena SPD. Proceskoncentracji dokonywałsię tez nieza|eznięod systemu wyborczego. Nie inaczej na|ezy Zieloni byli w stanie tężoceniaćobserwowanąod roku l982 dekoncentrację: przezvtyciężyćzawartąw systemieprzeszkodę5%, PDS wykorzystać w 1990r' nowo wprowadzonązasadęobliczaniagłosÓww dwÓch okręgach zastąpienia wyborczych(staraRFN i dawnaNRD) i w roku |994 moż|iwość Jako zmienne progu wyborozegoprzęz klauzulę mandatubezpośredniego. przemianęw systemiepartyjnymwymienić tl na|eĘ przede wyja"śniające utratę wszystkim procesy przemian strukturalnychw obrębiespołeczeristwa, znaczentaklasyczrych cleavagesi powstanienowych, ekologicznychi regionaĘch (zachÓd_wschÓd)linii konfliktÓw.
$Ę
O-OO 5{,:.jd
::ii
&
IN
rr
l*
-
-di=
o6iai-o -o-
NNNO
@O NO Or
.-: r yr y@ -
R9 lo
lro
r@
I
Ó
$ I
CD (! o
o
E c gl
|
|
|
to@oo ś.Ńo
t
I
@@oo dŃN
I
l
Ęo-
EP
ńN6 -@
lr N@
$Ń+
o-
@.
ś-
.: N@NO ś\t
@.
@- o_ NOO śO
t-
to
t{
o, \t: ośN o @ śO
Or
I
td=:
|
|
rd d
t
|
|
|.jo
|
|
|
|
s.o.Ęo.
o'a'Ńc'
|d
o.
r+. ś. o. o(ooÓ
o.
;
,x.x
x
ś.
N.
o-
o.
ś. -. @@oo
ś.
o.
o- o_ śśoo to
N-
r+-
o)- o_ o-
N-
śś
N O\i
t d lo t t t r i
śś
t t t t t llc i
ONON s@Ń|||||llo
Nś
$-
o- .o_ co- q oo@n śo
@ś
sĘr| | | | | | | o
NrśN oopŃ. r@
@_ o_ 53NNN
x=
E
ooN
o.
@-N rO o
I C.,l ON
t\
-
-6=
NN NO Or fl
.f
to
rN -O
8P
s
śNo śO
327
rl
r oo Or :
IN
Óo no oĘ lr oo ęo O,
r "@
ośÓ
l
ry@.Ę
a ia i
[email protected]@Or@ d@oŃ.jdo ęN
. 9.
@.
oFN ||m||ś|N OO
o @o d lc . il t:
ś-
ÓÓ
o- ry o- Nroroś.+ONlIo oNr
ęN
lo
N-
O-
ii
|Ń
OrOtO)
śr t-:
Ot-
@- @- ośGlN@
(o-
o
lC
i E o .o
Ś
c o
t
,: s E- ",*śio
3
EBfrHA
o3
g ct sB' f s
Ec
Ń ś (!
o
P
3
oo 6 ' Ó. EO
Ęs9*B
+5 a.E.Ń
=
E=
.o
ol
6
P.:; - : r .<\ > .9>x H H H
śEggE
n
" 6 6 a t ę 6 ł8 lE , |
|
|
|
o .= *
-=u*
|
|
ł *:d!
X
I
I
6;
p
=Y
6
-b 6 Ń h=FĄR = 6 Ń 8 (E6bt8 r t lt l
F 3 |
E
|
|
328
8' Systemy wyborczeposzczegÓlnych krajÓw
8.5. Republika Federalna Niemiec (spersonalizowane wybory proporcjonalne) 329
l
NO
oĘ IN
oo 60, oĘ
Ó i{' oo oĘ
ON
mN@ NoŚ
r+
o@
olr )o) oOŚ
F- (o
śę
NN -Nol
NON
oś|o
śśf
@@ N6) Ot t:
o
ÓC!o (") (t
I
(t
o $r)
śf oc N
ON Ó
I
oc{oN O'NN
()r ()r NN
No o
@N
ot
I
NNOe ONe śt
Nś
@o
rO so
I
(oc{ coo
C)-
\tO
śo
ęę
l
NOF
@ N Ol ob
śoo NN@
IN ON @Ó
FN OI NN
m@ę rNr
OF
ro
I
lo to(o @o Or:
śśoI 60
OOr śN.
o)o oo
I
NN NO
oę
śr)
OF NN
OC{r ślo
l ti sŃ | | | | ś N IE E ; E -n E| | * . l.g"Ędi |l||||r $Ę|-|g$ B$ | t ||||| | | | || |*g$B *Ę|r- ' |||t *ę |-lHć$ ł I l | | l l | || lgs$ $ ' $ę l-.
NC
NN
ęo
@ N@ O oÓ,|r \t
lro
oo
NOe oo
tf)FN-
|
ś@r(o oś
oc!o oo
śt(o
I
( OeOl
r@ (00 oĘ
Fl- 6
lo o) o śi IN rb ro o, o ) i: lo oo śo o)Ę
N|ośr N ś Fr
(9Ęo Oe
Óś N-
l
t(0No
OO-
coN śN
ś e
FO-F
.C.r OO o)N s ślo
O @ o NN
(oN oo
śĘ
o -
ONF
o) NF t ., o) N6 l \t
N N
o
B& 5n o śŚf
I
N
6*
!-9 >E
6 -o
F
!
=T
.=.6 ox g f fi
t !o E'6 . E( ) dt Y
;3 Nf,
s
io>
s&
I '6, g
>N
=
o
ox E iiS
x
g E ą+ ĘĘ s
Ż $ę
N
o
.Ó-6 O--^
6 ts
BO O ( /)
d)tll
=g# A'g E .=
o;
r r o r x o, , , ,, ,, ,, , , , l E i l ' Sg -E *Hlu -, , I| .E5łilB$ i E ĘE pY|
l
Pr r $ęl. * H | ę.:
@F
EL
oo
N ]
>
fiT a
Gii
Y.G
6
|
l
I
l
I
t
|
Ne @e
|||l $ Ę|*.=
FN śt Ó
(gb
łt | - F N o L 9!6 ' o
Eęl-
| I
I
*
ED fN 'd
:ą
h
h
-! E9 *o 569
:E x E
:E x t
q
o
=
*8'
ł $ a .! ĘEE-BT B!
B I
Ę .E
t
E
Ir Pg I
lis.
|
| |
' d iYio E 6
|ĘĘE:E 8 d -9 + Ń
l|
II P gga g BH*"Fa
tN''N|I E' 3t ;9
o( o Ę N
= E!EEE == aE E 'łT ł'x Es Ę:] ijB EEE :O
l,:FEEg
| | || '|| rx'99'o FłBB;
d)(O
9'i|
f
N N ąC'
o
| | | |
dB|ę-'
!
J d)
o)
N o
|g:BBE
Ro
FN
@(o
NNOO ONF ęt
ŁN b o..ę
Eę|., _,1
c{N
o
ę
Rf
|
eO) lO
b
I
IfiEirE
, | , , , , , , , ,, Il$3EPE Eę EE. g J, ^ Sr=-
i'. (') Ór
G
f.*
I
-' l
o)Ę
o c)
|
'-ef | | | | | | | ll | Ń Ę|+' ' Ii ssFi bel' IYY;+E l: -E : ct r o
NN
NN
lO
CL=
1t.-
|
ĘgEr E
t l EĘ. HH*E
E | IsjiEE-
|s*sEE *
I EE;$ * t
H
lg9&Ęg a= si l i i l9Bggg : En|gł
# iEIEEBiI*
g$|ss= gsłF| uś $EEśi E -łg
330
8. Systemy wyborcze poszczegÓlnych
krajÓw
H.5, lłepublika Federalna Niemiec (spersonalizowane wybory propoĘonatne)
Tabe|a48. WynikiWyborÓWdo Bundestagu(1990-2002) Bundestag
1990
|.t,.l, |'rÓg ustawowy
't998
1994
Uprawnieni 60 436 560 60 452 009 60762751 61 432 868 do głosowania 46 995 150 47 737 999 49947 087 48582761 Wyborcy 79,0 82.2 80.6 77,8 Frekwencjawyborcza (w o/o) Liczba głosÓw (w Iiczbach bezwzg|ędnych)
CDU/CSU SPD F DP Z IE L O N I Sojusz90/Zieloni PDS Pozostałe ogÓłem
20 358 096 1 9 5't7't56 17 329 388 18 482 641 15 545 366 17 140354 20 181 269 1I 488 668 5 123233 3 258 407 3 080 955 3 538815 _b 1 788 200 559 207 3 424315 3 301 624 4 110355 1 129 578 2 066 176 2 515 454 1 916702 1 952092 't 698 766 2899 822 1 459 299 46 455772 47 105 174 49 308 512 47 996 480 h
Głosy(w %) CDU/CSU SPD FDP Z IE L O N I Sojusz90/Zieloni PDS Pozostałe
35,'l 40,'l 6,2
38,5 38,5 7,4
7,3 4,4 3,6
6,7 5,1 5,9
8,6 4,0 2,8
17 662
294 252 47 49 30 672^
245 298 44 47 35 669"
248 251 47 55 2 603"
48,2 3 6 ,1 11,9 1 ,2 z,o
43,8 37,5 6,9 7,3 4,5
36,6 44,5 6,6 7,0 5,2
41,1 41,6
43,8 33,5 ' 1 1 ,0 3 ,8 1 ,2 2,4 4,2
41,4 36,4 6,9
319 239 79
_b
LiczbamandatÓw CDU/CSU SPD FDP Sojusz9O/Zieloni PDS ogołem ProcentmandatÓw CDU/CSU SPD FDP Sojusz9O/Zieloni PDS
7A
9,'l 0,3
patz tabe|a50; b od 1994 r. Sojusz 90iZie|oni " Z włączeniemmandatÓwnadwyżkowych; ŹrÓdło:Federa|nyUrząd Statystyczny.
33I
W rutnachspersonalizowanychwyborÓw proporcjonalnychprÓg ustalvowyjcst z pewnością tym e|ementem,ktÓry wywiera najbardziejkoncen. wpływ. Wywołał on jednocześnienajwiększąsprueczność opinii. ${ący a pr6g wyborczy je st sprzecznyz zasadąreprezentacjiwyboBcz wr1tpieni jednak na najwyżrÓw proporcjonalnych'Sąd konstytucyjny r ozstrzygnął lEyltl szczeblu, ze prÓg 5% daje sięjeszcze pogodzićz zasadąwyborÓw pfoporcjonalny ch. Orzeczenieopartej est na argumentachfunkcjonalnych. systemuparlamentamegoocenionazostaławyżejniżpunkt wi. Bprawność " reprezentacj dzeniu,,sprawiedliwej i. Jeślichodzi o systematykęwyborÓw, na|eżyturozwaĘć jednąsprawę. ?lzyłJział656 mandatlw odbywa się w gruncietzeczy wjednymkrajowym okręguwyborczym. Tylko podczas pierwszych wyborÓw po zjednoczeniu neitq'ił proporcjona|nyrozdział mandatÓw w dwÓch ,,okręgachwyborelych'' (staraRFN i dawnaNRD). PrÓg ustawowyzastępujeinne elemenĘ ktÓrc utrudniają wejściedo parlamentu'j est funkcjonalnym ekwiwalentem podziafukrajuna okręgiwyborcze,w ktÓrych obrębierozdzielanesąwszyst. Łlo mandaty' W politycznym Sporze wokÓł systemu wyborczego, ale i w ana\izach ilukowych, efekt progu 5%ojestczęstoalbo przeceniany,albo niedoceniany. Pewnejest, żeutrzymuje onz da|aod parlamentunie Ęlko rozdrobniott! partie,lecz powstrzymujeteżod wybieraniamniejszychpartii, ktÓre nie Wtskająprawdopodobnie5% gtosÓw Jeślizałoży sięjednak,żeprÓg ustawowy chroni całkowiciesystemparĘjny przednowymi partiami,to sukces Ziolonych w 1983 r' usunąłtej krytyce systemu wyborczego grunt spod nÓg. Poza tym w przypadku FDĘ ktÓrej stĄ elektoratmożebyćmniejszy od syo, możnabronić tezy, że wobec groźbynieprzehoczenia progu wyborczego,przywędrowalido niej wyborcy obcy (tzw.wyborcy koalicyjni). Podczas wyborÓw z200f r' PDS stałasię w skali federalnejofiarąprogu ustawowegot.5.4. Konstrukcja drugich głosrÓw Przechodzimy teraz do bardzo waznego poliĘcznie elementusystemu wyborczego,konstrukcjidrugichgłosÓw.P oniewazkazdywyborcama dwa głosy,umożliwiamu to podziałgłosÓw,tzn.wyborcamoze oddaćswÓj pierwBzy głosna kandydataz okręguwyborczego,ktÓrego partii nie poparłprzy oddawaniudrugiego głosu.Jednak większośćwyborcÓw wybiera pierw-
3) L
B. Systemy wyborcze poszczegÓlnych
krajÓw
SZymgłosemkandydataz okręguwyborczęgo,a głosemdrugim z listy landowej tej samejpartii. osoby postępującęinaczej lub rozdzielającegłosy, uprawiającypewienrodzajtaktykiwyborczej,mogąmiećjednakduzy Wpływ na wynik wyborÓw nie tylko w okręgu wyborczym, ale i na płaszczyźnte całejfederacji' Sfusznietwierdzono,zę rozdzje|eniegłosÓwoddziałujedecydująco na tworzenie wi ększościrząd6w koalicyjnych. Ko alicyjno-poliĘczne znaczenierozdzię|ęniagłosÓw wynika z tego,że wyborcy, ktlrzy wybierająpierwszym głosemjednąz dw6ch dużychpartii i v,ryrażajątym Samym swoje właściwepreferencjepartyjne, swÓj drugi głos oddają na mniejszegopartnerakoalicyjnego,jeślitemugrozi, żeponiesieklęskęwskutek progu pięcioprocentowego.Koalicyj no-polityczne r ozszczepieniegłosÓw umozliwia tym Samymutworzeniewiększości. RozdzieleniegłosÓw i prÓg pięcioprocentowyłącząsię, tworząc ramy odniesienia określające Zachowaniesię małego,ale politycznie waznego ęlektoratu. Najpierw na|ezyzyvrocićuwagęnato, żeoczekiwaniaojcÓw konsĘtucji w odniesieniudo wyborÓw spersonalizowanych,ktÓre moĘwowaływprowadzeniesystemudrugichgłosÓw,nie potwierdziĘ się' W nowoczesnejde. mokracji,w ktÓrej nie do pomyśleniajest kształtowanie woli poliĘcznejbez partiipoliĘczrych, wyboryw okręgachjednomandatowych sąprzedewszystkim wyborami partii. Decyduje więc nie osobakandydata,|eczpartia,z ramieniaktÓrej siękandyduje. Stądteżzrozumie sią żewyborca,posfugującsię pierwszym głosem,podąż,a przewuimieza swojąpreferencjąpaĘjną. RozdzieleniegłosÓwmoze sięprzy tym odbywaćw dwÓch kierunkach.Wyborca odbiegaswoim pierwsąrrnlub drugimgłosemod swojejwłaściwej preferencji partyjnej.(Nie będziemytu omawiaÓteoretyczniemozliwegoprzypadku, gdy dzieli on głosi ani pierwsąm' ani drugimgłosemnie głosujezgodnieze swymi rzecrywisĘmi preferencjami).Ęlko w przypadku gdy wyborca od. chodzi swoim pierws4'm głosemod swojej rzecrywislej preferencjipartyy nej, dokonuje wyboru między kandydatami,co do ktÓrych zal<łada, żebędą sięoni ubiegalio zwycięstwow okręguwyborczym' Sąto najczęściej politycy, ktÓrzy jako kandydacidułch partii sąjuż członkamiBundestagu,jako deputowaniz okręgÓwwyborczychbądż'zlisĘ. Dbają o swÓj okręg'dysponująpewnymzasobemmajomości w okręguwyborcztrrm i wykorzystująswoją przewagęnadkandydatami,ktlrzy sąnewcomers.Zdarza się,żepartiautrajej kandydatjestnowylub niemany.Dla ciłaswÓj okręgwyborczy,ponieważ określenia liczby okręgÓw wyborczych,w ktÓrych wygrywajedna z dwÓch dużychpartii,najlepszymwskaznikiemjestrozkładdrugichgłosÓwNiemniej jednak liczy się rÓwnieżsaĘsfakcjawyborcy,ktÓry moze wybraćnie Ęlko partię,lecztakżeosobę.
'-*
,\ \, lłapublika Federalna Niemiec (spersonalizowane wybory proporcjonalne)
333
,|cśllc:hodzio częstośćzjawiska rozdzie|atia głosÓw, to zwiększyła się rlltłltv |ittitch90. Podczas gdy wcześniejczyniło tak około l0% wyborcÓw, rl'rvvllrlritchw 1990 r. około |fYo,to w wyborach 1998 r. około 18% (Forłt'Ittrrtgsgt.uppe Wahlen 1998)' Przyczyną tego moze być fakt, ze obydwie dttżc1llrrtiemająjako koalicjanta mniejsze partie, ktÓrych wyborcy Są cZęit.lttwtl sktonni do ingerowania w decyzję partyjną dotyczącąokręgowych lalrr|yt|atćlw.W rzeczywistości częstotliwośćrozdzielania głosÓw jestznaczltie ttrtlicjszaw duzych partiach nizw partiach małych.Ten stan rzeczy jest ażttrtzllytnaturalny,poniewaz kandydaci mniejszych partii w okręgach wylltltczych - pomrjając PDS jako regionalną partię, ktÓra ma swoją ostoję w hyle.jNRD - nie mająprawie szans na wybÓr bezpośredni.W wyborach l trlktt l998 większośćwyborcÓw ZieIonych i prawie dwie trzecie wyborer.lwl;l)P wybrałapierwszyrn głosemsąsiedniąpartię masową. Jeślipopatl.'y|lly teraznarozdział drugich głosÓw wśrÓdwyborcÓw dużych partii, to rn k rl al i cyj no -polityczną motywacj ą zachow ania wyborcze go przy o ddawttttttl drugiego głosu przemawiafakt, ze zgodnośćpierwszych i drugich glrlsćlw w duzych partiachjest wyraźniejszawtedy, gdy znajdująsię one w opozycji (patrz tabela 50). Tabg|a49' Rozkład mandatÓw bezpośrednichwedługpartii 1949-1987 iok
t
;{, !ffi r ę; I
1S49 1963 1957 1961 1065 1969 1972 1976 1S80 1S83 1987
ogołem
CDU/CSU
242 242 247 247 248 248 248 248 248 248 248
115 172 194 tco
154 '121 96 't34 121 180 4AO
b 1;"DP. 'W tym:BP: 1't;DP:4; DP: '10;Zentrum: frÓdlo:Jesse 1987b:441 '
96 45 46 91 94 127 '152 114 127 68 79
12 14 1
19a 11b
aa,
8. Systemy wyborcze poszczegÓlnych
5 )'+
krajÓw
ł1'5'RepublikaFederalną Niemiec (spersonalizowanewyboryproporcjonalne) 335
Tabe|a50. RozkładpierwszychidrugichgłosÓwna partie1953-19B7 CDU/CSU SPD Pieruszy Drugi Piemtszy Drugi głos głos głos głos 34,7
45,2
1957
50,3
50,2
1961
46,0
45,4
1965
48,8
47,6
1969
46,6
46,1
1972
45,5
44,5
1976
48,9
48,6
1980
46,0
44,5
1983
52,1
48,8
1987
47,7
44,3
Średnie odchylenie w %;o
+1. 4
29,5 32,0 36,5 40,1 44,0 48,9 43,7 44,5 40,4 39,2
28,8 31,8 36,2 39,3 42,7 45,8 42,6 42,9 38,2 37,0
+ 1 ,3 5
ry--N-ry ( 9( r ) @ ( 9
F
r
śF(9
FDP Pierwszy głos
10,8 7,5 12,1 7,9 4,8 4,8 6,4 7,2 2,8 4,7
lnne Drugi głos 7,7 12,8 9,5 5,8 8,4 7ą
10,6 7,0 ql
Pierwszy głos
16,0 10,2 5,4 3,2 4,7 1,0 1,0 2,3 4,5 8,4
16,5 10,3 5,7 3,6 5,5 0,9 0,9 2,0 6,0 9,6
-1 , 9 3
orientacja koaliryjna rozdzieIeniagłosÓwbyław ciągu minionych dekad szczegÓlnie :uqyrazrraw prąlpadkuFDP. Stosunekpierwszychi drugichgłosÓw wyborcÓw FDP kształtował się zaleznie od tego, zktlrądużąpartią liberałowiebyli w koalicji w latach 70' i 80. I tak na przy|<ładstosunek głosÓw rozdzielonychwśrÓdliberałÓwwynosiłw roku 1961w czasachkoalicji CDU/CSU-FDP 3:I dla CDU/CSU, natomiastw roku l9'l2w czasiekoalicji socjaldemokratyczrroJibera|nej 6,7 : 1 dla SPD' Jeślipierwsze głosyFDP potaktuje sięjako stĄ elektoratliberalny,co nie jest całkowicienieproble. matycmrc,tomogłaonaprzetwać,czy|iprze|
i
.l I
Drugi głos
l 6 ą.9. {x ) lt -s- := 3h iu !'6 D> t : :o - ) D0) D* iN .lO iN t 3 fY co^c.l
iJ ry cfj- rf)- @)a ortFF t > 'N toÓ
I
o
-I
o
o
\ i- | N
F- ś
E Ń.ci|Ę .joo
N
- J@ d o,
ry
1'-
to t> IN to
Ntf)OrĘCo
-
tOFC\
I [$
< oJo o)
| Ń Ń co lo)
lr) (9 r i- i' i
ta)
\t
(f)
FFcO
ION IO
F-OO)
o)(o@
|śtFl.)
F
I
!'3
I
. EB fre
| .sl
N O)
Ń Jo o)
| rrlJŃ lo)
(O
Ej
{;
'liE 3 .h
!t
o)
O) (o o)
*i:ĘĘ (')(9e
lO
o,
o). ś.,. (9Ne -Ę o)
F-_ N- (ośŚ | o
(o
@ . o. Ę
ro ro (o t. o. j o
IIH r
t
P
C\f
$
ti
fl
t6
is
3Ę. lc'
N rl) O)
(Y) l^()
o)
Ę (9d)s -f-
o,
|ś)F F
lo- o-
lotrO) =-*'E' . o NO. : ' 4Lę
.{-.
o
Ńd-f @FN
("). @-
oo(o
P 5 o( Ń N! qa > Ei ...o,=\ F ET N r t r * i'= x ,, Io o
Ę
=r
NC\|
ir oi
o)
REi
< o @ ic )
if J!
ę ' !ic
,'N fr El
Jnn
AE6E
( ) ( 2r L N
o
9'E
fl ol (J
o o o
F(f)
g 3 ź.Bo:: i .o o) >t b = :^-) vN oa c.l I g .RŻ [ .sł ! E ic 6lL '.(o. vt
@
f
a
' = l'
c)
= o-; P .$; '{.: = oo Ń;.!u '=:9ł i -aE= o)+ - lr '9: !'i .;i' o i! ' *Ń . ! 9 )x.: x rx ! 6v a x s oź
r(
LI
o)
lL
* s* i t+
śt Nt
f U)
3
\@
N ibd '5 >i !( :(o iti F. so( /)h ło\ ś( otrI o.t '6 r
n I n ol Jnn 8 B A 8 a(/)o|rŃ I E Rl; oEd \
)
)ct!a>t! N o ' o 9 ,,'i 'G .i .N ! o
cOt-Ęo,J
f, O
o
Ś Eo.łli1,E .o( (o .EA o..( riś j
t\l @(
a ę .E
J
i d(L(E;Bii= . B ;U) Ncc o'a ią =: LL :-- :
9u
ĘĘ@. 1\FlO @
I
93r
. 9! o : o x'i ,o E ! o= . ł N !
lOFe
.{-- (q- NlO l'- (r,
o)-
(Y )FO
iP -'i oa
d ł. s'l ś.!> '=łU
.P o
!C
:e
It
\o o o.
ix LA .N
t t - H.v )6 I x , '=N iN io )E t o , 6 Ńi(! to :N :N IG tr.o 1, lc > . o iN lo .Nq E o:' BiÓi t!. ;61 )o) lo i E E : o ro O . i. o' lol
N- O)- O)@N$l (.,lo
(OFO
l{=
rli
I;I I$$ I
@- lr)- @-
N F-
o)
ło )c
l\o
sf i
fE
.N O 6()
tui*> Ę;'= t. x- o. 9 ..ż l> , Itr 9
lo.
(o
:b
Il0)E =-: x i)"Nc.r 'd. I ..9t
I
t. _ .rH
-N
..!
ii
o?
Pvś6
*s
o N
(L!
a-= lL g l co == i B6o)
'.7 96o ac o !f,.:
9,i E c> ,oiBfl EJ
9 ;xo 3 33
T H .N
336
8. Systemy wyborcze poszczegÓlnych
krajÓw
Niekiedy twierdzi się, że rozdzie|aniejestalbo czynnikiem maksyma|i zującymkorzyści- racjonalnym,albo ignoranckim- irracjonalnym,i tyllr Samymwytazemfaktu, żewyborca nie rozumie systemu wyborczego'Za. chowaniejest racjonalnewtedy,gdy wyborcaodpowiedniodo sytuacjidok., nujerozdzielonegotaktycznegogłosowania, ktÓre w odniesieniudo obydwÓch głosÓwma szansew zdecydowanysposÓb wpłynąćna wynik wyborÓw (patrz Schoen 1998: 223n). Jest to modelowy przypadek,g
E !. ltąnthlika Federalną Niemiec (spersonalizowane wybory propoĘonatne)
337
mandatrÓw lil.t. Nnr|'"yżka NadwyżkamandatÓwj est cechą szczegolnąspersonalizowanego SyS. p go. lporcj r. onalne Powstaj e ona wskutek p sp ecyfi czneg o ołączenia *mu większości i proporcjonalności w federalno-republikaskim syspartiaw kraju związkowymotrzymawięcejmanwylrorczym:jeśli (wedługpierwszychgłosÓw),nizprzysługujejej to bezpośrednich te l| podstrrwieobliczeriproporcjonalnychgłosÓwdrugich,,,nadwyżkl,, Ipirywane są na jej korzyśćw formie dodatkowychmiejsc. Ustalona p,prłet|nioliczba miejsc w Bundestaguzwiększa się wtedy o danąnad|ł*kę tnandatÓw,bez odpowiedniej rekompensatymandatowej dla in||oh purtii. ltlżne i złożonesąpowody możliwegopowstanianadwyżkimandatÓw. Ęedn i czo wyrÓżnić mo żnadwa typy przy czy n' ktÓry m przy por ządkować il6żna kilka czynnikÓw wyjaśniających(patrzGrotzf}}la. Behnke 2003). lJednoj strony nadvtyżkamandatÓwwynika zrozbieżnościmiędzy man. ltrmi z okręgÓw jednomarrdatowychi proporcjonalnychmiejsc ogÓłem efekt nadwyżkimożepoobrębiekrajl związkowego.Ten bezpośredni wskutek znaczącychr6żnicmiędzy rozkładempierwszych i drugich a więc popruezrozdzieleniegłosÓw(patrzglosariusz).Może być teżspowodowanyspecyficznym oddziaływaniemobydwÓch reguł naprzy|<ład kiedy partia zdobywawszystkiemiejsca w okręw kraju wxborczym danym związkowymniewielkąwiększością i otrzy} wskutek efektu dysproporcji reguły względnej większości więcejman3Ę|o niż proporcjonalnychmiejsc ogÓłem.Z drugiej stro&tÓw bezpośrednich miejsc ?q rnożnateżwyszukaćcz;mniki, wptywającena przy dział|
338
8. Syrtemy wyborcze poszczegÓlnych
kłajÓw
Tabela52. NadwyzkamandatÓW1949_2002 Rok wyborÓw
Nadwyżka mandatÓw
Uprzywilejowana partia
c D U (1) s P D (1) sPD (1) CDU
{ oĘ?
Uprrywilejowana lista krajowa Badenia-Wirtembergia(1) Bre ma(1) Hamburg('l) Szlezwik-Holsztyn (3)
1961
S aara (1) Szlezwik-Holsztyn (4)
1980
1
sPD (1)
Sz|ezwik.Ho|szĘn (1)
1990
6
cDU (6)
Meklemburgia-PomoŻe PŻednie (3) Saksonia-Anhalt (3) Turyngia(1)
c D U (12)
Badenia-Wirtembergia(2) Meklemburgia-Pomorze Przednie(2) Saksonia (3) Saksonia-Anhalt (2) Turyngia (3) Brandenburgia(3) Brema (1)
sPD (4) 1998
sPD (13)
Brandenburgia(3) Hamburg(1) Meklemburgia-PomorzePrzednie (2) Saksonia-Anhalt (4)
sPD (4)
Hamburg(1) Saksonia-Anhalt (2) Turyngia(1) Saksonia ('1)
c D U (1) ŹrÓdło:Federa|nyUrządStatystyczny.
NadwyżkommandatÓw,ktÓre jako takię występowałyjedynie sporadycznie i w niewielkiejliczbie (patrztabela52),poświęcano w ciągudziesięcioleci małouwagi' Zmientłosię to gwałtowniew roku 1994,gdy pojawiłosię 16 dodatkowychmandatÓw,a dwanaście z nich prrypadłoCDU' Dopiero nad. wżka mandatÓw dostuczyła zwycięskiej koalicji CDUiCSU i FDP petnej większościparlamentarnej.WystąpiłyterazwąĘliwościco do zgodnościnadwyżki mandatÓw z konsbrtucją.Ustawodawca możeprzewidziećwyrÓwnanie mandatÓw,nie jest jednak Znuszony do spersonalizowanychwyborÓw propoĘonalnych' Musiał to w ko cu ro zstn1gną(;FederalnyTrybunałKonst5rtucyjny.Jego wykładnia uznaje,żeustawodawca zmierzałdo ogranicze-
| | Repuhlika Federalna Niemiec (spersonalizowane wyboly propoĘonalne)
339
poprzezustanowienieprogupięcioprocentowego. ZaI pnrprrrc'ionalności nie jest w związk\ z tym wytycznądla oceny po!fu pruporcjonalności !*EgÓ|nych elementÓwspersonalizowanychwyborÓw proporcjonalnych, *lęo rÓwnieżdla ocenynadwyżkimandatÓw.Uznanie przez sądkonst5rtuezystej zasady proporcjonalnościw przypadku nadwyżki mandatÓw rtlwnoznaczrreZ nowąinterpretacjąspersonalizowanychwyborÓw proi Sprawność |tĘonalnych. Wskutektegoobydwakryteria,proporcjonalność politycznego bytyby stosowane odrębnie partii; dla danej kategorii lpemu sprawności dla mĄch partii poniżej3% głosÓw dlautrzymania g da|ckaod parlamentu,kryterium czystejproporcjonalności dla partii 5%głosÓwdla umożliwieniaim jak najdokładniejszego wspÓfudziału wÓwczas zasadarÓwności. Jeślize wzglęBtilttlutach.Naruszonazostałaby konstytucyjnychrazi nas efektywniemaładyspropoĘa między głosami s|lttdetami w przypadku partii wchodzących do parlamentu'to nie wystardoprowadzićdo proporcjonalnegoStosrrnkugłosÓwi mandatÓww przypartii,ktÓrym udałsię skok do parlamentu.Należałobywtedy konsepfiacrakże o prÓg pięcioprocentowy.Federalny TrybunałKonstypostąpiłsfuszrie,wydającorzeczeniez l0 kwietrria|997 r.,w ktÓrym regulacjęi odrzucawyrÓwnywanie mandatÓwj ako awia doĘchczźlsową kons$tucyjno-prawny' Polecił zresztĄustawodawcy zadbaćo utzyw rozsądnychgrarricachnadwyzki mandatÓw.W roku 1998na SPD zresiląwszystkich i 3 dodatkowychmandatÓw.Ze wzg|ęduna re. granicokęgÓw wyborczychliczba mandatÓwnadwyżkowychzmniej. Ę{r się w roku 200f do pięciu' i ocenaspersonalizowanych l,t.6. Skuteczność proporcj onalnych li|ttemÓw stwierdzić,żesystemwyborczyRepubliki Federalnej Możnaz pewnością łfrwdził się.Polityczne i naukowe obawy związanez wyborami proporcjoillnymi nie potwierdzrtysię. ArgumenĘ żesystemyproporcjonalneprowadrą do rozdrobnieniasystemupartyjnego,do poliĘcznej chwiejnościi nie:dolnościinnowacf nej rząd6w,podkreślając e zagrożelia braku zdolności do rządzenia,okazaĘ sięnieprzekonywającezuwagina koncentracjęsyste. mu partyjnegoi stosunkowoduząstabilność rządÓw w RepubliceFederalnej. Większość obserwatorÓwjest przekonana,ze zasadniczefunkcjesystemu koncentracjai partycypacja(patrzpodrozdz.5.7) Wyborczego:reptrezentacja, tą w pewnym stopniu zrÓwnowazone. Wyrażanaokresowo krytyka Sperso. nalizowanychwyborÓw proporcjonalnychdotyczy z reglĘ niecałkowitego
340
8, Systemy wyborcze poszczegÓlnych krajÓw
Spełnienia ich funkcji. Itakprzytacza się chętnieZasadęrÓwności,eksponując w jej kontekścienięznacznęodchyleniaod dokładnejproporcjonalności, ktÓre moznawykazaćczystostatystycznie.Gdy ustawodawcaustanowiłprÓg pięciuprocent,postawiłjednak granice,,proporcjonalnemurozdzlałowi miejsc wg oddanychnapartie (drugich)głosÓw'',jak stwięrdziłto sfusznieFederalny TrybunałKonstytucyjnyw swoim orzeczęniuz 10 kwietnia 199,7t'Pokazywane są tez sprzeczności we wspÓłdziałaniuposzczeglInychelementÓw technicznych systemu wyborczego i zaIecaneprostsze rozwiązania bez uwzględnieniafakfu,ze nje ma systemuwyborczegobez sprzeczności. Nawet względny systemwiększościowyw okręgachjednomandatowych,sławiony zazwyczajjako prostysystemwyborczy,zawięrasprzeczności (m,in. bias,patrz glosariusz),podobniekazdy wzÓr matemaĘcznydo prze|iczania głosÓwwyborczychna mandaĘmoze mięćniechcianekonsekwencje (patrz Kopfermann 199l)' Usunięcie istniejącychsprzeczrtości oznaczaw gruncie rzeczy zastqlienieich irurymi.Prostszesystemywyborcze,łatwiejszęd|azrozumieniaprzezwyborcą tak by wiedział,co robi (patrzSchmitt-Beckl993)' majątęwadę,żeodbijająsię negaĘwniena wypełnianiuzałożonych funkcji istlriejącegosystemuwyborczego.Ten,kto chce zrrieść rozdzidreniegłosÓw w spersonalizowanychwyborachproporcjonalnych,rezygnuje jednocześnie z nominalnegogłosowaniana osoby.KrÓtko mÓwiąc: spersonalizowane wybory proporcjonalnesprawdziĘ się.Ze względuna wyvvazoneuwzględnienie wymienionychfunkcji germansystemw procesachreform wyborczych innychparistwuważanyjest - podobniejak w Niemczechprzeddziesięciole. ciami bryfyjskifirst-past-the-po st-system- za modelowy systemwyborcnl. Swoją drogąjednakłatwosię zapomina'ze niemiecki systemwyborczy był rozwiązaniem kompromisowym, zekJka zwięanych z nim (pozyĘwnych i negaĘwnych)oczekiwarinie sprawdziłosię i ze wysoko cenionejkoncentracji w zachowaniuwyborcÓw i systemiepartyjnymjak i rÓwnie wysoko cenionejstabilności rządÓww RepubliceFederalnejnie możraprąlpisaćsystęmowiwyborczemu_ to uwagado pamiętnikaĘchbadaczywyborÓw,ktÓrzy bezpośredniefekt systemuwyb orczegooraz jegoposzczegÓĘch reform mierzą|iczbąpartii, jakie mogą wkroczyć do parlamentu. 8.5.7.Klasyfikacja systemuwyborczegoRepubliki Federalnej Pytanie o klasyfikację spersonalizowanychwyborÓw proporcjonalnych padanie Ęlko na grunciemiędzynarodowym'Ieczrlwnięz w RepubliceFederalnej.Przykłademtegojestuzasadnieniezdaniamniejszości na tematorzeczeniaFederalnegoTrybunałuKonsĘ.tucyjnegoz l0 kwiebria |997 r',kt6ry
,\
''
llapublika Federalną Niemiec (spersonalizowane wyboly proporcjonalne)
34I
Ę|rrritt1y;.'.'i" mandatÓwnadwyżkowych bezwyrÓwnywaniai odliczaniaogłoall ;itlrtlprocedurędającąsiępogodzićz konsĘtucją.JednagrupasędziÓw lrlttslytttoyjnych na wiele sposobÓwopisujeto,w jaki sposÓbrozumiećnalerc l v l 1 rsrlnali zowany systemproporcjonalny,p oaząwszy od kombinacji wy|xll ilw większościowych i propoĘonalnych poprzez kompensacjęproport'1rlttit|tloŚci az po ,,dołączone'' do propoĘonalnych,,wyborywiększościorvc'', kt(lrychwyniki powinrry zostaćutrzymane'Proporcjonalność wedfug rllttp'ichgłosÓw (na partie)nie zostałaprzez ustawodawcępodniesionado rnllpi wyłącznegokryterium rozdziatu,nawetjeśliwybory do Bundestagu l ttlHzi1znamionawyborÓw proporcjonalny ch.Z orzeczeniawynika następuiąt'rrt|clinicja:systemwyborÓw proporcjonalnychz dołączonymsystemem większościowym. Z drugiejstrony zaŚ znajdującasię w mniejszościgrupa lęr|zitiwkons$tucyjnychtrakfuje,przekonującopod wzgIędemdefinicji,ferlerrrlno-republikariski systemwyborczyjakowyboryproporcjonalne, co prawrIn tl io tloceniając na|eżycieproblemaĘki kombinacji i przy wyłącznymukieIttttkowaniusystemuna proporcjonalność, takjakby proporcjonalnyrozdział byłjedynymkryteriumi celęmsystemuwyb orczęgo.Intencja tllrtrldatÓw twÓrr:dlwsystemuwyborczegojestjednakinna.Właśnie spełnianierÓznych funkr'ii'icstcechącharaktęryStyczną spersonalizowanych wyborÓw proporcjonal. llytlh.Jednowymiarowe kryteriumjestmałoprzydatlręw oceniesystemÓwwylxltczych,|
3+Z
8. Systemy wyborcze poszczegÓlnych
?.w
krajÓw
cie pokazujeTesZtąJżęnie możnawłaściwie naleźć wśrÓdnich systemÓw, ktÓre usiłująbezwarunkowo urzeczyr,vistnić zasadęproporcjonalności. W obrębie tej grupy proporcjonalnychsystemÓw wyborczych niemiecki System w7borczy wyrlżnia się wysokim stopniemproporcjonalności wynikÓW wyborÓw.JeśliniemieckiBurdestag- zgodniez fałsąrwymwyobrazeniemwielu (tatrz wyzej podrozdz.8.1)- wybieranybyłbyw połowiewedługwzględnej większościw jednomandatowychokręgachwyborczychi w połowiewedfug zasadyproporcjonalności (tzw.systemmieszanysegmentowy)- wyniki wyborÓw - co widać wyrużniew tabeli 53 - wyglądaĘby całkowicieinaczej. Zastosowanieproguustawowego5%outrudniarozdrobnionympartiomi partiom matymdostępdo parlamentuIubcałkowiciego wyklucza. AIew przeciwieristwiedo naturalnychprogÓw, istniejącychZa sprawąpodziałuokręgÓw wyborczychw większości proporcjonalnychsystemÓwwyborczych,mandarozdzie|anę po Są wykluczeniumĄch partii,proporcjonalnie;od reformy Ę z roku 1985nawettendencyjnienakorzyśćpozostĄch mĄch partii.Efekt dyspropoĘi czy efekttworzącywiększość systemuwyborczegojest z tego powodu niewielki, w zwięku Z cTW 48,4yogłosÓwmożenie wystarcryć dla uzyskaniaabsolutnejwiększościmandatÓw,co udowadniająwynikiwyborÓwz|at1976i 1983. Tabe|a53. HipotetycznywynikwyborÓww 1980r.wedługpodzie|onego na segmentysystemuwyborÓw Hipotetyczny wynikwyborÓw
E H' P'
ł Ęfr YN
E
ś.g o>
5 o ,5 ' A
BE g [ł
ssg$ SPD CDU
csu FDP
128 80 40
E ^;
$Ęfr.a i'5 9i =
Razem
Rzeczywisty wynikwyborÓw
237 167
218 174
oo
oo
26
Ę?
o:E E
a t 9ś ĘEa ą
=
cLoo-
109 97 26 26
Jednoczesnezastosowanieprogu ustawowegoi wyborÓw proporcjonalnych rÓwnieżutrudniaklasyfikację'PoglądGiovarrniegoSartoriego,żeprog ustawowyi Ęm samym niemiecki systemwyborczy jesI highly disproportional,kt6ry wyraziłon w roku 1984,nie daje się z pewnościąutrzymać
e Ai'.
,\''S' Republika Federalną Niemiec (spersonalizowane wybory propoĘonalne)
343
l w lttięclzyczasiezostałrÓwniez przez niego zarzuconypo zapoznaniusię l wyrlikamiwyborÓw proporcjonalnych(l994: 19), gdziemÓwi: ,,wynik Ale podejścia |ell crtlkowicieproporcjonalny''. do kwestiiklasyfikacji,ktÓie w rlsiignięĘch rzeczywiściewynikach wyborÓw proporcjonalnychupa|tttj4wyłącznekryterium,jak w przypadku wskaźnikaproporcjonalności |llr|lrrrda Rose'a' sąrÓwnie problematyczne. obydwa kryteiia,to pierwotlteSttrloriego i kryteriumRose'a nalezyjednocześnie i w Ęm samymstop. ll l tl trwzględnić przy dokony.wanejklasyfikacji. |.l'tl. Debatanad reformąi inicjatywyreformatorskie W Niemczechjestjeszczeciąglewielu zwolennikÓwwzględnychwyborÓw większościowych.od czasu do czasu zabierajągłos,bez większego lr|dlłwięku.W gruncie rzeczy wokÓł reformy wyborÓw zapanowaŁacisza ptl gwałtownychsporachna tęn tematw pierwszych dziesięcioleciachRepttblikiFederalnej.WyrÓznlĘ się wtedy dwie szkoĘ: z jednejstronyszkoła hoitlclberskapod kierownictwemDolfa Stembergera kolori, z drugie1szkoła tko.mannheimskaz FerdynandęmA. Hęrmensem,Rudolfem Wildenmanncm. werneremKaltefl eitęremj ako najbardziej znaczącymi przedstawicielami. WspÓlna dla obydwuszkÓłbyłako ncepcjanaprzemiennego rządu,dualianu partyjnego,jasnego rozdziałuwiększościrządowej i mniejszości ttpozycyjnejorazządanierządujednopartyjnegoutw orzonegoprzez aktwyborczyelektoratu,krÓtko mÓwiąc: brytyjski model ,"'po,,ibli government (A|emann1973)'obydwie szkoływychodziĘ ze słabolub w ogÓle nie. :problematyzowanejhipotezy, żrcwzg|ędnySystemwiększościowyi sys|etndwupartyjnywarunkująsię wzajemnie.RÓznicę pokazaĘ się Zresztą w eułożeniu, w metodzie i postawieniukwestii przez obydwieszkoĘ' I tak ne przykładbadaniaszkoĘ heidelberskiejbyłypierwotnieukierunkowane hintoryczno-deskryptywnie lub na kwestiereprezentacj i, parramentaryzmu, a poza tym na kwestię ideowo-historyczne,Przy czymnięktÓrę z anglosa. rk ich teorii politycznych, a zwłaszczakate gorie EdmundaBurke' a i wult.ra llagehota,odgrywĄ stale szczegÓlnąrolę w badaniach'W przypadku rzkołykolorisko-mannheimskiejnatomiastprzy tegosamegorodzajumeta|eoretycznychprzesłankachod samegopoczątkuna pierwszym planie wyr|ępowały rozważaniafimkcjonalisĘczne,ukierunkowanepierwotniena po|itycznązmianę sił',przy czym wychodzono prawie wy|ączniez załozeit Fystematyczno-empirycznych, a punktemcenfalnym p racbyĘ zawszeprÓby ptx|budowaniawywiedzionej z teorii demokracjiopcji dualizmu paĄjneEo zil pomocąmetodi wynikÓw empirycznejsocjologiiwyborczej'Ciągle
344
8. Systemy wyborcze poszczegÓlnych
krajÓw
jeszcze godnymuwagi przykłademtegosą symulacjekomputerowew wydanejprzez Erwina K. Scheuchai Rudolfa Wildenmannaw roku 1965pracy zbiorowej o socjologii wyborÓw. Kolorisko-mannheimskiestudianadwyboramiz połowy|at60.zyskaĘ na znaczeniu przede wszystkim dlatego, ze poliĘczna rzeczywistośćw Republice Federalnejwydawałasię w coraz większym stopniuodpowiadać,po zjeździepaĘjnym w Godesbergu,modelowymteoretycznyrn wyobrażeniom ze wzg|ędl na widocznęzjawiska zlĘcia się rządÓw kierowanychprzęz so. jusz CDU/CSU i dołączonąplźniej SPD' Coraz poważniej,rÓwnieżpublicznie dyskutowanai corazbardziejuw azanaza koniecznąbyłapo|itycnla zrriana sił.EmpirycznibadaczęwyborÓw stwierdzalipozatym w swoich ana|izach chwiejnościwyb orczej zmiewtegoelektorafurosnącyruch między CDU/CSU i SPD. Ęm samymrÓwnież napłaszc4łźnie elektoratuwydawałasię pojajeśli wiać nastęna istotna, nawetnie decydującaprzesłanka, bezktÓrej (zdaniem przedstawicielidualizmupartyjnego)nie mÓgłbypowstaćSprawnySyS. tem ruądzenia,dający Szansęna po|iĘcntą zmianę sił. Powstanie wielkiej koalicji CDU/CSU i SPD w grudniu 1966r., wskutekczego doĘchczasowa partia opozycyjna uzyskaławprawdzie władzę aIejeszcze raz z powodÓw politycznych odroczona zostałazmiana rządu, oznaczałod|a orędownikÓw naprzemiennychrządÓw parlamentarnychĘlko kolejny kryzrysstrukturysysjedynie zapomocą żądanejprzez temurządowego,ktÓry możnabyłousurrąć nich stale reformy inst5rtucjonalnej.Ten punkt widzenia umał'aza własny wielka koalicja w swoim oświadczeniu rządowym z grudnia |966 r., gdy wypowiedziałasięza reformąsystemuwyborczego.W odniesieniudo wyborÓw do Burdestaguw roku 1969brano pod uwagęprzejściowe prawo wy. borcze;dla następnychwyborÓw większościowysystemwyborczy,umożliparlamentamychi stanowiącytym sawiającytworzeniejasnych większości mym barierępneciwko tządomkoalicyjnym, miałbyć zapisanyw konst5rtucji. SpośrÓdrÓfuych propozycji faworyzowanowybory w trÓjmandatowychokręgach wyborczych i względny Systemwiększościowyz listą uzupełniającą wedfug propoĘ onalności. Powody niepowodzeniareformy wyborczej są rÓżnegorodzajl (Bredthauer 1973).ZmieniŁosię przede wszystkim stanowiskoSPD. StraĘ głosÓw w wyborach do landtagÓw między rokiem |966 i |969 oraz ob7iczenia inst5rtutuINFAS sprawiĘ ze SPD, w ktÓrej rzecznicy większościowych systemÓw wyborczych stanowili tylko mniejszość, zresztąw całejhistorii partii (Misch |974), obawiałasię dla siebie silnych negatywnychskutkÓw ze stronyinnegosystemuniżspersonalizowanewyboryproporcjonalnei pomniejszeniaszansna ldziałw rządach.
łł.6' Hiszpania (wyboryproporcjonalne w okręgachwyborczych''')
345
politycznejdecydujące W t.zcczywistości byĘ jednakparĘjno-politycz. odkoricalat 60.na znaczęniutraciło nęltlzwitżania'Zresztąjuż odwoływatt|e;ię tlo teorii demokracji,Zmianalokalizacji FDP w systemiepartyjnym I ulworzcniekoalicji SPD-FDP po wyborachdo Bundestaguw roku 1969 wltrąci ly orędownikomnaprzemiennychrządÓw najwainiejszy argument politycmejzmianysił,ktÓrąmoglioni w pol fąk.tttianowiciekonieczność jeszcze |at 60. wykorzystaÓ dla siebie.Ponownazmianakoalicji z ro|pwie systemupartyjnegodo naprzemiennychrząltu l9xz potwierdziłazdolność dÓw. ()kolicznościniemieckiego zjednoczeniaprzyczynlłysię do tego, ze ponowna zmiana w SprawowaniurządÓw kazał'ana siebie czekać 16 |at' o ile do tej pory rola wyborcy w wybieraniu i odwoĘwaniu rząduw Repub|iee}.cderalnejbyła napłaszczyźniecałegokraju niewielka, o tyle walka tryborczamiędzy pełniącymurządHelmutemKohlęm i konkurentemGęr. hlrrlem Schroderempo ruz pierwszy w historii Republiki Federalnej zakoriczyłasię stworzeniemrządukoalicyjnego SPD i Sojuszu 9}lZie|onych. 8.6.Hiszpania (wybory proporcjonalne w okręgachwyborczych rÓżnej wielkości) Wybory proporcjonalnew okręgachwyborczych są najczęstsząformą tBttosowaniasystemuproporcjonalnego.Ponieważpolityczny i administraoyJttypodziałkrajÓw jest podstawądo ustaleniaokręgÓw wyborczych,pow;tają okręgi wyborcze rÓżnej wielkości'W za|ezności od ich wielkości występująrÓznebarieryw reprezentowaniuw parlamencie(patrzp odrozdz. 4' t.3)' Powstająw efękcie nawetznacmLedysproporcjew stosunkugłosÓw lmgndatÓw WprowadzeniewyborÓw proporcjonalnych w Hiszpanii przez,,ustawę o reformiepolitycznej''w roku 1976 oznaczałoważlnąinnowację dla hiszpa skiegoustawodawstwa wyborczego.W stanowyrnCortesrezimuFranco politycanaprawicawokÓłManuela Frapa Iribarneżądaławzględnego systew okręgachj ednomandatowych. mu większościowego Rząd Adolfo Suilreza byłzresztągotowyzb|iĘć siędo nieuczesbriczącej w debatachCortesdemokrotycznejopozycji składającejsię z socjalistÓw,komunistÓw i przedewszyst. k|m kataloriskichi baskijskichregionalistÓwi spełnićjej żądaniewyborÓw proporcjonalnych(patrzKrobn 2003: I7 4n).Cortes zgodziĘ sięwiększością głosÓwna tak zwaneulepszonewybory proporcjonalne.Konst}rtucjaz roku l978 umocniłatę decyzjęw wyborachdo izby deputowanych'Zwraca jed. hnkuwagęfakt, żew konsĘrtucjinie ma mowy o wyborach proporcjonalnych jako zasadziereprezentacji,lecz tylko o zastosowaniusystemuproporcjonal-
346
8, Systemy wyborcze poszczegÓlnych
krajÓw
nego jako reguły decyzyjnej na płaszczyżnieokęgÓw wyborczych. Większość członkÓwSenatuwybieranajestwedługsystemuwiększościowego (system ograniczonegogłosowaniaw okręgachcztęromandatort^rch). 8.6.1.Systemwyborczy I iczba deputowanychwynosi 300, maksimum400; w dotychczasowych wyborach 197,I_2000wynosiłaona 350. Wybieranisą oni w 52 okręgach wyborczych r6żnejwielkości.Jeden okręg wyborczy odpowiadajednej prowincji. Ceutai Melilla wybierająpojednym depuiowanym' W innych okręgach wyborczych minimalna r eprezentacjato dwÓch deputowanych. P ozostałemandatyr ozdzie|anesą na okręgi wyborcze propoic.jonalnie do |iczby ludności;jeden mandatna 744500 mieszkaricdł ,i- za pozostałą |iczbęgłosÓw powyżej70 000. W rozdzia|emandatÓwbiorą udziat tylt
8, ' IIiszpania (wyboryproporcjonalne w okręgachwyborczych..')
347
nu okręgiwyborczejestostatecznieodpowiedzialnyza efektydysljl systemuwyborczego lroporcjapojawia się teżw SZerSZymznaczęniu:jeŚli,po pierwsze, z ustawąo wyborach zaktadamy,żekażdemuokręgowiwyborcze}Eylługują co najmniej dwa mandaĘ a po drugie uwzględnianyjest powstaje nierÓwność Iudności, reprezentacjinakorzyśćmniejszych wyborczych,tzn. nakorzyśćtych prowincji, ktÓrych gęstość zajest relatywniemała.W wyborach z roku |977 w prowincji Soria deputowanyprzypadałna33 500 mieszkaricÓw,podczas gdy w pro. Modrytstosunęktenwynosiłjedendo 141200.NierÓwność ta może dużekonsekwencjedla reprezentacji,co ulega zaostrzeniuw zależnofe pierwszeod rozkładugeograficznegookręgÓw wyb orczychi po drugeograficznegorozkJadupoparcia dla partii. W mniejEc określonego okręgachwyborczych względnieproporcjonalnystosunekgłosÓw, jaki występuje w większych okręgach wyborczych, nie jest W ten sposÓb te partie,ktÓre dominująw wystarczającejliczbie i średnichokręgÓw wyborczych, są systematycznie uprzy,łvlle(patrzwyżejpodrozdz.4. 1.5). iczenia proporcjonalności odzwierciedlająsię catkowicie w wynirryborÓw. Systemwyborczy faworyzlje dużepartie,a wśrÓdnich w wy|977 i L979 r. UniÓn de Centro Democrdtico (UCD) w większym niżPartido Socialistaobrero Espażol @SoE), poniewazswojenajwyniki osiągała onanajczęściej w mĄch okręgachwyborczych,podPSoE wypadała lepiej (miejskich)okręgach.Dużepartie w duzych ;dy iczo uprzywilejowanew porÓwnaniuz małymipartiamio zasięgu t, ale prawie wcale nie są w porÓwnaniu z partiamiregionalnymi, zo względu na obliczanie głosÓww okręgu wyborczym mogą uzyskać Efekt dyspropoĘonalności |lffntację proporcjonalną. systemuwyborczercgo rcdzaju, że w określonych warunkach partia z ok' 42%ogłosÓw Jot miejsc (patrzNohlen, Schultze 1985). fi uryskaćabsolutnąwiększość lY wyborach 7982r. to właśnie uprzywilejowaniedużychpartii spowopodobnydo trzęsieniaziemi upadekUCD i w takim samymstopniu iętny awans PSOE przy rozdzia|e mandatÓw do parlamentu. gdy po prawej stronieUCD była rozbita wskutek wewnętrznych (patrzHuneeus 1985)i do wyborÓw zgłosiłosię co najmniej pięć I centro-prawicowych,PSOE _ uprzywilejow anarlwnież przez po|asporupolitycznego_ stałasię zbiorowąpartiąlewicy, przyciryając dawnychkomunistycznychwyborcÓw PCE, D:igbie zarÓwno duŻączęść partii.Zyski pSOE f* | lowicowychregionalnych orazpozaparlamentamych
__-"rfl
348
B. Systemy wyborcze poszczegÓlnych
krajÓw
w dawnych konserwatywnychregionachrolniczych o małejIiczbieludnościbyły niewspÓłmierniewiększepod względemLiczbymiejsc,mimo ze pod względem liczby głosÓw wypadałaona lepiej w tradycyjnie lewicowych prowincjach i regionach'ponieważtu już małeprzesunięciaskutkowały zmianąrozkładumiej sc' Z drugiej strony straty UCD byĘ najbardziej znaczącępod względemliczby mandatÓwwłaśnie w jej dawnychpunktach oparcia(Caciagli 1983:86).PSOE uzyskaławskutękefektudysproporcji Systemuwyborczego 57,7yomiejsc przy 48,4%o głosÓw,przy ciym efekt ten zapewniał.partii nawet po stratachgłosÓw w roku 1986 przy udzia|ę 44,|o/owiększośćabsolutnąi narazie, wobec słabości partii centrowo-prawicowej, pozycjępartii dominującejw obrębiesystemupartyjnego.W wyborach z roku 1989wystarczyłoto jeszczePSoE do uzyskania większości absolutnej,ale utraciłają trzy lataplźniej wrazze spadkiemliczby głosÓw do 38,8%o. Poźniejszerządy mniejszościowe PSOE byĘ za|eżneoJpartumentamegowsparciakatalo skiej Convergeniai UniÓ (CiU)' 8.6.3.Ocena systemuwyborczegoi reformy W politycznej i naukowejdyskusjiw Hiszpanii brak byłopoczątkowozgodnościi co do oceny systemuwyborczegojako takiego,i co do ana\izyjego nastęstw. opinie byĘ raczej całkowicieprzeciwstawne.Sytuacjatabyłi z pewnościąściś|e związanaz dogmaĘzmem,jaki opanowałdyskusję na temat systemuwyborczegow Hiszpanii,jak rÓwnież zbra|rlemgotowoścido poddania sprawdzeniui w ruzie potrzeby skorygowania teoretycznychkoncepcji i politycznegowartościowania w świętle nowych doświadczeri. Wybory proporcjonalne w wielomandatowych okręgach wyborczych rÓżnejwielkościnie doprowadziłyani do rozdrobnienia(czegoobawiali się zwolennicy większościowego systemu wyborczego),ani do absolutnej koncentracjisitywrękachdwÓchduzychsiłpo\iĘcznych(takbrzmiałaniekształcającainterpretacjazwolennikÓw mniejszych partii). Na krytykę zasługuje bez wąĘienia nierÓwność reprezentacjimieszkaricÓwposzczegÓlnych regionÓw (rÓżnicew gęstości zaludnienia),co stoi w otwartejsprzeczności zzasadąrÓwności prawa wyborczego w wyborach demokraĘczrych i musiałobybyć przedmiotemreformy. Systemwyborczy wywietałpo|ityczneskutki po pierwsze'poprzezuniknięcierozdrobnieniasystemuparfyjnego(naobydwienajwiększepartie przypadłow 1979r.: 65,5%o,1982:74,3%o' l986: "I0,Iyo,1989:65,3Yo,|993: 73,4yo,1996:76,3Yo i w roku 2000:78,60/o gtosÓw),po drugieumożliwił partiomlokalnym wejściedo parlamentu,po trzeciefaworyzował.dużepar-
8.6' Hiszpania (wyboryproporcjonalnew okręgachwyborczych..')
349
w ten sposÓb stworzeniewiększościparlamentamej(w lalie, tr|rltwiając głosÓwprzekształcone Bch |()H2,1986 i l989 względnewiększości zostaw nbso|utne większości mandatowe) poprawiając i funkcjonowanie syss Jeśliweźmiesiępod uwagępoliĘczno.historyczny Emtl ptrrlamentarnego. do monarchiiparlamentamej *ontckstHiszpanii- przejście i jej konsolidaparistwa demol
8, Systemy wyborcze poszczegÓlnych
Ń
Ń
I
ś
Oę CoCo Ń- - jIod
d
I
ś
Lr)- r:
(o
ę
N
os
rf
=s
o s
ś ś
=Ś o" o o (\
os (9 6t o)
=Ś
-o Ś =Ś
os
o o
N I N f.O)
(E
= o !
oo
(l' 6
=s
o)
oŚ ."EŚ
@
ot F
os
IN t-
t rr) l( o I
!il_
(o-
lOF-
(o-
oi c)
co \rra)
j
ś
l()
-i
Ę s (.)
ry
lo-
o{
rO
(f)
I
Ń rO
(.) o
Ń
I
.t v
d
I
Ę
(fr-
ś.
rO
(f)
ś.
o)-
N
ś
ś
I
(o
lO-
+
u)
Y. rO
rJt Jt o
ro
q)
EP
sŚ |
I
.F+
:t 'l ou i >6
.Ó
\-:
r|ś|o
lf)-
ri-
(o
C\^ ś. lFoo
lo.
o.
.>.x 9tr }H
jo) o: !x
-l 3'E {t)
6
(\ł
Ń
3 1Y6
.j tJtd O)-
o
@-
s (o
Ń rt
co_
3
(O- (r)-
st- r: r ę C)OI
J
lr)
(o- vos
(o^ Co. (f).
i:
o)- NO )O )@ Jodoq s
(f)
Lc, C!
oo- rt^ oo
(o- Crj^ O)- F-^ F--
o)
rO C!
o, (f)
!t
(o
I
:
ś
I
(o
ś
f.-
(o- ę. śr
(o
8.7. Irlandia
krajÓw
Ę
lo^
Eg
*9
;+
(f)@ o(o Ń |Jdo
ś3
9E
a= Ń^ł
oolślo
(f)
- 1- do
=N
rO.N
.o.
= o
lif
o, E S
(o
ot
(o^
N
oŚ
o-
N .U'
o
!
o L
to)
=s oŚ
F-^ e) (r)
o
Ń rr)-
(ą
s
v-
o s
rt
Ę
o
{
o)-
F-^
o. lFoo
(f).
Ń
.F ś
-o
Ę
Ę
(f).
c.t N t t oo I
(f)- (f)-
tJJ
$l
(f)-
Oi
oc! looo
lloo
'o.
Ó.
@. (o.
,-
o
^uĘ
8ź N6
F s ŃLX
Vote)
351
W wyborachw roku 2000 zwyciężyłaPP,mając44,5Yogłosow,llzyskała tbro|utnąwiększośćmandatÓw do parlamentu,ZbieraŁaona owoce polipczne trwającegood integracji z UE szybkiego wzrostu ekonomicznego Hilzpanii. Sondażeopinii nie ptzepowiadatyrr history cznegozwycięstwa W Wyborach,tak ze ponownie wymagałoto wyjaśnienia.Porazii..*,'y tłApłaszczyźnie narodowej partia konserwatywna,ktÓrej polityczny dyskurs coraz mocniej kierowai się w stronępolity""n"go ce.,trum, zdobyła lv|ęcejgłosÓwniż obydwie partie lewicy, pśop i W, |azem,z czćgo wynila. żc wyborcy musieli zmieniać obozy.Myśleniew kategoriach"prawicy | |owicy,cechującepolityczne ana|izyw Hiszpanii, podwlżanejćstprzez ToBnącyelektoratzmienny.Słabewyniki PSOE i IU (odpowiednio:34,|o/o spowodowane zostatyprzez stosunkowoniską frekwen| S,s%1częściowo wynoszącą 70%. w porbwnaniu z wyborami poprzednimi $Ę'wYborcza l8oE zapłaciła3,4, a IU 5, l punktÓw procentowych' Aznar zipowiedział, llg będziesię konsultowałzpar|amentarnymi podiorami swojeio dawnego CiU i cC 1coattcrai Cinaria)i utizy-mywał Ędu mniejszościowego, Ęm wpobliżu PP mĄch partnerÓwpo|iĘcznego środka. i'odczas gdy sny: charakteryzowĄ się asymetriąsystemu partyjnego na korzyść ĘŁl0 w latach 90. powstałanowa asymetriana korzyśćnf wyuory pro. alne w okręgachwyborczych rÓżnejwielkościumożliwityw otytÓch przypadkachuzyskanie absolutnychwiększościparlamentarnych. 8ystemwyborczy bywałstaleprzedmiotemdyskusji,stosunkowoczęsto T oltesie kampaniiwyborczych.PolĘcy włącza|iprzysposobności reformę Ę 9rÓw do agendy politycznej. GłÓwnym puokt"- klytyki byĘ i sązailtięte listy' SzczegÓlnym zainteresowaniemcieszy się niemiecli system Jryb'orczyczy teżkombinowanytyp systemuwyborczego'RÓwnież w prqregionalnych roz-łvażano reformy * t.y* kierunku (dla tldku narlamenlÓw I|tr|onii patrz Nohlen 1998).W naukachpolitycznych,ktÓre od czasu do 35u poruszająten tematQlattzMontero i in. l996; Montabes 1998),sądzi stosunkowojednomyślnie, ze w Hiszpanii sprawdziłysię rvyuory lhJcorrat. w wielomandatowychokręgachwyborczych. 8.7. Irlandia (Single Transferable Vote)
oÓ 6
E&.
f
+ l.r)
P
(\
rO Ń Ę ś
=
(E o o
cfr-
,;
(Single Transferable
|.JJ
o U) (L
T o
l0ś(L ul
BT
l
o (L
o aL
łT
a
J.Y
l
TJJ
0)
o-
C)
o
J
6
m6 6=
:E
.9
z( Jd] c /t r! o- ot t lJlt l
oN
)*
;'ł
; Do najbardziejdopracowanychsystemÓw wyborczy ch,realizującychpier. IoEtą ideęteoreĘkÓw wyborÓw proporcjonalnychi umozliwiającychwylotoom klasyfikowanie kandydatÓw i wyrazaniealternatywnyJhp,"fe."nw.przypad*, pierwszapreferencjanie jest możliwado p,"ep,o,'u$l ęo' sonia _ za|iczasię oddawaniepojedynczegogłosuprzechodniego^(single
*r:= 352
B' Systemy wyborcze poszczegÓlnych
8.7. Irlandict (Single Transferable
krajÓw
transferablevote, STY). Pod względem oddziaływarina system partyjny jest ono w Znacznymstopniu za|ezneod innych czynnikÓw systematyki wyborÓq ponięwazw przypadku STV chodzi przedewszystkim o specjalny sposÓboddawaniagłosÓwi ich wykorzystania.W terminologiianglosaskiej STV stanowijednak własnysystem wyborczy obok względnych wyw jednomandatowychokręgachwyborczych i wyborÓw większościowych borÓw proporcjonalnych(PR). Systemprzenaszalnegooddawaniapojedynczegogłosujest tradycyjn1.m systememwyborczym Irlandii. Nie rozpowszechniłsię on jednak zbytnio. W wyborachkrajowychjestjeszcze stosowanyna Malcie. Ten stanrzeczy kontrasfujez obszemądyskusjąjaką wywołałsystem STV w świecieang|ojęycznym. 8.7.1.Głosowaniei wykorzystaniegłosrÓw KrÓtko opisując,STV to wybory bez list wedfugregułyproporcjonalnej pojedynczegogłosu.Na karcie do głosowania z przenaszalnymoddawaniem podanisąwszyscykandydaci(parryjnii pojedynczy)w porządkualfabeĘcznym. Wyborca moze rozdzie|ićswoje preferencjena karcie do głosowania przez zapisanięobok nazwiskakandydataliczby jeden,dwa,trzy itd' MandaĘ rozdzielanesą wedfugkwoĘ Droopa (: całkowita|iczba z następującej operacjimatemaĘcznej:ogÓłwazrrieoddanychgłosÓwwokręu wyborczyn dzie|imyprzezticzbęmandatÓwrozdzielanychw okręgupowiększonąo 1 i do otrąlmanegoi|oranl dodajemy | fp atrzp odrozdz.4.5.4)). Jeślikandydatuzyskakwotęna podstawiepierwszychpreferencji,zostaje wybrany. Jeśliotrrymałwięcej głosÓw,nadwyżkarozdzie|anajestna drugie preferencje,mianowicięw nastęuj ący sposÓb:j eślikwotawynosiłabyl 0 000, anadvtyżkazwycięskiegokandydata5000' to liczba drugichpreferencji,jakie mogĘby być podanena 15 000 kart do głosowania,mnożonajest dla każdegokandydataprzez5000 idzie|onaprzez 15 000,a następniedoliczana do pierwszych preferencji danegokandydata.Wybierany jest ten z kandydatÓw, ktÓry uzyskałkwotę. Nadwyżki głosÓw rozdzielane są ponownie procentowoodpowiedniodo kolejnych najbIiższychpreferencjina wszystkich kartachdo głosowania.Jeśliostateczniezadenkandydatnie wykażrcsięjuz nadwyżkągłosÓw,a nie wszystkie mandaĘ w okręgu wyborcąm zostaĘ rozdane,głosykandydatlw znajnizsząliczbą głosÓwsą odpowiedniorozdzielane.Postępowanieto powtarzanejest do chwili uzyskania|*votyprzez odpowiedniąliczbę kandydatÓwi uznaniaich za wybranychl.
E
*- c o ll( o ( r ) c t it - r o r r ) c ! Ę(o@ 5lr ) ( o ( o r . -
=N .!9 () n=
$ $ f
o (f)
Dokładny opis systemu wyborczego znajduje się w Nohlen l978
ON
= .9
E
N-
N
q1tugłlr9sop ;17Ńnpeu oruozsouozd
o
I
I
(o to
XN
o (0 o)
Ń.9
=
o CDN 30
o-
o)
F- ś o ś r.- NśŃ N .G .E - o iT (U
! o o
Ę; !f ftt
I{ !L
>o. =r n($
o=
s
s t-
o 0)
a
NI-
.o 3
c o ( o N lr ) (f) (f) too)(oĘ
@
ro
ś
o c d
N c\
ełJnou.o lvtgSOp
oruozsouozJd
I
ł
l\ t
:o
+
<"l .o. +l
:l i (0
o
o
(E o o [L
N @ | r)ll()(o
(9C!(oF-O NtOl'-@O lotoś(oto
.!P ! v a
!v FC!
NON-I..o O)NO)@r(f) +F+o)ę|ś)
ś
+ l+ +
a\ śl
>l.c,O(.)F@(O C4.toś@|f)N
I
. 9 - S (oo)l' - \ t c) Ę tf) sf
(o \t
c
o 5
E o 0) t,lJ i: o) 0)
ś (o
.; o
irJ
'tr (t
=,
> o N'=
lllc r lr
la r r o t o
3
N
vc
|r)
N
śÓ(f,\i [email protected])
*
E
o
si .'\ i
r
E
,illleU,O Ivtgsop eruozsouozJd
o
i
J
lf
:t l+
=
(tt
l
I
(o
3 =
t fi
N
lN
q
o), J
ś FN
iś N ( f ) llt o o
3
t
H'ł
coo \tr(o N lf ) N rNN
co@
y c o ( f ) ll( O r ' F O ) ( O lr ) ( o (fJ =(fJ =,OOr(ś)rr)
Eaii J( J
l
1ct.l1edz1r3 lritgso16 ry7 łrrpeu sruozsouozJd
{
I t
Vote)
'R
- :BH-EE d o
9 Oo!L^ -
E (E x o
iiiiii-SE:
.N G
9 -i* cś'6
- i;
(!
qq.ę; *ł Ę .i:Y\Ź;-^Ęr
o
EEg P EEz
EEE56.XE
'\
F
$
=
.* |.L ś =
=
ErĘ Ę ig
=
q
N
=-
E
o .o
o
a c o
E o o0) ii uJ E E
=
N
354
8, Systemy wyborcze poszczegÓInych krajÓw
8.7. Irlandią (Single Transferable
8.7.2.oddziaływaniapodziałuna okręgiwyborcze Dla oddziaĘwaniaSystemuwyborczegonajwiększeznaczeniema,wskutek obliczania głosÓwna poziomie okręgÓw wyborczych,podział'naokręgi lub przeciętna|iczbamandatÓww okręgu.Historycznatendencjado zmniejszanialiczby mandatÓww okręgachwyborczych,kt6ratoLiczbanie moze ponizej trzech,przełarnanazostała zgodniez konstyfucjąspaść dopierowraz zreformąz roku 1980.W tym Samyrnczasie wskutek ustanowięnianiezaleznej komisji okręgÓw wyborczych ograniczono drasĘcznie mozliwość gerrymandering.Za|eceniakomisjibyĘ następujące: żadnychokręgÓwwyborczych poniżejtrzechi powyzejpięciu mandatÓw;uwzględnieniegranic county. podziałuna okręgiwyborcze Tabe|a56, Zmianyir|andzkiego w latach1923-1995 Ustawa wyborcza
1923 1935 1947 196't 't969 1974 1980 '1995
PodziałokręgÓw wyborczych (a i b) a98 b13 L
h_
bh
h-
bo-
75 59 38 -9
4 4 I
Liczba okręgÓw wyborczych ogÓłem
3 8 15 o 22 q 12 17 2 1 4 zo 6 1 0 zo 15 13 13 14 15 12
30 34 40 38 42 42 41 41
Liczba Przeciętna mandatÓw wielkośÓ ogÓłem okręgu
153 138 147 144 't44 148 166 166
E1
4,1 3,7 3,4 3,4 3,5 4,0 4,0
a - |iczbamandatÓww okręgachwyborczych= wielkość okręgÓwwyborczych,b - |iczbaokręgÓw wyborczych. ŹrÓdło: Chubb1974:149; McKee1983:80'
Co do zasady reprezentacjiwielkośćokręgÓw wyborczych warunkuje wybory większościowe. TezapostawionaprzezDouglasaRaego (1967),że mniejsze okręgi wyborcze powodują większe dysproporcje,jest bowiem całkowicieuzasadnionateoreĘcznie:małeokręgi wyborcze w Irlandii stanowią faĘcznie wysoki prÓg; kandydatpotrzebujeokoło|7o/o(pięcioman. datowy okręg wyborczy) i około25o/o(trzymandatowyokręg wyborczy)
Vote)
355
g|osÓwdla uzyskaniamandatu.W sposÓb systematycznyfaworyzowanesą t'tzcz to partiez największąliczbą głosÓwkosztem partii o mniejszejliczbie głosÓw(bez geograficznie skoncentrowanegoelektoratu).Wprawdzie !iletodaobLiczaniagłosÓwuwzględniateż(w raziepotrzeby)kolejneprefe1oncje,znajdującesię na kartachdo głosowania,,wyeliminowanych;'konkurentÓw,|ecz ostatęczniestale znacznaliczbagłosÓwniejest prźenoszona ne mandaty:w okręgutrzymandatowymtrzechkandydatÓwmusi osiągnąć ||mitokoło25 procentgłosÓw;prawiejedna czwartagłosÓwnie p rzekształĘenięw mandaĘz.W okręguczteromandatowymliczba ta wynosi prawie Jednąpiąt6 w pięciomandatowymprawiejedną szÓstą głosÓw' Rzeczywilla dysproporcjamiędzy głosamii mandatamiw wyborach irlandzkichjest Jednakmniejsza,niż możnaby to domniemywaćZ występowaniamĄch ÓkręgÓw wyborczych , Z jednej strony widać wprawdzie iadreprezentację obytlwunajsilniejszychpartii (zreguĘ kosztempartii mniejszychi kandydetÓw niezależnych)w prawie wszystkich wyborach międzry-lgz3i |g87 (wyjątek:Fine Gael |938,1965 i |977)' Z drugiejstrony,przeciętneznie. hztałcenie wynikÓw wyborÓw w Irlandii (mimo znac,nych waha ) jest JrdnaknajczęściejponiżejefektudysproporcjonalnościwzględnychwybotÓw większościowychw j ednomandatowychokręgachwyLorczych. PrzyOlyna tego tkwi w tym, że efekt dysproporcjonalności irlandzkiego syste. iltll wyborczegozależy od rÓznych zmiennych, ktÓre wprawdzie wzmacEląiąsię wzajemnie,ale i mogąsię znosić. Michael Gallagher (1975) podawałjako istotnązmiennąnierÓwnomierl|l rozkład geograftczny elektoratu;rekompensuje on Znacznądyspropor$ę głosÓwi mandatÓw spowodowanąmniejsąimiokręgamiwyboiczymi, tvidocznąw poszczegÓlnych okręgachwyborczych (rÓwnieżwedfug Gal. |r8hera): partiew niektÓrych okręgachwyborczych sąnadreprezentolwane, lv lnnych niedoreprezentowane, w odniesieniujednak do cate;Irlandii reptzentowane stosunkowoproporcjonalnie'Gallagherpominąłjednakw rolu l97s inne zmienne,ktÓre należyuwzględnićwanalizie kompleksowych oddziaływariirlandzkiego systemuwyborczego. Znaczeniematezfakt, czy udziałdanejpartii w liczbie głosÓww okręgu Ęborczym ma korzystny stosunekdo jego wielkości.Pokazuje to poniż.Łe tabela.
I
Na przykład w tźrbeli55 stanowi to 564l głosÓw kandydataDo|ana,241 nieprzenaszalnych $orÓw i 970, ktÓrych nie potrzebuje kandydat Tully, ogÓłem więc 6852 głosy.
i"'
llili
356
8. Systemy wyborcze poszczegÓlnych
riii
e
4
Kwota w %
25 20 16,7
1
25 20 16,7
2
3
50 40 33,3
75 60 EN
4
80 66,6
83,3
Uwaga: |iczby procentowe sązaokrąg|one do pierwszego miejsca po pzecinku.
;l1i rtli
illili
8'7. Irlandią (Single Transferable Vote)
Tabe|a57. Minima|na|iczba głosÓw(procentowo) potrzebnado zdobycia danejIiczbymandatÓwwedługwie|kości okręgÓwwyborczych L i czbaman d a t Ó w.+ Wielkośćokręgu wyborczego J
lli
krajÓw
Matematyczneoptimum (tzn. efekĘwne przełozeniegłosÓwna mandaty) partiaosiąga,jeślijej liczba głosÓwjest Ęlko trochęwyższaod minimalnej liczby głosÓw,za pomocąktÓrej uzyskuje się mandat. OprÓcz tego liczba partii i niezależnychkandydatÓwdziałajakokolejna zmienna.I tak na przyhJadod |923 do l93 8 r. wysoka Liczbanieza|eżnych kandydatÓw oraz dyspropoĘa między głosamii mandatamioddziaływały w sposÓb skorelowanyna korzyśćnajsilniejszej partii (patrz Sternberger, Vogel 1969:660) i wyrÓwnywaty mniejszy efekt dysproporcjiwcześniejszegopodziafu okręgÓw wyborczych. (Dopiero od |947 r. wybiera się tvyłączniew mĄch okręgachwyborczych).ZnaczęnięmatężmieszanieokręgÓw wyborczych o parzystychi nieparzystychliczbach mandatÓw.okręgi czteromandatowe mogąewenfualnieneutralizowaćoddziaĘwanieokręgÓw trzymandatowych. Najważniejszazmiertnaw irlandzkim kontekścieto nafuralniezmienna głosÓwpreferencyjnych,ponieważw ana|izieproporcjonalnościwychodzi sięzawszeod pierwszychpreferencji,rozdział.mandatÓw jestjednakw większościwypadkiw rozstrzyganyprzez przenoszeniegłosÓw.Na przykład w wyborach w |973 r. Za pomocąpierwszej preferencjiwybrano tylko 39 kandydatÓw,pozostali potrzobowalidodatkowodrugich i dalszych preferencjidla osiągnięciakwoty wyb orczej.Rozdziałdrugich,trzecichi czwartych preferencjimożewięc w związku z Ęm znaczniezmienić wynik wg pierwszychpreferencji,ktÓre wzięliśmyza podstawęobliczaniarelacji głosÓw do mandatÓw.Itaknaprzyl<ładw roku |987 Fiąnnaf'all straciławskutek transfęrugłosÓw dwanaściemiejsc, ktÓre otrzymałaby,gdyby dalsze preferencjenie faworyzowĄ innych partli QlatrzGallagher 1987:83).Drugie i dalszepreferencje wyborcÓw okazują sięĘm samymdecydującązmienną w kontekścieirlandzkim, ktÓra możeosłabićefekt dysproporcjiwywoĘwany przez małeokręgi wyborcze. Między rokiem 1922 a |977 prawie
rril
,iili iil irlrii lti
rlliliil
357
czwartaIrlandczykÓwrozdałaswojepreferencjeponadgranicamipartii 1t.rIttit z Gallagher1986:257). tlrrrtr i.7'.l' oddziaływaniametodyoddawaniagłosrÓw włktrlekumriwwyborczych , l'wtlzenie większościprzez partięniejest w Irlandii załwararltowanę; za lrul|y'jcstefektdysproporcjisystemuwyborczego.25 wyborÓw między 7923 i ||)()7r' przyniosłojedynie pięć sztucznychwiększościparlamentamychtvszystkiebez wyjątku dlaFianną Fail iprawie wszystkie nabaziewysokiej lit.zbygłosÓw:49,7o/o (1933),48,9o/o (|944),48,30ń (Ig57),47,7o/o (l965) i Ą5,7%(1969).Fiąnna Fail dominujew irlandzkim systemiepaĄjnym od It)12r' jako partiamającanajwiększąliczbę głosÓw;tylko jej udałosię uzyxkrrćłbsolutnąwiększość głosÓw( l 938, 1977). P oza tymp artLe byĘ skazane tlnwchodzeniew koalicjeil|ubrządzeruez mniejszościąparlamentarn ą.ZdoIntlŚćtworzeniakoalicji między Fine Gael a Labour okazatasięjak dotychrzrrsjcd1mąmoż|iwościązastryienia Fianna Fail w rządzie(1944,1951,|g73, l9lt | l982lII i 1994).Znaczęniema przy t},rnnie Ęlko zwykłedodawanie ' ltlttnc|atÓw, |ecz zwłaszczarrmowyzawieraneprzed dniem głosowania.Pot|rlllniejak w sloganiewyborczymFine Gąel: ,,głosujna Fine Gael i utzytttrtjw dalszymciągupreferencjed|aLabour,, (ptatrzMcKee1983:175)obyrlwicpartiemogąza|ecićswoimwyborcomwykorzystaniedrugichi dalszych preli:rencjinatzęcz kandydatÓwkoalicyjnegopartnera.Umowy te sterują w znacmymstopniuefektemdysproporcjisystemuwyborczegoi tym samym ;|rlsunkamiwiększościowymiwDąil. Pokazująto wyniki zlat 1969i 1973: w |969r. Fine Gael i Labour otrzymaĘłącznies|,|yo głosÓw,jednak tylko 47,(lo/o mandatÓw;obydwiepartienie zawaĄ umÓw wyb orczych.Natomiast lłiunnaFail zdobyłaabsolubrąwiększość mandatÓq mając 45,7YogłosÓw; nystcmwyborczy faworyzowałnajbardziej,jakzwykle, najsilniejsząpartię. I,,ineGael iLabourporozlxrtiĄ sięnatomiastw1973r, izdobyĘ p,,y48,8%o g|osÓw5l,|o/omandatÓw, podczasgdy Fianna Fail straciławiększość w mandtttach,mimo że|iczba jej głosÓwlekko wzrosła.Dzięki umowom wybor. er,ynFine Gael odniostawiększekorzyściz systemuwyborczegoniżFiannu l,'ąil.Labour (w 1969 jeszcze znacmieniedoreprezentowana)zostałatym rttzcmtylko nteznacznieposzkodowana: porozumieniawyborczewyrÓwnĄ bowiemna korzyśćwchodzącychw koalicję partii zysk zapewnianyprzez śtystem wyborcry partii o największejliczbie głosÓw(patrzo,Leary 7979). I)ziękiumowomwyb orcrym przed,wyboramiw listopadzie1982r. obydwie prtrtiekoalicyjneodniosłykorzyść z systemuwyborczegonawetwiększąniż I,'iunna Fail (patrzO'Leary 1983).
ff*
3 s8
B, Systemy wyborcze poszczegÓlnych
E ro :o-
śl @
o)
E-=
6's 6; *s
N @
o)
E3 hx
b
o)
tŚ
ś.
Er o><
6=
(f)
B
$s E3
FN r ( O
o)cOOr d ś
(f)
=
{s E= =
(f).
.o. l*No)(O
ś
Ę
i's
(r).
63
(f)
8s E=
Ę ś . :@ ^
( ooo) ś s(f)
s:
=
ils
(9_ ro- o)^ (f)r o(oo)@ ś
{s E= N
o o q{
Ę= Filx
I cf) N O)
(E
o
.o .)< N
o cl
8; b
{s RE 3il*
E!
6;
3;
(f)
a $s
r ( f ) Ol l ' -
ŃoidŃ I f ) C !F
o) GO o)
( oro@ ( o od.j Ń lf,
(9
(O-
@f-N'CDs st(9-
@- Ę F-. co. co coN ś
F
(t-
sf^ N
o o) (\Ft\O
Ei =
6's 6= *s E= = il=s
6i
d ro d rt ś(v)-
(r)^
.j Ń d ś .t$ l e
NI
ś. to^ c\ł :f. (o (\toN c{
.f.
(o
ś (f ) e
Ó. o^ ś^ Ę o)t*oś$|lr) (Y )N-
r,.
C\{
O-O)O .jŃo'd sŚ|F
r-
lO-
(f)
C.,l
o)śoś
(.) (V)- I*-
o)-
lf)(f)
-
Ę a).Ę@ ^ (o(f )o)(f ) ś( o
(N-
ś. ry (f). rt. śo)o)|f)|o
lf,.
*t
(f)
s aai
ęN
60)
r
Y: (f)- (f)- rr,o) ot-@ ś( o
+
o\{ c\l Ó. o,. ś|-@śN
lO
rd
NO
;ę o. F-
ś. gb .-= NP *lL
.96
'o
Er
o (E
!
ł
c.i
L
o
F
8= cO
L
= d ro -g o -o
lo d!L
.P 6
E,5= #
o
iiiri
o-
' Ft
Fa,O o =:- oN
E_
.E
o>-Yo*
8Ł"
g EEĘpśsE =
q)
359
Jeślido tej pory zmianarządlw (co byłowidać) za|ęzaławdecydującym |topniu od tego, czy udałosię Fine Gaet i Ląbour dokonaćporozumie wyborczych,wrazZ wyborami w 1987r. sytuacja zmięniłasięzasadniczo: par|iaProgressiveDemocrats, założonajakoodłamFi annąFail 14 miesię. ey przedwyborami,otrzymałaodrazublisko |2%ogłos6wi 14miejsc;udział 5łosÓwLąbour spadłdo 6,3%o,udziat.Fine Gael ponizej wskaźnika30o/o. od czasuwyborÓw z roku l989, gdyFianna Fail nie zdołałauzyskać absolutnejwiększościparlamentarnej,a inne partie nie były gotowe do pogodzenia sięzrządami mniejszościowymi,warunki większościowestĄ się bardziejniepewne,a tworzeniekoalicji zacze]oobejmowaćwięcej wariantÓw i byłotrudniejsze'Z jednejstrony przyciągniętodo tworzeniakoalicji nowo powstatemniejsze partie(ProgressiveDemocrals; koalicja z Fianna Fail 1990-1992),z drugiejstronyFianna Fait po raz pierwszyod dziesięcioleci utworzyłaponownieko a|icjęzLabour Party (t992_Ig94)'Fine GąeI jrko altematywapotrzebujedo sprawowaniarząd6wtak jak przed rokiem l957 więcejniżjednegoparhrerakoalicyjnego(koalicja !994 zLabour Party I DemocraticLeftw trakciekadencji).w maju 1997r.premier z Fine Gael 'tozpisałprzedterminowewybory miał bowiem nadziejęna wyciągnięcie torzyściz ekonomicznejprosperityi wysokiej liczby głosÓwswojejpartii. Z wyborÓw jako najsilniejszapartia wyszłajednak Fianna Fail, ki6ra ra,em z Progressive Democrats utworzyła rząd mniejszościowy,ktćlry zatwierdzonyz o stat'przez parlament26 czerwca 1997 r. dzięki poparciusiedmiu niezależnych.
,,i
(E
o{ ry -f^ ry ro o) o) (o ś
8,7. Irlandią (Single Transferable Vote)
=
E
3; @
t')^ tt^ F.. r r )No)N
śś
krajÓw
Y :. o .a d6
k
ć
-
9
ah oY x'
NE oN
iJ
t.7.4.Inicj atywy reform Gdy w latach 50. po raz pierwszy zobaczono,ze jest możliwew1,parcie zrządu partii najsilniejszejpod względem liczby głosÓw (wyboryz roku l95l i 1954), Fianna Fail p|anowaławraz ze swoim wielkim przywÓdcą (de ValerĄ wprowadzeniewzględnych wyborÓw większościowychw jednomandatowychokręgachwyborczych wedfugwzoru brytyjskiego.P o przyjęciu w 1959r. przez Dail projektuustawy zmieniającejkonstytucjęijego odrzuceniu przez senatzostałon przedłożonydo rozstrzygnięcia n.arodowi w tym samym roku w drodzereferendumi odrzucony (przeciwkozmianie konstytucji 543322 (51,8%)głosÓw,za 486 g8g (48,2;/i głosÓw). W sporzewokÓł tegoprojektuustawyporuszanoargrrmenĘ zaiprzeciw obydwÓm systęmomwyb orcTq.Prą'toczono ptzy Ęmdla systemuirlandzkiego argument,że rÓwnież przy małychokręgachwyborczych i zwięanym z tym zb|iżeniemzasady dziaŁaniaSystemuwyborczego do względ-
* 360
8. Systemy wyborcze poszczegÓlnych
8.8. Rosja (segmentowy system wyborczy)
krajÓw
nych wyborÓw większościowych w okręgachjednomandatowychutrzymane Zostają zasadniczeoddziaływaniawyborÓw proporcjonalnych. ,,Wyboryproporcjonalnew małychokręgachwyborczych bez list'' gwaranfująwyborcywysoki stopieriosobistejswobodywyboruspośrÓd, z jednej strony większej liczby partli,ktÓre rzeczywiściemają Szansęzdobycia mandatuparlamentarnego,z drugiej spośrÓdkandydatÓw z otwartejlisĘ. Ponieważdużepartiewystawiająz reguĘ więcej kandydatÓw,niz sąw stanie zdobyćmandatÓw,wyborca maw tzeczryistościmożliwość osobistego decydowaniaw obrębiepreferowanejprzez siebiepartii' W trzechwyborach między 1948i 1955r. wyborcy irlandzcy mogli wybieraćprzeciętnie spośrÓdośmiukandydatlw, bryĘjscy tylko spośrÓddwÓch do trzech. W 1987 r. w 4l trzy- pięciomandatowychokręgachwyborczych ubiegato się o mandatśrednio1l,4 kandydatlw. Dużaliczba wyborcÓw jest poza Ęm reprezentowanaprzez deputowanychnajbardziejpreferowanych przez wyborcÓw. Na przykładw roku 1957 około 70o/o,w |973 powyże167% wyborcÓw pierwszym głosemprzyczyniłosię do sukcesuswegokandydata,Udziałtzw.efektywnychgłosÓw,kt6reprzycz.yniĘsię do wyboru deputowanego i obejmowĄ następniezwycięskie preferencjedrugie, trzęcje i dalsze,jestj eszczewyższy: przeciętna krajowaw roku |969:78,3Yo,a w roku 1973:79,8%0 (patrzKnight, Baxter-Moore1973:50n). Mimo skomplikowanegoprze|iczaniagłosÓwna m andaĘpreferencyjne głosowaniejest dla wyborcy przejrn1stei ,,łatwew obsłudze'':liczba oddanych nieważnychgłosÓwwynosiłaprzeciętnie(1938- 1987)tylko okołol % (patrzMackie, Rose 1991). 8.8.Rosja (segmentowysystemwyborczy) SegmentoweSystemy wyborcze, nazywane teżrÓwnoległymi, są systemamikombinowanymi,ktÓrych cechącharakterystycznąjestpodziałpowotywaniaparlamentuna dwie ściśle oddzieloneod siebie części:na część, w ktÓrej obowiązujereguławiększościowa,i drugą część,, gdzie rozdział' mandatÓwdokonujesięwedługproporcji3.Iak j wspomnianow innym miejscu(patrzpodrozdz.8.l), systemwyborczyRepubliki FederalnejNiemiec jest często mylnie uważanyza system segmentowy.W chwili obec. nej systemysegmentoweciesząsię rosnącąpopularnością. Meksyk wprowadziłsystemsegmentowyw roku |979,Iaponia w 1993.Systemyseg3 w literaturze polskiej zwykło się kwalifikować tego rodzaju systemyjako systemy mieszane. Por Antoszewski, Herbut 2001 : 227--f29 ; Haman 2003 : I 84*l 88 - przyp. red.
36r
Il lt Il towe znaIazłyoparclęzwłaszczaw EuropieWs chodniej (patrz podrozdz. 7 .1.3).Rosjajest o tyle bardziejinteresującymprzypadkiem,zę więle ulubiottyr:h,załozen nt. efektÓw wyborÓw większoŚciowychi proporcjonalnychsię lttlltnie potwierdziło.Tymwyraźniejwidać,jak bardzo oddziaĘwaniasystelttilwwyborczychzaleząod warunkÓw socjopolitycznych.
i.:
t: !:
x ź #
5
tl.ll,l. Genezasystemuwyborczego .lbk jak we wszystkich krajach komunistycznej strefu wpływÓw, rÓwtlicz w Związku Radzieckim wybieranowedfugabsolutnegosystemuwiększościowego, tu w jednomandatowychokręgachwyborczych' Ten system wyborczy \trzymany zostałw wyborach do kongresudeputowanychludowych' pierwszych na poĘ konkurencyjnych wyborach w Rosji z maraa i kwietnial990 r. Procęsreformpolitycznych,w tym rÓwniez ustawodawstwakonstytucyjnegoi wyborczego,odbywałsię w warunkachstałejwalki o władzęmiędzy parlamentemi wybranymw czerwcu 199l r. prezydentem ||orysemJelcynem(57,3yo oddanychgłosÓw). W projekcie komisji konstytucyjnej z czerwca 1993 r. przewidziany byłdwuizbowyparlament'składający się z Dumy Pa stwoweji Rady Fedcracji.Wybranaw wyborachpowszechnychDuma miałamieć 400 dęputowanych:270 spośrÓdnich miałobyć wybieranychw okręgachjednornandatowych, a 130 w wyborachproporcjonalnych.Relacja ta zmieniona została plźniej na korzyśćtych mandatÓw, ktÓre rozdzie|ane byĘ w wyborachproporcjonalnych.Dla procesudecydowaniao systemiewyborczym charakterystycznybył więc fakt, że zapunkt wyjściaprzyjęto starysystemwyborÓw większościowych. Początkowomyślanoo jego uzupełnianiuo listy partyjnetypowe dla wyborÓw proporcjonalnych.ostatecznięustaliłsię systemsegmentowywprowadzającyjednakowąliczbę tleputowanychwybieranych w okręgachjednomandatowychi deputowanych z list partyjnych uzyskujących mandaty w wyborach proporcjonalnych. Decyzj a na korzyśćSegmentowegosystemu wyborczego zapadt'a jednak dopiero wtedy,gdy Jelcyn zapragnfl doprowadzićdo rozstrzygnięcia konfliktu z parlamentemna swoją k orzyść.W dniu 2| września1993r. r ozwiązał'Kongres DeputowanychLudowych oraz Radę Najwy ższąi v"rymusiłwprowadzenietej decyzji zapomocąarmii, ktÓra Sztunnemzdobyłabudynek parlamentu.
362
B' Systemy wyborcze poszczegÓlnych
8.8.2. Struktura systemuwyborczego Zastosowanyw r,ryborach do Dumy w dniu 12grudnia7993r. oraz 17 grudnia 1995r. systemSegmentowyma następującecechy strukturalne:połowa mandatÓw(225) obsadzanajest w jednomandatowychokręgachwyb orczych wedfugwiększościwzględnej.Jako dodatkowywarunekobowiązujetu, by co najmniej25%ouprawnionychdo głosowaniawzięło udziałw wyborach. PodziałokręgÓw wyborczychprzewiduje,żekazdy z89 obszarowiederacji otrzymujeminimumjedenmandat.Poza tym okręgiwyborczepowinny mieć mniej więcejĘle samouprawnionychdo głosowania,arlżnicinie powinny być większe niż |5%. W praktycete przepisy prawne byłyjednak nie do utrązmaniai w tęnsposÓbpowstĄ znacznenierÓwnościw reprezentacji:w wyborachw roku 1993 prrypadałonaprzyL<ład w Republice Buriacji na jedenokręgwyborczy 676 000 uprawnionychdo głosowania, w Moskwie około400 000 do 500 000 wyborcÓw,natomiastw niektÓrych republikachautonomicznychjedynie 20 000 (patrzGanino 1995)'Pozostałe225 mandatÓw rozdzie|anow okręguwybo raTym,ktÓry stanow1łcaĘ |
363
8.8. Rosja (segmentowy system wyborczy)
krajow
podwyzszonado 200 000a;mimo tejzmianyw wyborachw rolistyzostała ktr l995 listy wystawlĘ 43 pafiie. Tabela59. Wyborydo parlamentuw Rosjiz 12 grudnia1993r. MMMM
GMM %% listy
Liberalno-Demokratyczna PartiaRosji(LDPR) WybÓr Rosji Partia Komunistyczna FederacjiRosyjskiej(KPFR) KobietyRosji AgrarnaPartia Rosji
rt
& ,!,,
sl
* * #
* ffi
,tr w s
s $
Jabloko PartiaRosyjskiej i Porozumienia Jedności DemokratycznaPartia Rosji RosyjskiRuch ReformDemokratycznych Sojusz Obywatelski PzyszłośćRosji EkologicznyRuch,,Ced/' i Miłosierdzie Godność NiezaIeżni Głosynegatywne (przeciwkowszystkim) Miejscanieobsadzone ogÓłema
$.l 1 a
listy
|isĘ
JoW*
%% JoW ogÓłemogÓłem
22,9 1 5 ,5
59 40
26,2 1 7 ,8
5 30
2,2 1 3 ,3
64 70
14,2 1 5 ,6
12,4 8 ,1 8,0 7,9
32 21 21 20
14,2
16
Y,O
Z
9 ,3 8 ,9
12 3
7 ,1 0,9 5,3 1 ,3
48 23 33 23
1 5 ,6 5 ,1 7,3
6 ,8 5 ,5
18 14
8,0
I
o,z
I
0 ,4 0 ,4
19 15
4,0 3,3
ą
1 ,7 0'4
4 .-
0 ,9 o_,
142
0,9 62,7
2 142
0,4 31,3
2 ,7
6
1 ,3
99,3
450
4 ,1
-4
10 , lą
0,8
_
-2 -
4,4 6
't00,3
225
99,9
225
e Procentowewartości ogÓłempowyzej|ubponiżej100 sąspowodowanebłędamizaokrąg|enia. t Jednomandatoweokręgiwyborcze. White,Rose, McA|lister1997:123. ŹrÓdło: 8.8.3. oddziaływania
systemu wyborczego
Przyjrzyjmy się wynikowi wyborÓw z dnia |2 grudnia 1993 t' najpierw jako całościowemu wynikowi wyborÓw, tzn, bęz analizowania wynikÓw 4 z|iczby tej nie więcej niż7Yopochodzić mogło z częściobszaru Federacji' W przeciwie stwie do roku 1993 podpisy dla swoich kandydatÓw w jednomandatowych okęgach wyborczych zbierać musiaĘ rÓwnież partie i bloki wyborcze; były one zresztą doliczane do 200 000 podpisÓw wymaganych d1auczestnictwa w wyborach z listy.
364
B' Systemy wyborcze poszczegÓlnych krajÓw
8.8. RosTa (segmentowy system wyborczy)
w okręgachjednomandatowychi mandatÓwz list' Na poziomie parlamenfu powstałsystemwielopaĄjny dziewięciuugrupowari;ponadtookołojedną trzeciądeputowanychdo Dumy Paristwowejstanowilideputowaninięza|ęini. Liberalno-Demokratyc zna P artiaRosji osiągne]a przy 22,9yonajwięcej głosÓwz |isĘ, a przy 14,2o/o najwięcejmandatÓw.Dysproporcjarzuca się wprostw oczy i jest bezpośrednim efektemsystemuwyborczego.ĘIko lisĘ trzechugrupowariosiągnęĘpov"ryżej 10%głosÓwi tylko tetrzy lisĘ zdobyrÓwnież po więcej niż 10Yomandatow (patrztabela59).Nie nast4piła więc Ę koncentracjaw systemiepaĘjnym. Przeciwnie:oddział}rvania systemuwyborczegobyĘ pod względemrozdrobnieniapartii nie tylko podobnedo tych, ktÓre przypisywanesą wyboromproporcjonalnym,|ecz nastąliłonawetich wzmocnięnie.Widać to w obydwÓch częściowychwynikach systemusegmentowego'W systemiewyborÓw propoĄonalnych do parlamenfuweszło osiempartii.Pięćpartii,ktÓre zdobyĘ dla siebieogÓłem8,8%głosÓw,poniosłoporazkęz powoduprogu 5%,.4,4o/o głosowbyłogłosaminegatywnymi, przeciwkowszystkimlistom.Naprogu ustawowymi głosachnegaĘwnych skorzystĄ wszystkie partie,ktÓre przekroczyĘ prog 5Yoi miały|ekką nadwyzkę udziałuw mandatachw stosunkudo liczby głosÓw.ogÓłem wynik po wyborach proporcjonalnychbyłjednak stosunkowoproporcjonalny. Dla 225 mandatowrozdzie|anychwe względnych wyborach większoŚciowych w jednomandatowychokręgachwyborczych wynik byłjednak całkowicieodmienny.Do parlamenfudostalisięoprÓcznienvykłejIiczby _ | 4| (: 62,7YomandatÓwbęzpośrednich) kandydatÓwnieza|eżnych przedjedenastu stawiciele ugrupowafr,tych, ktÓre takżezwyciężryĘz |ist. Lecz ich udziĄ byĘ nadzwyczajmat.e,wprzypadkutrzechpartii najsilniejszych po wyborach proporcjonalnychudziĄ te wynosiĘ zawsze ponizej 10%o, a rozĘad mandatÓwdla tych ugrupowa1rzostałpostawionyna głowie:druga pod względemsiĘ w wyborachproporcjonalnychpartiaohzym ała13,3Yo mandatÓwz wyborÓw w okręgachjednomandatowych,najsilniejszapartia mandatÓw bezpośrednich. Wyniki wyborÓw większościowych Ęlko 2,2o/o skutkowĄ następnieniedoreprezentowaniem najsilniejszych partii w stosunku do ich udziafu w głosachw wyborach proporcjonalnychi reptezentacjąw parlamencieugrupowa , ktÓre otrzymatyponiżej5% głosÓww caĘm kraju. oddziĄwania rosyjskiegosystemusegmentowego pokazujesięw politycznychkom entarzachdo wynikÓw wyborÓw z podaniem,jakie partieprawicowego-lewicowegospektrum mogły odnieśćkorzyść.Fakt, ze partie ekstremalne,nacjonalistyczna Libęralno-DemokraĘcznaPartiaRosji i KomunistycznaPartia Federacji Rosyjskiej wypadty lepiej w wyborach pro-
36s
1ltltt'jonalnych niz większościowych,uzywany był w Republice Federalnej Nle rlliec przezzwolennikÓw wyborÓw większościowychjako argumęntZa n,y |rorami większoŚciowymi i przeciw proporcjonalnym. W rzeczywistolir.izitclrowawczy blok liberalnych demokratÓw, komunistÓw i par1ii rolnit.zyclrbył sta|e,przy 43,7o/ogłosÓw i tylko 32,2o/omandatÓq niedorepre. /(.|)lowany ze wzg|ędu na efekt wyborÓw większoŚciowych. Przewużnte Irrt:partyjna struktura r ęprezęntacji po wyborach większo ściowych, utrzy. w znacznym stopniu w parlamencie - około 100 deputowanych nie |||l||l.r l rzystąpiło do zadne go ugrupowania parlamentarn ego (p atrz Remington, 1 Srrlith 1995) - spowodowaławysoki stopie politycznej niestabilności. l}adanie partii w Rosji przyniosło w związku z tym istotne pytanie, czy lrlsyjski System wyborczy jest w stanie wspierać,rozwÓj partii. Wychorlzi1cod rozpoznania, że ,,organizacje partyjne pozostaĘ spersonalizowa. rrc,organizacyjnie amorficzne i ideologicznie dwuznaczne",Robert G. Mosor (l994: 379) postawił pytanie, w jakim stopniu,,wady w rozwoju partii tlitlczy przypisaÓ słabej inżynierii wyborczej''. Stawiając w ten sposÓb 1lytanie,doszedł on w ocenię wyborÓw większościowych i proporcjonalrrych do całkiem innego wyniku: ,,decydująca rlznica między PR i syste. rllirrniwiększościowymi polega na tym, że w tych ostatnich częściejwygrywają kandydaci niezależni''. Wybory większościoweopÓźniają rozwÓj niznicującego Systemu partyjnego; mały wpływ rÓżnicujący systemu wylltlrczego na system partyjny wynikał z podziatu mandatÓw w wyborach 1lroporcjonalnych i mÓgłby mieć większe znaczenie dla długofalowego rtlzwoju systemu partyjnego niz wynik wyborÓw według systemu większościowego. Moser piętnował tę wadę wyborÓw większościowych, z czego wyciągnął rlic Ęlko wniosek, Ze Systęmy większościowe nie nadają się dla partii w wysrlkim stopniu skoncentrowanych wokÓł lidęra i amorficznych, lecz podkretez skumulowany efekt fragmentacji wyvołany przez obie reguły decyś|ał zyjne w systemie segmentowym. W takim systemie obie te reguĘ wspierają l,rlznychpowodÓw, roznrnozenie partii, blokÓw i frakcji. obserwacje te doprowadziĘ Mosera do opcji na rzecz wyborÓw propoĘonalnych,przy czym tlpatrywałon wady kombinowanego rosyjskiego systemu wyborczego w braku połączeniaobydwÓch elementÓw wedfug wzoru niemieckich spersonalizowanych wyborÓw propoĘ onalnych. Tym samym _ podobnie j ak w przypadk LrzwolennikÓw wyborÓw większościowych, a|e z całkiem innych powodÓw istniejący system segmentowy pohaktowany zostałjako ,,ź|ezaprojektoWany''. Nieuwzględniony fu zostałjednak fakt, ze ani wybory proporcjonaltlc' ani większościowe nie zawsze przynoszązadowalające rezu|taĘ i że od-
1*
366
8. Systemy wyborcze poszczegÓlnych
8.8. Rosja (segmentowy system wyborczy)
krajÓw
powiedzialneZato mogąbyćinrteprzyczyny'NieuwzględnionypoZostajetez fakt, ze z uw agi na amorficme stosunki partyjne i duzązmierlrtość elektoratu jest niezwykle trudno zaprojektowaćsystem wyborczy,spełniającynajrÓir niejsze oczekiwaniaw odniesieniudo jego funkcjonowania$tatrzRemington, Smith 1995:483).Systemowaanalizaoddziatywansegmentowegosystemuwyborczego przy niestabilnymelektoraciei takim samym systemieparĘjnym jest prawieniemozliwa nabazie jedynegowyniku wyborÓw.
w Rosjiz 19 grudnia1999r. Tfbela61.Wyborydo parlamentu
Tabela60. Wyborydo parlamentuw Rosjiz 17 grudnia1995r. GMMMM To% % listy listy
KomunistycznaPartia FederacjiRosyjskiej(KPRF) Liberalno-Demokratyczna PartiaRosji(LDPR) Nasz Dom- Rosja(NDR) Jabłoko KobietyRosji PracującaRosja ZaZwiązekRadziecki KongresWspÓ|not Rosyjskich(Lebied) Partia SamorząduPracujących DemokratycznyWybÓr Rosji Agrama Partia Rosji Władzad|a Narodu NapzÓd' Rosja! Blok lwanaRybkina B|okPamfiłowa/ Gurowa/Łysenki Pozostałe" Niezależni PozostałeDartie Głosynegatywne (przeciwkowszystkim) ogÓłemb
22,3
MM listy
JOW*
25,8
44,O
.ł 'o
3
0,4 4,4 6,2 1,3
4, 5
1
o,4
11,2 10, 6 6,9
50 45 3,1
22,2 20,0 13,8
JOW
4,3 4,0 3,9 3,8 '1, 6
1 10 '14
% ogÓłem ogÓłem
157 51 cc
45
0,2
4ą
?
1,3
3
1,1 0,2 2,0 4,4 2,0 o,7 0,7
2
0,4
A
'IR
78
0,9 3,6 34,7
78
4.| ą.
225
99,8
450
I
Y fv
v 3 3
1, 6 5,3
11,3 12,2 10,0 o,7
z I
0,4 4,0 8,9 4,0
I
Y
20 I
9,6 2,8 100,0
225
100,0
" Pod pojęciem'pozostałe''podanołącznieosiem zb|okowa |ist,ktÓre zdobyłyjeden mandat; b procentowewartości ogołemponiżej100 są spowodowanebłędamizaokrąglenia. * Jednomandatoweokręgiwyborcze. ŹrÓdło:White,Rose, McAl|ister1996:224n.
MMMM
% listy
MM %Y o
o, to
listy
listy
JOW.
24,8
67
29,8
+o
21,3
113
25,6
23,7
64
28,4
o
4,2
73
16,6
13,4
37
16,4
14,4
68
15,4
Zw|ązekSiłPrawicowych
8,8
24
10,7
2,3
29
6,6
!lok fyrynowskiego
6 ,2
17
I,O
17
3 ,9
Jrbłoko
6 ,1
16
7 .1
20
4,5
d|aZwiązku Komuniści Radzieckiego
f,Ó
KobletyRosji
z,l
Prrt|aEmerytÓw
2,0
Naaz Dom - Rosja
1 ,2
Pozostałe
6,0
KomunistycznaPartia FrderacjiRosyjskiej(KPFR) (,,Medwed'') Jtdność oJczyzna- CałaRosja
NIezaIeżni 1
z ,z
1, 9 1, 1
34,9
G
ołosynegatywne (pzeciwkowszystkim)
?4
4
1
Ó 105
JOW
1,9
ogÓłem ogÓłem
0,5
1
0,2
3 ,2
7
3,7
I
1 ,6 't,8
48,6
105
23,8
3.4
100,0 225 216a 100 441 100 I W dziewięciujednomandatowych okręgachwyborczychwyborymusiatybyć poMÓrzone, pon|cważoddanotu więcejgłosÓwnegatywnychniżgłosÓwna danychkandydatÓw. r Jednomandatoweokręgiwyborcze. żrÓd|o:Schneider2000,własneob|iczenia.
W wyborachz 77 grudnia 1995 r. ujawniĘ się zmienione już,oddziaływania systemusegmentowego'RywalizowaĘ 43 partie' Poprzez mandaĘ z wyborÓw proporcjonalnychdo parlamentudostĄ się tylko czteryznich, ktÓre uzyskĄ łącznietrochę ponad połowęgłosÓw (5l,0%) (patrz tabela 60).Blisko połowagłosÓwprzepadławi ęc prTy wyborachproporcjonalnych' prawie niewiarygodnywynik, jeśliidenĘfikuje się wybory proporcjonalne z odzwierciedleniem rozkładl głosÓw w roz|<ładzie mandatÓw. Koszty rozdrobnieniasystemupartyjnego,a|ei rozczłonkowaniaelektoratu, zostĄ przezwybory proporcjonalnez progiem ustawowymwywindowane bardzo Wysoko. Sześćpartii zdobyłood,3,8yodo 4,6%ogłosÓwi nie pruekIoczyłoĘm samym progu. Efekt ten spowodował,ze cfrery partie, ktÓre przekrocz>rłypr6g, zwiększyĘ znacznie swÓj udziałw mandatachpo
*t
368
8. Systemy wyborcze poszczegÓlnych
krajÓw
wyborach proporcjonalnychw porÓwnaniu zudziałęmw głosach'NajsilgłosÓwuzyskata44,0o/o mandatÓw,a więc z 23,4%o niejszapartia'komuniści, juz prawie podwÓjnie. To dziatanięprogu ustawowego,ktÓrego wysokość w przededniuwyborÓw krytykowanabytabardzo gwałtownieprzezmniejszepartie,doprowadziłopo wyborach w prasierosyjskiejdo kwestionowa. nia legalnościsystemuwyborczego.W krytyce tej pominiętonatomiastfakt' że wybory proporcjonalnez progiem ustawowymstanowiĘ nic innegojak rosyjskich przywÓdcÓw partyjnych do tworzeniasojukarę za nięzdolność szÓw wyborczy ch i wspÓłpracy, najsilniejszejpartii udałosię tgn razem W mandatachwiększościowych ktÓry głosamiz list partycypowaćw mandatachbezpośrednichzudziałem. odpowiadałilościowogłosomz list. Natomiastwszystkie irrrrepartie,ktÓre wesĄ do Dumy Paristwowejprzezwybory proporcjonalne,zapłaciĘdużą dostaP oprzezwyborywiększościowe cenęw mandatachwiększościowych' ło się do parlamentusiedem dalszych partii oruz 94 kandydatlw niezalreznych (lub pozostĄch partii)'Rozdrobnienieutrzymałosięwięc w 1995r. za sprawąwyborÓw większościowych'Zrędukowałoono powstałąpo wyborachproporcjonalnychdysproporcjęgłosÓwi mandatÓwtak dalece,izewprzypadkuprąmajmniejczterechpartii z największą|iczbągŁosÓwstosunekgłoze wybierano sÓw do mandatÓwupodobniłsię tak, ircmoinaby1lopomyśleć, wedfugwyborÓw proporcjonaĘch w systemieparĘjnym o zrÓznicowanej strukturze,gdyby nie byłotu dużejliczby kandydatÓw niezależnych(lub pogłosÓw,nie zostałychpartiD.Nawet partia ro|nicza,ktÓra uzyskaws4l 3,9o/o dzięki swoim 20 manmiałaudziałuwmandatachproporcjonalnych,osiągnęła udziałw wysokości4,4%oog6łumandatÓw. datombezpośrednim Lecznawettenwynik wyborÓw niekonieczniejest reprezentaĘwnyw stosunku do rosyjskiego systemu segmentowego'Kilku dowodÓw na to dostarczyĘ ostatniewybory do Dumy w grudniu 1999 r, (patrz tabela 61). Wprawdzie koncentracjamandatÓwbyław porÓwnaniu z rokiem 1995stomandasunkowo stała:na cztery najsilniejszepartie przypadłoteraz64,20/o tÓw zamiast 68,40^,ale wymienionepartieuzyskĄ jednocześnieznacznie więcej głosÓwniżczterylataprzedtem(70,7%)'Innymi słowy:dyspropor. cja między głosamii mandatamiznaczniesię zmniejszyła. byłwyłącnie Powodemtegozmienionegoefektusystemusegmentowego udziałmandatowrozdzielonychw drodzewyborÓw proporcjonalnych.Decydującew zvtiązJrllz Ęmbyło to, ze Ęm razemĘ|ko 18%głosÓwzostało ,,utraconych',przez oddziaĘwanieprogu 5%. Względne wybory większościowew jednomandatowychokręgachwyborczychponownienie przyniosły efektukoncentracji,przeciwnie:połowa(48,6%)mandatÓwbezpośred-
8.8. Rosja (segmentołvy system wyborczy)
369
resztępodzieliło iloh przypadłakandydatombezpartyjnym(1995: 34,,7o/o), większościowych partii. udziaŁu mandatÓw 13 Fragmentacja E|ędzy siebie Ęnikała ponownieze strukturyrosyjskiegosystemupartyjnego,ktÓry pod Pzg|ędemformalnymbyłtakjak i przedtemsłabozinst1rtucjonalizowany. l,i.4. Debatanad reformą W związku z powstaniem ustawy wyborczej, ktÓra zastąlić miaładekret I f paździemika|993 r. jako podstawaprawna dla wyborÓw z roLru|995, douło już do intensyrłrych debat dotyczących tćmniez reformy systemu vyborczego.Ponownieodmiennestanowiskaartykułowaliprezydenti parla. Bont. Jelcyn chciał zmięnić wyrÓwnany stosunek okręgÓw jednomandatorf,ychi mandatÓwz list. Miał onprzy tym na myśliosłabieniepartii zachownwczych i argumentowat,że wyb6r z listy powodujenadproporcjonalną EprezentacjęcentÓw Rosji - Moskwy i Sankt Petersburgana niekorzyść $3ionÓw peryferyjnych.Duma Paristwowaobstawałajednakprzy dotych. 6iasowym stosunku225 do225. Je|cynprÓbowałpozaĘmzwięlazyć prÓg fittawowy z pięciu do siedmiu procent(parz Schneider 1966).W konflikt sięteżRadaFederacji,faworyzującawybory wszystkichdeputowaWłączyła i dwukrotrie odmÓwiłaprzyjęciauchwaw okręgachjednomandatowych, fiych propozycji przezDumę ustawy,modyfikującejprojektpre. Paristwową |oncj argumentowała, że partie zyskĘby profrl tylko Duma Paristwowa tydenta. powstawałby proporcjonalne i stopniowo zrÓnicowany Syspoprzezwybory poliĘczno-nauko. bm par|yjny.Doszłodo konfrontacjidwÓch strondebaĘ tłcj o systemiesegmentowymw Rosji. Godny uwagi i jednocześniegroźny dla rozwoju politycznego jest fakt, ze do tej pory tylko partiom zachowawgzymudałosię zorganizowaćpod względempalfuno-polityczrym, podczas 3dy środekspektrumpaĘjnego, a w nim reformatorzy demokratyczrri,byli podzielenina ruchy i bloki. Segmentowysystemwyborczy zapewniapewnejo rodzajurÓwnowagę.W maju 1995r. Duma Paristwowazdecydowałasię W trzecim czytaniu na zachowanie systemuwyborczego 302 głosamiprzeciwko 73. RÓwniez w nowej ustawiewyborczejDumy z roku 1999struktura lystemuwyb orczegopozostaje nięzmieniona. 8.9.Węgry (kompensacyjnysystemwyborczy) Kompensacyjnesystemywyborcze sąsystemamikombinowanymi,w ktÓw j ednomanrych prÓbuje sięwyrÓwnać efektywyborÓw większościowych poprzez proporcjonale|ementy wyborÓw okręgach wyborczych datowych
. . 'ś-a'
370
B. Systemy wyborcze poszczegÓlnych
ktajÓw
nych. (patrzpodrozdz' 6.1).CharakteryStyczną cechęstanowiprzy tym fakt, że głosyjuzzwycięskie, tzn' powodującezwycięstwowyborczekandydata, pozostająnieuwzględnioneprzy rozdawaniu mandatÓw wedługsystemu proporcjonalnego.Często zaktadasię błędnie,ze wszystkie systemykombinowanesąsystemamikompensacyjnymi'Aktualnie dotyczyto Ęlko minimalnej ich|iczby (mianowicie w roku |999 nacaĘm świecietylko Albanii, Włochi Węgier).RÓwnie wiele niejasności panujew odniesieniudo oddziaĘrvaniatych systemÓw wyborczych. I tak na przy?Jad,włoski system kompensacyjnyjest uwazanyza systemwiększościowy,mimo że wykazuje on cechy proporcjonalne'Węgierski systemkompensacyjny,ktÓry jest po prosfuzbyt skomplikowanydla wielu obserwatorÓw,aby możnago szczegÓłowoopisać i prawidłowozaklasyfikować,wykazywałnatomiast w pierwszych wyborach wyraziste efekty systemuwiększościowego. Ponownie potwięrdziłasię zalezlośćefektÓw systemÓw wyborczych od uwa. runkowarisocjalno-poliĘcznych,tu przedewszystkim od strukturykonkurencji paĘjnej i zachowaniasię fieszczew maĘm stopniuzgodnegoz systememwyborczym) elektoratu.Dopiero w wyborach z roku l998 pojawiĘ się oczekiwanewłaściwe efekĘ wyborÓw proporcjonalnych. 8.9.1.Genezasystemuwyborczego W procesie węgierskiejtransformacjirozmowy o systemachwyborczych prowadzonebyły przy narodowym okrągłymstole między czerwcem i wrześnięm 1989r. WęgierskaSocjalistycznaPartiaPracy(MSZMP) faworyzowataprzy tym względnewybory większościowe. InsĘtucjonalne preferencjeopozycyjnychw stosunkudo reżimuprotopartii,ktÓre powstĄ od roku 1987 i na krÓtko przedrozmowami z MSZMP poł'ączyĘ się w opozycyjny okrągły stÓł (EKA), byĘ początkowow najwyższym stopniuniejednorodne:podczas gdy WęgierskieForum Demokratyczne (MDF) iZwiązekWolnych DemokratÓw (SZDSZ) obiecywałysobiepierwotnie największekorzyścipo absolutnychwyborachwiększościowych w jednomandatowychokręgachwyborczych,Związek Młodych DemokratÓw (Fidesz) preferowałwybory proporcjonalnew krajowym okręgu wyborczym. Partie historyczne _ NiezależnaPartia Drobnych RolnikÓw (FKGP) i Chrześcijansko.DemokratycznaPartiaLudowa (KDNP) _ opowiadaĘ się przede wszystkim zawyborami z list, poniewaz sądzl|i,ze za pomocą reformy głosowaniabędą mogli najlepiej skompensowaćswÓj brakznanych w całymkraju polityk6w (pattz Bozoki 1993).Dlatego tez te ostatniepartie wypowiadaĘ się za wyborami proporcjonalnymiw okrę.
$
8.9. |I/ęgry(kompensacyjnysystem wyborczy)
J/l
gtteItwyborczychbądź Zaponownymnawiązaniemdo przedkomunistyczttcitradycjiwyborczej(patrzSternberger, Vogel 1969:1387n).W trakcie negocjacjinowepartieopozycyjne,,zaprzyjaźn|ły r|rllszych się''natomiast r ktlmbinowanymsystememwyborczym:5ponieważkoniecznyi pożądany byłkompromis'powstałw ko cu kombinowanysystemwyborczy'łą. cz{lcyw sobie obydwa typy. Ale w ramach tego kompromisu obydwie ntrtlnyprÓbowĄ ponownie przeforsowaćwłasnęopcje polityczne,tzn. wyborywiększościowe lub proporcjonalne.MSZMP preferowałasystem wyborczyo dominującymcharakterzewyborÓw większościowych, w ktÓdeputowanychwybieranychmiałobyć w systemiewiększościotytl.l75o/o wyln, a ty|ko 25% w proporcjonalnym' partie opozycyjne żądatynatotltiastodwrotnegostosunkumiędzy obydwiemazasadamidecyzyjnymi, |zn. dominacji regułyproporcjonalności. W koricu przyjętopropozycję MDĘ przewidującąstosunęk50:50'Parlamentnie byłjednak zadowolony z propozycji ustawy i zmienił ten stosunekna korzyśćjednomandatowych okręgÓw wyborczych.Ustanowionopoza tym dodatkowo58 manclntÓw,rozdawanych na pł.aszczyźnie categokraju i mających mieć charnkter kompensacyjny.Miejsca te zostały stworzone dla osiągnięcia maksymalnegostopniaproporcjonalności systemuwyborczego(patrzTÓka l995), ale i dlategoże przywodcy wszystkich ugrupowa politycznych chcieli sobie samym zapewnićmandatyw parlamencie i uważa|i,ze najłntwiejosiągnątoprzez listy krajowe(patrzLoewenberg1993:447; Grotz 2000:lln). StrategiakompromisÓwwszystkichpartii,ktÓrejwyniki stwierdzićmozra nawetw szczegilł.ach systemaĘkiwyborÓw (patrzNohlen, Kasapovic l996: l28n; Grotz 2000)' charakteryzowała się tym, ze decydowanonie na podstawiemodelu czy nabazie design,lecz wedfugpolitycznej korzyści.Nie możnapvry tym nie zauważyć,irc przyjęto sprzeczne rozwiązania. ktÓre doprowadziĘ do bezprecedensowejna poziomie międzynarodowymzłożoności węgierskiegosystemuwyborczego. Nic więc dziwnego, żeprzypuszczalneoddziatywaniasystemuwyborczego na relacjęgłosÓw- mandatÓwnie dają się już właściwie przewidzieć.WedługGaboraTÓka (l995: 47) uczestnicyNarodowegookrągłego Stołubyli zgodni co do tego'że:,'systemwyborczy powinien gwaran5
RÓwnież tu były historyczne punkĘ odniesienia: w l 938 r. wybierano (zresztą w warun. kach nie w pełni demokratycznych) w 135 jednomandatowych okęgach wyborczych wedfug sys. lcmu większościowego(40% głosÓw lub wybory rozstrzygające w kolejnej nlne)' |25 mandatÓw rozdzielano na podstawie głosowaniaw wielomandatowych okręgach wedfug systemu proporcIottalnego.Wyborca dysponował dwoma głosami.
)tL
8. Systemy wyborcze poszczegÓlnych
8.9. Węsry (kompensacyjnysystem wyborczy)
krajÓw
towaćmaksymalnystopieriproporcjonalności między głosamii miejscami'', ale rzeczywistyefektsystemuwyborczegow czasiępierwszychwolnych wyborÓw to heavy overrepresentation(TÓka l995: 65) najsilniejszej głosowopartii. W |iteraturzęporÓwnawczej, ktÓra prawie nie zadaje sobie trudu opisywaniawęgierskiegosystemuwyborczegopod kątemjego elementÓw technicznych, system ten traktowany byłjako wybory więk. szościowe. systemuwyborczego 8.9.2.. Struktura kompensacyjnego Zgodnie z ustawąwyborczązdnia}l pażdziernika1989r. wyborca ma dwa głosy.Na podstawiepierwszychgłosÓwrozdawanychjest l76 miejsc w jednomandatowychokręgachwyborczych wedługreguływiększościowej. W ewentualnie koniecznej drugiej turze wyborÓw mogą startować kandydaci zponad 15% głosÓw,przynajmniejjednak trzech kandydatÓw z największąliczbą głosÓw. Regulacja ta dopuszczaporozumienia między partiami odnośniedo tego, ktÓry z kandydatÓw umiejscowionych na drugim lub trzecim miejscu wycofa się w drugiej turze wyborÓw. Dla kandydatury w okręgu zdobyć trzeba co najmniej 750 podpisÓw wyborcÓw w nim zarejestrowanych. z ogÓfu 386 miejsc (2l0) rozdawanajest wedfug zasady Druga część proporcjonalności.Z tego |52 mandatyobsadzanesą w 20 regionalnych : 7,2 mandatu)odpowiedokręgachwielomandatowych(średniawie|kość głosami na listy regionalne' Tego rodrugimi, ktÓre wyborcy oddają nio dzaju listy regionalne tworzyć mogą tylko te partie, ktÓre wystawią kandydatÓw w co najmniejjednej czwattejjednomandatowychokręgÓw wyborczych danego regionu (w 14 okręgach wyborczych, w ktÓrych utworzono mniej niż osiem okręgÓw jednomandatowych,wystarczy wystąpieniez własnymkandydatemw dwÓch okręgachjednomandatowych). Wybiera się wedfug zamkniętych list. W wyborach z roku 1990 obowiązywał prÓg ustawowy 4%; w 1994 r' zastąpiony został.zrlznicowanym progiem: 5Yo dlapartii, sojuszu wyborczego dwÓch partii l0o/o,trzech lub mandatÓwodbywasię wg metodyHagenbawięcej partii I5Yo'Przydział' cha-Bischoffa.PozostałemandatyrozdawanesąwedfugnajwiększejreszĘ; uczestnicząw niej zresztąty|kote partie,ktÓre otrzymałygłosyw Wysokościco najmniej dwÓch trzecich kwoty wyborczej wg Hagenbacha-Bischoffa. Jeślipozostaną wg tej zasady,mandaty,przenoszonęzostają one na płaszczyznękraj ową.
na Węgzech 1990-2002 Tabe|a62.Wyborydo par|amentu Rok lrrtlo/ aolusze Wyborcze
GMM
GMM
G "M M
G AM M
2002
't998
't994
1990
%
%
%
%
%
24,7 164
42,5
11,7
38
9,8
2,8
17
4,4
-b
24
6,2
21,4
93
2 4 , 0 19,7
69
17,9
7,6
24
6,2
7,O
20
5,2
FKGP
11,7
44
11,4
8,8
26
6,7 1 3 , 1
48
12,4
MSZP
10, 9
33
8 , 5 33,0
209
54,1 32,5 134
34,7
41,5
178
46,1
9,0
22
5,7
7,0
20
5,2 29,5 148
38,3
39,4
164
42,5
6,5
21
5,4
7,0
22
5,7
24,6
7d
1,6 12,5
2e
0,6 1 1 , 8 1 5 f
100,0 286
99,9 100,0
386
99,7 100,0 386
MDF SZDSZ
Fldesz" KONP pozostałe ogÓłems
%
Yo
o/o
2,3 3,9 99,9 '100,0 386 100,0
MDF = WęgierskieForum Demokratyczne;szDsz = ZwiązekWo|nychDemokratÓw;FKGP = Fidesz=Związek PartiaDrobnychRo|nikÓw;MSZP =WęgierskaPartiaSocja|istyczna; N|eza|eżna MłodychDemokratÓw;KDNP = PartiaChrześcijasko.Demokratyczna' |.KĘowe udziałydrugichgłosÓwd|a regiona|nych|istpartyjnych;h razemz Fidesz;c od maja 1995r. Fidesz stosujedodatkowąnazwęWęgierskaPartiaobywate|ska(MPP);o z tego 2 miej. z tego 1 miejsced|aSojuszuRo|negoi 1 d|a lca d|aSojuszuRolnegoi 7 d|aNieza|eżnych;. (LPSZ-VP);t z tego '14miejscdla MIEP i 1 dla kandydatanieza' BoJuszuLiberalno-Miejskiego e procentowewartości ogÓłemponiżej100% są spowodowanebłędamizaokrąg|enia. |cżnego; TÓka 1995;Grotz 1998;|FES 2002. żrÓdło:
Na krajowe listy partyjneprzypadazasadniczopozostałe58 miejsc. Na tej ptaszczyżniestosowanajest metoda d'Hondta. Ponieważmandaty te rozdawane są wedfug sumy tych głosÓw pierwszych lub drugich, ktÓre albo nie zostałyuwzględnione, albo stanowiąsumy resztkowe,mają one charakterkompensacyjny i uzasadniajątym samym przyporządkowanie węgierskiego systemuwyborczego do typu kompensacyjnego(patrz powyżejpodrozdz.6.4). E.9.3.oddzialywaniewęgierskiegosystemuwyborczego Można by właściwieoczekiwać, żekontyngentmandatÓw kompensaryjpowinienwystarczyćdo rlych,rozszerzonyo regionalnemandatypozostałe, doprowadzeniaw koricowym efekcie do pewnej proporcji między głosamii mandatami.Tak sięjednak nie stałopodczasdwÓch pierwszychwyborÓw w |990 i 1994r. SpÓjrzmy najpierwna wyniki wedługczęścimandatowej(patrz uzyskała tabela63). W okręgachjednomandatowychpartiawiększościowa
314
B' Systemy wyborcze poszczegÓlnych
krajÓw
w 1990r' wysoki wynik wyborczy:MDF przypadło64,8o/omandatÓw, sZDsZ jako druganajsilniejszapartia zdobyłatylko 20,3o/o mandatÓw.W pozostatychwypadkachw podzialęmandatÓww okręgachjednomandatowych uczestniczyłotylko pięć partii i rłybranosześciukandydatÓw niezaIeznych,Przy tym w pierwszejturzewyborÓw tylko pięciukandydatÓwuzyskałoabsolutlr4 głosÓw.W turzędrugiejMDF okazałasiępreferowanąopcją większość i mając ttdziałw głosach4|o/ouzyskała111 mandatÓwspośrÓdl 71 pozostałych jeszcze do rozdania.Sześćpartii uczestniczącychw podziale proporcjonalnym uzyskałona podstawienaturalnychprogÓw okręgÓw wyb orczychudział w mandatach,przewyzszającyich liczbę głosÓw.W przypadkumandatÓw kompensacyjnych,ktÓrych|iczba zwiększyłasię do 90 wskutekprzeniesienianapłaszczyznęreglonalną pięć partii, ktÓre obok MDF zdobyĘ mandaĘ w regionalnychokręgachwyborczych, zdobyłodobrąpozycjęw stosunkudo partii większościowej, ale i jej udziałw mandatachkompensacyjnychwynosił 11%.Nie wszystkie mandaĘ zostaĘ rozdaneefektywniew stosunkudo Tabęla63 pokazuje,ze mniejszep artiezdobyĘprzecelÓw kompensacyjnych. wazającączęść swoichmandatÓwnie w regionalnychokręgachwyborczych, |eczjako mandatykompensacyjnew ogÓlnokrajowymokręguwyborcztrm. W ogÓlnym wyniku wyborÓw z roku l990 powstałrelaĘwnie wysoki efekt dysproporcji,r6znica17'8 punktÓw procentowychdla MDĘ w stosunkudo udziałutej partii w głosach(24,7%).W wyborachw roku 1994 Węgierska Partia Socjalistyczna(MSZP) uzyskałabonus24,1 punktÓw procentowych' mając33,0% głosÓw Jakie sąprzyczyny wysokiego efektudysproporcji systemuwyborcze go, ktÓrego intencjabyłazupełnieinna i ktÓrego podwÓjny elementwyborÓw proporcjonalnych(regionalnemandatyproporcjonalnei kompensacyjne) winien dawaćbardziejproporcjonalnyefekt?odpowiedźna to pytaniejest mozliwa tylko wtedy, gdy techniczneuregulowuia szczegołowesystemu wyborczegorozpatrzysięwe wzajemnymoddziatywaniuz poliĘczno-strukturalnymi i poliĘczno- sytuacyjnymiczynnikami konkurencji paĄj nej. Jako pierwszy i najważniejszypowÓd stosunkowowysokich efektÓw dysproporcji podaćna|ezyoddziaĘwaniareguĘ większości absolutlrej, ktÓre byłycałkowicierÓzne zuwagi na danewarunki kontękstupolityczro-sytuacyjnegow doĘchczasowychtrzechwyborach.W roku 1990MDF w1,lliosłakorzyśćztrybuwyborÓw z większościąbezwzg|ędnąw znaczniewiększym stopniu,niżbyłobyto mozliwe przy względnychwyborachwiększopo zmianie systemuuw ażanabyłaprzez ściowych,poniewazbezpośrednio wielu wyborcÓw mniejszych partii za second bestpreference(patrzHIbbing, Patterson1992).Natomiast w roku 1994 postkomunistycznaMSZP
t
& 'i:
.ir
& lij
.$ .*'
T
#
r*l
.&
s
ffi
3',75
B'9. Węg]y (kompensacyjny system wyborczy)
łs
wyborcÓw; llyla w obydwuturachwyborÓwpartiądominującąnapoziomie tylko niew tych warunkachwybory bezwzględnąwiększościąprzyniosĘ 't,naczniebardziej proporcjonalnewyniki, niż miałobyto miejsce w pierwrÓws,t.cjturze.w 1998r' dotychczasoweefekty systemuwiększościowego pozostała głowie: najsilniejszą postawione mimo ze MSZP na tliez zostaty w wypartiąna płaszczyźniepierwszychgłosÓw,mając29,\Yooraz 43,0o/o, borach z większościąbezwzględnąotrzymał'awyraźniemniej mandatÓw niżFidesz-MPP. Tenna pierwszy rzut oka zaskakującyefekt bezpośrednich wyjaśnić możnatym, ze Fidesz-MPP zawarłazFKGP porozumienieo wza. .jcmnymwycofaniu kandydatÓwrÓwnolegĘch w okręgachjednomandato. wych i ze tensojusz opozycyjnyznalazłodpowiednieodzwierciedlenierÓwwyborczej. niez na płaszczyźnie Efekty wyborcze dotyczącęrozdziałumandatÓww wyborachproporcjonalnych były na ogÓł umiarkowaniekoncentrującei stałe:wskutek progu (l998)do 15,8%głosÓw(1990)' zostałoodII,4o/o 4%|ub5Yo,'utraconych'' ktÓre ,,zapisanezostĄ na dobro'' partii parlamentarnych.Większe partie wyniosĘ poza Ęmkorzyśćz terytoria|negopodziafu na okręgi wyborcze wielkościi regulacjędwÓch trzecichprzy rozdawaniupozostĄch średniej głosÓw(Grotz 1998). mięPodsumowując,od 1990do 1994r. powstĄ tak dużerozbiezności dzy udziatarrtiw głosachi mandatach,ircmozna jebyłojedynie w niewystarczającysposÓbwyrÓwnaćkompensacyjnymkontyngentemmiejsc. proporcjona|ne i kompensacyjne Tabe|a63. Mandatywiększościowe, węgierskiegow roku 1990 w wyborachdo par|amentu Jednomandatowe okręgi wyborcze
Regionalne okręgi wyborcze w o/o
w o/o
M DF SZDSZ FKGP MSZP Fidesz KDNP ASZ Niezalezni
114 36 11 ,|
ogÓłem
176
ź 2 7
Ź rod ło:T Óka 19 9 5 : 6 4 .
64,8 20,3
40
b,z u,o 1 ,1 1 ,7 1 ,1 4 ,0
16 14 I 8 0
ooA
Mandaty kompensacyjne
5.+
33,0 28,3 1 3 ,3 11,7 o,/ 6 ,7 0
ogÓłem
w o/o
10 2,7
17 18 12 10 0
11,1 25,6 18,9 20,0 1 3 ,3 11,1 o2
w %o
164 93 44 33 22 21 a
120
99,7
1 0 0 ,0
386
42,5 24,0 11,4 8 ,5 5,7 5,4 0,5 t.o
102,6
376
8, Systemy wyborcze poszczegÓlnych
8.9. Węgly (kompensacyjny system wyborczy)
krajÓw
Tabe|a64. Mandatywiększościowe, proporcjonalne i kompensacyjne w wyborachdo par|amentu wę9ierskiego W roku1994 Jednomandatowe okręgi wyborcze
Regiona|ne okręgi wyborcze
w o/o
MSZP SZDSZ MDF FKGP KDNP Fidesz LPSZ-VP ASZ
149
ogołem
176
3
84,6 9, 1 z 'Ó 0,6 1, 7
,|
u ,o
1
0 ,6
to
I
1 0 0 ,0
Mandaty kompensacyjne
w o/o
53 28 18 14 5
42,4 22,4 1 4 ,4 't'l,2 4 ,0
125
1 0 0 ,0
ogÓłem
w o/o
7 25 15 11 14
w o/o
8,2 29,4 17,6 12,9 16,5
209 69 38 26 22
54,1 17,9 on
99,9
386
100,0
: :' ': ':'''i
6,7 5,7 5,2 0,3
ŹrÓdło:KurtÓn.t995:346.
Tabe|a65. Mandatywiększościowe, proporcjona|ne i kompensacyjne w Wyborachdo parlamentuwęgierskiegoW roku 1998 Jednomandatowe okręgi wyborcze
Regiona|ne okręgi wyborcze
w o/o
MandaĘ kompensacyjne
w o/o
ogÓłem
w o/o
w%o
Fidesz-MPP
90
51,1
48
37,5
10
12,2
148
38,3
MSZP
54 12
30,7
50
39,0
30
36,6
134
6 ,8
22
1 7 ,1
14
17,1
48
34,7 12,4
2
1 ,3
3,9
17
20,7
24
6,2
17
9 ,7 1't
13,4
17 't4
4,4
2,3
1
0,3
FKGP
szDsz MD F MIE P Niezalezni ogołem
1
0,6
176
100,2
128
99,8
3,6
100,0
ŹrÓdło:GroŁ,1998.
Jeślispojrzy się na oddziatywaniasystęmuwyborczego na Systempartyjny' kombinowany systemwyborczy przyczyniłSięw pierwszych dwÓch wyborach do uwydatnieniaSię trÓjbiegunowejstrukturywęgierskiegożycia paĘjnego w konkurencyjnymsystęmiewielopaĘjnym.Trzy bieguny
37',|
Iworzyłynacjonalno-populistyczneugrupowaniewokÓł WęgierskiegoFortlIll D emokl atycznego, miejsko-liberalne ugrupowanię wokÓł Zul ięku WolnychDemokratÓw i postkomunistycznalewica wokÓł WęgierskiejPar(qlatrzKÓrosenyi1991).Podczasdrugiejkadencjidoszło tii Socjalistycznej pewnej bipo|aryzacji konkurencji politycznej, ktÓra następnie Jednakdo w roku 1998 doprowadził.ado dwubiegunowejwalki wyborczej i wspomnianychj użporozumiefiwybotczy ch.Polityczne efektywęgierskiego sys|cmuwyborczegopodsumowaćwięc mozna następująco.Z jednej strony on do Znaazne}ozmniejszenialiczby partii parlamentamych przyczyn!ł'się w porÓwnaniu do liczby partii obecnych w systemieparĘjnym: podczas, gdy w wyborachz roku l990 kandydowało28 partii w okręgachjednoman. tlaiowych, 19 partii z listami regionalnymi i dwanaściez krajowymi, uw |gg4 r. 35 partii w okręgachjednomandatowychoraz 19 parlliz listami byłow zaregionalnymii 15z krajowymi,w parlamenciereprezentowanych wywyborczy system węgierski Strony partii. Z drugiej sadzietylko sześć i nadredysproporcji efekty wysokie wyborach wołałw pierwszych dwÓch prezentacjęprzedewszystkim najsilniejszej głosowopartii, w 7994 r, nawet manufacturedmajoriĘ, To dziatanie systemu wyborczego tworzące w warunkachspecyficznychpod względemsocjologii wyborÓw większość się do stabilności i systematykiparryjnejpierwszych wyborÓw przyczyn1ł'o pierwszeprzypadku rząduw postkomunisĘcznychWęgrzech, zar1wnow rządu ponownego go rząd;koalicyjnego,jak i po 1994 r', gdy na miejscu De facto utworzonowielńoalicyjnegomożliwybyłtez rządjednopartyjny. ką koalicję (przy czyny,patrz Kor senyi 1995). PragmaĘczne Zachowanie się na poziomie elit, gwarantującestabilnośćrządu,odpowiadałooczekiwaniom elektoratu,u ktÓrego, jakpokazatato walka wyborcza po 1994r., polaryzującestrategieznajdowĄ mĄ oddźwięk.NarozwÓj partyjno-poiity"rn"go wzorca interakcji wyborcy zareagowaliw wyborach w 1998 r. w taki SposÓb'żenie pojawiĘ się efekty dysproporcjitworzonedo tej pory przez systemwyborczy,a systemkompensacyjnypokazałswojeproporcjonalne zaleĘ. Z Ęch wyborÓw do parlamentuw maju 1998 r. po ruz pierwszy jako zwy cie,zcanie wyszłanajsilniejsza głosowopartia,lecz najszerszy sojusz partyjny:Fidesz-MPĘ MDF i FKGĘ ktÓre dogadałysięjuż przed lub między obydwiematurami wyborÓw co do kandydaturw jednomandatowych okręgach wyborczych. UzyskĄ one wyraźnąwiększośćparlamentarną (55,1%mandatÓw).Ta taktycznawspÓłpracaprzy wyborach ułatwiłaostatecznieutworzeniękoalicji trzech partli z premieremViktorem orbanem (Fidesz-MPP).
378
8' Systemy wyborcze poszczegÓlnych
krajÓw
8.9.4. Ocena systemuwyborczego oceniającwęgierskisystemwyborczy,nie moznadokonywaćprostego przełożeniastabilnychwarunkÓw politycznych na jakośćSystemuwyborczego, co cz1miononiekiedy w ukierunkowanychna insĘtucje ana|izach transformacji.Należy tu przede wszystkim pamiętać,żealternatywnesys. temy wyborcze mogĘby stać się z u.wagina stosunkowowysoki stopieri insĘtucj ona|izacji i pragmaĘ cznę zachowanie w stosunkach międzypartyjnych podobnymi stabilizatorami.(Grotz 1998).Grlbor TÓka sfuszniezatJada, żemniej skomplikowany systemwyborczy miałbypodobne oddziaływanie,sądzi on nawet,że,,systemw pełniproporcjonalnybyłbyw stanie zrobić to lepiej'' (1995: 64). Jeśliprzez pojęciefully proportional system rozumiemy nie czysty systemproporcjonalny,lecz systemproporcjonalny w okręgachwyborczych w przeciwieristwiedo systemukombinowanego, to TÓka mÓgłby mieć rację rÓwnież z tą oceną,porÓwnywanię bowiem wynikÓw wyborÓw wedfugudziałÓww okręgachjednomandatowych, pro. porcjonalnychi kompensacyjnychsugerujetego rodzaju wynik (tak Nohlen, Kasapovic 1996,potwierdza Grotz 1998).Kombinowany systemwyborczy jest w staniespełnićfunkcje relacji głosÓw- mandatÓw(patrzpodrozdz.5.7 o kryteriachoceny systemÓwwyborczych),co sprawią ze system jako taki wartjest obrony.Naturalniew przypadkuWęgier złożoność systemu wyborczegojest za wysoka.
9. Systemy wyborcze i systemypartyjne
ostatni rozdziałpoświęcimymożliwie szerokiej ana]lizięrlżnego rodzaju konsekwencjisystemuwyborczego,w Ęm zwłaszczare|acjimiędzy sysie'n.'n wyborczym a systememparĘjnym. W kwestii tej pokutuje wiele tQz,przez specjalistÓw nauki o systemachwybor.czychodrzucanychjako nprzecznez wynikami bada (zob.Lijphart 1985:5)' My będziemy się starali nię tracić kontaktuz empiriąi dlatego okazałosię konieczneuwzględnienie doświadczehwielurÓżnychkrajÓw - w znacznieSzerszymzakresie, niżlczyni|iśmyto w rczdziale 8' Właśniegeograftczne tozszerzęnie pola badawczego,prowadzącedo wzięciapod Ęę rÓżnorodnychstosunkÓwspołecznych,doprowadziłodo doniosłychkonsekwencji w wartościowaniu systemÓwwyborczychjako czynnikÓw przyczynowch lub zależnychkontekstowo. Rezultaty te zostaĘ takżepowiązanez ogÓlnymi rozważaniami o procesachreformowaniainsĘtucji i doradztwapolitycmego Historycznie rzecz ujmując, proces pozrawczy w badaniach systemÓw jest ta ksiąlka, przebiegałw kilku etapach. wyborczych,ktÓqrm poświęcona NajpierwpostawionopytaniadotyczącewyborÓw większoŚciowych,tak oddo oczekiwarifunkcjonośniedo ich podstawteoretycznych,jak i odnośnie nalnychz nimi wią4anych,np. oczekiwaniekoncentracjisystemuparfinego' kształtowaniewiększości,a|temacjirządÓw.Wyprowadzanoz wyborÓw więk. szościowychnastępstwao charakterze prawie automaĘcznym' Przy t5im materiałemempirycznym,na ktÓry protagoniściwymożrabyłosię posfu:żyć borÓw proporcjonaĘch sfuszniesiępowoływali.Zwolennicy proporcjonalnościpostrzegalimodel demokracjikonsocjonalnejjako normatywnierÓwnorzędnydemokracjikonkurencyjnej,jeślinie doskonalszyod niej. Za jego PÓźniejpostawione podstawowyelement]uzrnrtazostałaproporcjonalność. zostĄ kwestieinsĘtucjonalnei poddanekryrycejednowymiarowezałożenia dotychczasowych badari nad systemami wyborcrymi. Pod Ęą krytyki malaztysięprÓby zmierzającedoujęciazwiązku systemuwyborczegoi sys. temu parĘjnego w formie przycTyttowch i lineamych prawidłowośc;. Powaznie potraktowanospołecznei polityczne czynniki kontekstowe' ktÓre wspÓłokreślaj ą skutki obowiązywaniadanegosystemuwyborczego.
380
9. Systemy wyborcze i systemy parĘjne
Konfrontację z badaniami empirycznymi wytrzymują j edynie w wysokim stopniu re|aĘwizującewypowiedzi na tematskutkÓw systemuwyborczego. W dalszymprzebieguprocesubadawczegojednowymiarowespojrzenie na relacjemiędzy Systememwyborczym a systemempartyjnymuznano za zbfi uproszczonei perspekĘwębadawcząr ozszerzorLo na wzajemneoddziaływaniesystemÓw partyjnychi systemÓw wyborczych' Przeświadczęnię, iz możnazmienić statuszmiennej, i zmienną ktÓra była doĘchczas za\eżna,traktować jako nieza|eżnąi na odwrÓt, nie było nowe, lecz jak dotądnie wzbudzałozainteresowaniabadawczęgo.Gdy tylko geneĘczne aspekty systemÓw wyborczych - pod wpĘwem wielu procesÓw reformatorskich w trakcię trzeciejfali demokratyzacji- zna|azĘsię w centrumzainteresowania,doszłodo przeorientowaniabada (shift in research),IJkazryano, iz u podstaw decyzji w sprawie systemÓw wyborczych lezą konstelacje i zmiany systemÓw parryjnych. D ecyzje te są wyniki em procesÓw, w ktÓrych aktorzy polityczni wybierają opcje w ramach rzeczywistości strukturalnej.SystemompaĘjnym nie zostałooszczędzonenieprzemyślane przypisanie pvy czy nowoś ci wobec rÓwno l egle zachodzących reform instyfucji.W koricudostrzezononajbardziejowocnąperspektywę badawczą- wieIoprzyczynowości we wzajemnejrelacjimiędzy systememwyborczymi systemempaĘjnym, i wyciągniętokonsekwencjeistobred|a ana|izy,prognozowania i doradztwa w ramach skontekstualizowanegoinstytucjonalizmu: inst1rtucje takiej ak systemwyborczyliczą się,jednak w jakiej mięrzei w j akim ciąguprzycąmowo-skutkowym, zaleĘ odkontekstui jest uwarunkowane ta|ue przez systemypartyjne,na ktÓrych strukturęsamewpĘwają. W kolejnych podrozdziałachprzedstawimy w szczeglłach okoliczności rozwoju i powstaniatej teorii naukowej.Kolejnośćpodrozdziałlwodzwiercied|az grubszaprzebiegnaszkicowanegowłaśnie procesupo znawczego' 9.1. Teoria demokracji i wybÓr systemu wyborczego owe prąrpisanesystemomwyborczym oddziaływaniana systemparĘjny wynikają przewaznie z teoretyczno-demokratycznych zatoże doĘczących funkcjonalnychwymogÓw systemupolitycznego i społecznego.Jednakżekwestie efektÓw rÓżnychsystemÓwwyborczych możnawyjaśnić nię poprzez metateorety cznelub modęlowo-teoreĘczne r ozważania.lecz tylko poprzęzempiryczno-socjo1ogiczn ą ana|izę. W nauce o polityce nie brakuje bada nad oddziaływaniemsystemÓw wyborczych(obszernieLijphart 1985:3).Koricząonenierzadkoztradycją wiązania specyficznych skutkÓw z podstawowymi typami systemÓw wy.
9.1. Teoria demoltracji i wybor systemu wyborczego
381
sąwyborywiększoŚcroborczych.W sposÓbzwyczajowyprzeciwstawiane we i wybory proporcjonalne,ktÓre porÓwnuje się ze względu na wypełnianie okeślonychfunkcji systemowych.Sąto funkcjesystemowewyprowac|zanez reguĘ ze specy{tcznychmodeli demokracji,ktÓrym przypisywane cącharakterystycznęsystemypartyjnei funkcje systemÓw wyborczych. Sł.abyzwiązek pomiędzy rozumieniem demokracji a anaIiządział.ania BystemÓwwyborczychstajesię wyraźnyprzedewszystkimw odniesieniu do dyskusji o systemachwyborczych w Republice FederalnejNiemiec w latach 60, Zostałaona podporządkowanapytaniu,jaki systemwyborezybyłby najbardziejodpowiedni dla dęmokracji parlamentarnej,tj. ktÓidee demokracjiparlary systemwyborczy powinien być Stosowany,a:żeby najpełniej w życie. Funkcje wyborÓw byłyprzy Ęm mentamejwprowadzić jako mechapewien postrzegane model demokracjii byĘ zorientowanena nizm wyrazenia zaufanta w akcie wyborczym oraz zmiany partli rządzą. cych w ramachsystemuparĘjnegouznawanegoza jądrofunkcjonującego polityczrrego.Nie tylko posfulowanypodstawowywarunekdobrego śystemu tządzenia,stabilnośćstosunkÓw rządowych, alę takżękontrola, powinny doprowabyć zapewnione,jeśliw wyborachfaktycznieistriiejemożliwość dzenia do wymiany partii rządzącej'Demokrację parlamentarnązgodnie z tym pierwotnierozumiano,opierającsięna elitarystycznejkoncepcjidemokracji, jako pewien rodzaj rządu,w ktÓrym wyborcy przez okresowe wybory r ozstrzy gajaukt6rej z dwÓch p artii polity czny ch, konkurujących o władzę,przekazaćna określonyczas zadanięrządzenia.W nauce i poli. tyce, gdy dyskutowanoo kwestii wyborÓw, chodziłow ramach tego zredukowanego,wielokrotnie krytykowanego rozumienia demokracji o poprawę instytucjonatnych zatożeri,,konkurencyjnego modelu demokracji'' (A. Schumpeter). przyjmowanymprzez teoreĘkÓw demokracji w Ówczesnej Założeniom, dyskusjio systemachwyborczych' towarzyszyĘ oceny systemuspołeczne. go, rÓwnież traktowanejako spome.odwofując się do wspÓłzawodnictwa po stronieofert poliĘcznych, funkcjonaliści- po stroniepolitycznego popytu - dostrzegalijakiśrodzaj modelurynkowego,ktÓry opierałsię na stostanuśredniego, sunkowohomogenicznymspołeczeristwie ,,wktÓrym stratyfikacja społecznaw dużymstopniu zanil<ła,,. Swego czasu Frieder Nascholdw świetnejanalizie(|97 1: 8 1nn)wykazaŁ,ze rÓżnicemiędzy dwoma komputerowymisymulacjamiprzewidywanefektÓw reformy systemuwyborczegow RepubliceFederalnejNiemiec wynikĄ przedewszystkim Z Su. biektywnych ocen strukturspołecznych,dokonanychprzez szkołękolori. sko-mannheimskąoraz przez InstyfutINFAS.
382
9. Systemy wyborcze i systemy partyjne
o ile w przypadku analizowanymprzez Nascholda dla wykazaniazalęzności wynik 6w b adawczy ch od przy jmowanych zatoże , dotycz ącychteorii demokracji i struktury społecznej,konieczna byłabardzo szczegÓłowa analiza, o tyle dla sprawdzeniawiększościwypowiedzi prognostycznych o skutkach Zastosowaniaokreślonegosystemu wyborczego wystarczają prostsze rozwazania.SzczegÓlnie odnosi się to do wypowiedzi odwofujących się do analogii_ np' o przypuszczalnychskutkachzastosowaniaokreślonych systemÓw wyborczych w krajach rozwijającychsię. Wypowiędzi te czerpiąz teoni opisujących zasadniczostosunki społecmei po|itycznew zachodnich krajach uprzemysłowionych,a nie docęnia się w nich kontekstowych uwarunkowarioddziatywaniasystemÓw wyborczych. W międzynarodowejdyskusjio systemachwyborczychteoriademokracji uzgodnieniowej(konsocjonalnej) prąmiosłarozstrzygającązmianę jeślichodzi o przesłankiteoreĘczne.Wychodzącz ana|irysposobu działaniademo. kracjiw społeczrie- kulturowopodzielonychspołeczestwach,j ak np.w Holandii (Lijphart 1968),Belgii, Szwecji i Austrii (Lehmbruch1967),rozstrzygnięcie większościoweprzeciwstawiono negocjacjom' kompromisowi i propoĘi, charakterystycznym dla wzorca regulacji konflikfu w tego typu społeczestwach,i udowadniano,żedemokracjajest takżemożliwaw trudnych społecznychwarunkach. A. Lijphart był w tym zakresie pierwszy, on podniÓsłte wstępneobserwacjedo poziomu koncepcji consociatiowłaśnie nąl democracy'Wnosząc jąnapłaszczyznę normatyvrmąi uogÓlniłjako teoreĘcntąopcję insĘrtucjonalną (por.o Ęm kryrykę Sartoriego|994: 69llr)' Z tym nwotem dokonałosięnoweprzewartościowanie wyborÓw proporcjonalnych,ujmowanoje jako nieodłącnączęść składowąmodelutakiejdemokracji,ktÓry generalnieprzewyższademokrację liberalnąi mÓgłbybyć rekomendowarryco najmniej wszystkim społeczeristw om Ępu segmentedpluralism. od' tego czasu wybory większościowei proporcjonalnesytuująsię przeciwstawnienie Ęlko jako podstawoweĘpy systemÓwwyborczych,|ecz rÓwnież dlatego,że zakofr czonew normatywnychmodelachdemokracji, w demokracjikonkurencyjneji demokracjikonsocjonalnej,są ant5rteĘcme' PołączeniewyborÓw większościowychi wyborÓw proporcjonalnych z określonynmodelemdemokracjinie jestjednak w żadnymwypadkuwy. muszone teoretycznie,jak to (szczegÓlnie w literaturzedoĘczącej systemÓw wyborczych)jest wielokrotnie ujmowane.Wychodzącz interpretacji dogmaĘcznejbrytyjskiegomodelurząduparlamentarnego'często og]uzano, iż wybory proporcjonalnesą nie do pogodzeniaz systememrząduparlamentarnego.Klasycme i wielokrotnie cytowanesformułowanieFriedrichaNaumarura,ktorystwierdziłw węimarskimZgromadzeniuNarodowym,
9'1. Teoria demokracji i wybÓr systemu wyborczego
383
wyborÓw proporcjonalnychjest niemozliwoŚćparlamenże:',Następstwem systemu rząd6w:. systemparlamentarnyi proporcjawykluczają się tarnego (druki NV, teczka aktowa 391). Ta argumentacjaokazałasiębłędna wzajemnie'' zarÓwnoteoreĘcznie,gdyżnie dostrzegafunkcjonalnychekwiwalentÓw(tj., żotensam efektmoze być osiągnięĘdzięki innym eIementom,takż:erÓżne olemenĘSąwzajemniewymienialne),jak i empirycznie:ani wybory więkwzględnąw jednomandatowychokręgachwyborczychw innych sysnzością nie spetniająprzypisywanychim funkcji w podobtemachparlamentarnych ny sposÓbjak w Wielkiej Brytanii, ani nie wykluczająsposobÓwfrłnkcjonowaniasystemuparlamentamegopodobnegodo brytyjskiego. obecnie teoretycydemokracji konsocjonalnejzaHadająbliską więźmiędzy systememwyborczym i systememłagodzeniakonfliktÓw. Proporcja oznaczaw Ęch teoriachwięcej niż Ęlko metodęprzenoszeniagłosÓwwyborcÓw na mandaĘ. Jęst zdefiniowanajako konstytutywna,podstawowa zasadaspołecznegoi politycznego dialogu w paristwie.Teoria konsocjonalną ktÓra chce wyjaśnićstosunkipolityczne w spotecze stwach zr6ini. cowanychi podzielonychwyraźnymiliniami konfliktÓw, wpadajednak nattępniew pewnesterylnemyśleniemodelowe,jeśliz jej specyficznychfunkcji systemowych wyprowadzane są określoneinstytucjonalneelementy Bystemowę.Twierdzimy _ inaczej niz w szczegÓlnościArend Lijphart wswych żmychbadaniach(zob. m.in. Lijphart 1971: 10) - że wybory proporcjonalnenie są zadnym obligatoryjnymwarunkiemfunkcjonowania demokracjikonsocjonalnej.W Libanie i w Kolumbii (w czasach Frente National;zob. Nohlen I978 : 3 45nrt)_ przykładytych dwÓch krajÓw często \waza się za porÓwnywalne z europejskimi- wybory parlamentamezostaw drugim _ ły przeprowadzonew jednym przypadkujako większościowe, jako proporcjonalne:w obu krajachjednak mechanizmemregulacji konfliktu nie był sam system wybotczy,|eczpodział'mandatÓwustalonyjeszcze przed wyborami' Podobnie postępowanow Malezji przed wyborami przeprowadzanymi większościąwzględną' owe odpowiedzialneza stani co pokÓj pa stwa, niezbędne wewnętrzny uzgadnianieintęresÓw za@idzie rÓżnychspołeczności następowałojeszcze we wstępetniczrro-kulturalnych nych negocjacjachpartii na tematkandydaturwyborczych (zob. podrozdz. 5'6.2).ZapewneiŚtniejącysystemwyborczy pomagałkompromisowi osią. ganemunaptaszczyŹnie elit, prowadzącdo dużejzgodności, w formie więkbyłooczekiwać,większościparlamentamejdla wynegocjoszej,niżmożma wanegokompromisu. Systemowe dopasowanie poszczegÓlnych elementÓw alternatywnych modęli demokracjijest heurysĘcznie interesujące,podobniejak typ ideal-
-ffi
384
9. Systemy wyborcze i systemy parĘjne
ny, pozwaIającyodna\ęźć rÓżnice i szukać dla nich odpowiednich wyjaŚ. nie . Teoretyczniejednak nie jest niezbędnepołączeniepodstawowychtypÓw systemÓwwyborczych z określonymi modęlamidemokracji;twieidzenie o niezbędności takiego połączenianieutrzyma się takżew konfrontacjiz empirią. W prowadzonychostatniodebatacho instytucjachpunktemwyjścia- nlr innym poziomie - są systemymieszane,specyficzne powięaniatypu systemupoliĘcznego z j ednymz podstawowychtypÓw systemÓwwyborczy ch, co możnaprzedstawić na czteroelementowej maĘcy' Prezydencjalizm i par|amentaryzmsąka:żdorazowołączonez wyborami większościowymilub wyboramipropoĘonalnymi. Wbrew odwołującejsię do modelubryryjskie. go wcześniej szej pozytywnejocenie połączeniaparlamentaryzmuz wyborami większościowymiArend Lijphart (199l), teoretykdemokracjikonsocjonalnej,preferowałłączenieparlamentaryzmu z wyboramiproporcjonalnymi. W toku gruntownej?.łytykiprezydencjalizmu,dokonanejprzez luana I . Linza i in. (|994), ten Ęp systemupolitycznego byłocenianyjako generalnie gorszy od systemuparlamentarnego, jednak j ego poŁączeniez syste. mem wyborÓw proporcjonalnychuznanowprost zakatastrofalne.ocena ta wynikała z odpowiedzi na pytanie,jaka kombinacja najbardziej sprzyja wypełnianiufunkcji demokracji i jej konsolidacji, i skierowanabyłajako przestrogaprzede wszystkim do Ęch krajÓw, ktÓre zdecydowĄ się niegdyśna prezydencjalizmi wybory proporcjonalne,a nie były skłonne,aby w procesieredemokraĘzacji z tej opcji zrezy gnować. Te krytyczne uwagi o najważniejszychinstitutional choices napotykaj ą na p odobnepolityczno.teoreĘczne i metodologi czne zastrzeżenia,ktore wcześniejzostaływ tej pracy przedstawione.Dotycząone m.in' widocznych przewartościowari roli instytucji, w czymbrałtakżeudziałRobert Dahl (1966), ktÓry dostrzegłrÓznicę między grupami krajÓw, dla ktÓrych kwestia instytucji mogłabybyć wazna, oruz takich, dla ktÓrych nie czyniłaby żadnejr6żnicy.Argument ten wskazuje na istnienie innych niż insĘtucjonalne zmiennych, ktÓre w danym wypadku mają większe znaczenie dla zdolnościfunkcjonalnej i konsolidacji demokracji. Gdy w analizie uwzględniony zostaniekontekstspołeczny,mozemy przypuszczać, iz takżeocena układÓw instytucjonalnycho określonymznaczęniu za|eżeć, będzie od kontekstu(strukturaspołeczna,etaprozwoju gospodarcze go,kulturapo|ityczna, doświadczenie historyczneetc'). Wymienione zmiennę określają w dużejmierze m.in. typ politycznego pluralizmu spoteczeristwa,ktÓrego przejawy - co Giovanni Sartori prawidłowo rozpoznał'_ są dla kwestii kgnsolidacji demokracji zawsze wazniejszeniż sam
9. I. Teoria demokłacji i wybÓr syslemu wyborczego
38s
lkłud instytucjonalny.M odera te p lur ąl ism sprzyj a funkcjonowantu kazdogoporządkuinstytucjona|nego,extremeor polarized pluralism je utrudnił, Ponadtopojawiająsię wątpliwościwynikającez niewystatczającego wcwnętrznegozr1żntcowaniatypÓw systemÓw,poniewazw przeszłości warianty typu głÓwnego okazałysię szczegÓlnie korzystne (zob. tvłośnie się do kontekstu,co z kolei Nohlen1991).Warianrysprzyjajądopasowaniu decydujeo ich skuteczności. systemrÓw wyborczych 9.l.[. Pro{ilesprawności W dyskusji o systemachwyborczych rozpatrujesię konsekwencjewyborÓw większościowychi proporcjonalnych dla r ealizacji postulatÓw,takich jak: integracja'umiarkowanie, stabilność,szansana zmianę władzy systemÓwwyborczych.Zastoso|tc.,ktÓre dotykająprofilÓw sprawności terminÓw w ana|izachsystemÓw poliĘczaksjologicznych takich wanie jednak powazne Popularneoceny,iż wybory kontrowersje. budziło nych (szczeg6|nie sąpołączonez lntegracja, typu brytyj skiego) e większościow proporcj ona|nełącząsię zaśz deza wybory umiarkowaniem,stabilnością sąobecniepodzielaneptzez coraz htegracją radyka|izacjąnięstabilnością mniejszegronobadaczy. analitycznegozastosowaniatakich dychotomicznych ProblemaĘczność politycz- nięstabilność, stabilność kategorii,jak integracja- dezintegracja. ne umiarkowanie- radykalizm,niepodzielnapolitycznaodpowiedzialność etc., wzrastanaturalniejeszcze przy ich zarozproszonaodpowiedzialność ilosowaniu do ana|izyzrożnicowanychstlrrkturspołecznych,kultur politycznych i układÓwinstytucjonalnychzar1wnow krajachrozwinięĘch, jakteż, w krajachrozwijającychsią tj. wh'rajachzazwyczajo silnej w szczegÓlności, gospodarki,społeczestwai poliĘki. heterogeniczności podzielonych wzg|ędspołeczestwachwybory większością W etnicznie j nąw ednomandatowychokręgachwyborczych działająbardziejdezinte3rująconiż integrująco.Mogą one zaostrzyÓregionalneprzeciwieristwa. wtedy wybory więkJcśliwyższafragmentaryzacjaoznaczaniestabilność, Bzościowemajądział'aniedestabilizujące,ale jedynie w warunkach mało ustrukturyZowanegosystemu partyjnego,zwt'aszczaże czym innym jest tządu,a czym innym - systemupolitycznego.Cen6 jaką postabilność szczeg61nekraje gotowe sązapłacićza pokojowe wspÓłzycie rilżnych etsystemupolitycznego, nicznychlub religijnychwspÓlnot,tj. za stabilność jest stabilnośÓrządu,zapewnionarzekomo przez wybory względnąwięknaW systemie,w ktÓrym stosujesię zasadęproporcjonalności, szością'
'=.Ę386
9' Systemy wyborcze i Systeny pąrtyjne
stępuje włączeniemniejszości j. nie tylko na płaszczyźnie parlamentarnl' lęcz w danym wypadku takżena płaszczyżnie rządowej, i w zwięku z tynl zwiększa się szansana złagodzenienawet głębokoutrwalonych konfliktÓw społecznych'Wprawdzie przy wyborachproporcjonalnychopłacasię waIczyćokażdygtos,gdyżwartość wynikowa głosÓww przeciwie stwic jest tu mniej więcej stała, do wyborÓw większościowych jednak nie moznaz tegowyciągnąćwniosku,jaki byłwyprowadzony z doświadczewc. imarskich,jakoby wybory proporcjonalneprowadziĘ do radyka|izacjt i miaĘ być ,,systememwojny'' - w przeciwieristwiedo ,,zasadywiększościw postępowaniuwyborczym- zasadypokoju''(Sternberg er 1964:31). W kraju, w ktÓrym powstałoto rozumienie systemu wyborczego, przerJmiotem dyskusji stałsię w latach 70. wrogi charaktersporÓw po|itycznych. Miał on być następstwemwyborÓw większościąwzględną (zob' Finer 1975).Jużdziesięćlat wcześniej badaczętrzeciegoświataostrzegali przed zbyt lproszczonymi tezami odnośniedo Ameryki Łaciriskiej. McDonald juz w |967 roku (707) stwierdziłw kontekście jeszcze słabo zbadanych przesłanekteorii modernizacji: Wile it is often argued that PR produces emphasis on extremism which is conducive to deepening political cleavages and reądiness to resort to violence, the most stable democrątic countries in Latin America (Uruguay, Costa Rica, Chile) att employfurms of PR while those most often ąssociatedwith violence employ either aberrations of PR (Paraguay,Nicaragua) or majority systems (Haiti, Dominican Republic, Guatemala). This indicates at the very least no direct correlątion betyveenPR and political instąbility or extremism' Artur Lewis ( l 965: 7 |n) zwrÓclłwcześniej uwagęna destabilizującei zagrużającepokojowi skutki wyborÓw większościowychw odniesieniu do Afryki. Tak więc podstawowychĘpÓw systemÓwwyborczych nie da się łatwo' w prostej ana|izieich funkcjonowania' przapisaćdo pozyĘwnych lub negatywnych biegunÓw poszczegÓlnychdychotomlii wyznaczyćdla nich profili politycznej sprawności. Sprawa doĘczy bowiem sposobÓwrozumieniapoj ęć,tego,na cTym skupiasiębadarrieempiryczne,kontekstuspołeczro-poliĘcntego. Przeciwko temupodstawowemupoglądowiwystępująstalefunkjako rzecznicywyborÓw większościowy cjonaliści ch,|
9. I. Teorią demoklacji i wybÓr systemu wyborczego
381
ttwzględniaćkontekstyspołeczne'od czasu uniwersalnegoujęcia polityki, pLczentowan ęgo przezpr Zedstawicielidemokracji uzgodnieniowej,nie moze już mo!\ry.Takzę oni przyłączylisię do zwolennikow best-systemo tym być .upproach.Doświadczenie uczy natomiast,ze nie ma jakiegośnajlepszego Eystemuwyb orczego,a planie o najlepszysystemnalezy zastryićpytaniem o system,ktÓry najlepiejjest dopasowanydo konkretlregokontekstu. SzczegÓlnie uporczywie utrzymujesię mniemanie,ze wybory większookręgachwyborczychsąwyboramisperwzględnąwjednomandatowych ścią - w przeciwie stwiedo wyborÓw lub wyborami osobistości Bonalizowanymi proporcjonalnych, będącychwyborami list' Ta ocenanie jest sprawiedliwa r punktuwidzenia historii idei proporcji, gdyżklasycywyborÓw proporcjonulnych,Borda, Hare,Hagenbach-Bischoffiinni, chcieli stworzyćwyborcy większemozliwościwyboru poprzezumozliwieniemu klasyfikacji konkurujr1cychze sobąkandydatÓw.Ich propozycjesystemÓwwyborczychzawierały wybowolnąlub otwartąformęlisĘ ktÓra przyznawaławyborcymozliwość ru wewnątrzjego parlyjnejpreferencji,w przeciwieristwiedo wyborÓw więkwzględnąw jednomandatowychokręgachwyborczych,kt&e znają Bzością w akcie wyborczymĘlko konkurencjęmiędzypaĄjną' ocena nie uwzględnia, z drugiej strony, zmiany strukturalnejparlamentaryzmui wychodzi niezmienniez wczesnoliberalnejkoncepcji,jakoby w wyborach szłow istocie (notablami),a mniej o to, co sięw ciąguroz. o wybÓr między osobistościami Bzerzaniaprawawyborczegonieuchronniepojawiło,mianowicieprzęprowadzaniewyborÓw między konkurentami,za ktÓrymi stojąpartie,programami partyjnymi i partyjnymi liderami (takze kandydatami na premiera rządu). oczywiścierÓżnicująsię znaczeniei funkcjapersonalnychi programowych związkoww zachowaniachwyborczych w poszczegÓlnychkrajachi kolejnych wybora ch, takżemiędzy wyborcami, tak ii:,tym, ktlrzy podnoszą normatywniei/albo empirycznieosobistystosunekzaufania,wyazany w akcie wyborc4rm,przeciwstawiamyan$ezę o wyłącznejorientacjiwyborcÓw na partięalbo rsue. D|a ana7izydziałaniasystemÓwwyborczych ten relaĘwizm oznacza,że konkretnohistorycznysystemwyborczy musi być badany z punktuwidzenia mozliwości,jakie stwarzadla personalniezorientowanychzachowari wyborczych.Nagie antytetyczneprzeciwstawięniewyborÓw spersonalizowanychi wyborÓw list jest oczywiściefałszywez tego punktu widzenia.
388
9. Systemywyborcze i systemy partyjne
9.1.2.Systemywyborczei uczestnictwow wyborach Powinniśmyjeszcze wspomniećo kwestii często wiązanejzlegiĘmizacją systemÓw wyborczych i parĘjnych: o partycypacji wyborczej i opinii o jej relacji z systememwyborczym. Z teoretycznego punktuwidzeniawydaje się to uzasadnione.W koricrr systemy wyb orcze kształtują lub zmi eniają sytuację r ozstrzygnięcia, sta. wianą przed wyborcami. I na\eżałoby uwzględnić rÓżnicę,czy |iczą się wszystkie głosy,jak to w zasadzie przewidują wybory proporcjonalne, czy teżtylko te zwycięskie w okręguwyb orczym, jakto ma miejsce w wyborachwiększością względnąw j ednomandatowychokręgachwyborczy ch. Czy wyjątkowo dużawiększośćpopierającajedną partię w okręgu wyborczym nie skłaniaw tym drugim przypadku do rezygnacji zldziałuw głosowaniu? FakĘczrie moznabyłozaobserwować znaczącezmiany w uczestnictwie wyborczym po reformachsystemuwyb orczegow poszczegÓlnychkrajach. Taknp. w Szwajcarii frekwencjasiępodniosłapowprowadzeniuwyborÓw proporcjonalnychw niektÓrych kantonach(wcześniej będących,,tvlierdzami'' jednej partii) z 3040% na dwukrotność tych liczb. W innych krajach (np. Niemcy 1912-7979,Francja)takich zmian frekwencji przy zmianach systemuwyborczegojednak nie stwierdzono.przy zmianachsystemuwyborczego w latach 90. nie ma takżeżadnychjednoznacznychtendencji. W Japonii frekwencjawyborcza zmniejszyłasię po reformię z 1983 roku, podniosłasię przy drugich wyborach w ramach nowego systemuwyborczęgo,nie osiągającjednak poziomu sprzed reformy' W Nowej Ze|andii natomiastfrekwencjawzrosłapo reformie zakładającej bezpośrednie prawybory. We Włoszechreforma Systemuwyborczego nie przełamał'a spadkowej tendencjifrekwencjiwyborczej' W sumie związki te dająsię uogÓlnić Ęlko dla dfugich sekwencji czasowych, obejmującychwięcej danych niż tylko zmiany systemu wyborczego i frekwencjęw wyborach bezpośrednioprzed,i po zmianach.W InternationalIDEA (|997a) analizowano problem z-łtiąz|usystemuwyborczegoz frekwencjąwyborcząprzez międzynarodoweporÓwnanieostatlrichwyborÓw w 81 krajachi sformułowano wniosek, żemożnaprzypisaćsystemomwyborczym wptyw na frekwencję wyborczą. Frekwencja wyborcza jest wyższa w wyborach proporcjonalnych. Wynik tenumocniłbywprawdzieArenda Lijphartaw jego podstawowej opcji za systememwyborÓw proporcjonalnych'jednak nie powstrzymałobygo to zapewneodproponowaniazwiększeniafrekwencjiprzezwprowadzeniewyborÓw obowiązkowych(Lijphart 1997, o tymkryĘcznię Rose
9.]. Tboria demokracji i wybÓr systemu wyborczego
389
1997).obowiązek uczestniczęniaw wyborach jest tą zmienną ktÓra się ilprawdę liczy wśrÓdzmiennych wpĘwających na frękwencjęw lvybonch. Jednakze takżeodnośnie do poziomu alfabetyzmu i, szczeg6Inie,nastatysĘczna:In Ężeniapolitycznej konkurencji istnieje pewna zatęzność lhe 542 elections where the largestparty won less than half of the votes |urnoutwąsąfuu ]0% higher thanin the263 electionswherea singleparty of thepopular vote(InternationalIDEA |997a:33).WyżLsza wonover 50o% przy wyborach proporcjonalnychmogłabynastąpić wyborcza ttckwencja w konsekwencjiwyzszego natężeniarywa|izacji międzypartyjnej,co czętto uzasadniarozstrzygnięciena rzecz wyborÓw proporcjonalnych'Ale mo5łobyto rÓwnie dobrzeprezentowaćsię odwrotnie,amianowicie, iżsystem Ta hipotezamożebyć badana,cho. Wyborczytworzy nieza|eżnązmienną. oiażmniej precyzyjnie, niż gdy bada się związki między natęzeniemmięczypartyjnejryw a|izacji a frekwencjąwyborczą. lLbela 66. Systemwyborczya frekwencjawyborczaa .tyetemy wyborÓwwiększościowych
SystemywyborÓw proporcjona|nych
Australia
94,5
Belgia
92,6
NowaZelandiab
89,4
Austria
92,0
WlelkaBrytania
76,3
Włochy
90'4
Francja
76,0
Luksemburg 90,0
Kanada
74,6
lslandia
89,8
USA
6 8 ,7
Holandia
88,4
Szwecja
86,4
Dania
85,7
RFN
85,7
Norwegia
81,0
Portugalia
78,7
Finlandia
76,7
Hiszpania
74,4
lrlandia
73,2
Szwajcaria
57,6
. Średniewskaźniki uczestnictwa w wyborachw latach1945-1997(w %);b do 1993r. |DEA 1997a: 54. 2rÓdło:|nternationa|
390
9. Systemy wyborcze i systemy partyjne
Z tabę|i66 przedstawiającejuśrędnione wartościfrekwencji wyborczr.'1 w 21 |
9.2. Systemwyborczy i systempartyjny
39 1
na konNowe badaniasystemuwyborczego coraz wyrazniejwskazują rozt6zne epcyj go' Konc tgkstoweznaczenteczynnika systemuwyborcze Roz. wyborczych. nieniaumożliwiĘistotrresprecyzowanieskutkÓwsystemÓw efektami systemÓw rÓżni.ni" między mechanicznymii psychologiczn1łrni Duvergera,alęo ile Maurice'a dorobku na wprawdzie się wyborczychopiera i precfekrymechanicznesysternÓwwyborczychsąwzględnieautonomiczne zastopniu znacznym w psychologiczneefekĘ o tyle eyzy1niedookreślone, do trudniejsze są stąd doświadczenia łi oo kontekstu,a tym samym od i oddziaĘwaniem proporcji zbałania.PodobnierozrÓżnianomiędzyefektami ze do. iystemÓwwyuorczychna formatsystemÓwpartyjnychi stwierdzono, jaki systemy osiągają ryć łatwomożnaokreślićstopieriproporcjonalności, rozod określonych proporcjonalności *ybo,."., atakżęokreślićza!ężność proporcjonalno. żestopiefr Ustalono rÓwnocześnie, wiva szczegÓŁowych. |cisystemuwyborczegoniejestjednomaczrymwska:źnikiem(numeryczze swymi ilej) strukturysystemupartyjnego,to Znaczy,żesystemywyborcze, wy. żadnym w konsekwencjami, tatwymi do przewidzenia mechanicznymi partyjnych. padkunie determinująsystemÓw ^ Jeślichcemyokreślićmiejsceiwartośćfunkcjonalnąsystemuwybormu. czegow kontetścierelacji strukturspołecznychi systemupartyjnego, płaszttzy pod uwagę sim} najpierw rozrlzniać,Systemypartyjne,biorąc parlaczy,ny.io,l,ład kandydatÓw (A), głosÓwwyborcÓw (B), mandatÓw mentarnych(C). Typowaanaliza strukturysystemupartyjnegoujmuje gopoprzezrozkład parlamentarnych(C). JeślimÓwimynp. o systemachdwupartyj. jest on poprawnytylko 'unauto* nych i przywotujemyprzykładWielkiej Brytanii, to 487). Na ptaszczyźnie 1974: (zob. Rose pailamentamej napłaszczyżnie liberałÓw. udział' zauu,azony zostać musi natomiast wy|o'c".i "Między in) (C) jednej z drugiej strony i strony z i B) obnpł,aszczyznami(A transwyborcze systemy systemwyborczy. Inaczejwyrażając: pośredniczy głosÓw wyborczych i iormują systemy partyjne zpłaszczyznkandydatur jest to ich istotna nuptł,i"źy,nę mandatÓw parlamentamych.Czyniąto funkcja-wzrożnicowanysposÓb,przyczymmająznaczenienastępujące podstawowereguły:im więcej proporcji, tym większe zbl'tżeniesystemu na płaizczyznie (C) do systemupartyjnego na płaszczyznach pa,ty.1,,"go tym większe odchylenie systemu t.q.X-B),l.n więcej zasadywiększości, systemu partyjnegona płaszczy(C) wobec pu'ty1o"gona płaszczyżnie znach(A)/(B). Wszystkiesystemywyborczeredukująnaptaszczyźnie(C)liczbępartii z poźiomÓw(A) i (B) (zob'Raę 1967:77nn),chybażezapobiegnątemu
392
9. Systemy wyborcze i systemy parĘjne
listy łączone,poniewaz zawęzająonenapłaszczyźnie kandydatur(A) opcjc wyboru, nie redukującrÓwnocześniena tej płaszczyżnieaninapłaszczyż'nie parlamentarnej (C) liczby partii (zob' wyżejpodrozdz.4'2.2)'Redukcja, o ktÓrej mowa'jest w istocie wynikiem'mechanicznegoefektusystemÓw wyb orczy ch (zob. Cox | 997 : f7 ) . Zar azem możnazauważyć, że najsilniejszepartie są premiowanekosztempartii małychi bardzo małych. Jednaksystemypartyjnerlżniąsię między sobątym _ jak to juz stwierdziliśmy_ w jakim zakresieredukująone liczbę partii i wspierająmiędzy nimi najsilniejsze, atakżetym, wedfugjakiego stosunkusił grupująfrakcje parlamentarne.Nalęzy przy tym pamiętać'żeustępstwapłaszczyzny (A)-(B) są uwarunkowanerodzajem transformacji systemupartyjnego od tej płaszczyzny do (C). Partie wystawiające kandydatury i elektorat zachowująsię antycypacyjniew stosunkudo mechanicznychefektÓw systemu wyborczego. Inaczej mÓwiąc: system wyborczy i pozostającypod j ego oddziaływaniemustrukturyZowanysystempartyjny wspÓtformują decyzję wyborcÓw. Zr 1żlticowaneskutki systemÓw wyb orczy ch,ktÓre teoreĘcznienie trudno jest udowodnić_ symulacjekomputerowedostarczyĘ obfrtychdanychilościowych- posiadająkategorialneznaczeniędla budowy systematykiwyborÓw, ale w praktyce Sąznoszone' wzmacnianelub deformowaneprzęz konkrebre,społecznei polityczrrewarunki: tak więc nie moznajuż definitywnie stwierdzić,żeokreślonyĘp systemuwyborczegoma w każdymwypadku takie lub inne następstwadla strukturysystemupaĄjnego obu wyrÓżrionych pł,aszczy zn. Fakt tenwyk|ucza juil sformułowanie,żesystemwyborczy nieuchronnie prowadzi do jakiejśsytuacji, chyba ze znane są b|iższewarunki, a więc jeśli_ to.W takichprzymogąbyćformułowane warunkoweprawidłowości: padkach możebyćokreślone, czy systemywyborcze wymienione procesy (koncentracjilub fragmentaryzacji),wynikające z określonego układusił spotecznych, wzmacniająalboosłabiają.Przy Ęm w polu obserwacjibadacza pojalviająsię wtedy poszczegÓlne elementy systemuwyborczego i uwzględnianesąkażdorazowoich specyficzneskutki. Przy ana|iziei prognozie skutkÓw systemÓw wyborczych niezastąpiona jest rola systematykiwyborczej (zob. rozdz. 4), a zwłaszczaklasyfikacja systemÓw wyborczych według ich typÓw. Klasyfikacja wedfug typÓw, w szczegÓ|nościwyrÓżnienie typÓw wyborÓw proporcjonalnych, ułatwia odpowiedźna zasadniczepytanie:d|aczego(niektÓre)typy wyborÓw proporcjonalnychmogą mieć skutki podobnedo generowanychprzezsystem wyborÓw większościowych.
9.2. System wyborczy i systempąrtyjny
393
9.2.t.Systemywyborczei tworzeniewiększości Ubocznym aspektemzwiązku Systemuwyborczegoi systemupartyjne. przezpartięi znaczeparlamentarnej gojest kwestiatworzeniawiększości wskazujesięna funkprocesie. samym tym w wyb orczego nie systemu Ęm (zob. podrozdz. 5.7)' WyrÓżnilicję koncentracji systemÓw wyborczych Wjednym z nich owo Ómy dwaprzypadkipartyjnegotworzeniawiększości. jest osiąganeZa pomocąkartki wybor. tworzeniewiększościprzezpartię ktÓra czej, tj. dana partiaosiągajuz wedługgłosÓw absolutnąwiększość, przy zastosowaniukażdegosystemuwyborczegona powinna sięprzełoizyć parlamentarn wi ększość ą (earned majori ty),T eoreĘ cznie mozliwe sąj ed. np. systemproporcji matematycznychmoze prood tej reguĘ nak wyjątki w adzićdo innych w1mikÓw(zob.podrozdz. 4' 5.5),Drugi przypadekpolega n8 tym, żenięktÓre sposobyformowaniapar|yjnejwiększościnie wymagają absolutnejwiększościgłosÓwdla jakieśpartIi,(eczjestona wytworzona przez system wyborczy,przez jego bardziej lub mniej silny efekt dysproporcji w stosunkugłosÓw i mandatÓw (manufacturedmajoriĘ). Douglas W Rae stwierdziłw 1967 roku, żenajczęściejpartyjnewiększościsą nie następstwemabsolutnejwiększościgłosÓwj ednej part|l,|ecz są wywoĘwaneprzęz efekt dysproporcji systemÓw wyborczych. Prze|iczyłon ogÓman|em43 wyniki, w ktÓrych jedna partia osiągnęłaabsolutnąwiększość 1945 się między ktÓre odbyty w 20 krajach, datÓw - wybranęzę 117 elekcji (37'5%) eąrned majorities, byĘ to i L965 rokiem. W 16 przypadkach w 27 przyp adkach(62,5Yo)byĘ to manufactured major i ties (zob. Rae 1967: 74n). odnośniedo zmiennej systemu wyborczego Rae stwierdziŁ,ze w |7 przypaćkach(73%) spoŚrÓd 27 utworzonychpartyjnychwiększości uzyskanoje w wyborachwiększościowychw jednomandatowychokręgach wyborczych,w 10 przypadkach(27%)w rÓżnychsystemachproporcjonalnych (przy czym Rae za|iczałwybory w mĄch okręgach wyborczych do wyborÓw proporcjonalnych;wedługnaszej systematykiten przypadekpo. w wyborachwiękwiększości winienbyć potraktowanyjako sformułowanie szościowych). od tego czasu zasypywanijesteśmyprzez rÓzne oceny i wnioski dotyczące ob|icze Raego, formułowanena podstawie szerszych danych lub wynikÓw wyborczych z p lźniejszychdziesięcioleci. Po szerzoneobliczenia pochodząceZ okresu 10 lat pÓźniejpodkreśliĘdla tej samejgrupy krajÓw badanejprzezRaego rosnącęznaczenieczynnika systemuwyborczego dla formowaniawiększościpartyjnej.Podczas gdy ogÓłemliczba większoŚci mandatowychdla jednej partii zmniejszyłasię (z 36,7 do f7 ,5o/oprzy.
394
9, Systemy u1sborcze i systemy parĘjne
padkÓw), zwiększyt się udziałmanufactured majori tiesz mniejwięcej 60.),., do prawie 80%.Zwiększył siętakzew tej staĘstyce udziałwyborÓwwręli szościowych w generowaniuwiększości parlamentarnych. W dalszychprt. rÓwnaniachodwołanosię do drugiejgrupykrajÓw,ktÓrych Rae nie uwzglęt| niał (np. Japonia, Indie) albo ktÓrych nie mÓgł uwzględnić (Portugalia) PorÓwnanie to wykazato w istocie większą zbieżność z wynitami Raegtl niżwyniki zbadanychprzezRaego krajÓw, poszerzoneo danez dziesięcirl kolejnych lat historii wyborÓw. Arend Lijphart (1964: |42) odkryłnapodstawie dotychczasnajszerszejbazy danych.żedwie trzecje.,"y,tki.h ubsolutnychwiększościparlamentarn y ch zawdzięczanomechanicinvm efektom systemÓwwyborczych.Zgodnie z jegoobliczeniami 93,2%polvyzszychprzypadkÓw byłowynikiem systemuwyborÓw większościowych' tak żeręa|narlżnicaoddziaĘwaniamiędzy wyborami większościowymii wyborami proporcjonalnymi (w kontekścienierozpatrywanychdaĘ w tym miejscu czynnikÓw) wyraźniesię powiększyła. Da|sza weryfikacja tez Raego, biorąca pod uwagę okres l978-199tl i uwzględniającaobok dotychczasowychkrajÓw Portugalięi Hiszpanię,objęław sumie 134wyboryw Z2kłajach.Ujawniono w nich ogÓłem37 absolutnych większości,ktÓre dzieliły się w 40,5% nu i w 59,5Yona "o,,"i pod manufacturedmajorities. otrzymane przez Raego wyniki tym względem zostaĘ więc prawie całkowiciępotwierdzone.Zmnielszyłsię wp.aw. dzie udziałwyborÓw proporcjonalnychprzy manufacturedmajirities do 9,|%o,Ęm samym wyrÓżnionaprzez Lijpharta tendencja zostatawzmocniona.Innymi słowy:skutki wyborÓw proporcjonalnychprzyb|iżyły się wy. raźniejdo oczekiwa odnośniedo tego typu podstawowego' Kilka przypadkÓw zasfugujena odrębnepotraktowanie.W latach 1945_|977 wybory w USA (Electoral College) i Indiach zawszeprowadziłydo lzyskaniaprzez jednąpartięwiększościabsolutnej,wWielkiejBrytaniiiNowej Zelandii w 9 z 10 przypadkÓw,w Republice PofudniowejAfryki w czasach apartheiduw 6 na7 prrrypadklw,w Japonii w g na t: pizypaatOw.We wszystkich tych krajach wybierano w tym czasie wedługwyborÓw większoŚciowych r6znychĘp6w.W krajachz wyboramiwiększościowym i, Wjątkiem Wielkiej Brytanii wymieniĄ się earned i manufacturid majorities. W Wielkiej Brytanii nie razjedna partia osiągnęłaza pomocą kartki wyborczej większośćabsolutną.Partia Pracy doszław 1974roku z 39,2Yo głosÓw do najniższejw wymienionych krajach granicy głosÓw,za kt6rą system wyborczy przyznawałjęszczeabsolutnąwiększośćmandatlw.Zazwyczaj zmniej niż 50%,głosÓwdawałosięjednakze osiągaćwyraźnąab. solutnąwiększość mandatÓw,najwyżs zą74,4%o mandatÓww Indiach.od-
9.2.Systemwyborczyi systemparryjny
39s
iotek mandatÓww tym przypadkl przewyzszył'o 29,4 punktÓw procentowyc|rodsetekzdobyĘch przez zwycięskąpar1ięgłosÓw Wskazywano' ze względnąw maĘch wyspiarskichparistwachKarawyborywiększością lb(lw prowadzą w pęwnych warunkach,nawet do praktyczniebezopozyeyjnychparlamentÓw.W innych krajachefektdysproporcjiwyborÓw więkrzościowychbył słabszy.oto skrajnewartościodchylenia- odsetkamandrrtÓwpartii większościowej od jej udziałuw liczbie głosÓww krajach ohjętych ana|izą:Kanada 1953 - 23,6, Pofudniowa Afryka 196| - 20,9, Nowa Zelandia 1977- 14,8,Wielka Brytania 1945- 13,4,Japonia1949l2,8 i Austra|ia 1954- 8,4 punktÓw procentowych. W roku l990 Nowa Ze|andiauzyskałaz 2|,9 punktamiprocentowymi rÓżnicymiędzy udziałemgłosÓwi mandatÓwzwycięskiej parttinajwyższe odchyleniewśrÓdzachodnich krajÓw uprzemysłowionych,wyprzedzając Melką Brytanięz |977 - 20,2,Kanadęz |973 - |8,7 i Japonięz 1990_ 7,9 punktÓwprocentowych.Nowa Zelandia,Wielka Brytania i Kanadabez wy. jątku z wyborami większościąwzględnąw jednomandatowychokręgach wyborczych stĄ więc na cze|e lisĘ. Skrajne wahania między jednymi wyboramia drugimi zaobserwowanow Kanadzie. KonserwaĘścispadli od mandatÓw na0,7%ow 1993roku, przy czymichltdział' 1988roku z 57,3o/o na |6Y,.Do warunkÓwumożliwiających w głosachspadłz 43%o w ramach wyborÓw większościowychwystępowaniedużych efektÓw dysproporcji należą:zrÓznicowana frekwencjawyborcza w okręgachwyborczych, asymeĘczne systemypaĘjne, regionalnyrozrzute|ęktoratu(,,twierdze,,), ro|a trzecich i czwartychpartii' Tam, gdzie te czynniki (socjalne)są zakotwiczone strukturalnie,przeważaczęstow ocenie skutkÓw systemuwyborÓw większościowychkrytyka co do skrajnegopromowaniajednej Ęlko funkcji wyborÓw : tworzeniaparlamentarnejwiększości. Szczegil|nyproblem przedstawiaodwrÓcęniewynikÓw wyborÓw liczonychwedługgłosÓwna poziomiewynikÓw wedługmandatÓw,a więc zjawi. partyjnejmniejszości nkoÓias' W systemiewyborÓw większościowych wyborcÓw moze zostaćprzy dzie|onawiększość mandatÓw.Moznabez wątpie- nawetjeślinie one nia stwierdzić,ze systemywyborcze większościowe powodująowo zjawiskobias,ktorewynika raczejz innych akbezpośrednio cydentalnychczynnikÓw - w Ęm przypadkuprowadzącdo powstania łnanufacturedmajorities,wywofująnajwiększewątpliwości naturypoliĘcznej. proporcjonalnych Takze w systemachwyborÓw są kształtowanewiększościmandatowe,oczywiścierzadziej niż w systemachwyborÓw większościowych. Earned majoritiesjak w Portugaliiw 1987 i 1991 roku są w zachodnich krajach przemysłowychwielką rzadkością.W innych kra-
396
9, Systemy wyborcze i systemy parĘjne
jach ten fenomenzdarzasięczęSto'W Ameryce Łaciriskiej moznago napotkaćw Salwadorze,Kolumbii i Paragwaju.Namibia po uzyskaniuniepooległości i Republika PołudniowejAfryki są innymi przypadkami,ktÓrewy. magająszczegÓlnejinterpretacji.Byłobyjednak błędemżądaćod wyborÓw większoś ciowych p ojawienia się zasadniczejproporcjonalnoś ci liczbą gło. s6w i |iczbą zdobytychmandatÓw.Na odwrÓt: rlżnice dysproporcjonalno ścimiędzy systemamiwyborcąmi sąnadmvyczajwielkie. W okresie1945 -19,77w Norwegii, znajdujemynajczęstszeprzyl
9.2. System wyborczy i system pąrtyjny
397
parla. l l|nłasięnajsilniejsząpartiąchoćnie zdobyłaabsolutnejwiększości przy względnychwytnentarnej(ak to się częstodzieje w przypadkubias uznaje się za borach większoŚciowych). o tym, ze dysproporcjonalność problemw systemachwyborczych, ktÓre rÓwnocześniedąządo zachowanowe tendencje i osi4gnięciakoncentracji,świadczą ila proporcjonalności do ograniczeniajej za pomocą specjalnychrozwiąza .W Meksyku wproWodzonyzostałw l996 roku specyficznyprÓg: najmniejszyodsetekgłosÓw (42%),ktÓry partia musi osiągnąć,by jej względnawiększośćw głoffich mogłabyć zamienionana absolubrąwiększośćw mandatach'Efękt tystemuwyborczego tavorzącywiększośćmozna takżezmniejszyćprzez ograniczeniedyskryminacjimĄch partii,do ktÓrej dochodzirÓwniez w wyborachproporcjonalnych.W Grecji w 1990 roku ograniczonoustawowo maksymalniedopuszczalne p okrzywdzeniepartii w relacji głosy - mandaty nie mozebyć mniejszyniż70%udziału w taki SposÓb,żeudziałmandatÓw jest relaĘwiĄące, żemanufactured stwierdzenie sfuszne Dlatego 3łosÓw. majoritiesi anomalie związanez dysproporcjąmiędzy mandatamii głosafiti w następstwieznikomego efektudysproporcjisystemÓw proporcjonal. nych w ramachwyborÓw proporcjonalnychsąrzadszenizw tamachwyborÓw większościowych. 9.2.2.Systemywyborczei zmiana rządu Kwestia związku pomiędzy systememwyb orczym i funkcją rządzeniama w liberalnej teorii demokracji duze znaczenie.Ideowe uzasadnienie zasady we wspÓłczesnejdemokracjima u podstawprzekonanie,żewiękwiększości to aksjomatdla liberalnegomoozościmogąsię zmieniać.Z pewnościąjest delu demokracji.W wyborachpartiepolĘcznewa|cząuaby uzyskać czasowo odnowionymandatdo sprawowaniarządlw.Wyborcarozdzielafunkcje: jednapartią partiawiększościowąprzejmujeodpowiedzia|ność za rządy,iwta opozyprzejmuje W koncepcji rolę opozycji' partiamniejszościowa, partia, jako altematywprzedstawiono ro1ę mniejszości cji JegoKrÓlewskiej Mości negorządu,rząduna juho. Spełnianiesystemowychfunkcji opozycji uzależna uzyskaniewiększościparlamennionejest od realnejSzansymniejszości systemwyborczy tarnej.To funkcjonalnerozumieniedemokracjiwartościuje wedfug tęgo,czy sprzyja on lub nię zmianie rządu, W ramachtegomodelu demokracjii jego społecznychprzestanekmożna postawićtezę,ze systemywyborÓw większościowych,a w szczegÓlności okręgachwyborczy ch, względnąw j ednomandatowych wyborywiększością w ramachtego modelu W Wielkiej Brytanii zmiany rządu. podnosząszansę
398
9. Systemy wyborcze i systemy partyjne
w ciągudziesiątkÓwlat możnabyłozaobserwować, zę do zmiany ukłat|rr siłw parlamencie,w warunkachSystemudwupartyjnego,wystarczałswi t t't 1 o przeciętnejwielkości2,3Yo(zob. Rasmussen1965;Rose 7974: 48()l Wyborcy,ktlrzy nie sąniezmienniw swoichpartyjnychpreferencjachi swl1 preferencjęna nowo określają z wyborÓw na wybory rozstrzygająozwy cięstwielub klęsce.I tak Erwin K. Scheuchdoszedłdo wniosku:,,ordyl)i| cja wyborcza większościowazwiększa najczęściej szansę,ze wyoorc}' zmienni wymuszają zmianę tządl|,,(|9 61: 67). Decydującezałozęniedla wartościtegoteorematuzreguĘ jestjednak zll małolub nie jest wcale eksplikowane:żedwię konkurującepartiemusząbyc porÓwnywalnepod względemsiły albo zeprzepĘwającyelektoratmusi byc dośćszeroki, zeby za sprawąrozstrzygnięciawyborczegodoprowadzićdtl zmiany większościczy władzywykonawczej.Gdy natomiastwystępująasy" meĘcme systemyparĘjne lub gdy rezerwuarzmiennych wyborcÓw jest maĘ,naprzykładjeślicąmniki wyznaniowe,etnicme,językoweil a\boczyllniki socjalno-strukturalne wywofująmocnewięzi wyborcÓw z ich partiami, wtedy teoremattennie tylko pozbawionyjest wszelkiejmocy (pewneogranrczeniejego wazrościzawięraÓw cytat Scheucha),a|eptzecza takżeempisystemÓwwyborczych. ry aznymskutkomwiększościowych Potwierdzato przyL<ładsamej Wielkiej Brytanii, gdzie zasprawązmniejszeniasięudziafugłosÓwi mandatÓwLabourzystÓworaz wzmolnięniatrzęciej siĘ politycznej (liberałowielub sojusz liberałÓw i SDP) w wyborach po 1974roku,warunekistnieniapodobniesilnychpartii (konserwaĘści i Partia Pracy) przez dŁugiczas nie był spełniany.Laburzyścipotrzebowalinp. po wyborachw 1987 rok.uswinguponad8% i dodatkowychg7miejsc, azeby otrzymaćw następnychwyborach większość(zob. Butler, Kavanagh 7988: 27 |). Musiało upbnąć 16 |at, żebyPartia Pracy mogłazl:rowuzwy cięŻyćw wyborach do niższejizby' ZresztąWielka Brytania to przypadek szczegi|ny w gronienielicznych krajÓw z systemamidwuparĘjnymi. Ęlko w ojczyżniedemokracjiparlamentarnejprzez kilka dziesięcioleci zmiana partii rządzącejdokonywałasię z pewnąregularnością. Natomiastw Nowej Ze|andli,ktora ntalraztasię najbliżejWielkiej Brytanii, kiedy wybieranowedfugwzględnejwiększości'tamtejszaLabour Par. l7 musiałaswegoczasu czekać15 |at,zanimmogłaznowu zwyciężyćw konkurencji z National Party w wyborach w |972 roku. W sumie Ęlko dwa razy (na 10 starćwyborczych z National Party) udałojej się wygrać i dopiero w 1978, 1981,1984 i 1987roku zwyciężyła w 4 wyborachwedług liczby głosÓw,ale tylko w dwÓch osiągnęłaabsolutnąwiększośćmandatÓw W 1990 i w 1993 roku Nątional Pąrty okazałasię znowu zwycięska;
9.2' System wyborczy i System pąrtyjny
399
tryostatnichwzględnych wyborach większościowychuzyskałaze swymi mandatÓw. 35%lgłosÓw50,5o/o W systemachwielopartyjnychi w systemachpartyjnychz partiami dociowych, a w szczeg6Iności wybon i nrrjącymi systemywyborÓw większoś j okręgachwyborczychumacwzględną w ednomandatowych ry większością pozycj niująquasi-monopolistyczną ę najsilniejszej partii w sprawowaniu władzy.W Kanadzie,Indiach, atakżeJaponii (z SNTV) zmianarządubyła pruwie wykluczona albo bardzo mocno ograniczona.Partie opozycyjne mogłyĘlko mieć nadzieję,że parlia większościowazałamięsię, co np. umożliwiłotakżezmianęwładzyw Indiach,a w perspektywiebyłozwiązaRez rozdrobnieniemSystemuparĘjnego. Nie od rzeczybędzieprrypomnieć,ze w wielu krajachwprowadzeniesystemÓw proporcjonaĘch byłonastępstwemfaktu,irc ze wzgLęduna strukturę musiała otrricznąlub społecznąkonsekwencją wyborÓw większościowych jednej partti' Zasada majoratuzostałazatemwłaśnietarflzabyć dominacja gdziesiłąrzeczybrakoltąpionaprzezzasadęreprezentacjiproporcjonalnej, jak wałopolitycznych przesłanekdla akceptacjisystemuwiększościowego, np' w Szwajcarii,w Belgii, w Holandii. W innychkrajach,a w szczegÓlności w niektÓrychkrajach skandynawskich,przez dziesięciolecianie dostrzegano aby w ramachwyborÓw większościowychmog}azostaÓzachwiamożliwości, jednejpartii' co doprowadziłobydo na dominującapozycja(większościowa) zmiany rządu.Takircpoprawaproporcji w ramachsystemÓwproporcjonalwarunkięmdla zmiany partii w funkcji nychbyław Norwegii i Szwecji właśnie tządzenia.Tu sięzresztąustrukturyzowĄ systemywieloparĘjnetak dalece, żewyborca możerozstrzygaćmiędry jednąpartią a koalicją partIi, między socjaldemokracjąa blokiem burżuazyjnym.Dwublokowa strukturaokazywałasię cąmnikiem wymuszającym zmianęrządu' Nie mawięc żadnegopowszechnieobowiązującegotwierdzeniao wpĘwie systemÓwwyborczych nazmianęrządu:jakie jąwymuszają a jakie jej przeszkadzają.Trzeba najpierw zdefiniować warunki, przy ktÓrych twierdzeniemoze aspirować do prawdziwości.Bez uwzględnieniakonkretnych społecznychi poliĘcznych struktur faktyczrych t przypuszczalnych skutkÓw systemÓw wyborczych,takze odnośniedo kwestii wymuszaniazmiany rządulub osłabianiaszansna to, nie moznago wystarczająco empirycznie potwierdzić. Dw a przykładyprzemawiająceza asymetrycznymisystemamipartyjnymi podbudowująnaszątezę i odpierająfaŁszywyteorematsformułowany w ramachfunkcjonalisĘcznegołaricuchaargumentacji.W Kanadzie az do przerwyw |atach|957_1963rządzi|iprzezdziesi$kj lat liberałowie.W kon-
400
9. Systetny wyborcze i Systemy pał"tyjne
jednomandasekwencjinie bęzwpływuwyborÓw większościąwzględnąw towych okręgachwyborczychdoszłodo ostrejspołecznej heterogenrczności.Nawet gdy liberałowienie mogli osiągnąćabsolutnejwiększości mandatÓw parlamentarnych,nie następowatazmianarządu.RÓznica polegała tylko na Ęm, ze razbyłyto gabinetymniejszościowe, a innym razemwiększościowe. Brak zmiany (do l984 r.) i rządymniejszościowe nie zawsze wywoĘwĄ destabilizacj ę, nieefektyrvność i ograniczenię dynamiki' Rainer-olaf Schultzę(1977)odkrył,ze innowacjei osiągnięciaw kanadyj. skiej polityce powojennejrzadziej występowałypodczas rządÓw ze stabilnymi większościami,lecz dokonywałysię dzięki kolejnym rządom większościowym i mniejszościowym, za|eżnymodpoparciatrzecichpartii. Co się tyczy drugiegoprzykładu,R-FN, to w połowielat 60. przeprowadzono rozległebadanianad tym, jaki systemwyborczy mÓgłby zwiększyć szansęZmianywładzy.Prace zespofukolorisko-mannheimskiego (Scheuch, Wildenmann 1965) doprowadzlłydo sformułowaniadyskusyjnegowniojednomandatowych sku,ze wyborywiększościąwzględnąw okręgachwyborczych (i w mniejszymstopniuw ramachsystemÓwwyborczychtworzą. cych większość) stwarzĄ SZanSęzmiany władzy(zob.m.in. Wildenmann 1965:80). HartmutJźickel(1966)i InstytuttNFAs (1967).W badaniach stawianonatomiastpod znakiem zapytaniaprzesłankisymulacji kompute. rowej i podkreŚlanosocjalno-strukturalne bariery ktÓre uniemozliwity SPD w owym czasie,mimo pewnego (rÓznie szacowanego)bias na jej rzecz, rÓwnorzędnąkonkurencjęz CDU/CSU i uzyskanie większościmandatÓw w wyborachwiększościowych.W dyskusji wyborczej wyr aźniepodkreślano, żew ramachwyborÓw proporcjonalnychłatwiejmożnaprzeprowadzić zmianęrządu' Jeśliodrzucić dogmaĘcznęstanowisko,zgodnie zktlrymw demokracji rozwtązaćproblem zmiany władzy możnatylko dzięki istnieniu dwÓch masowych partii, dostrzec mozna, iż w zachodnichkrajach uprzemysłowionych od lat sześćdziesiąĘch, takżęw ramach wyborÓw proporcjonalnych, zarysowujesię tendencjado wymiany rządzących.PrzyĘm wystę. p$ąnlznicowane modele zmieniającychsię rządÓw. Tradycyjna zmiana charakterystycznad|a systemu wieloparryjnegow ramach wyborÓw proporcjonalnychpolegaalbo na wymianie partnerÓwkoalicyjnych * i powinjeś1ikierowanierządemprzechona być określana mianemprzemienności, dzi w ręcejakiejśinnej partii - albo na zmianie rządowejkoalicji, tj. blokÓw partii. Rozumie się właściwiesamo przez się, że w systemie wielopaĘjnym nie moznaoczękiwaćnaprzemienności zmian, tak charakterysĘcznej dla systemudwupaĘjnego.
9"2. Systemwyborczy i System pąrtyjny
401
W Europie Wschodniej obserwujesię częste zmiany rząd6w.Przede wszystkimpozostawiamy pozanaSZąuwagąkraje, ktÓre albo sąrządzone albo mająrządy (większość krajÓw b. Jugosławii,Białoruś), rrtrtorytarnie (Rosja,Ukraina)' atakzętakie,ktÓrych systemypartyjnedo 1lrczydenckie ze Sąone ledwie relewantnedla lcgo stopniasą małoustrukturyzowane, (Estonia, Łotwa), W pozostałych większości tworzęnia 1lnrlamentarnego l I krajachw latach90. przeprowadzonoco najmniejjednązmianęrządu (Albania,Chorwacja,Macedonia,Rumunia, Słowenia,Czechy),w kilku krajachbyły dwie zmiany (Bułgaria,Litwa, Polska, Słowacja,Węgry)' ( )dpowiedzi alnaza to byław pierwszym rzędziewysoka vol ati li ty, a wi ęc wyborcÓw),w dru. silneprzesunięciapreferencjiwyborczych(chwiejność partii do warunkÓw gim rzędzie wyborczo-strategicznedopasowaniasię systemuwyb orczęgo'zapewniającesukces.SzczegÓlnie drasĘcznieujaw. nito się to dopasowaniew 1998 roku na Słowacji,co byłonastępstwem koniunkturalnejreformy systemu wyborczego. Kiedy wprowadzono zasadę,żepartietworzącekoalicję wyborcząbiorąudziałw podzialemandatÓw pod warunkiem,Ze wszyscy uczestnicykoalicji Z osobnaprzekrocząpr g5% głosÓw,partieopozycyjnebyĘ zmuszonepotączyćsięw jedną partię.W ten sposÓbdoszłodo powstaniazwartejpartii opozycyjnej,ktÓra mimo iżnie odniosłazdecydowanegozwycięstwa'mogła,dzięki zdolnościkoalicyjnej, odsunąćdotychczasowąpartięrządzącą(HZPS) od władzy(zob. Grotz 2000). W Ameryce Łacifrskiej Ów wyżejprzedstawionydwubiegunowyrozwÓj systemÓwpartyjnychpowinien sprzyjaćczęstszejzmianie w sprawowaniu władzy.Mozliwe sąjednak dwa kierunki w rozwoju strukturalnymsystemÓw partyjnych:albo przezwycielenie dotychczasowejasymetrii na ko. jednej partii poprzez Stworzeniesojuszuwyborczegolub koalicji parrzyść tii opozycyjnych (przypadekArgentyny w 1999),albo utworzenienowej asymetrii(przypadekChile po 1990 r.). Tylko w pierwszym przypadku wzmacnia się prawdopodobieristwozmiany.W Chile CONCERTACIÓN, demokratÓw i partii socjalistycznych,zdołaŁa złozonaz chrześcljaitskich zwycięilyćw wyborach w roku L960, 7964 i 2000 i rządzltaco najmniej 16 lat. W tym przypadku pewnąro1ęodgrywa takżecrynnlk systemuwyborczego.DwunominalnySystemZmuszapartiedo koalicji. PodobnywpĘw miałow Urugwaju wprowadzeniezasadybezwzg|ędnejwiększościw !vyborach prezydenckich i ich jednoczesne rozdzie|enięod wyborÓw parlamentarnych.Zmiana rząduw 1999roku nię przyniosła- na skutekreformy instytucjonalnej- żadnejzmiany władzy'Identycaneelementyinstytucjonalnęnie działająjednakstalew tym samymkierunku'
liiir
402
il
Reasumując,możnastwierdzić,ze kwestia zmiany rządu za|ezyprzetlr. wszystkim od struktursystemupartyjnegoi zmianzachowa wyborczyclr Nie ma zatęm żadneeoempirycznegodowodu dla tezy,ze konkretny sys tem wyborczy generalnieułatwiaalternacjępartii polityc znychw Spraw(). waniu rządu.Problemjest kontekstowowarunkowanyprzez spot'eczne i prl lity czne czynniki. To ich analizaodpowiadana pytanie,czy w konkretnyrr przypadku istniejącySystemwyborczy wymusił zmianę,czy tezinny sys tem wyborczy m6$by wymusić zmianę' Moze się tu ujawnić wzajemnc oddziaĘwaniepartyjnychusyfuowariw elektoracieoraz w systemieparty.inym i systemachwyborczych, tak iż,nie będziejuż możnazaprzeczyć istnieniu wpływuzmiennej insĘtucjonalnej.
lil
il
1ilil
rlill
9' Systemy wyborcze i systemy parĘjne
9.2.3.Systemywyborczei proporcjonalność Proporcjonalność w relacji głosy- mandaty,a więc ,,sprawied1iwa''re. prezentacja,jestjedną z gł1wnychfunkcji, ktÓrych wypełnianiaoczekuje się od systemuwyborczego(zob. podtozdz.5.7).Przyjmujesię,ze stopieó proporcjonalnościwyniku wyborczego możebyć pr ecyzyjnie kształtowany ptzez wybÓr systemuwyborczego,w szczegÓlnościprzez odpowiedni dobÓr poszczegÓlnychelementÓwtechnicznych.Leży to u podstawzałożenia o obliczalnościi prognozowalnoŚciefektuproporcjonalności systemÓw wyborczych.Indeksyproporcjonalności stĄ sięważnymmiemikiem w porÓwnywaniu wynikÓw wyborczych i warunkującychje czynnikÓw instyfu. cjonalnych.Jako zmiennę sąprzy Ęm rozpatrywanezarÓwno systemywy. borcze,jak i systemypartyjne.Rein Taageperai inni zasfużylisię dlatego, żeokręślilistopie proporcjonalności, ktÓry osiągająsystemywyborcze w warunkachr6żnieustrukturyzowanychsystemÓwpaĘjnych' Biorąc za podstawęempirycznyindekspropoĘonalnościRichardaRose (zob.wyżejpodrozdz.6'2)i ogtaniczającsiędo25 zachodnichkrajÓw uprzemysłowionych,ktÓre zapewniajądo naszych celÓw wystarczającąr6znorodność,możnasformułowaćkilka uogÓlnieri, ktÓre zostĘ udokumentowanew tabeli l8. Tabelazawieraodpowiedniedane,,Międąmarodowego almanachuhistorii wyborÓw'' dla wyborÓw w latach 1992_1996(Mackie, Rose l997). Z ana|izytabeli wynika po pierwsze, że danedla poszczegÓlnych krajÓw, czerpanetakżezwczęśniejszych wydariAlmanachu,podlegająwahaniom w czasie.Jedeni ten sam Systemwyborczy nie wytwarza więc zawszetej samejproporcjonalności, co staleprzypominao Znaczeniusystemu parĘjnego lub zmian w preferencjachwyborczych dla skutkÓw syste. mu wyborczego.Właściwepytanie,ktÓre stawia się odnośniedo stopnia
9.2. System wyborczy i system parĘjny
403
1lrrlporcjonalności,brzmi w związku z tym maŁo ogÓlnie, gdyz mozemy jcclynie pytać o proporcjonalnośćw konkretnych watunkach. Po drugie' ogÓlnie biorąc, jednak potwierdzają sięzałozenia o ęfektach proporcjonalnych rÓżrych systemÓw wyborczych. Można się ich spodziewać,zważywszy, ze zaszeregowano je do typÓw systemÓw wyborczych na c el Ów i spo sobu fu nkcj onowania (zob. p o dro zdz. ptl dstawie ich za|<Ładanych Ó'2). odchylenia od średniejwartościw gÓrę i w dÓł zreglły korespondują tltlpowiednio z rłyborami proporcjonalnymi i większościowymi. Nie doptzecenienia sąoczywiścieznamienne wyjątki. Najbardziej uderzającyjest wysoki indeks dla wyborÓw większościąwzględną w USA (99), ktÓry ostro kontrastuje ze wskaźnlkami dla Nowej Ze|and1i (74),Kanady (77)' Wielkiej Brytanii (83). Wysoki indęks proporcjonalnościnie oznaczawięcw każclym wypadk u i zaw sze wyborÓw proporcj onalnych. Po trzecie, na|ezy dostrzec, ze proporcjonalność i sfragmentaryzowanie są ze sobą skorelowane. ostatecznie reprezentacj a rÓżnorodnych intęresÓw jest istotną funkcjąwyborÓw proporcjonalnych. A elemenĘ techniczne, jak
np. wielkie okręgi wyborcze, takile maĘm partiom otwierają Szansę uzyskania mandatÓw. Wysoka fragmentaryzacja stoi jednak raczej zawsze w sprzeczrrościz wysokim stopniem proporcj onalności(Szwaj cari a 9 |, Hiszpanla9f). Daje się jąteżuzasadnić teoreĘcznie. Przy wyiszej fragmentaryzacji działająmechanizmy psychologiczne, ktÓre przeciw działają wysokiej proporcjonalności, gdyz zmamowane zostają liczne głosy oddane na małe partie, ktÓre wbrew oczekiwaniom ich zwolerrrrikÓw nie mająjednak zadnych Szans na uzyskanie mandatÓw. Po czwarte, w ko cu moznaprzyjąć, że systemy dwuparĘjne rwięane są zwykle z wyzsządysproporcją głosÓw i mandatÓw. Nię zawsze jednak tak jest' jak pokazująprzypadki USA (99) i MalĘ (98)' Daje się to także teoretycznie uzas adnić: wyborcy mamuj ą małogłosÓq j eślikoncenkuj ąj e na partie, ktÓre w każdym prąlpadku biorąudział przy rozdziate mandatÓw. Systemy wyborcze i proporcjonalnośćnie tworząwięc oczywistego związku, ktÓry rozumie się sam przez stę. Niezalemię od tego, jak ten związek rozumieć, już przy procesach czysto mechanicznych, jak przeniesienie głosÓw na mandaty, nie nalezy przyjmować, iz dana partia przy użyciu jednej i tej samej formuĘ wyborczej za określonyprocent głosÓw, przy stałejłącznej liczbie mandatÓq otrrymazawszę ten Sam udział w mandatach. Liczba otrą'tnanych mandatÓw bardziej, niz możnaby przypuszczać, zaIeĘ od tego, jak powiedzie się innym partiom. DysproporcjonalnośćwynikÓw wyborczych za\ezy w wielkim stopniu od liczby partii, ktÓre za Sprawą ustawowej lub naturalnej bariery nie uczestnicząw podzia|e mandatÓw.
40Ą
9. Systemy wyborcze i systemy partyjne
Niemniej jednak możnapowiedzieć' ze badanie Systemuwyborczęg() moze tworzyć względnie dobrąprognozęco do efektu proporcjonalności systemÓwwyborczych,przy czym kierunekempiryczno-statystyczny';esl zdania,zę możnato uczynić bez wiedzy kontekstowej,podczas gdy kierrrnek historycmo.empiryczny z tęgozrezygnowaćnie moze. Badania efeksystemÓw wyborczych małomÓwią nam jednal< tÓw proporcjonalności o strukturzesystemÓw partyjnych:proportionality is only aweakpredicttlt. of thenumberof parties (Lijphart1988:18). 9.3. Skutki systemÓw wyborczych: prawidłowości W literafurze politologicznej, takżew debatachpoliĘcznych o systemaclt wyborczych, wychodzi się często odtezy (bardziejimpliciteniz explicite), ze stosunkimiędzy systemamiwyborczymi i systemamiparĘjnymi pozwalają się opisaćlub wyjaśnićw formie praw naukowych.Nie chcąc tu bliże.j wchodzić w problematykępojęcia prawa w naukach społecznych(o Ęnl Nohlen' Schultze 1989:292n), trzebawszelako zauważyć,żeprawa nauk społecznych,ktÓre w istocię mieszcząw sobie takżegenera|izacjeempiry czne,podlegają i musząpodlegać,empirycznemusprawdzeniui udowodkształtująsięw czanieniu,by dałosię sprawdzii, czy omawianęza|ezności sie tak,jak te prawa to formufują. Talcżew swojejłagodniejszejformie generalizacjeopisującepewnerelacje między systemamiwyborczymi i systemamiparryjnymi definiują inaczejniżw swych wejściowychformach anĘtetycznych.Poniżejdokumentujemy nasz pogląd naprzy|
9.3. Skutki systemow łl,yborczych: prawidłowości
405
3. Wybory większościąwzględną prowadządo systemu dwupartyjnego z wymieniającymisię wielkimi iniezaIeinymi partiami''. Jak bardzo Duvergerwpłynąłna ogÓĘ stanwiedzy, najlepiejwidać na zasadniczopodkreŚlali,ze jedenczywtiknie moze przykJadziebadaczy,I
E
4UO
9 -3. Skutki sy s temÓw wy b orczy ch..praw idłowości
9. Systemy wyborcze i systemy partyjne
Zasadata jednak możebyćprzetransponowana w rozmaiĘ sposÓb lrlr systemywyborcze,ktÓre następniemogąosiągaćbardzorożneręzu|Ia|,,, (zob.podrozdz.6.1). Jak na ironię sam Maurice Duverger30 lat poźniej(1986)postawiłprlt| znakiem zapytaniautarteinterpretacjeswoich wynik 6w badawczychw sensit. ścisĘchpraw deterministyczrrychi sprowadziłje do ,,roboczychhipote,l,,, ( l984: 39).Podkreślaon therelationshipbetweenelectorąlrules o,i p,,t,, Systemsis not mechanical and automątic:A particular electorąl regintt does not necessarilyproduce a particular pąrty System;it merely exerl,s' pressuresin the direction of this system;it is aforce which acts among scveral otherforces,some of which tend in the oppositedirection (19g6:7l , pierwsze wyd. 1960). Te poźniejszeuwagi Duvergera o historii recepcjl jego praw mał.ozmieniĘ praktykęprzypisywaniamu pierwsze stwaw ujęciu w formiepraw naukowychzwiązkumiędzysystememwyborczym a systememparĘjnym. 9.3.2.Statystyczno-empirycznepotwierdzeniepraw Duvergera przez D.W. Raego Douglas W. Rae potwierdziłw istocie w swych badaniachstatystycnro-empirycznychtezęMaurice' a Duvergera,żelvybory większością względną w jednomandatowychokręgachwyborczych faworyzują system dwu. partyjny,i sądzlł,że z wszystkich hipotez, ktÓre sprawdził,ta jaknajbardziejdorÓwnuje,,true sociologicallaw'' (zob.Raę l967: 92).Wobecdeviąnt caseKanady, atakżeistlrieniadwupartyjnegosystemubez stosowaniabrytyjskiego systemuwyborczego (swego czasu Austria) dopuścił on zr6żnicowanietezy:Pluralityformulae are always associatedwithtwo-parĘcompetition exceptwherestrong local minorityparties exist,ąnd other formulae ąre associątedwithtwo-partycompettitiononlywhere minority elective parties are very weak (tamże:95). JednakżeRae przedstawitw istocietylko korelacjestatystycznei nie prÓbowatwłaściwie sprawdzaćkwestii stosunkÓwprzyczynowch między systememwyborczym a systemempaĘjnym, co byłobykonięczne dla walidacji teorematuDuvergera.Skonstatował:Duąlist countriesuse thesimple-majoriĘ voteand simple-majoriĘ votecountriesąre dualistic (tamże:92), i nie uwzględniłlicznych historycznych i wspÓłczesnychwyjątkÓw, PrZł czym w szczegÓlnościprzypadki historyczne przemawiająprzeciwkonaukowej relewancji tej obserwacji. Przew azająca|iczbakrajÓw ustrukturyzowanychniedualistycznielub już niedualistycznie(w następstwierozsze.
407
ci wz ględrzeniaprawawyborczego) przechodzitaod wyborÓw większoś ą onuj j ącetechnicznądo wyborÓw proporcjonalnych, eśliistniałysatysfakcj obok Kanc rnetodyzastoiowaniatej zasadyreprezentacji.Z drugiejstrony ze nur1yistnieją jeszczeinne etniczniesfragmentaryzowa*espołeczefrstwa (Ke,t,i,g local minoriĘ parties stosującewybory większościąwzględną nia,Malezja i inne). Co moze wyjaśnićzaobserwowanyprzezRaego stanrzeczy? oparta na już Gerhard Lehmbruch nim tezajest tautologiczna'na co zwr6cit.uwagę tezata nie oznajmia sposÓb ( t 97l : |i 9, przypis11). Wyrażonaw klarowny właściwienic innego,jak to, że gdzieistniejąwarunki dla ukształtowania partii mniejlię systemudwupartyjnego(brak lokalnych albo etnicmych więkwybory systemowitemu mogą towarzyszyć zatlwno szościowyctr;, jak i proporcjonalne.Tezatajestwięc odległaod uwzględnienia szościowe, enia zw iązkumiędzy systeprzy czynoweji w konsekwencji wyj aśni rclacji sięwięc ona do wspar. nadaje Nie partyjnym. i systemem memwyborczym Duvergera. eia teorematuMaurice'a ArendLijphart(l988)poddałgłębokiejkrytycepodstawowedlanauki osystemiewyborczymdziełoRaego.Nasinteresujetumniej,żeLljpharI wypomi,,aRaemu błędnąklasyfrkację,słabehipotezy i skromnystan daprzy. nych' Ma natomiastznaczenie,zelijphartprzy weryfikacji zutiązkćm gania, wielkość rozstrzy (zasada czyno*y"h między systememwyborczym systemuparĘjnegodoszedłdo wnio. okęgÓw wyborczyctrię.)a sfi:ukturami (1988: 17). sko}e E związkjbyĘ considerablyweaker thanRąe suggests badarrieLijpharta (z 1994r.) potwierP'żniejsze statystyczno-empiryczne dziłotę tezę.
praw Duvergeraprzez Sartoriego 9.3.3.Nowe sformułowanie Wlatach80.GiovanniSartori(1986,zob'tez1994)podjąłgodnąuwagi konkretnychwarunkÓw,w ktÓrych twierdzeniao skutkach prÓbę określenia nauk systemÓw wyborczych mogĘby zostać utrzymane w postaci praw odrzu. ożmaby m społecnrych,a tym samym punkt drugi krytyki Duvergera su'to'i ogtaniczasĘ do dwÓch praw Duvergera,tych odnoszącychsię "ie. do skutkÓw względnychwyborÓw większościowychi wyborÓw proporcjonalnych, i formufujena ich miejsce cztery nowe' 1. Piawo. Przy ustrukfuryZowanymsystemiepartyjnym,w sluacji rÓwno. na okręgiwyborcze (dwapowiązaneze sobą miernego rozdziałl,lgłosÓw warunki konieczne),względne systemy większościowe(warunekwy. systemudwupartyjnego.Szcze. starczający)prowadządo ukształtowania
408
9. Systemywyborczei systemypartylne
9.j' Slrutki systemÓw wyborczych: prawidłowości
gÓlnie mocno ustrukturyzowanysystempartyjnyjuz sam w sobiejest koniecznym t wystarczającymwarunkiem do zaistnienia rywaIizacii dwÓch partii' 2. Prawo. Przy ustrukturyzowanymsystemiepartyjnym,jednak bez rÓwnomiemegorozdziaługłosÓw międzyokręgi wyborcze, względnesystemy większościowe (warrrnekwy starczający)prow adządo wyeliminowaniapartii,ktÓre nie osiągnęły większości' Nie da sięjednakwyeliminować partii dysponującychtzw. twierdzami,w ktÓrych zdobywają względnąwiększośćgłosÓw W następstwiewzględne większościowe systemy wyborcze dopuszczająwięcej niz dwie partie, co jest konsekwencjąowych ,'twierdz''wyborczych dającychszansętrzecim' a nawet czwarĘmpartiom. 3. Prawo. Jeśliwystępujeustrukturyzowanysystem partyjny,wyboryproporcjonalneprowadządo efektukoncentracyjnego,ktÓry z kolei wynika z dysproporcjonalności wynikÓw takichwyborÓw.Im większajest,,nieczystość'' wyborÓw proporcjonalnych,tym wyzszy jest efektkoncentracyjny; im mniejszajest, na odwrÓt, ,,nieczystość,', tym słabiejwyrazasię efekt koncentracyjny.z drugiejstrony szczegllniemocno ustrukturyzowany systempartyjnyjest już Sam w sobie koniecznym i wystarczającym warunkiemdla zachowaniakażdegosystemuparĘjnego,ktÓry istniałprzed wprowadzeniemwyborÓw proporcjonalnych. 4. Prawo. Jeślinie mamy do czynienia z ustrukturyzowanymsystemem partyjnymi punktemwyjściajestczysty systemwyborÓw proporcjonalnych,tj. wszyscy mająrÓwny dostępdo mandatÓw,nię ma żadnej dyskryminacji, aliczba partii, ktÓre otrzymająmandaty,za|ezy ty|ko od progu wyborczego. W założentach powyższychtwierdzę pojawiająsię dwa warunki.Pierwszy warunekto istnienieustrukturyzowanych partii w kontekście masspolifics. Sąto partiedobrzezorganizowanei dobrzezakotwiczonew elektoracie' SystemypaĄj ne złożone ztakich partii sąstabilnei mniejpodatnena zmienne impulsy,ktÓre mogą wychodzićz systemuwyborczego'Drugi warunek doĘczy geograficzrregorozłożrcnia ęlektoratupartii, ktÓre ma wielkie znaczentedla skutkÓw wyborÓw większością względną.JeślirozkładgłosÓw w okręgachwyborczych dla poszczegÓlnychpartii jest dośćrÓwnomierny i jeżelispełnionyjest pierwszywarunek,wtedynie tylko przewidujesię wywieranieprzez systemwiększości względnejwpĘwu na systempaĘjny' ale widać, żetakisystemwyborczy będziesystempartyjnydeterminował. oba warunki odwofująsię do dobrze wybranych zmiennych.W istocie sposoby oddziĄwania systemÓw wyborczych na systemypartyjne za|ezą
od ich konkretnegohistorycznegokształtui dynamiki. Mamy z nimi do cz1mieniaw empirycznej anaIizieskutkÓw systemÓw wyborczych' Pozostajezadaniem,jak zna\eźćkażdorazowy efekt tych zmiennychw intęresującym nas związku systemuwyborczegoi systemupartyjnego' Jak Sartoriodnosisię do tych warunkÓw?Czy sąonepostawionew SposÓb słuzącylepszemupoznaniupolitycznych zwięk6w? Najpierw stwier,Jzamy,Zęowe cztery prawausytuowanesąnazrlżnicowanychkoncepcyjnie płaszczyznach.DoĘczy to przedewszystkim prawa 4. Nie przez przypadek sam Sartori miałtakzęwątpliwość, czy ptzy czwaĘmprawie idzie prawo czy teżo pewnąeksplikację.Twierdzenie,ktÓre tu się formufuje, o ma charakterwyborczo-systemowyi odpowiadaw istocie realnejdefinicji: w zasadzietyle partii moze (w systemiewielopartyjnym)otrzymaćmandaty, ile osiągakwotęwyborczą* jest to definicja czystych wyborÓw propor. cjonalnych.Treść informacyjnategoprawaSprowadzasię do tego,żew wy. borachwiększością względnąw jednomandatowychokręgachwyborczych tylko taki kandydatjest wybrany,ktÓry osiągawzględnąwiększoŚćgłosÓw (inaczej:więcej głosÓw niżkażdyinny kandydat).W warunkachrozdrobnienia systemupartyjnegoi braku partii dominującychstrukturasystemu partyjnegoj estodtwarzana ptzez wyb ory ściśle proporcjonalne.Systemwyborczyjedynie odzwierciędlafakt nieistnieniawielkich partii i rozdrobnienia systemupartyjnego.odpowiednio do swej definicji wyborÓw proporcjonalnychjako: no-effect-system Sartorinie wypowiadasię więcej o skutkach tegosystemuwyborazego,np.w sensie,żewymuszaon rozdrobnienie parĘjne- twierdzijedynie,żeje odzwierciedla. Ponadtoprawa Sartoriegosątak sformułowane, ż,enie idzie w nich wcale o poznaniefaktycznych zwięk6w. Służącetemu hipotetyczne,,prawa,, są odrzucanena tzecz pojęcia prawa charakterystycznegodla nauk przyrodniczych'PrawaDuvergerazawieraĘtwięrdzeniao tendencjach, były ',hipotezamiroboczym7,,. PrawaSartoriegosądeterminisĘcmei w sposÓboczywisty się sprawdzają.Zakładająonekonkretnewarunki,ktÓrych spełnienie musi prowadzićdo określonego rezultatu'Stajesię to wyraźne,jeśliokreś. limy prawainnymi słowami: Prawo 1: Jeśliżadnatrzecia partia (obok dwÓch wielkich) nie osiąga w zadnym okręguwyborczym względnejwiększościgłosÓw,istnieje system dwupartyjny. Prąwo 2: Jeśliirrnepartie (obok obu więlkich partii) otrzymująw jednomandatowychokręgachwyborczychwzględnąwiększość głosÓw,partiijest o Ęle więcejniżdwie, ile par1iiwykazujetakąkoncentracjęgłosÓw.
409
410
9. Systemy wyborcze i systemy partyjne
Prawo 3: Im mocniejszyefektdysproporcjisystemuwyborczego(tuwytym mocniejszyjestefektredukcyjnyna liczbq borÓw proporcjonalnych), partii, albo' wyraźniejformułując:im mniej partiiprzechodzi naturalnąblr. rieręwyborczą(małepartie)albo sztucznąbarierę(progiustawowe),tylll mniej partii wchodzi do parlamentu. Prawo 4:TyIe partii (w systemiewielopartyjnym)moze otrzymaćmall. daty,ile jest w stanieprzeksoczyćwymaganąkwotę głosÓw. prawdziwe.Jędnakżę w odnicWszystkie te twierdzeniasą oczywiście sieniu do drugiego prawa na|eiryostrzecprzed mechanicznymuzalęznl'ttci niem fragmentaryzacji systemup artyjnego od efektudysproporcjonalnoś systemuwyborczego.Rozstrzygającajest jednak treśćinformacyjnapraw, ktÓrajest niewielka:prawaSartoriegosąw istocietrywialne. Sprawdźmyteraz, czy Sartoriemuudaje się zapewnićponownie wazWbrew oczekiwaniorn nośćtwierdzeniomDuvergerao prawidłowościach. prÓba ta nie zostałapodjęta.Jego prawa są innej natury i mają inne treści; w prawach Sartoriegonie sformułowanożadnychtwierdze empirycznie sprawdzalnych.A oto szłoDuvergerowi,gdy ana|izowatzwiązekprzyczynowy między typem systemuwyborczegoz jednej strony i typem systemu parĘjnegoz drugiejstrony.Po obserwacjachempirycznychprawidłowości postawiłon hipotezę,ktÓrą sformułowałw postaci trzech,,praw socjologicznych,,. Weryfikowałje przez kolejne 30 lat, podczas gdy inni badaczę staralisięje podwaĘć. Prawa Sartoriegonie mająteoretycznejwartości, formufująbowiem warunki, w ktÓrych nie da się już logicznie zakwestionowaćprawidłowości specyficznegowzorca relacji między systememwyborczym i systemempar|yjnym.SartoriprzenosiprawaDuvergeraz|<161ęstwa empirycntych prawidłowoścido krÓlestwa logicznej konieczności. Sprawdzasię tu powiedzenieWebera( 1956:222),żeredukcjawiedzy empirycznej do praw typowych dla nauk przyrodniczychnie ma sensuw naukach społecznych. oddziałyr,vania U Sartoriegodokonuje się ponadtoprzewartościowanię systemÓw wyborczych. Linie podziafu między systemami wyborczymi, wyznaczarteprzez ich skutki dla systemupaĘjnego, znaczącosię przesuwająw stosunkudo linii podziafuzgodnychz koncepcjąDuvergera.Granica nie przebiega juz między wyborami większościąwzględnąa wyboramr proporcjonalnymi,lecz między typemno-ffi ct wyborÓw propoĘ onalnych z jednej stronya wyborami proporcjonalnymitypu ffict i wyborami więkdrugiejstrony.Trzecieprawo SartoriegoprzypisujerÓwszościąwzględnąz niez wyboromproporcjonalnymskutekredukującyliczbę partii, za|einy od proporcjonalności' tego,na ile wybory te odbiegająod zasadyścisłej
9.4. Kontekstowe tezy o skutkach systemÓw wyborczych
411
Choć Sartori u:waza,ze jego prawa nawiązujądo Duvergera i stanowtą olrronępraw tego ostatniegoprzed krytykqJ w rzęczryistościSartori od prawDuvergęraodchodzi.okreŚla skutkijednejz dwÓch badanychprzycz,yn,czyli wyborÓw proporcjonalnych,w sposÓb charakterystycznywła. śniedla krytykÓw Duvergera.Jego zdaniem,takżesystemywyborÓw proporcjonalnychw szczegÓlnychwarunkachprowadządo koncentracjisystemu partyjnego.Poniewaz większośćsystemÓw proporcjonalnychnie proporcjonalności między liczbą głosÓwa|iczbąman. prowadzido ścisłej (w ttatÓw,wymowa praw Duvergera ramachkonceptualizacjirelacji między wyborami większościowymii proporcjonalnymi Sartoriego) zasadniczo sięzmienia:dwie dychotomiczneptzyczynynie prowadząjużdo dwÓch inych, opozycyjnych rezultatÓw (A prowadzi do x, B prowadzi do y), |ecz r6znęprzyczyny (A, B, C), umiejscowionena kontinuum no-effectffict,prowadządo efektumniej lub bardziej(mniejtubbardziejz). 9.4. Kontekstowe tezy o skutkach systemrÓwwytlorczych Twierdzeniao oddziĄwaniach systemÓw wyborczych na Systemypartyjne nie wytrzymują zrlżnicowanej ana|izy teoretyczneji empirycznej trywialne (prawa weryfikacji. Takie twierdzeniasą albo tak ogÓlne, że aż:, Sartoriego),albo abstrahujątakmocno od konkretnychspołecznychi politycznychwarunkÓw w poszczegÓlnychkrajach,że zderzająsięniechybnie z empirią ktÓra okazujesię inna, niżto przewidująteorie. SprÓbujmy ustalić,jak dalekie i jakiego rodzajuuogÓlnienia możnaforprzedmiotu. mułowaćwobec wielostronnejzłożoności Wszystkie systemywyborcze cechująsię tym, ze redukująliczbę partii obecnychw parlamenciewzględem liczby partii uczestniczącychw !vy. możnazauulazyć,żenajsilniejsze partie z regułysą borach.Jednocześnie faworyzowane.Jednak Systemywyborcze rlzniąsię tym, jak mocno redukują one liczbę partii i j ak mocno sprzyjają najsilniejszym spośrÓdnich, atakze tym, wedługjakich relacji grupująrÓżne co do wielkościfrakcje Systemywyborcze sąjednak tylko jednym z wielu czynparlamentarne. nikÓw, ktÓre wpływająnastrukturęsystemupartyjnego.W konsekwencji nie mozna zaakceptowaćżadnejtezy o deterministycznejrelacji przyazynowej pomiędzysystememwyborczym i systememparĘjnym. Systemy wyborcze działająwkierunku zgodnym zzał'ozonymicelami MożnacałkiemogÓlnie, jeślikontekstypozostająneutralreprezentacji. ne, przypisać wyborom większościowymbardziej koncentrujące dzjałanie, mocniej zmniejsza1ąceliczbę partii,nii ma to miejsce w wyborach
4rf
9. Systemy wyborcze i systemy partyjne
proporcjonalnych.Samewybory większoŚciowe,odpowiedniodo defiIli cji, wymuszająbardziejniż wybory proporcjonalneuzyskiwanie przcl partie większościparlamentarnej'Takze w systemachwyborÓw propo| cjonalnychjest często faworyzowananajwiększapaftia,ale do tegtrnre zmierzawłaściwa zasadareprezentacji. Małepartiemają SZanSęsukcestr w większościowych systemachwyborczych,jeśliich elektoratysą skoncentrowane regionalnielubjeślimogąonezawrzećsojuszepartyjnez wię|partiami kimi i odstępujesię im kilka okręgÓw wyborczych' Ale takżc w większościproporcjonalnychsystemÓwwyborczych małepartie maj11 ograniczonemożliwościwejściado parlamentu.Polega to albo na progachustawowych,albo takim podzialeokręgÓw wyborczych,ktÓry mozc tworzyćw systemieimmanentnyhamulecdla reprezentacjiproporcjona|. nej. Takżew systemachwyborÓw proporcjonalnychmożemięć,d:użę znaczenie geograftcznyrozkładelektoratupartii. Podziałna okręgi wyborczc (tj.wielkośćokręgÓw wyborczych)i rozproszenieelęktoratuwedfugkry. teriÓw partyjno-politycznych są faktycznie najwaizniejszymizmiennymi, ktÓrych zrÓżnicowaniew poszczegÓlnych krajach sprawia,iżmożliwejesl jedynie ogÓlne twierdzenieo tendencjachdotyczącychskutkÓw systemÓw wyborczych. Nie ma żadnegonaukowo potwierdzonegotwierdzenia,jakiegośauto. rytatywnegoźrÓdławiedzy o skutkach systemÓw wyborczych, ktÓre mogĘby całkowicieabstrahowaćod określonychspołecznychi politycznych kontekstÓw.Socjalna, etniczna,religijna homogeniczność albo heterogejest czynnikiemna Ęle bardziejznaczryymdla strukniczrośćspołeczeristwa tury jakiegośsystemuparĘjnego, żenie możnamyślećahistorycznie.To strukfuralnezagadnieniejest ponadto w najwyższymstopniu relewantne dla wyboru systemuwyborczego.SfragmentaryZowane społeczeristwa bowiem decydująsię raczej na wybory proporcjonalne,a nie na wybory większościowe,co uniemożliwiaoddzielenieprzyczyn od skutkÓw. Nie mniej znacząaydla skutkÓw systemuwyborczegojest stopierisfragmentaryzowania, a takżestopieriinsĘrtucjonalizacjisystemupaĘjnego' Jako dalszezrnienne jeszczesposobyzachowaniaaktorÓwpoliĘcznych i zastosomoznawskź|Zać waneorazprzyjętewprocesiepoznawcTymstrategiczreilalbof a|dycz;renniany postępowaniapartii i wyborcÓw. Te rozwazaniaprowadządo następującegorelaĘwizującegotwierdzeniu: Im silniejszaspołecznafragmentaryzacja,Ęm bardziejprawdopodob. ne jest wprowadzeniesystemuwyborÓw proporcjonalnychi tym bardziej prawdopodobnej est także wyksztatcenie się systemu wielopartyjnego. W sfragmentaryzowanym społeczeristwi e wybory większościąwzględną
9.5. Systemywyborcze i kontekst
113
okręgamiwyborczymi prawdopodobnienię doproz.jcdnomandatowymi wadządo powstaniasystemudwupartyjnego'Większa Społecznahomogewzględną co następnieprowadzi sprzyjawyboromwiększością niozność do znanegostanlJrzeczy,zerÓwnolegle z systememdwuparĘjnyrnistnieją względnewybory większoŚciowe,A|e przy społecznejhomoge7,arazem nicznościjest takżeprawdopodobne,ze w wyborach proporcjonalnych się systemdwuparĘjny albo umiarkowany,ograniczonypartyjrrkształtuje ny pluralizm. Kto przeczytałwcześniejsze rozdziałytej książki' nie będzie (inaczej wyrazonegotu relatywizmunaukoweSartoril994) mylnie interpretował go jako przyznania się do niewydolnościnauki o polityce czy bada1rnad wyborami.Jestęmnatomiastprzeciwnyredukcjonistycznemurozumieniu a bardziejo jej nauki'Mniej chodziprzy tym o redukcjękompleksowości, przyb|iżenie'w najlepszym wypadku Łączenietego, co poządane,z tym, badania co konieczne.opowiadam się za kontekstualizacjąprzedmiotu jego Formu. politycznych uwarunkowari. i w celu poznaniaspołecznych wybor. przy azynowymi systemy ami łowanietwierdzerłtączących relacj jest niezasadnę. perspektywy zdecydowanię z tej cze i systemypartyjne PonownieprzywołajmyMaxa Webęra(1956:220):,,Kwestiaprzyczyno. wościnie jest [.'.] kwestiąpraw,lecz konkretnychprzyczynowychzwiązzjawiskojako egkÓw, nie kwestią jakiej formie jest podporządkowane zemplarz,lecz kwestiq do jakiej zaliczanejest ono konstelacji jako wynik''. Ten poglądjest identyczny zuprzywl|ejowanym punktem widzenia badaczaspołecznego'ktÓry to punkt widzenia skłaniado produkowania jednoznaczności, ktÓre z kolei oczywiścienie mogąsprostaćkompleksowym wyjaśnieniomanalizowanychrelacji. Stosunekmiędzy systemem wyborczymi systemempartyjnymjest wprostwzorcowymprzedmiotem poznaniadlawyjaśnieniaogÓlnych tęoretycznychi metodologicznych zagadnierinauk społecznych' 9.5. Systemy wyborcze i kontekst skutBadanie systemuwyborczegostawiasobiezwykle za cel określenie innych czynnikÓw, rozpatrywania bez wyborczego systemu czynnika kÓw ktÓre mogąwpĘwaćnakierunek działaniasystemuwyborczego.To ograniczenie do jednego czynnikajest skutkiem niedostatkÓwteorii, ktÓre od czasÓw Duvergeradominująw badaniachnad systemamiwyborczymi i wychodzą od bardzo ograniczonegoczasowo i przestrzenniehoryzontu do(Europa i Stany Zjednoczonew pierwszejpołowiedwudzieste. świadczeri
4t4
9. Systemy wyborcze i systemy partyjne
go wieku).Do klasyki na|eżąwtejsferzebadaniaDouglasaW Raego (1961). Idzie mu tylko o efektysystemuwyborczegow odniesieniudo systemupartyjnego,przy czymrozr1Żniaon między efektamibezpośrednimi (trlroximal) i dfugodystansowymi(distaĄ.odsyławprawdziedo tego,że:party System,\ are influencedby manyvariqbles- sociąl, economic,legal andpolitical. Proximal ffict of electoral law upon thelegislative representationofparties is to be countedonly oneofmanydetetminingforces(1967:14l). Jednakczynnlki zewnętrznewobec systemuwyborczegopozostająpozajegoobserwacją. Inaczej niz tamci badacze, uważam,że efekĘ systemÓw wyborczych zależnesą w wielkim stopniuod kontekstuich funkcjonowania.Mozna to pokazaćnaprzykładziezrÓznicowania (czasem ażdo przeciwieristwa)skutkow dział.ania takiegoSamęgosystemuwyb orczęgo,zastosowane go w rÓżnych kontekstach.WeźmyprzypadekwyborÓw większością względnąw jednomandatowychokręgachwyborczych. Wiemy, że ten system wyborczy ma działaćkoncentĄąco i tworzyćwiększość. Jednakczy to działaniejest skutecznew praktyce,zalezy od innych czynnikÓw, m.in. od stopniainstyfucjonalizacjisystemupartyjnego.Wynika ztego,że ten system wyborczy w zinsĘ.tucjonalizowanych systemachpartyjnych,j akie istnieją w uznanych demokracjach,moze wykazywać koncentrującedziałanie.W niezinstyfucjonalizowanychsystemachpaĘjnych, ktÓre spotykamyczęstow młodych demokracjach,podobny systemwyborczy (w porÓwnaniu z innymi systemami wyborcrymi) możeposiadaćdział.anie fragmentaryzująceażdo atomizującego.W konsekwencjiczynnik systemuwyborczegopotrzebujeinnego czynnika kontekstowego,zinstytucjonalizowanegosystemuparĘjnego, aby rozwinąćowo działanieprzypisywanemu w tradycyjnychteoriach. Skoro przyjmujemy założenie, żeczynnik systemuwyborczęgo znajduje się w złożonymzwiązku z innymi czymikami, powstaje analityczna konieczność,aby jednocześniebadać owe wspÓłdział'ające czynniki. Moim zdaniem,dziśw badaniusystemuwyb orczegoidzie przedewszystkim o to' by bliżej dookreślićowe konteksĘ w ramach ktÓrych systemy wyborcze mają specyficzne oddziaĘwania.Ma to takżetaką konsekwencję'żenależałobysię pożegnaćz uniwersalnymii jednowymiarowymiteoriami i wypracowaćuzasadnionekontekstowo,wielopłaszcZyznoweteorie. Wyjątkowy punkt odniesieniaw teorii polityki stanowi postaćAlexisa de Tocqueville'a,ktÓry np. skutecznezastosowaniezasadywiększościowej uczyniłzależnymod założefispołecznych(względniehomogeniczneSpołeczeristwo,nieobecność ptaszczyznkonfliktowych, ktÓre przeszkadzają żebymniejszość mogłasię staćtakżewiększością)i warunkÓw politycznych (podstawowykonsensusw regulewiększościowej)' Właśnie w odnie-
9.5. Systemy wyborcze i kontekst
415
sieniu do młodychdemokracjinie wystarcza flaszabezkontekstowai jednoprzyczynowawiedza o działaniusystemÓwwyborczych.Musimy poznać oddziaływaniamiędzy systememwyborczym i czynnikami kontekstowymi lub więcej się dowiedziećo możliwych efektachkontekstowychw odniesieniu do skutkÓw systemÓwwyborczych. Zmienne kontekstowe, inaczejniz inne zmienne,kt6re badacz swobodnie moze traktowaćjako za|ężne|ub njeza|ezne,opisujączynniki, ktÓre na zmiennebędąceprzedmiotemana|izymają silniejszybądźsłabszywpływ. Badającjakiśprzypadek,napotykamyna określonyzestawczynnikÓw kontekstowych.Gdy weźmiemypod uwagę inne przypadki, trzebasię liczyć zĘm, ze pojawią się czynniki kontekstowe,o ktÓrych dotądmyślano,że moznaje ignorować.Dlatego w planie badawczym dużęznaczęnieprzypisujesię wyborowi przypadkÓw (zob' Nohlen 1994:507n).WybÓr ten decyduje o liczbie uwzględnianychzmiennych kontekstowychoraz ich homogeniczności lub heterogeniczności. Twierdzeniao badanychzmiennychnależy poddać weryfikacji w celu sprawdzenia,na ile są one wstępnie zdeterminowaneprzez dobÓr przypadkÓq tj. określane wstępnieprzęz ce. chy kontekstu.Sprawdzasięto w odniesieniudo bieżącychpoglądÓwo skutkach systemÓwwyborczych,nieza|eznieod tego,ze niektÓrzy badaczewy. borÓw nie byli całkiemświadomitego faktu.W Republice FederalnejNiemiec w początkachbadansystemÓwwyb orczych,w trakcieusta|antarlżnic między skutkamiwyborÓw większościowychi proporcjonalnychuwzg|ędnianona przykładniewielekrajÓw i nie branopod uwagą ze warunkikontek. stowe są bardzo zrÓznjcowane' W następstwieprawie nie uwzględniano ich wpĘwu na badanezmiennę. Jakie fenomenymożemyza|icryć do czynnikÓw kontekstowych?Jako pierwsząchciałbymwymienićstnrkturęspołecznąz tegowzględu,na ktÓry zwrlcił już,uwagęAlexis de Tocqueville.Jestonanie Ęlko częstodecydująca dla wyboru systemuwyborczegow altematywiemiędzy wyboramiwięk. i wyborami proporcjonalnymi,co SeymourM. Lipset i Stein szościowyrrri ze wskazaniemna etrricznieheterogenicmek'raRokkan(1967:32)podnieśli je, w ktÓrych najpierwwprowadzonowybory proporcjonalne(Dania 1855, Szwajcaria1891,Belgia 1899,Finlandia1906),|ecztakżena kierunekdziałaniasystemÓwwyborczych.Wraz z wyboramiproporcjonalnymiprÓbowano odzwierciedlić w parlamencieistlriejącąfragmentaryzację,Była onazałokoniecznymnastępstwem żeniemi jednocześnie wyborÓw proporcjonalnych. Jako drugi czynnik kontekstowywprowadzam liczbę i głębokość linii konfliktu' Do tej kategorii za|iczam także etniczne,językowe, religijne podziaĘ społeczeristwa, chociażnie wyczerpujeto jednak wszystkiego.Do
-. 416
9. Systemy wyborcze i systemy partyjne
9.5. Systemy wyborcze i kontekst
pomyślenia są takżezrÓznicowaniawedługklas lub warstw,ręgionu,środowiska, pokolenia,płci,jak rlwnież historycznychi politycznych spornych kwestii, wywotującychstrŃturę konfliktu, ktÓra wspÓłokreśla skutki systejest mÓw wyborczych.Jeślistrukturakonfliktowajest dualistycznai głęboka, małoprawdopodobne,że wybory większościowei wybory proporcjonalne stworzą ro zrucę w stopniu k agmentaryzacji uznutego systemu paĘj nego. Jeślistrukturakonfliktu jest wielostronnai rozproszona,systemywyborcze mająmałostrukturującyefektna systemparĘjny.Badany związekcharaktę. (Kontingenz)(zob.Nohlen 2002: I020n). ryzuje wielowariantowość jako no-effect-system Tabela67. Wyboryproporcjonalne System wyborczy
Typ oddziaływania Rodzaj systemu partyjnego
v{ybory proporcjonalne
no-effect-system sfragmentaryzowany pluralizm
wybory większościowe
Zakładana przyczyna segmentowy
effect-system
skoncentrowany
systemwyborczy
W ramach czynnikÓw kontekstowychw przypadku segmentedplura/lsrz struktura spot.ecznabędzie uwzględniona jako przyczyna konkurencyjna fragmentaryzacji systemÓw partyjnych. W tabeli 67 ujmowanny jest związek wedługzrlżnicowanychtypÓw systemÓwwyborczych w konceptualizacjiGiovanniegoSartoriego,w ktÓrej stawianejest pytanieo przryczyny zrilznicowanych formatÓw systemu partyjnego. Skutkuje to tym, ze znaczęnięczynnikÓw systemuwyborczego i strukturyspołecznejtrzebarÓznie ocęniaćw zależności od wyborÓw proporcjonalnychi wyborÓw większościowych.Przy tym Sartori, ogtaszającswą tezę o no-effect-system wybor|w proporcjonalnych,sformułowałpowazny zarzut. W tęorii systemuwyborczegoprzypisujesię przecieżwyborom proporcjonalnym tendencjęprowadzącądo fragmentaryzacji systemu partyjnego. Sartori sądził,zebyłoto ztudzentewywołaneptzezwprowadzeniewyborÓw proporcjonalnychna miejscewyborÓw większościowych. Faktyczniewybory proporcjonalnereprodukująto, co jest artykułowane na liniach poli. tycznego konfl iktu' P rzy czyna sfragmentaryzowanychsystemÓw p artyjnych |eży,zgodnie z poglądem Sartoriego,nie w odzwierciedleniuna płaszczyźniep arlamentupolitycznej fragmentaryzacji w ramach społeczenstwa, |'eczw Samymspołecze stwie.
4t'7
Jako trzęci czynnik kontekstowywymieniam stopie fragmentaryzacji systemupartyjnego.Bez wątpieniasystemywyborcze są wspÓłodpowiesystemupartyjnego.I na odwrÓt,stoc|zialneza stopierifragmentaryzacji pier1sfragmentaryzowaniawywiera wpływ na to, co powszechnieprzypigłosÓw suje się Samemusystemowi wyborczemu,np. wynik przel<ł.adania wyniku wyborczego.Im więcej namandaty,na stopieriproporcjonalności partiikonkurujeze sobą tymba ziej rÓznią się udziaływ głosachi mandatach. Czy najmocniejsza partia moze przeksztatcićw danym przypadku względnąwiększoś ć głosÓww absolutnąwiększość mandatÓw,zalezyw i ęc od stopnia sfragmentaryzowaniasystemu partyjnego we wspÓłdziałaniu z systememwyborczym. Mozna pomyślećtakzęo naturalnychlub sztucznych barierach,ktÓre partiemusząpokonać'NieuwzględnieniegłosÓwod. danych na dane pafiie rnożeprzy podzia|emandatÓw wywoływać znaczące efektydysproporcjina korzyśćpozostĄch partii' I na odwrÓt, antycypacja barierprzezwyborcÓw i unikanieoddaniagłosÓwna partiemarginalnemoże prowadzić do wyższejproporcjonalnościwynikÓw wyborczych (Taagepera, Shugart 1989: 123). Przy fragmentaryzacji duze znaczenie ma strukturalnapostaćsystemÓw partyjnych.Jeślisąjakieśśrednioduże i małepartie albo dominującapartlai wielę mĄch partii' to w drugim przypadku system wyborczy zezwa|azaledwie na tworzenie większościparlamentamej przez jednąpartię,w pierwszym przypadkudajemożliwościwszystkim. Na czwarĘm miejscustawiamstopieriinstytucjonalizacjisystemupartyj. mowa. Przykładowojuzraz przywoływanotu nego,o ktÓrym byławłaśnie względną ktÓrych ogÓlny głÓwnyefektkoncentracyjny wyborywiększością za|eżatfal
418
9. Systemy wyborcze i systemy partyjne
cja partii zaIeżytakze od Systemuwyborczego,czy np. dopuszczonesąłączęnialist i czy SąonefaworyzowaneaIboczy przewidujeon wyzsze progi ustawowedla koalicji partii. Jednak zrÓznicowane ideologiczne dystanse między poszczegl|nymi partiami i zmiennymi konkurencyjnymiblokami, ktÓre się wyłaniajązezrÓżnicowanychstosunkÓwliczebnościw systemach partyjnych,mają wpływ na skutki systemuwyborczego.Partie albo mogą się dopasowaćdo warunkÓw systemuwyborczego, albo nie' Zachowując skutki systemuwyborczego.Posię w nim tak lub inaczej,wspÓłkształtują do obozu ekstremimyślmyzatemo takiej sytuacji,w ktÓrej partiena|eżzące jego markonsĘtucyjnego,znajdująsięna ramach układu stycznego,ale w prawica gdyby polityczra Francji kooperowała ginesie a|bo poza nim: we ze skrajnąprawicą inne byĘby wyniki wyborcze, atakze inne skutki systemu wyborczego (dla struktury systemupartyjnego,stopnia proporcjonalnościetc')' SzÓsty czynnik kontekstowypolega na regionalnymrozproszeniuelektoratÓwpartyjnychw systemachwielopartyjnych'Możnafu poczynić dwie uwagi.Po pierwsze,spodziewaneefektyrÓżnychwzorÓw regionalnegorozproszeniapreferencji wyborczych sązgoła odmienne takżeprzy zastosowaniu jednego i tego Samegosystemuwyborczego. Przy rÓwnomiernym rozkładziewystępujetendencjado koncentracjii do dysproporcjonalności, (,,twierdze''poszczegl|nychpartii w sysprzy nierÓwnomiernymroz|<ładzię Przy rowtemachwieloparĘjnych)do fragmentaryzacjii proporcjonalności. względnąmają działanomiemyrrrrozkJadziegłosÓwwybory większością nie koncentrujące(przykt'adWielkiej Brytanii). Gdy partie zaczynajązdecydowanie dominowaćw danym regionie, tj. tworzą,,twierdze,,,ta cecha wyborÓw większościąwzg|ędnązanika(przykładyKanady lub Pakistanu). Przy rÓwnomiernymrozkładziegłosÓwna danąpartięw systemachwyborczych, ktÓre mają dziataniekoncentrujące,jak w wypadku wyborÓw proporcjonalnych w mniejszych i średniejwielkościokręgach wyborczych, partiata traci na przełożeniugłosÓwna mandaĘ przy duzej koncentracji (przykładHiszpanii). Po drugłosÓw,otrzymujemyefektproporcjonalności gie' owe oczekiwaneefekty oddziĄwania na systempartyjnysątak dalecr: determinowaneprzez czynnik kontekstowygeograftcznegozrÓznicowania preferencji,że przy zastosowaniuzrlżnicowanychsystemÓw wyborczych prawie nie wystęują lub są bardzoniewielkie. RÓżnice w stopniuproporcjonalności wynikÓw wyb orczych (dla porÓwnaniaWielka Brytania i Hiszpania),anawetrlżnice w stopniufragmentaryzacjisystemÓwpartyjnychsą niezauvtażahe,w szczegÓlnościtakie, ktÓre mozna wyjaśnićdziałanienr r6żnych systemÓwwyborczych.
9.5. Systemy wvborcze i kontekst
419
SiÓdmy czynnik kontekstowyto zachowaniewyborcÓw. Podobnie jak przypadku wzorca interakcji partii, chodzi tu o fenomen specyfiki zachow wa, tym razemnapłaszczyŹrie mikro.Właśnie skalamikro umożIiwiaftlrzynajmniejteoretycznie)dokładnezaobserwowaniefenomenu.Wyborcy mogą taklub inaczejreagowaćna systemywyborcze,w rożnysposÓb znichkorzyltać,ksztahowaćw tenlub inny sposÓbich oddziaĘwante.PrzyĘmmusimy uwzględnić,żewyborcy mogąantycypowaćprzypuszczalneefekty systemu wyborczego.Mogą się oni takżedaćnamÓwić, żebywybieraćmałepartie, w przekonaniu,żesystemwyborczy daje im szansęwejściado parlamentu. Takdziejesięprzedewszystkimw przypadkustosowaniaczysĘch wyborÓw proporcjonalnych. Wyborcyjednak mogąreagowaćna progi ustawowei naturalne,antycypowaćich działaniei dlategokoncentrowaćswe głosyna parżeich głosw kazdym wypadku będzie się litiach,ktÓre dająim pewność, czył.SzczegÓ|nie znaczącymiprzeszkodami są progi ustawowe.Reakcja na Aie wynika ze specyfiki zachowa .lub jest naturystrategicmej.Nowe studia ad zachowaniami wyborczymi uwypuŁJająznaczenie tego cąmnika kontckstowego(zob.Taagepera,Shugart1989;Cox 1997). przedewszystkim relewancjęczynnikÓw wyniPrześledzićna|eżLałoby specyfiki zachowari wyborczych dla porÓwnaniaw czasie skut|njącychze jednego i tego samegosystemuwyborczego.WybÓr tegowymiaru pokÓw rÓwnawczegoprowadzi do tego,żęzmiennękontękstowerÓżnicująsię nie tylko wedfug przestrzeni,|ecztakżewedfugczasu.Dotyczy to szczegllnie tmiennychspecyficznychdla zachowa wyborczych.Instruktywnymprzykłademsą tu Węgry. 'Lktorzy polityczni i ęlektorat dopiero przy trzecich wyborach dostosowali się tam do warunkÓw systemuwyborczego (zob. _ systemwyborczy podrozdz'8.9).StatycznaanaIizarelacjispołeczeristwo * systempartyjny (postrzeganej jedynie w kontekścieczasu powstaniasystomuwyborczegoi ÓwczesnychwarunkÓw społeczno-politycznych) zawodzi, ł-ączeniez konkretnym systemem wyborczym określonegowzorca oddziatywa nie sprawdzasię nie tylko w odniesieniudo rÓznych krajÓq cie historii j ednego kraju' |pcztakżew kontekś Zmieniającesię spotecznei polityczne sytuacjekonfliktowe i wzorce ttchowania przy przelrsaczaniupewnegoprogu natęZenia(ktÓry je st z16żtlicowanyodpowiedniodo systemÓw wyborczych) prowadządo zr6żnico. wania skutkÓw tego samego systemuwyborczego. Systemy wyborcze w określonymokresie historycznym, jak wykazano, działająintegrująco, prowadzącdo większości,ale w zmienionychwarunkachefektten częściowo zanika (Kanada,Indie, Nowa Ze|andia).Systemy wyborcze rÓzrią się Jednakstopniem wrazliwościna zmiany zmiennych kontekstowych.Dla
420
9. Systemy wyborcze i systemy partyjne
zmiennemają duze zfIaQZc|||( skutkÓw wyborÓw większościąbezwzględną (Francja).Jestto zapewneefekt oddziaływaniasystemuwyborczegona zlr chowaniapartii politycznychi elektoratÓw,Zorientowanychna sukces wl, borczy.SystemywyborczerÓżniąsię międzysobątakżepod względemlrr tensywnościnacisku na uczenie się danegosystemu.Niepodporządkowlr nie się warunkomosiąganiasukcesuw danymsystemiewyborczymmtlz.. w j ednymwyp adkuoznaczaćmniejszą liczbę mandatÓw,w innym nieobcc systemuwyborczegodecydtr;.. nośćw parlamencie.Stopie zł'ozoności jak o tYm,czy i szybkowyborca nauczy się korzy staćz systemuwyborcze go rozumianegow kategoriachsubiekĘwnieracjonalnegowyboru,co z ko|cl wptywa na oddziaływaniedanegosystemu. nie pozwalają lub juz Ill.. Tam, gdzie czynniki społeczno-strukturalne pozwalają oczekiwać,iz system wyborczy spełniprzypisywanemu funl< będzie sprtl cje, być możęzmianasystemuwyborczego sprawi, iżlł.atwiej staćĘm oczekiwaniom.W Australii, po utworzeniuCountry Party,reprc zentującejinteresyekonomicznejednegoregionu,nie byłopewne,czy udl względnąw jednomandaw wyborachwiększością się wyłonićwiększość wyb orczegosprzyjałakonZmiana systemu towych okręgachwyborczych. Ęnuacji modelurządÓw wzorowanegona modelubrytyjskim,nie wymaga' jąc rÓwnocześnietrwaniapr4, jego załozeniachinsĘtucjonalnych. Z wymienionych, a takze innych przypadkÓw na|eirywyciągnąćnastrę. pującywniosek:w ramachhistoryczniezmieniającychsię kontekstÓw spoŁecznychi politycznych ulegają zmianom takżeskutki systemÓw wybor. czych, a SamSystemmoze w procesiepolitycznym odgrywaćważnerolc' Zreformowanesystemy wyborcze mogą natomiastwywoływaćw zr6zni. cowanychpoliĘcznych warunkachpodobneskutki i częściowowypełniac porÓwnywalne funkcje,jakie byb udziałemsystemÓwwcześniejszych. oddziĄwania zrlznicowanych systemÓw wyborczych na systempar. tyjny najefekĘwniej mozna badać tam, gdzie albo w tym samym czasic wybiera sięwedfug zrożnicowanychsystemÓwwyborczych (np.w krajach z dwuizbowymparlamentem),albo przeprowadzonoefekĘwnązmianęsys. temu wyborczeBo,jakostatniow Boliwii, Włoszech,Japonii,Nowej Ze. landii, żebyĘlko wymienić niektÓre kraje.Nie jest jednak wskazanętakzc w Ęch przypadkachwyjaśnianiezmian systemupartyjnegowyłączniena podstawieczynnikÓw wyborczo-systemowych.Zmiany systemuparĘjnego i wyborczego mająna siebie wpływ wzajemny' W zmianach systemtr wyborczegopojawia siępewnatendencjado fragmentaryzacjialbo do koncentracji i jest ona wzmacniana przez inne reformy insĘtucjonalnealbo tylko odzwierciędlate reformy' Jest prawdą że systemwyborczy stanowi
9.5. Systemy wyborcze i kontekst
/ 1 "r1
ALL
lnilczący czynnik w ustrukturyzowaniusystemÓw partyjnych,nie nalezy jednak przeceniaćjegowagi, poniewaz wybÓr systemu wyborczegoIeży w kompetencjitych aktorÓw, kt1rzy - w trakcie zmian społeczno-strukturulnychi układusiłpolitycznych - w sposobieukształtowaniasystemuwyborczego upatrują korzyści czy szansyna zapobiezenienegatywnym zj avli. podstawowychstruktur lkom. śystemywyborczesąwyrazemtych głębszych w czasie. i politycznychi ich zmienności rpołecznych Przełompierwszych dziesięcioleci XX wieku, kiedy wiele krajÓw prze. jako fundarzłodo systemÓw wyborÓw proporcjonalnych,był określany mentalnedemokratyzowaniesystemÓwpolitycznych.Wielokrotnie wystę. śćpierwszego zastosowania wyborÓw proporcjonalnych z powałazbięż:no od pierwszy*i wyborami,w ktÓrych zręalizowanozasadępowszechności. pod(zob. rzadkie o są stosunkow i.go .'u.u zmianysystemuwyborczego ,7 to:zdz. .1)i dokonują sięw innych warunkach.Mauricę Duvergerrozwinął jcdnak swoje tezy, badającwłaśniezmiany systemuwyborczego w fazię fundamentalnegodemokraĘzowania prawa wyborczego' Stawiałkontra. faktycznepytanie:jak rozwijałbysię system partyjny,jeślibywybierano dalej wedfugregułwyborÓw większościowych'Za sprawąpowszechnego prawawybor częgo,zmianskuktury społeczneji walki stanuczwartegoo par. tycypację po|iĘczna" zmięniałasię takżefunkcja wyborÓw i organÓw przedstawicielskich. Przede wszystkim Stein Rokkan (m.in. Lipset, Rokkan 1967;Rokkan l 970)najbardziejnaciskałna uwzględnienieprocesÓw społecznychw ogÓle, a w szczegÓlnościfaktu, iz przybraĘ na sile sprzecznościi konflikty s|ołeczne,przeniesioneza sprawąpowszechnegoprawa wyborczego do systemupoiity."''"go . Wraz z rozszerzęniemi wyczerpaniemmobilizacji zasobÓw politycznegorynku powstaĘ pierwsze narodowesystemypartyjwedfugwarstwspołecznych. ne,obejrnującecałeterytoriumi zrożnicowane kształtowĄ elektorat,ile tyle nie okresie w tym partyjne systemy tym Przy wyborczej.To przew bazie istniejące społeczne podziaty odzwierciedlĘ w ktÓrej sysBrytanii, Wielkiej iw szczegÓlności, także, konanie dotyczy podziałÓw socjopolizmian w toku folmę przyjil dzisiejszą temwyborczy Jednak prawa wyborczego. procesu rozszetzenia tycznych (cleavages)i _ struktudziałania wskutek w innych krajach,w ktÓrych systemwyborczy - wywierałpre. ryzującegowalkępolity cznąi reprezentację parlamentarną decydowanosię na zasadnicząreformę sjęna grupy społeczno.po|iĘczne, systemuwyborczego. Innąokazjędo obserwacjioddziĄwania systemÓwwyborczych na SyS. temy partyjnetworząkombinowaneSystemywyborcze Ępu segmentowe-
422
9. Systemy wyborcze i systemy pąrtyjne
go, gdyz tu - aczkolwiek mowa jest o jednym i tym samym systemie w.y borczym - częścijednego i tego samego parlamentu rÓwnoczęśniewybie rane sąwedługdwÓch rÓznych systemÓw wyborczych. Dotychczasowe wy niki stawiają naszebieżące teorie skutkÓw wyborÓw większościowych i wy borÓw proporcjonalnych pod znakiem zapytania, przede wszystkilrl uświadamiająjednak,żę teorie te odnoszą się do określonegomiejsca i czir su' na co nieustannie wskazujemy w naszej ana|izię. Poniewaz we wzglętl nie krÓtkim czasię 14 paristw wprowadziło system segmentowy, a jeszcz,t, dalsze mogąto uczynić,, wkrÓtce będziemy dysponować materiałem empirycznym, ktÓry umożliwi weryfikację dotychczasowych zał'oze i posta. wienie nowych hip otez b adawczy ch. Reasumując : na płaszczyźnie teoretycznej przyjmljemy tezę, że systeIll wyborczy faktycznie jest tylko jednym z wielu czynnikÓw oddziafującyc|l na kształt systemu partyjnego. Systemy wyborcze mająna wpływ, nie mir on jednak charakteru absolutnego. Jest za|ezny od czTmnikÓw kontekstowych. Daj e się go podda ć kazdor azowo konkretnej - historycmo - empiry c z nej analizie,pozwalającej ocenić, czy system wyborczy odgrywa silniejszl1 czy tez słabsząrolę pośrÓd konstyfuĘwnych czynnikÓw systemu paĘjnego,przyczynia się do jego stałości lub zmian w czasie. Przy tym wychodzi się od kompleksowego związku czynnikÓw społeczrrychi instytucjonalnych. To, co Garry Cox (1997: 220 n.) odkrył dla mikropłaszczyzny strategicznegcl rozstrzygnięcia wyborczego wyborcÓw, an interaction betvveensocial arul electoral structures w procesie kształtowania się systemu paĘjnego doĘczy tak naprawdę dopiero płaszczyzny ogÓlnonarodowej: The ffictive number ofparties ąppears to depend on the product ofsocial heterogeneity and electoral permissiveness rąther than being an additivefunction of these two facfors. Nie da się odczytać żadnej jednoznacznej tendencji co do kierunku oddziaĘwania systemu wyborczego, ktÓra utrzymywałaby się niezaleznie od konkretrrego socjalnego i poliĘcznego konteksfu j ednostkowych przypadkÓq chyba ze miałoby chodzić o tendencję, ktÓra terminologiczrie tvtorry podstawę dla zrÓznicowania wyborÓw większościowych i wyborÓw proporcjonalnych (zob' podrozdz. 5.3). Zgodnie z tą tendencją lvybory większodysproporcji, wybory proporcjonalne zaś- proporcjonalściowesąźLrÓdłem nościgłosÓw i mandatÓw. To podstawowe twierdzenie zostałoudowodnione przezbadania empiryczno-statystyczne Arenda Lijpharta (1994). RelaĘwizujemy zatem nie tylko czynnik systemu wyborczego' co także czynił Duverger, kiedy w koricu stwierdził, ze ,,metoda wyborcza nigdy nie jest właściwą przycrynĘ, (1959:2t9;zob. tez Duverger 1984),lecz wyciągamy takżeniezbędne wnioski odnośniedo tworzenia teorii' uznając za wska-
9.6. Systemy wyborcze jako zmienne ząleżne
+L3
zanęzbadanieczynnikÓw kontekstowych'gdyżjedyrie po ich uwzględnieniu mozemyprzewidywaćokręŚlonekonsekwencjesystemÓwwyborczych. 9.6. Systemywyborczejako zmienneza|eżne Zmięnnekontękstowe,co stałosięwyraźne,sązmiennymi gospodarczego, społecznegoi polityc znego po|a,w ktÓrym osadzonesą badanesystesą il'y, it.to." oddziaĘąna badany związek.Zmienne za|ężnei niezależne je natomiastz g6ryokreśloneikazde badanienaukowęmusi uwzględniać. tworzących zmiennych analizowanych Pojawia się terazplanie o status jako wyborczy system traktować badany zvtiązek.Tradycyjneujęcie każe Rae W. Douglas j zmiennąniezależnąasystemparĘjny ako zrrierrrrąza|entą. j4 nie ze uznając, (tg67) i,ymał się tej koncepcji, aczkolwiek rozszerzył tyrm"'1^"ikikontekstowemająznaczenie|ecz,worseyet,electorallaws dziłon zależność shapedbyparty systems(I967: 141).Prześle are themselves traktowaniaĘch systemÓwwyborczychoJsystemÓw parĘjnychi możliwość hipotezę sformułował konsekwencji W jako nieza|ęzne. zmienne ostatnich parĘjnym i systemem wyborczym systemem w,a1"mnći za|ężnościmiędzy NawetjeśiiRae w swoichbadaniachnieustannięodwotywałsiędo koncepcji wartouwzględnićponowjedtej przycryny,uwazam,że jegoprzemyślenia w zmoctiona ptzez dowanie zdecy zacja, fragmentary ni". f "atto*1'-iarowa za1eżności uchwycęnie pozwala na nie GiovanniegoSartoriego1|os+:zlnr,1, Stein partyjn1m. Systemem systememwyb otczymi międzyspołeczefrstwem, in vapowstają nie juz,ze systemywyborcze noktu" (to:f/.168) podkreś|ił okoliczności. cuo, żesą onę zawszeproduktemkonkrebrychhistoryczrych Systemwyborczy odzwięrciedlarealnestosunkiwł'adzy\ pozwa|analvycią. ganiewni.oskÓwna ich temat(1970:156n).FakĘcznie, gdyby nie uwzględwartość nieuchronnieniejasnapozostawałaby niono aspektugenetyczrrego, jakie sąspopytanie, postawić ego'Trzebaznowu i funkcjasystemuwyborcz czynowe wyborczych. systemÓw genezy łecznei po1ity"^".'*arunkowania okrereformy dla albo niki, ktore byĘ istobrędla wprowadzenia,utzymania tego działartie specyficmę często ślonego.ysi"... wyborczego,wyjaśniają etpodziałÓw systeiru. Frzykładowo- tam, gdziena skutek fuŃcjonowania polIĘ cna acja nicarych wprowadzono wybory proporcjonalne,reprezent rozdrobnionabędzie odpowiedniodo wielościwspÓlnot etnicznych'Gdzie duistrriejąsilnespołeczneintagoninrly,ktÓrejednak sąustruktura1izowane alisrycznie,wzajemny strachprzed dominacjąjednej częścispołeczefrstwa możeprowadzie do opowiedzenia sięza modelęmreprezentacjiwyborÓw propo,"jo.,al,,ych.Wiele przemawiazaĘm, ze w takim przypadkurÓwniez
424
9. Systemy wyborcze i systemy partyjne
w ramachwyborÓw proporcjonalnychutrzyma się dualizm parĘjny.Prz,y kładytego znajdująsię w historii Austrii i Kolumbii (zob' Nohlen l97|i 270 i347;Nohlen 1998:375).Systemywyborcze i rezultatywyborcze, a tali ze systemy partyjnesą w tych przypadkachodbiciem strukturspołecznyc|l i poliĘcznych. I systemywyborcze,i systemypartyjneokazująsię zmienny. mizaleimymi. Innasytuacjawystępuje,gdy systemywyborczesąodpowietlje do zmienrregocharakterusystemuparnio reformowane,,,zebydostosować Ęjnego. W tym przypadku systempartyjny determinujesystemwyborczy. a nie na odwrÓt''(Lipson |969:513). Widzimy więc, że historycznasekwencja możebyć inna, niżprzedstawia to klasyczne badanie systemu wyborczego: najpierw występujespo. tecznafragmentaryzacja, p 6źniejsą wybory proporcjonalne,wreszcie wy stępujetendencjado koncentracjii wprowadzanesą dalsze elementytworzącewiększość w systemiewyborczym (zob. Vallćs, Bosch l997: 158). Aspekt geneĘcznyjestjednakczęstoniedoceniany,co rodzi problemaĘczne następstwadla wynikÓwbadawczych, mianowicie mylone sąprzygzyna i skutek.Wybory proporcjonalnewini się zafragmentaryzację,a|e zatazem lvybory proporcjonalne są konsekwencją spotecznejfragmentaryzacj i. Nie możnazapominać,że wybory proporcjonalnesą wyborem instyfucjonalnym w sytuacjinarastaniasilnegokonfliktu społecznego. Z czasowegozbiegu obu zjawisk nie da się wyviłrioskować,jakoby wybory proporcjonalne byĘ skuteczriejsze (przy wyższymstopniunabrzmiewaniakonfliktu) niż wybory większościowe(w innych wypadkach).Jeśliprowadzi się badania porÓwnawcze wedługprzyazyn, na|eĘ mierzyÓ nieza|eżnezmienne, nie zaśza|ezne. Z reglĘ nie mozna rozdzie|ić splotu: stosunki społecznei strukturaspołecnta,systemwyborczy i systempartyjny,abyczynnikom Ęm możliwebyło jednoznaczne przypisanie Statusuzmierrnych za|entych lub niezależnych. Możnajednak uogÓlnić,ze warunkikonstytuującesystemywyborczewspołokreślająich skutki albo, inaczej ujmując, że specy{tcznestruktury socjopolityczne wspÓłodpowiadająnie Ę|ko za rozstrzygnięciekwestii wyboru systemuwyborczego,a|e żętaL
9.7. Geneza i reJbrma systemÓw vvyborczych
A )<
o procesachpowstawa. zucji'To pozwalawypowiędziećsię generalizująco nia nowychsystemÓwwyborczych. GęnezawschodnioęuropejskichsystemÓw wyborczych potwierdza skupiającesięna samymprocesiei występrzedewszystkim,iżpodejście prrJącychwnimaktorachwielewyjaśnia(zob'Merkel7999:474nt).Syswładzy iemy wyborcze Sąw takwyraźnysposÓbnastępstweminteresÓw że nierozsąd. transformacji, procesie w i kaikulac;iaktorÓw politycznych nebyłobyrÓwnetraktowaniepodejśćinnychnizhistoryczno-konstytukon. eyjne, ktÓre tematyzlje ponowne nawiązaniedo dawnych tradycji Lij Arend onalnych. styt,."yiny"r', albo-koncep cja zapożyczeriinstlucj o wprowadzeniu pnart.1i6oz. 208) navtiązałdo tezy Steina Rokkana wie*yuo'o* proporcjonalnychw krajacheuropejskichna początkuXX criticąl ku i podkies tit tlli togic of the democratizationprocess itself is a |57), że expl)natoryfactor.S,teinRokkanstwierdziłSwegoczasu (1970: do wyborÓw proporcjonalnychbyłouwarunkowanethrougha coprzejście 'rr"ig"rr" ofpressures fiom below andfrom above' The rising working gain clasi wanted to lower the thresholds of representationin order to old-established the of threatened most accessto the legislatures, and the parties demanied PR to protect their position against the new wlves of mobilized voters createiby universal suffrage' Dla Europy Wschodniej co do faktycznego roz. możnauogÓlnić,że im większabył'aniepewność prokładuprefirencji politycznych w elektoracie,tym wcześniejwybory porcjonalnestawałysię powszechnąopcją. ' Lijphart zastryii,,old-establishedparties" przez ,,Qorilrtunistparties", a ,,.i.i'g working class'' przez ,,newdemocraticforcęs'',aby ową sytuację * igqo roku w trzechksajach(Polska, Węgry, Czepoiity"J'.ą ''upotku''ą a) przechodzącychproces transformacjiustrojowej opisać pochosiowac1 dobnieiak Rokkan: stosunki wtadzyw procesie transformacji rozkJadaĘ sięjednak rć:zniewposzczegÓlnych krajach.Za SamuelemHuntingtonęm demokracji przez q-g tr rl wyrÓżnionotrzy modele tranzycji:wprowadzenie
stareetity;wynegocjowaneprzejścieiporozumienieelit;transformacjaod zadołu,wyrrruszonaprzezsiĘ demokraĘ czne,w trakcie ktÓrej skutęcznie stąpionezostaĘstareelity.JaktomogłemwykazaÓwspÓlniezMirjaną koreKJsapovic (Nohlen, Kasapovic 1996),typy systemÓw wyborczych naco Stwierdziliśmy' ustrojowej. transformacji sponłowĄ z modelami przypadku W większościowymi. wyborami za siępuje:staie elity optowaĘ prĄścia wynegocjowanegouzgodnionezostatykombinowanesystemywyilo,""". Tam, gdzie decyiia o systemiewyborczym spoczywaław rękach opozycji, zwy cięyła opcja wyborÓw proporcjonalnych.
426
9. Systemy wyborcze i systemy parĘjne
Drugie ustaleniedoĘczy tego,ze w Europie Wschodniejpowstałyprzewaznie systemywyborcze,ktÓre pod względemtechnicznegowyposazeniir są w najwyższymstopniu zrÓznicowane'Relatywnie rzadko wprowadzantl klasycznesystemywyborcze.Odpowiedniodo konstatacjiw innym miejscu określam tak systemywyborcze,ktÓre opisałMaurice Duvergeri określił ich oddzlaĘwaniana systemypaĄne: uryborywiększością względnąw jednomandatowychokręgachwyborczy ch,wyborywiększoś ciąbemvzględnąw j ednomandatowychokręgachwyborczych i (czyste)wybory proporcjonalne. W większościtych krajÓw zastosowanowybory propoĄonalne w zmiennych wielomandatowychokręgachwyborczychzprogamiustawowymibądź kombinowanesystemywyborcze, czyli takie, w ktÓrych łączysię lvybory większościowe (większością względnąlub bezwzględną)w jednomandatowych okręgachwyborczychz wyboramiproporcjonalnymi. Trzecie ustaleniepodnosi raz jeszcze, żepowstałesystemywyborcze byĘ wynikiem konfliktu, negocjacjii kompromisumiędzy siłamipoliIycznymi. Wszystkie trzy ustalenia dotyczące genezysystemÓw wyborczychwzmacniająjejrozumieniejako jednegoprocesu'w ktÓrym systemy wyborcze określanęsąjako zmienne za|ężne.Zanim zna1dąoneSwe odbicie w systemachpartyjnych,sąwynikiemkonstelacjiwt'adzyi kalkulacji aktorÓw politycznych. Takie rozumieniestanurzęczy stoi w sprzecznościzwyobrazeniem,ktÓre szeroko upowszechniłosię w międzynarodowychbadaniachwyborÓw w latach 80. XX w, mianowiciewyobrazeniem,ze w kwestii systemÓw wyborczychmożnabyłowybieraćmiędzydwomarÓżnymi(więcejlub mniej znanymi) opcjami. Choosing ąn Electorąl System,tak symptomaĘcznie brzmiaŁ Ęnilbardzo znaczącej pracy zbiorowej (zob. Lijphart, Grofman 1984).w latach90. to wyobrażeniezastąpionezostałoprzezinstitutional design, ujęcie ukazujące system wyborczy jako wynik logiczno-racjonalnych rozstrzygnięćdoĘczących poszczegl|nychelementÓw,ktÓre zorientowanęsąna skonstruowaniebestsystemmodel- w szczegÓlnoŚci systemu wyborczego,najlepszegodla młodychdemokracji. obserwacja procesupolitycznegolczy, żenowe Systęmywyborcze nie powstająna jakiejśdesce projektowejpolitologa (zob. Krennerich,Lauga I996), (ecz ze są wynikiem decyzji aktorÓw politycznych,warunkowanych ich percepcjąsytuacjipolityczrej, ich interesamipoliĘcznymi i wyobrazeniami doĘczącyrnikorzystnychdla nich insĘ|ucjonalnychelementÓw Na drodzekompromisuustalasię podziałna okręgiwyborcze,sposÓboddawania głosÓq przeliczaniagłosÓwna mandaĘ kwestięprogÓw ustawowych etc.W żadnymprzypadkunie doszłow EuropieWschodniejdo recepcji sys-
9.7. Geneza i refbrma systemÓw wyborczych
42',7
tcmÓw wyborczychstarychdemokracji(zob.Nohlen, Kasapovic |996).All lhese(East-European)statesproducedelectoralsystemsdifferentfromeach other,ąnd none of themis a straight imitcłtionof any Westerndemocrątic polity (Kuusela 1994:129).Typy systemÓwwyborczych,ktÓre się przebIĘ, Lrkazująw pewnej mięrze mozliwośćprojektowaniainstytucji. Zar1wno w przypadkuwyborÓw proporcjonalnychw zmiennychwielomandatowych okęgach wyborczych z uzupetniającymilistami krajowymi (narodowymi) zprogarri ustawowymi,jak i w przypadkukombinowanychsystemÓwwyborczych moznabyłofakĘcznie negocjowaćposzczegÓ|neelemenĘ systemÓw wyborczych i osiągaćkompromisy.Rozwiązanieznajdowanoczęsto' przyjmując pośredniwariant między wyjściowymipropozycjami politycznychaktorÓw.Badaczęsystemuwyborczegonastawietinadesignniesąw stanie przyjąćdo wiadomościstwierdzonegoempiryczniestanurzeczy, aĘm samympodejściazorientowanegona design zastąpićpodejściemzorientowasię cieszyć nym na badanieprocesu.Co więcej,duząpopulamościązacze}a skich systemÓwwyborczych. tezao poorly designwschodnioeuropej Reasumując,mozemystwierdzić,żedecyzjao tym,wedfugjakiego systepolitycznychprefemu wyborczegopowinno się odbywaćprzekształcanie jest efektem konkretlrego układu parlamentarne, mandaty na rencjielektoratu na realizację Poniewaz SZanSę w danym kraju, politycznych siłspołecznychi iprzez politycznychcelÓw programowychi mozliwośÓuzyskaniareprezentacj mogąbyćuza\eznioneod kształtusystemuwyborpartiei grupy Społeczne czego,decyzjao systemiewyborcrymjest wyraźniezagadnieniempolitycznym' Podlegakalkulacji prowadzonejprzez slłyspołecznei grupypolityczne. Skalą dla nich sąkażdorazowooczekiwaneefektypozyt}rwnei/albonegaĘwne,a w niewielkim stopniuprzekonanieo zaIetachz punktuwidzenia teoriidemokracji,choćdo nich częstosięodwofuje,abyzamaskowaćrzeczyinteresypolityczne.Jednakczynniwistei istotnew wyznaczaniupreferencji jak społeczeristwa, ogra. heterogeniczność natury struktura1nej, ki społecme że to' powodując naprzyktad, co mopolityczrrych, gry aktorÓw niczająpole politycmo-władczych w ramach instytucjonalnie korzyść głobyim przynieść punktÓw widzenia,nie da się przeprowadzić'SzczegÓlnieuderzającystaje siętenzwiązek,jeŚli wprowadzonezostanąnieklasycznesystemywyborcze, lecz systemywyborczebędącerezultatemz trudemosiągnięĘchkompromiw ustawodawsÓw między partiamipolitycmymi, jak to obserwowaliśmy skich demokracji. i wschodnioeuropej stwiewyborczymmłodychśrodkowoNie zwazającna to, aktorzypolitycznitraktująSystemywyborcze- przeciez w walce o władzę.Systemwyborczy nie neutralnępolitycznie- jako środek tylko w nielicznychkajach technicznymi ze wszystkimiswoimi elementami
428
9. Systemy wyborcze i systemy parĘjne
jako uzdrawiającaregułagry demokracji.Podczas gdy ma wartość zasady reprezentacjiiprzedtem,iteraz sąrelalywniestabilne,częstoprieptowadza się mająceistotnenastępstwapolityczne reformy nu po'io,oi" detali technicznych,Prueczyto tezie,zgodnie zkt1rąraz ustanowionysystem wyborczy nie poddajesię nawetlekkim zmianom.Tezatauzasadnia-wysokie znaczenieprzypisywanew.procesietransformacjidecyzjio systemiewyb orczym. PrzypomnijmysobieĘlko o spersonalizowanych wyborachpropoĘonalnych w Republice FederalnejNiemiec. ZostaĘ onę wprowadzonew 7949 roku, a następnierozwiniętew reformach t953 i 1g56roku'Skoro zapadŁapodstawowa decyzja o wyborze zasady reptezentacji,dołączyćmogąuzasadnienia nafurypa stwowo-polityczrrej i systemwyborczy możebyć stopniowodopado wymogÓw sterowności. Cośpodobnegomiałomiejscew nie|olvyIany ktÓrych krajachEuropy Wschodniej.W Macedonii i tggąroku, a na Ukrainie w 1998roku,nastąpiłoprzejścieod wyborÓw większościąbenvzg|ędną do systemu segmentowegoi wielokrotne zmiany systemu wyborczego, w Chorwacji w 1999 roku od tego systemudo systemupropoicjonalnego w okręgachwyborczych.wtych prrypadkachmiĄ nawe1miejscezłniany w Ępie systemuwyborczego. Polityczo-instrumentalny charakter systemu wyborczego ujawnia się najwyrażniejw sporachpolitycznych - doĘczącychsiĘ p-os,c""gÓl,'y"h grup politycznych i forsowania specyficznych treścipolityczrrych_ w historii systemuwyborczego we Francji. Na zachÓd oilRenu kwestia utrzy. mania lub zmiany systemuwyb orczęgoza\eĘ od,władzypo|ityczneji oportunizmu partyjno-politycznego.przypadek ten jest leanaf. nietypowy Ala starychdemokracji,gdyżwe Francji dopuszczano działaniedecyzjonistyczne. W procesachpoliĘczny ch, takżez udział'emopozycjidysponującej konstytucyjno-prawnąmożliwościąwetą więcej prÓb i inicjatyw imierzających do zmiany systemuwyborczego ko czy się fiaskian niż sukcesem, a to z tegopowodu,że_ jak to zauważytStein Rokkan (1970: 156n)svstemy wyborcze częstoodzwięrciedlająspołecznei politycznestruktury i in. teresy.Dopiero jeślitak nie jest, pojawia się szansa dla reformy systemu wyb orczego. Inne źr6 dładziała reformatorskich znajdlj i w zmi enio ąs ę nych koncepcjachreprezentacjii funkcji systemÓw.yto.c'ycr' w danym społeczestwie,np. w Now ej Zetandiiprzedreformąwyborcząz l 993 roku' gdy na nowo przewartościowano reprezentacjępolitycznyctr i etnicznych mniejszości,czy generalniew sytuacjikryzysu demokracji,za ktÓry winione są istniejąceinstytucje,albo gdy w instytucjonalnychieformach upatru. je się szanswyj ściazkryzysu.Reformy wyborczewe Włoszechi Japonii są dobrym prrykładempowyższejsytuacji.Potwierdzają oneteż,ze w refor-
9.B' Problem systemÓw wyborczych i doradztwo poliĘczne
429
mach systemuwyborczegoidzie jednoczeŚnieo procesypolityczne,a nie o decyzjonistyczne implementacje modeli. 9.8.Problem systemriwwyborczych i doradztwo poliĘczne W analizie skutkÓw systemÓw wyborczych koniecznejest uwzględnianie kontekstu.Dyrektywa tama jeszczewiększąwartośÓdla doradztwapo. litycznego w zakresie projektowaniasystemÓw wyborczych, Analizy często uwzględniająjedynie I-2 czynnlk| zwłaszczaopartęna statysĘcznych maj ednakcharakterkommetodachba dawczy ch.P o|ityczna rzeczywistość jednego elementusystemuwyb otczego moze pleksowy, gdzie zmiananawet wpĘwać na działanięcałegosystemu.Wycinkowa obserwacjajest więc WartouwzględnićcĄ kontekstzmiennychi zbadaćwięniewystarczająca. lostronnerel acje przyczynowe, zwłaszczawtedy gdy projektujemy reformę systernuwyborczegolub jakichśjego elementÓw. Rozumie się samo przez się,żerozwiązaniaspecyficzne (np. względne w jednomandatowychokręgachwyborczych),a jewybory większościowe (młodedemokracje)- powszechne,sąmało zakres stosowania o ślichodzi problemowych. Żadenterapeutanie sytuacjach konkretnych adekwatnew we wszystkich możliwych przypadzaordynować wpadłbyna pomysł,aby jedną przekonanie rozciągasię nie tylko na systei tę samąterapię.To kach my wyborcze, |ecz takżena poszczegl\neelementysystemÓwwyb orczych, ktÓrych dział'aniemozebyć zupełnierÓżnew rÓżnychzwiękach Systemowych' Nie ma Sensuani powszechnezaleceniewyborÓw proporcjonalnych, aniteil automaĘcznewprowadzanieprogu ustawowegona wysokości3%. Należy ocęniaćmożliwe skutki systemÓw wyborczych i ich poszczeg6|nych elementÓw w konkretnychwarunkach.W zasadzie moja opcja jest więc zorientowanana ana|izęprzypadkulub grupy przypadkÓw.To impli. kuje takżeposfulat,aby rekomendacjapolityczna uwzględniałaporządek go kraju i stopierizaawansowaniahistorycznego instytucjonalny określone procesupogłębieniai konsolidacji demokracji,atakzepoziomjego ogÓlnerozwoju. I tak pewnym krajom zaleciłĘm pogo społeczno-kulturalnego i, innym wzmocnienie funkcji koncentracji, prawienie funkcji reprezentacj a jeszczeinnym budowęfunkcji partycypacjiza pomocątechnicznychuregulowa , ktÓre po pierwsze, przyb|izająnasdo wyznaczonegocelu (rzadki przypadekwśrÓdpropozycji zglaszanychw toku dyskusji o reformachwyborczych),po drugie,ktÓre gwarantująnajmniejszeefekty trade-offi ogra. niczajądo minimum nieprzewidywalnedziałaniauboczne,i po trzecie, są one politycznie realizowalnę.W ogÓlnej debacieo design Zwracasię mało
430
doradztwo poliĘczne 9,8. Probtem systemÓw wyborczych i
9. Systemy wyborcze i systemy pąrtyjne
uwagina tenostatniaspekt.KonsęnsuspartiipolitycZlychi siłspołecznyclr co do systemuwyborczegoma w sumiewyzsząwartość dla rozwojudemclkracji niżj ego technicznaperfekcja. Rein Taagepera(l999) przedstawił w związkuz tym Stanowisko, ze systemywyborcze powirrrrybyć możliwienajprostsze.Faworyzowałon to kry. jako politolog,ktÓry jest zainteresowany teriumoczywiście mozliwościami precyzyjnejanalizy skutkÓw systemuwyborczegoi ich przewidywania.Faktycznie systemy wyborcze rlżnicljąsię takżewedtug stopnia ich wrażIiwościkontękstowej.Przede wszystkim psychologiczre efekĘ ktÓre wywołująskomplikowanesystemywyborcze, sątozproszone'zmienne,nawet w danym przypadku sprzecznei odwleczone w czasie, poniewaz aktorzy po|iĘczni, partie i wyborcy mają większę trudnościz rozpoznanięmich mechanicznychefektÓw i z dostosowaniemdo nich swoich działari.Mimo to prostotanie moze być rozstrzygającymkryterium. Prostę systemywyborczęmająz reguĘ mniejsze mozliwościrÓwnoczesnegowypełnianiarÓżnych funkcji, co zapewniaćmająwybory. Najczęściej dążąonedo realizacji głÓwnejfunkcji przypisywanejim w teorii demokracji.Proste systemy wyborcze redukująproblemy ana|izy,a czasemwzmagająproblemypolirozwięać jako pierwsze' opcja prostoty odpoĘczne, ktÓrę na|eż:,ałoby wiada takżepewnej koncepfualizacji, ktÓra chce sugerowaćsprawowanie kontroli. Prostotarozuliązaniaalbo/albo,w alternatynłnej konstrukcji:wy. bory większościoweversuswybory propoĄonalne, odnowionaw koncepcji gr and-design, prow adzi teżdo wy ższego stopnia zaangażowania, tak że systemywyborcze stająsię przedmiotemnamiętnychdyskusji.Przeciwieristwa nie do pogodzeniamogąj ednak zostaćzniesione przez furtkcjonalne wspÓtistnienie celÓw Wznaczanych przez podstawowealternatywy.Redukcjonizm możezatem zostać,przenvy ciężony. Te ogÓlne rozw azania mozna kontynuow ać,w y znaczając dyrektywy dla projektowaniakonkretrrychprocesÓwreformowaniasystemÓwwyborczych. W przeciwieristwiedo częstoprezentowanegotwierdzenia,iżwszystkie zasady powinny być przestrzegane'a funkcje wypełnianew całejrozciryłości,w przypadkusystemÓw wyborczychza|ecasięnizszy stopieriefekĘwności,ponieważinaczejwyst@iąw większej skali efekty trade-offiniepożądaneskutki uboczne.Jako przykładposfuzyćmożeprÓbazagwarantowania ścisłej realizacji zasadyproporcjonalnejreprezentacji'Dochodzi do paradoksu, żez wie,ksząproporcj onalnością technicznychęlementÓwsystemu wyborczegow wyniku działaniaefektÓwpsychologicznychosiągasięmniej proporcjonalności w wynikach wyborczych.W tabeli 68 przedstawionyzostałschemaĘcznię6w zwiry'ek.Prry czysĘch wyborachproporcjonalnych
431
wyborczegoprowadzido fragel'ektmechanicznyr psychologicznysystemu co w efekcieprowadzi dowzględnie wynentaryzacjisystemupartyjn-ego, ZmarnowanychgłosÓw,gdyż ;;[i.j p.p;'cjona1noŚci pi,y a"'zy^ udzia\e pulil' ktÓrych |iczbawzrastaprzy *yu*"y )ataiałi, ze głosyna drobne w warunkachtego.systemu mogłyby e,y,ty.i' *yuorach proiorcjonalnych, z progiemustaproporcjonalnych W wyborach fri*"'"go daćim mandaty. gdyŻwy koncentracyjny, efekt *l*y* pl1u*ia sięnatomiastmechaniczny ktÓre nie partie, jeśli zagłosująna borcyliczą si ęze zmamowaniemgłosÓw, proporcjonalgłosÓw, Słabepartiew ogÓle nie uzyskują ;;;;i";.;progu. wyniko. podobniejak wartość nxe gto,o* i mandatÓwjest zatemwysoka, względu proporcjonalnych(ze wa głosÓw,podczas gdy w wyborach ściśle głosÓw s'ąwiększe, wynikowej j".""iy wartości rlznice techniczne) nu wyrÓwnanie byłohistorycznąfunkcjąwyb91fulnro. po.i*o z" właś,'i"i".1 elęmenp''"o"r.'"rnie, zastosowanie,,nieproporcjonalnych'' il;;;;;';;t'. niż proporcjonalną rezentacjębardziej tÓw technicznychmożezapewnićrep proporcjonalne. lvybory technicznieściśle Tabela68. ParadoksProPorcji Eystem partyjny
System wyborczY
Efekt mechanicznY
Efekt psychologiczny
Proporcjo' nalność
fragmentaryzulący wzg|ędnie sfragmenta- wybory ściś|e fragmentaryzujący wysoka proporcjonalne ryzowany wysoka koncentrujący koncentrujący Bfragmenta- wyDory proporcjonalne ryzowany z progiem ustawowym
RÓwność wartości wynikowej niska wysoKa
wykorzystaPodobny paradoks powstaje przy prÓbie maksymalnego może kandydaturami między nia funkcji partycypacyjne3: źakreswyboru wieloman. w osoby na głosÓw tak dalece wzrastaćt"i. pi,",oddawanie inne funkcje systemuwytylko nie iz wyborczyctr; , Juto*y.r, okręgach i) b ardzo przez to cierpią b;;;; Jg" (w s)-czegolnoŚ ci funkcja koncentracj skomplikowania systemu lecz w koricu takżesam wyborca w następstwie w pełni Sprawy ze swoich wyborczego jestprzeciĘony i nie zdaje sobie kształtsystemu techniczny zwątpi, możliwościwyboru. Jeślinawet nie System zpartycypacji. *|to."""go i iak ukarze go zaniewczesnąradość prezrÓżnicowania wyborczy nie 1estw staniJ uwzględnićekstremalnego ferencji wyborcÓw'
432
9. Systemy wyborcze i systemy partyjne
Te prawidłowości skłaniająmnie do podkreślenia odnośnie do reforlrl systemuwyborczegopewnych ogÓlnych kryteriÓw, ktÓre juz często przeclstawiałęmw ogÓlnej dyskusji. Są to po pierwsze trzy oczekiwanefunkcjc wyborÓw : rcprezentacjaw sensiepewnej zgodnoŚci między procentowyn-l rozkłademgłosÓwi mandatÓw,koncentracjaw sensiepewnegoułatwiania tworzeniawiększości parlamentarn ej przezjednąpartięlub koalicjępartii i wspomaganiastrukturyzacjisystemupaĘjnego, a w ko cu partycypacja w sensiemozliwościdokonaniawyboru nie tylko pośrÓdpaili,|ecz takze pośrÓdkandydatÓw.Do tego dochodzi prostota, czyliptzejrzvstośćsystemu wyborczego,i powszechnejego uprawomocnienie w sensiejego akceptacji wśrÓdszerokiejpubliczności.To ostatniekryterium uwzględniafakt, żeteoreĘcznienajlepiejzaprojektowanesystemywyborcze mogą w prakĘce nie spotkaćsię z powszechnymuznaniemlub je utracić.Wieszcie istnieje potrzebazachowaniarÓwnowagi. Wystąpieniaw dyskusjacho systemach wyborczych koncentrująsię częstona wypełnianiujednej z wymie. nionych wyżej ich funkcji. W rzeczywistościdochodzijednak do pewnej rÓwnowagi między nimi w ramach wielowymiarowęgo związkupi,y",ynowo-skutkowego. Te twierdzeniaponownie prowadząbezpośrednio do stanowiska, ze nie ma jakiegośnajlepszegosystemu,a dążyćIrzębado typÓw systemÓw wyborczy ch,ktÓre najlepiej odpowiadaćb ędąkryteriom filnkc.jonalnym' Sąto kombinowanesystemywyborcze,np. spersonalizo**" ,ytory pioporcjo_ nalne,kompensacyjnysystemwyborczy czy systemsegmentowy.Te syste_ my wyborczenie sąsztywne,Leczdająsię dopasowaćdo danychwarunkÓw kontekstowych.Ich szczegÓłytechniczne, ktÓre umożliwiaj polityczne ą dostosowanie,mogąbyćustalonew drodzerokowarii kompromisow Większośćnowych systemÓw wyborczych to właśnie nowe systemykombinowane. Tendencjętę nie tylko witam z radościąuważamjątakżeza wielkie wyzwanie dla politologii, gdyźLnie idziejuż o grand-designsystemÓwwyborczych,lecz o technicnle szczeg1Ę kombinowanychsystemÓw wyborczych w połączeniuze specyftcznymizmiennymi kontekstowymikonkretnego przypadku lub grupy przypadkÓw.
Glosariusz
pojęcie nachylenie, skłonność, hias _ ang. wyrażenie na ukośnąpłaszczyzn|ę) z dziedziny badaó wyborczych pochodzenia brytyj skiego, ozttaczauprzywilejowanie jednej partii w stosunku do drugiej, w tym sensie,Żepartia A dla zdobycia takiej samej liczby mandatÓw potrzebuje większej liczby głosÓw niż partia B, lub naw etircpartia A, ktÓrauzyskała więcej głosÓw niż kazda inna (a więc względną + większość),j ęślichodzi o liczbę mand at6w,prze grywa z partiąB, ktÓra możeuzyskać nawet absolutnąwiększośćmiejsc w parlamencie. odnośnie do czynnikÓw powodujących Ólas istnieją dwa zasadnicze stanowiska: pierwsze podkreśla,ie czynniki te nie sąuwarunkowane systęmem wyborczym, lecz są jedynie odzwiercied|ane przez system wyborczy, Zgodnie z drugim stanowiskiem, bias wyrazauprzywilejow anie partli ptzez system wyborczy wyłącznie wskutek specjalnych parametrÓw tego systemu. Nie można jednak do ko/rca zaprzeczyć jego związkowi z typem wybor6w,poniewaz bias w swoich obydwu formach występuje tylko w niektÓrych systemach wyborczych, przede wszystkim w wyborach względną większością a jest prawie nieobęcne w wyborach proporcjonalnych. Korzyść, jakąmoze uzyskać dana partia, nie jest jednak strukturalnie umocowana w systemie wyborczym,lecz jest przypadkowa (stądnaz:waaccidental bias), okresowa (raz występuje, raz są: geogranie) i zmienna (między partiami). Najważniejszymi jej źrć:dłami głosÓw (,,twierdze''), ć nadwyżki wysokoś ftcznę r ozmięszczęnie elęktoratu dalszych zdobycia do partii w okręgach wyb orczych, ktÓra nie przyczynia się mandatÓw; lYybory wedfug reguĘ trÓjkąta, tzn. występowanie partii trzecich i czwartych w rÓżnych okręach wyborczych; regionalnie zr'żnicowanafrekwencja wyborcza. Je$ribias przejawi się w tej formie, żepartia o mniej szej liczbie głosÓw niż inna uzyska większośćmandatÓw w parlamencie, możnaje zdefiniować matematycznie za pomocą reguĘ szęścianu(Nohlen 1978: 88n); Ólas jest bowiem odchylęniem od reguĘ szęścianuw sensięodwrÓcenia porządku wielkościpartii, odzwierciędlającego się w relacji głosÓw do mandatÓw. d'Hondt -+ metody podziału mandatÓw formy list -+ kandydowanie
434
Glosariusz
Glosariusz
-+ podziałuokręgÓw wyborczyc|1 geometria okręg w wyborczych - okIeślenię przęprow adzonego według(partyjno) politycznych interesÓq co uprzywilej o. wuje jednąpartię lub grupę p artli, działającna szkodę innych partii. Geometrilr okręgÓw wyborczych może polegać na przestrzennym uformowaniu okręgÓw wyborczych (najbardziej znanaforma''-+ gerrymandering),na ustalaniu określonych wielkości okręgÓw wyborczych i przede wszystkim na ich przestrzennym rozkładzie, tak ze jedna i ta sama partia lub grupa partii zawszę odnosi korzyśćz ęfektÓw wielkości okręgÓw wyborczych. g er ry man derin g _ termin pochodzenia amerykariskiego dot. -+ podziału okręgÓw wyborczych (-+ geometria okręgÓw wyborczych), przeprowadzorlego ze względu na interesy paĘjno-polityczne. Wykorzystyw anię zr'znicow ania rozkładÓw elektoratu partii politycznych dla uzyskania wyniku korzystnego dla jednej z nich. Nazwa pochodzi od nazwiska gubernatora stanu Massachusetts Elbridge Gerry'ego, ktÓry wykroił dla siebie ,,bezpieczny,' okręg wyborczy' ksztakem pr zyp ominaj ący sal amandrę. głosowanie rangowe _ metodagłosowania,w ktÓrej wyborca wyrażanie tylko swojąpierwsząpreferencję odnośniędo jednego kandydata, ale i preferencje drugie, trzęctelub dalszę. Daje on tym samym do zrozumienia, jakich kandydatÓw chciałby obdarzyćmandatem,jeślijego pierwszy kandydat nie osiągnąłby wymaganej liczby głosÓw. W razię potrzeby rÓwnież nadwyżka głosÓw już wybranego kandydata mozebyć przeniesiona na innych kandydatÓw zgodnie z preferencjami drugimi, trzęcimi lub dalszymi (tak dzieje sięprzy + pojedynczym głosieprzechodnim). indeks Gallaghera + indęks proporcjonalności indeks Lijpharta + indeks proporcjonalności indeks Loosemore, a_Hanby, ego -ł indeks proporcjonalności indeks proporcjonalności - Liczba podająca stopieri proporcjonalnościsystemu wyborczego. UĄrwa się wielu wskaźnikÓw,prowadzących do z,lpeŁnie16znych wynikÓw. Nazywane są one od nazwisk ich pomysłodawcÓw i obliczane w nastęujący sposÓb: _ indelcsRaego: dysproporcja ustalanajest na podstawie ft:inicy między odsetkiem głosÓw i mandatÓw każdejpanii. RÓżnice są dodawane, zwyłączeniempartii, ktÓre uzyskały mniej niiL},5%ogłosÓw.Suma dzięlona jestprzez liczbę partii (patrzRaę l967). Postugującsię wskamikiem Raego, łatwoprzęszacowaćproporcjonalnośćsystemÓw wieloparryjnych'
435
między odseti ncJeks L oos emor e,a-H anby, eg o, r lwniez pochodna r 'zntcy jest przezdwa dzielona kiem głosÓwi mandatÓw każdejpar1ii'SumarÓznic Roto wskaźniki wskaźnika (patrz Loosemore, Hanby 1971).Warianty tego (1989)' se'a(patrzMackie, Rose 1991)i Shugarta,Taagepery indeks G allagher a \ub wskaźnik najmniejszych kwadratÓw. Suma kwadrajest tÓw rÓżnic między odsetkiem głosÓw i mandatÓw partii. Wynik dzielony
przez dw a (patrz GalTagher199 1). - rndelcsLijpharta lub wskaźnik największego odchylenia: punktem wyjścia jest największe odchylenie między odsetkiem głosÓw i mandatÓw najwiękodchylenia obydwunajwiększychpartii;patrz szej partii (lub średniawartość jest najłatwiejszydo obliczenia. Lijphart 1994).Wskaźnikten indeks Raego + indeksy proporcjonalności indeks Rose,a -+ indeks proporcjonalności prostu kadencja - czas,na ktÓry wybierane są osoby sprawująceurząd lub po j ak dtugo się, podaj e i glĘ w konsĘtucj Z r e ami. elekcj czas ml'ędzykolejnymi sprawuj osÓb ustępowania ązakazu ma Nie organÓw. trwa kadencja wybranych kadencja że tak przedstawicielskich' organÓw cych urząd bądźzrozwiązywania zbiega się z fakty czl\ymczasemsprawowania działalnościurzędowej brylźprzedstawicielskiej. Kadencje wybranych organÓw na poziomie paristwa wynoszą w skali międzynarodowej od czterech do SzeŚciu lat: dla parlamentÓw sąto najczęściejcztery |ata,dla prezydenta pięć lub nawet sześćlat' kandydowanje - sposÓb przedkładania wyborcom kandydatur osÓb i partii, integialna częśćwyborÓw do zgromadzeri przedstawicięlskich. Kandydowanie jestjednym z obszarÓw regulowanychprzez + system wyborczy' Podstawowę rozrÓżnienia dokonywane sąmiędzy kandydaturami pojedynczymi i list6 z jednej strony, a rÓżnymi formami list z drugiej strony (-+ metoda oddajest wania głosÓw)' W przypadku |ist zamlcniętychuszeregowaniekandydatÓw przyW jest propozycją. związany wyłącznym zadaniem partii, a wyborca padku tistypÓłotwartej (luźnozwiązanej) wyborca może sam przeprowadztć .ls,.r.go*u,'iebądź wskazać preferencje co do jednego lub kilku kandyda. t6w, zuliązany jest jednak listą partyjną. Tylko w przypadku listy otwartej (wolnej)moze podawaćpreferencję poza granicami list. Wyborca dysponuje wtedy w razie potrzeby tyloma głosami, ile jest mandatÓw do obsadzenia (w okręgu wyborczym). W + spersonalizowanych wyborach proporcjonalnych wybory zlisty zamkniętej i wybory pojedynczych kandydatÓw sął'ączone ze sobą.
436
Glosariusz
klauzula mqndatu podstawowego - zasadaprawna' uzalezntającadopuszcze nie do proporcjonalnego podziafu mandatÓw partii, ktÓre zdobyĘ odpowietl niąich liczbę w okręgachjednomandatowych.Jeślijest Stosowanarazemzpr() giem ustawowym, to w1pełnienietakiego warunku zwalnia od obowiązku przc kroczenia progu. kumulowanie --ł metody głosowania kwota Droopa + metody podziatu mandatÓw kwota Hare,a -+ metody podztatu mandatÓw listy otwarte (wolne) -->kandydowanie li sty zamkn ięte -+ kandy dowanię manduty nadwyżkowe -mandaĘ zdobyte przez danąpartię w -+ systemie spersonalizowanych wyborÓw proporcjonalnych w j ednomandatowych okręgach wyborczych (wedfug pierwszych głosÓw), ktÓre przekaczają|iczbęmandatÓw przysfugujących tej samej part1ize względu napodział' proporcjonalny (według głosÓwdrugich).Zgo<ezfederalnąustawąwyborcząmandaĘtepozostająwpartiach, ktÓreje zdobyĘ (po podliczeniu pierwszych gtosÓw), choć w spersonalizowanych wyborach proporcjonalnych przewidzianaj estkompensacja na poziomie landÓw. obydwie procedury są zgodne z prawem i podlegająkryteriompoliĘcznym. Fęderalny Trybunał KonsĘrtucyjny odrzucił w |997 r. pozew opozycji pokrzywdzonej Swego czasu poprzez nadwyżkęmandatÓw,gdy w 1994 r. 12 spośrÓdl 6 mandatÓw nadwyżkowych przypadto CDU, co miało anaczenie dla większościparlamentarnej.Liczbaczłottk,w niemieckiego Bundestaguzwiększa się o liczbę mandatÓw nadwyżkowych ftlatrzpodrozdz. 8.5.5). manufactured majority - szhlczna większośćparlamentama, osiągnięta bez posiadania absolutnej większości głos6wprzez danąpartię.Manufactured majorities są stosunkowo częstsze (około 60 do 40) niz earned majorities _ absolutne większościparlamentarneuzyskane na podstawie absolutnychwiększości głosÓw. Przekształceniewzględnej większoŚci głosÓw w absolutnąwiększość mandatÓw odbywa się w ramach systemu wyborczego. metoda Hagenbacha-Bischoffa .ł metody podziafu mandatÓw metoda oddawania głosdrr'- sposÓb wyrazania przezwybotcęjego preferencji politycznych. Wyborca możedysponować (Ęlko) jednym głosem, dwoma lub trzęma głosami,w tazie potrzeby tyloma, ilę mandatÓw jest do rozdania w -> okręgu wybor czym. Przy oddawaniu głosÓw preferencyjnych zaznacza orlkan-
Glosariusz
431
uprzywilejowany, i decydu1eo tym' r|ydatana liściępartyjnej, Qo ozrlalzagłos gło*vblu"v. Przy rangowym oddawaniu kt ry kandyd at z danejlisty zostanie jeprzypadku, w kandydata preferuje stJwwyborca poaa;e' 3uę partięijakieio głoliczby nie uzyska wystarczającej ślikandydat jego pierwsz"j p.ere.e.,cji gromadzenie wielu głosÓw na kandyna sćlw.Kumulowanie pozwala wyborcy spośrÓdkandydatÓw kilku na data danej lisĘ paĄjnej ,.- *ł"r,łnie ' 1,bÓr _> powiązane z uregulowaniami dot. partii. Metody oooawania głosÓw są ściśle z kandydaturąpojedyncząt zakandydowaniu'ooau*uni""pojedynczych gto,o* ziistami pÓłotwaĘmi, a kumulowanie rnkniętąlistą oaaawani. wi"t,, 'iosÓw (spersonalizowanych wyborÓw progłosÓw z listą otwartą.W systemie awoctr na osobę i listę, przy czym osobliwoporcjonalnych) wyborcam oieoddaćgłos głos(-+ podział głosÓw). Ścią jest to,że możeon podzielić swÓj metodapodziałumandątÓw-w-+systemachwyborczychmetodyprze|iczania z grubszamiędzy mętodami gtosÓw wyborcÓw,,u **au,,. Można rozrlżntać lub najwyższych ilorazÓw. (1) W metodach kwotowymi a metodami aziętnikow otrzymuje tyle mandatÓw, l|erazy kwotowych obliczana jest kwota. Danapartia liczbię głosÓw. Dla uzYskania kwoty kwota mięści,ię * ,,"y,tu,, ej ptzeznią głosÓw Hare' a, czy\ikvtota prosta:liczba stosowane sąr(:Żnewzory: @j iut ota mandarozdawanych liczbę przez oddanych na wszystkie iartie, podzie|ona (liczba Hageibacha-B*choffa:zwiększenie'dzie1nika tÓw; (b) kwot aoroopalub Droopa kwota STV.. 1 (c) kwota D roopa rozdzielanych mandatÓw) o riartość ; f .ZregllĘ niemoznazapo.mocątych wartość o + 1; (d) zwiększenie dzieinika Imwyiszy jest dzielnik, tym mandatÓw. metod oblicz uniu,o,ałe.*szystkich jakie nie zostająrozdane w pierwszym kroku. |i",au,nu"ou.* ;*;j;najczęściejza pomocąmetody najPozostateman daĘ rozdzielanesąnastępnie średniej.(2) W metodach dzielnikowyzszejreszty lub .,ui*ięt.,,"1 wartości na partie dzielone są za poc"yli najwięks"ych ilorazÓw, głosy oddane r,*.ych, przyporządkowywane są powstaĘm iloramocą szeręgu dzielnikÓw. Mandaty ilorazy). StosowaneT'qT" szeregi zom zalęztięod ich wielkości(: ouj*'uosze (a) szereg wedfug d,Hondtalub metoda dzielnikÓw. Najbardziej znarlymjest itd.; (b) St.Laguć: szeregdz.ielnikÓw d,Hondta:szeregdzielnikÓwi, f,3,4,5 3
a st.LasuĄ:@, ążonat"'*-Jvnt"vl"* dązrÓwnow 1 |, 3,5,,],9itd.; (c)meto mandaty.Tak samo
zna rozdaćwszystkie 5,7 , g itd. ZapomocąĘch metod mo jakometodaHare'a-Niewsystemieproporcjimatematycznych,znanymtakże meyera,wktirymilorazwyznacza\iczbęmandatÓw,ktÓreotrzymadanapartia, największych reszt.Proces obliczęfr a pozostałemandaĘ rozdawane sąwedług przezLiczbęrozdawajest tu następujący:liczbę głosÓw na partię mnożymy głosÓw. Metody oddanych liczbę nych mandatow i a"i"rimi"p,,", "ułkowitą
438
Glosariusz
Glosariusz
podziałumandatÓwrÓznią się osiąganymstopniemproporcjonalności. W przy. padku metodyHare, aiHare'a-Nięmeyera jest on szczegÓlnie wysoki, w meto. dzie d'Hondta mniejszy.Bardziej nizptzez metodępodziałurnandatÓwwynik wyborÓw warunkowany jestprzez inne elementy systemÓw wyborczych' na.j. częściejprzęz -) podziat okręgÓw wyborczych. mieszanie (panachage).+ metoda głosowania okręg wyborczy,podział okręgÓw wyborczych - podziałobszaru wyborczegtl na jednostki przesttzennę, ale w naucę o -> systemach wyborczych przedc wszystkim na jednostki, w ktÓrych obrębie odbywa się przenoszenie głosÓw na mandaty.Dzięki tej cesze okręg wyborczy lub podział okręgÓw zyskuje więlkie znaczenie,jeśli chodzi o oddziaĘwanie systemu wyborczego. okręgi wyborcze dzielą się na okręgi jednomandatowe,małeokręgi (2_5 matdat6w), okręgi średniejwięlkości(G_10 mandatÓw) i dużeokręgi wyborcze (1I i więcej mandatÓw). Wielkośćokręgu wyborczego decyduje o proporcjonalnościsystemu wyborczego. W przypadku małych okręgÓw wyborczy ch znaczenie ma tez kwestia parzystej lub nieparzystej Iiczby mandatÓw: okręgi jedno- i trÓjmandatowe uprzywilejowuj ąpartię z największąliczbą głosÓw,okęgi dwu- i czteromandatowe partię drugąpod względem liczby głosÓw. Dla mĄch partii okręgi wyborcze stanowią w razie potrzeby skutęczne naturalne progi reprezentacji (w przeciwieristwie do sztucznych --ł progÓw ustawowych), ktÓrych nie mogą przel
439
prawo wyborcze - w szerokim rozumieniu [1] wszystkie nonny umocowane wyborczych i regulaminach wyborczych' relrru*ni. w konstytucji, ustawach sengulujące-+ wybieranie organizacji czy osÓb sprawującychurzędy.W tym ustanood począwszy ,i. p'u*o wyborcze obejmuje cały proces wybierania, wienia władzwyborczych (organÓw wyborczych), założeniaspisÓw wyborcÓw W wężitrl' po podziałmandatÓw,awięc ostateczneustalaniewynikuwyborÓw. i prawo do ,ry^rru"r"niu [2] prawo do wybierania (czynne prawo wyborcze) (czynnego) węższego podstawy Za wyborcze). prawo (bierne bycia wybranym prawawyborczegou:wazaneSąwnowoczesnychpa1rstwachkonstytucyjnych Zasadapowszechi tajności. rÓwności,bezpośredniości wymogi: powszechności, niezaobylvatelom, wszystkim noścloznacza,żeprawo wyborczę przysfuguje klasy, czy stanu zawodu, leżnieod płci, rasy, jęyka, dochodÓw czy własności' kilka jeśli oni spełniają wykształcenia,wyznania czy ptzekona politycznych, władz pełnia niezbędnychwarunkÓw (określonywiek, stĄ adreszamieszkania' do umysłowych itd'.).ZasadarÓwnościmÓwi, że głoskażdegouprawnionego jednako. liczbowa głosumusi być głosowaniama tę samąwart ość,lzn.wartość (materialną),ktÓra może skutecznągłosu wartość na|eży tego wa. odrÓżnić od staZasadabezpośredniości wyborczęgo' systemu od się zmieniać w zalężności swojepartię według lub na kandydata bezpośrednio nowi, żewyborca głosuje go wyboru' bez pośrednictwaelęktorÓw. Zasada tajnościoznacza, ze nalezy podjąć deiagwarantować prawnie i organizacyjnie, żewyborca będzie mÓgł systemu Synonim trzecie. przez osoby [3] cyĄębezuzyskania wiedzy o niĄ wyborczego. w -) systemie wyborczym (ustawowy)warunek uzależniają. prÓg -cy ustawowyudziatpartii w podziale mandatÓw od osiągpięcia określonegoprocentowe. go udziafu w ogÓlnej liczbie oddanychważnychgłosÓw.Progi ustawowenalezą stnrk. io najskutecmiejszychinstrumentÓwstęrowaniapolitycznąreprezentacjąi paĄjnego. systemu rozdrobnieniu Przeciwdziałają turą systemu partyjnego. przez Wyborcy antycypują swoją skutecznoŚćjuż w zachowaniu wyborczym wszelkiego wedfug ktÓre wybierająpartie, tzn. oddawaniekorzystnych głosÓw, prawdopodobieristwabędą mogty przeŁ'roczyćprÓg. Jako ustalone ustawowo 1sztuczne;,progitestanowiąprzeciwiefrstwoprogÓwnaturalnych,będących wynikiem podziału na okręgi wyborcze i ktÓrę mogą być rÓwnie skutecznę. się olydwa typy progÓw sąrÓwnoważnepod względem funkcjonaĘm i mogą wzajemnie zastępować,w związku z czym są one od czasu do czasułączone prow jedną koncepcjęprogu wyborczego(ffictive thresholĄ. Jest to o tyle nattrral. progi progÓw mogąbyć,r,6ime: obydwu blematyczrre,ze oddziaĘwania rrezwiększają dysproporcje między głosamii mandatami między wszystkimi
440
Glosariusz
partiami ta korzy śćnajwiększych ; progi sztvczne rozdzielająmandaty pomię. dzy partie,ktÓre były w stanieprzekroczyć prÓg ustawowy' do pewnego stopnia proporcjonalnie.WielkościokręgÓw wyborczych i progi ustawowe są częSto pojmowane uzupełniająco,np. jeśliw obrębie okręgÓw wyborczych ustanawia sięprogi ustawowe (częstonieskuteczne,gdy okręgi wyborczę sąmałe).opr\cz płaszczyzl.lyzastosowania(płaszczyztapafstwa, regionalna,płaszczyznaokręgÓw wyborczych) wyrÓżnić nalezy fazę zastosowania (pierwszy, drugi lub kolejny etap przydzielania), wysokość(aktualny przedział od 1,5%,do I2%) i ich zr1znicowanie według sojuszy wyborczych (typowe to około 5%od|apartii,8%o dla sojuszy dwÓch, 10o/odla sojuszy trzech partii itd.). proporcjonalność,zas ada proporcj onalności* [ 1] Reguładecyzf na w wyborach' zgodnie zkt6rą- w przeciwierisfwie do wyborÓw -+ większościowychjużzmniejszaod takiej czy innej większościliczba głosÓw możewystarczyć do udziałuw podziale mandatÓw. RÓżne metody rnatemalycmLeokreślająjakaliczba głosÓw (kwota, największy iloraz) uzasadnia prawo do mandatu. f2] Zasada reprezentacji' zgodnie zktlrąwybranezgromadzenie reprezentantÓw odzwierciedlać ma w miarę dokładnie reprezentowanąptzez narÓd opinię polityczną i paĄjno-polityczne spektrum.Idęata stanowiw większym lub mniejszym stopniu podstawę proporcjonalnych systemÓw wyborczych. Korygowana jest ze względu na krytęrium sprawnościorganÓw reprezentacji,umożliwiającelegitymistycznie ograniczenia zasady proporcjonalnościrÓwnież w wyborach proporcjonalnych. [3] Zasada przyznawanla urzędÓw publicznych lub innych pozycjiw polityce (partie), gospodarce i społecze stwie, gwarantująca(w razie potrzeby) w obsadzanych stanowiskach kierowniczych proporcjonalny udział rlżznychgrup' na ktÓre podzielona moze być populacja (partie, ugrupowania wewnątrzpartyjne'grupy etniczne, wyntania, płeć,grupy wiekowę' zawodowe' związki interesÓw itd.). r wnośćgłos wformalna (r wnośćwartościliczbowej) _w -+ prawie wyborczym wymÓg demokratycznego prawa wyborczego, by wszystkie głosy były jednakowe, tzn. miaty taką samąwartość'ZasadarÓwności moizebyć,naruSzona zwłaszczaprzez -) podział okręgÓw wyborczych, jeśli relacja deputowanych do liczby ludnościlub uprawnionych do głosowaniaw okręgach wyborczychznacznie się waha. Pojęcie rÓwnościwartościliczbowej (formalnej) głosÓw jest przeciwieristwem rÓwnościmaterialnej czy też rÓwności wartości skutecznej, ktÓrej demokraĘczne prawo wyborcze zapewniać nie musi. Wartośćskuteczna głosÓw oddanych nar6znę partie waha się w zależnościod _> systemÓw wyborczych. I tak na przykJad wartośćskuteczna głosÓw w syste-
Y -r
Glosariusz
441
mach wyborc zych znajqcych sztuczne .+ progi ustawowe jest rÓwna zeru dia tych wyborcÓ w,kt6rzy wybierają partie niemogące przekroczyć progu. Można by sądzić,zewartośćliczbowai wartośćskuteczna sąsobie rÓwnę w wyborach w pełniproporcjonalnych-nic bardziej mylnego. ZałozeniewyborcÓq ze w wyborach w pełniproporcjonalnych małepartie mają duzą szansęwejściado parlamentu, sprawia, ze wiele ich głosÓw zostajezmarnowanych. r wnośćwartościsukcesu -+ rÓwnośćgłosu segmentowy system wyborczy - w języku niemięckim systęm okopowy (Grabensystetn),określanyrÓwnież jako system rÓwnolegĘ -+ system wyborczy, w ktÓrym wynik wyborÓw wynika z zastosowania właściwiedwÓch systemÓw wyborczych' stosowanych całkowicie nięza|ęznteod siebie. Częśćdeputowanych wybierana jest w jednomandatowych okręgach wyborczych wedfu gzasady większości,druga częśćw okręgach krajowych lub niewielu wielomandatowych okręgach wyborczych wedtug zasady proporcjonalnej. single non-transferable vote (ang.) _ pojedynczy głos nieprzechodni (skr6t SNTV) -) system wyborczy, w ktÓrym wyborca dysponuje tylko jednym głosem w więlomandatowych okręgach wyborczych. single transferable vote (ang,) - pojedynczy głosprzechodnl (skrÓt STV) -ł systemwyborczy zemvalającywyborcy na uszeregowaniekandydatÓw według jego preferencji, w ktÓrych podaje, wjakiej kolejnościchciałby,by zostali oni wybrani. Głosy wybrany ch,przekaczającę wymaganąkwotę (STV z kwotąDroopa..|iczba głosÓw podzielona przez LiczbęmandatÓw +1, +l ), uwzględniane są też:przykolejnym przyznawaniumandatÓw, podobnie jak głosy tych kandydatÓw, ktÓrzy eliminowani sąkolejno z procęsu przenoszenia głosÓw na mandaĘ poniewaz mająnajmniejsząszansęosiągnięciakwoty. STV jest częstostosowaną na anglojęzyc znym obszarzejęzykowym formą wyborÓw proporcjonalnych (-+ proporcja,zasadaproporcjonalności). [Dokładnyopis procedury ustalaniawyniku wyborÓw przy zastosowaniu STV w literaturze polskiej (z przykładami oblicze ') zawierająm.in.prace:!.Harnan, Demolcracja,decyzje,wybory,Wydawnictwo Naukowe,,Scholar", War szawa fO03,s' 15 1- 16 1; R. Golahski, K' Kasprzyk, ,,WybÓr publicmy'', w: H. Sosnowska (red.), Grupowe podejmowąnie decyzji, Wydawnictwo Naukowę ,,Scholar'',Warszawa l999, s. 49-53. Przyp. red.]. spersonalizowane wybory proporcjonalne - kombinowany -+ system wyborczy, łączącylayterium decyzyjne -+ większościz zasadąreprezentacjiwybo-
* I 442
Glosariusz
rÓw proporcjonalnych. Spersonalizowanę wybory proporcjonalne są więc w związkuz tym proporcjonalnymSystememwyborczym' nie systememmieszanym. Spersonalizowanesą one o tyle, ze w okręgachjednomandatowych wybÓr spośrÓdosÓb dokonywany jest wedługzasady większościowej' w RFN' w ktÓrej ten Ęp systemu wyborczego zostałpo razpierwszy zastosowany,wyborca ma dwa gŁosy.Zapomocą pierwszego głosuwybiera on w okręgach,ktÓrychliczba odpowiada połowie mandatÓw parlamentamych,kandydata z okrę. gu wyborczego, a za pomocą głosudrugiego (zamkniętfl listę landową danej partii. Rozdział całkowitej liczby mandatÓw odbywa się na płaszczyźniefederalnej odpowiednio do ogÓlnego udziału głosÓw na danąpartię' Po ustaleniu' ile mandatÓw otrzymuje partia, mandaty teprrydzielane sąwewnątrz partii proporcjonalnie listom landowym. od tej liczby odejmuje się zdobyte przezkanpozostałemandaty przypadająkat dydatÓw danejpartii mandaĘ bezpośrednie; dydatom z poszczegÓlnych list landowych. Jeślipartie w okręgach wyborczych otrzymĄ więcej mandatÓw bezpośrednichniż przysługujeim zgodnie z zasadą proporcjonalności(tzw. mandaĘ nadwyżkowe), to _ zgodnie z prawem wyborcrym do Bundestagu - zachowująje i nie są one kompensowane.Wyborca określawięc swoim pierwszym głosemindywidualny składpołowy Bundęstagu, jednak bez oddziaływania (tym głosem)w gruncie rzęczy (pomijając nadwyżkęmandatÓw) na paĘjno-polityczny składparlamentu' Stanowi to typową cechę spersonalizowanych wyborÓw proporcjonalnych. Możliwe są tez warianty szczegltowe,jak np. w RFN w niektÓrych systemach wyborÓw do landtagÓw i na arenie międzynarodowej przy wprowadzaniu spersonalizowanych wyborÓw proporcjonalnych (np.w odniesieniu do stosunku mandatÓw bezpośrednichdo mandatÓw z list, rozdziałumandatÓw tapł.aszczyźniekrajowej czy okręgÓw więlomandatowych, obliczania czy kompensowania nadwyżęk mandatÓw). Innym waznym (dot. prawa konsĘtucyjnego) aspektem jest ten, ze spersonalizowane wybory proporcjonalne jako kombinowany system wyborczy nie są ani czystymi wyborami proporcjonalnymi, ani teżnie taka była ich tendencja historyczna. Spersonalizowane wybory proporcjonalne prÓbuj ą w wyważony sposÓb spełnićw pewnym stopniu rÓżnewymagania fuŃcjonalne systemÓw wyborczych i mogą tęmu sprostaćtylko wtedy, gdy żaden cel nie zostanię podniesiony do rangi jedynej zasady ich działania, split ticket -+ podział głosÓw straight ticket'.> podział głosÓw swing - w nauce o wyborach przeciętna zmiana znicy procentowej ltczby głosÓw między partiami, w Wielkiej Brytanii między dwiema dużymi partiami , Swing
Glosariusz
443
sumy procentowegospadkugłosÓwjednej partii i (mniej średnią oznaczawartość lub bardziej mu odpowiadającego)przyrosfu głosÓw drugiej partii. odrÓżniać na\eĘ swing krajowy t swing okręgu wyborczego. Swlng jest pojęciern ogÓlnie charakteryzującymdynamikę preferencji wyborczych i zorientowanym zwłaszPokaĄe on' ogÓlnie rzeczbtotąc, kierucza na (brfijski) systemdwuparty.1ny. nęk i wielkośćzmianw wyniku wyborÓw, nie jest jednak w staniepodać relacji głosowychpartii ani zmian preferencjina poziomie jednostkowym. BryĘjskie badania wyborÓw odwoh'rjąsię mniej więcej od początku lat 50. do pojęcia swing (por. Diederich 1965: 177n).Do Niemiec prÓbowano przenieśćten instrumęntw latach 60. w kontekściestudiÓw nad możliwymi oddziaj Ęwaniami wprowadzenia wyborÓw większościąwzględną w ednomandatowych Już,przedtem 1965). (Wildenmann, Kaltefleiter, Schleth okręgach wyborczych i prognozopojęcia analizie przydatność swingw krytykowano zresztąbardzo (l968). powtÓrzył H. JŻickel waniu wynikÓw wyborÓw (Rasmussen |965166),co partia wygraSwing rzędu3o/otakorzyśćdanejpartii nie mÓwi nic o tym, ktÓra ławybory. Jako saldo ruchu głosÓw krajowy swingnie rejestrujenieregularnościna poziomie okręgÓw wyborczych. orientując się według (brytyjskiego) modelu systemu dwupartyjnego, zakJada on bezpośredniązmianę preferencji wyborcy między dwiema partiami. Juz na ptaszczyźnieokręguwyborczego procentowy wzrost lub spadek poparcia partii w okresie między kolejnymi wyborami możebyćwytłumaczony rÓżnicami we frekwencji wyborczej lub nagĘm, ęwentualnieponownym pojawieniem się trzecich partii. system dwÓch głos w - przez to pojęcie rozumie sięprzyztartąwyborcy (na przytJadw spersonalizowanych wyborach proporcjonalnych w Republice Federalnejod 1953 r.) możliwośćoddawania dwÓch głosÓw:jeden głosna kandydata danej partii w okręgu wyborczym i-nieza\eznie od tego - drugi głosna listę krajowąpartii. Konstrukcja dwÓch głosÓw pozwa|ana _ł podział głosÓw i taktyczne zachowanię wyborcze: możespowodowaćbrak orientacji wyborcy i być nadużywana.Głosemjednoznacznie ważniejszym w systemie wyborÓw do Bundestagu Niemieckiego nie jest głospierwszy, lecz drugi, ktÓry faktycznie decyduje o rozkJadzie sił partii w parlamencie. systemokopowy (niem. Grabensystem)-) sęgmentowy Systemwyborczy system okręgÓw dwumandatowych _ z ang.binominal system,system wyborr:zy,w ktÓrym wyborca wybiera jednym głosemlistę (połączenielist) lub kantlydatadrugiej listy. Decyduje większośćwzg|ędna.Jeślinajsilniejszalista ohzytna dwa razy ty|e głosÓw, co lista druga z kolei, obydwa mandaty przypadają
t
T. ri
444
Glosariusz
liściezwycięskiej.Regułąjestjednakraczej stosunekjeden do jednego'wskutek czego przęZ Systemwyborczy uprzywilejowane zostają druga z kolei partia lub połączenielist. system rÓwnoległy.+ Segmentowysystem wyborczy systemy wyborcze - r egulująmozliwośćwyr azaria przez wyborcę j ego preferencji politycznych w głosowaniui przenoszeniaoddanychgłosÓwna decyĄe o (plersonalnym)obsadzeniuurzędÓw,mandatÓw i (partyjno-po1iĘcnym)skJadztezgromadzei reprezentantÓw. P oszczegllne regulacje można uporządkować wedfug dziedzin -+ podział okręÓw wyborczych, -ł kandydowanie, -+ metody głosowania i -+ metody podziałumandatÓw. ogÓIny podziałsystemÓw wyborczych wyr inia lvybory większościowe(-+ większość,zasadawiększości)i wybory proporcjonalne (-+ proporcja, zasada proporcjonalności).obydwie koncepcje mają podwÓjne znaczęnie' Z jednej strony są Wznacznikami decyzji: decyzja o qlm, kto (ktÓry kandydat, ktÓra partia) ofrzyma mandat, mandaĘ, dokonywana jest albo wedługzasadywiększości(względnejlub absolutnej)lub (proporcjonal. nie) wedfug proporcji głosÓw uzyskanych przezkandydatÓw, partie. Z dtugiej strony są one zasadamireprezentowania'tzn. informują o celu w odnięsieniudo składuzgromadzeniareprezentantÓw,mającegodać większośćjednej partii (lub sojuszowi paĄjnemu) za pomocą (koncentrującegogłosy)procęSu tworzenia woli i (skupiającychmandaty) oddziaĘwari systemu wyborczego lub mającego stanowić mniej lub bardziej lustrzaneodbicie poliĘcznych preferencjięlektoratu. W klasycznych systemachwyborczych lcryteriumdecyzji i zasadareprezęntacji są ze sobą zgodne (najlepszy przyŁJad..wybory większościąwzględnąw j ednomandatowych okręgach wyborczych). W kombinowanych systemach wyborcn1chtlvorzone sąpołączetlta,,Lakzyż-, a więc na prryI
Glosąriusz
445
mięrzona przęz zagre+owanywskaźnik zmian poparcia dla wszystkich partii biorących udziałw wyborach' Wyraza się go w punktach procentowych.obserwowany jest tym samym zakres zmian poparciad|aposzczegÓlnych partttw czanad się.JeŚli wskaźnikjest niewięlki i stały,stwierdzasięprzewagęstabilności niedo weryfikacji służy volatiliĘ Wskaźnik partyjnym. w systemie zmianami
ktÓrych ogÓlnych tez o systemiepartyJnym. Studia na temat zmian zachowaiwyborczych w zachodnich demokracjach bazującena koncepcji volatilitybadĄ m.in. tezę Seymoura M. Lipseta i Steina Rokkana (1967: 50), wedługktÓrej strukturasystemÓw partyjnych wykształc1ła się na początku naszego stulęcia w związku zwprowadzeniem powszechnego Teza o nie. prawa wyborczego i pozostałaod tego czasu stała,,,za:rrlrozona,,. zmiennościpotwierdzona zostałakilka latpoźdej przez Richarda Rose'a i Deręka W. Urwina (I970:295),ktÓrzy doszli do wniosku, ze ,,akwawiększości partii w demokacjachzachodnich zmieniałysię w niewielkim stopniuod Ii wojny światowej,od wyborÓw do wyborÓw, z dziesięciolecia na dziesięciolecie czy w okresie życia jednejgeneracji''. P źniejszebadania wykazały natomiast, żetendencje zmianw systemach partyjnych przybraĘ na sile. Z jednej strony dzielono systemypartyjnezewzględu nar'znevolatility: Szwajcaria,Szwecja, Austria łvykazują zgodnie z tym nizsze wskaźniki volatiliĘ, Francja, Belgia, Holandia oraz Republika Federalna Niemiec wyzsze (Pedersen 1983). Z drugiej strony ron'znia się rozmaite okresy i tak dla lat 1948-1959 małązmienność,dla przedziału L960-I979 juzwyzszy stopieri zmiennoŚci. koncepcji vol atitity po|egajednakna Ęm,ze niepozwalazobaczyć.' Słabość (1) zakresu i kierunku zmianzachowania wyborczego pod względem politycznym: jaka partia ile zyskuje, jaka ile traci; (2) zmian strukturalnychw systemie partyjnym: czy odbywa się koncentracja w kierunku małej |iczby partii, czy przeciwnie, rozproszeniepartyjno-polityczne;(3) zmian w politycznymroz|<ładzie siłw parlamęnciez następstwamidla tworzęni arządu;(4) możliwych przyczyn zmianwwynikach wyborÓw: na przykładprzezzmianę frekwencji wyborczej lub uwarunkowanąpokoleniowo zmianęw elektoracie.Z krytyki tej wynii zmienność ka ogÓlny wniosek, ze tego, co można okręślićjako stałość w zachowaniach wyborczych, nie da się w gruncie rzeczy podsumowaćjedną liczbą. Podstawowymi danymi pozostają udział w wyborach, liczby głosÓw mandatÓw na partie i ich udziałprocenpartii i ich procentowy wraz, rozl<ład jesttezzbyt ogÓlna, aby mÓc przyczynić się do zba. cjavolatility towy. Koncep jeślisystemypaĘne sąw wypartyjnego, i wyborczego daniazwiązktlsystemu jak demokracjach kajÓw uprzew tak sokim stopniu zinsĘtucjonalizowane, jest zaawansowana,wtedy ta tak nie mysłowionych. Jeśliinstytucjonalizacja koncepcja okazuje się jednak bardzoprzydatna. Umożliwia ona bowiem empi.
446
Glosąrhsz
rycznąobserwacjęizml'erzenie teoretycznęgopojęcia instytucjonalizacji' okazuje się przy tym, żeprzy wysokim votatility, jaki spotykamy w wielu krajach rozwljających się, oddziaływaria systemÓw wyborczych zmieniają się i nasza więdza teoretyczna na temat systemÓw wyborczych zdobyta na podstawie zinstytucjonalizowanychsystemÓw parĘjnych krajÓw uprzemysłowionychjest zbyt mała,aby mÓc antycypować efekty systemÓw wyborczych w zmiennych kontekstach społecznychi politycznych. wi ęk sx,ość, zasa da wi ększości- poj ęcie używanew dwoj aki sposÓb' 1 Reguła [ ] decy zy jna w wyb orach i głosowaniach, z godni e z ktÓr ą zwy cięza ta altematy. wa, ktÓra zdobędzie większośćgłosÓw. Jest to wyłączna zasadadecydowania w wyborach na urzędy jednoosobowe i przy podejmowaniu decyzji merytorycznych (plebiscyt, referendum).Wymagana większośćmożebyć,albo większościąwzględną (więcej głosÓw niżkażdainna alternatywa) lub większością absolutną(więcej głosÓw niż wszystkie inne altemaĘwy łączniebądźpowyżej 50% głosÓw) lub większo ściąkwalifi kowaną (najczęściejdwie trzecięgłosÓw). Czasami (zwłaszczaw przypadku wyborÓw do organÓw jednoosobowych, jak np. prezydenta paristwa) przy zastosowaniu większościwzględnej wymagane jest uzyskanie minimalnej kwoty (około40% głosÓw). W prąlpadku większościabsolutnej,jeśliżadenkandydatnie uzyskawymaganej większości,rozstrzygnięcia należy szukać w następnejturze wyborÓw, w ktÓrej liczba kandydatÓw ograniczonajest z reguĘ do dwÓch o największej liczbie głosÓw (wybÓr rozstrzygĄący). Większośćkwalifikowan awymagana jestz reguĘ tylko przy głosowaniach w gremiach (np. w parlamencie, zwł'aszczaprzy zmianię konsryrucji). [2] Zasadareprezentacji, zgodnie zkt&ąprzy wybieraniu organÓw przedstawicielskich odbywa się procęs tworzenia woli (w przeciwieristwię do funkcji odtwarzania czy odzwierciedlania -) zasadaproporcjonalności)i za pomocą zasady decydowania większością(-+ system wyborczy) głosywyborcÓw koncentrują się z jednej strony na dużych partiach, tych Ęlko, ktÓre mają szansę zdobyć wymaganą większośći, z drugiej strony, względna większośćgłosÓw przekształcanajest na absolubrąwiększośćmandatÓw. wybory - technika tworzęnia organÓw (instytucji) lub powoływania osoby na urząd' Wybory są metodą tworzeniawładzy politycznej, ktÓra zapewnia obywatelom poddanym wtadzy ldziałw polegającym na porozumieniu, sformalizowanym po Stępowaniu,prowadzącym (zgodnie z r e gułamigry) do okresowej zmiany politycznego kierownictwa (poprzezwybieranie i swobodęwyboru między konkurującymi alternaĘw ami rzeczowymi i osobowymi) j ako takie rÓżnią ; się one od metod siłowych, takich jak obsadzanie urzędÓw przez wa\kę,pucz
441
Glosąriusz
j obsadzaczy wojnę, lub ewentualniemetod polegających na porozumieniu, ak (ex wysunięcia fficio), przez nie zgodnie z prawem urodzenia' starszefrstwa, po analogicznte dzielić moŻna 1osowanie, mianowanie lub aklamację. Wybory i niedo cech -) prawa wyborczego na powszechnei niepowszechne,rÓwne rozr1zniać rÓwne, bezpośredniei pośrednie,tajne i nietajne (jawne). Wybory polimoznapozatyfiwedfug stopnia konkurencyjnościi łączyćz systemami (ogra. tycznymi: wybory konkurencyjne z demokratycznymi,pÓłkonkurencyjne poglądach) odmięnnych o iosÓb ozycji się op wypowiadania niczonamoż|iwość wolz ręzimamiautorytamymi, wybory niękonkuręncyjne (brak wyboru, brak odbywają konkurencyjne Wybory nościwyborc zĄ) z reinmami totalitamymi. z normatywnymi krysię wedługokreślonychr eguł,połączonychj ak najściślej sąliberalno-pluoceniane teiiami, do ktÓrych spełnieniadążąiwedługktÓrych kon. kandydowania), (swoboda ralisĘczne demokracje: propozycj e wyborcze suwe(w kandydowaniu), kurencja meryIorycznai personalna' rÓwnośćszans Sprawny organizacjawyborÓw, prawno-paristwowa wyborcÓw, (wolność) renność nie -+ system wyborczy, decydowanie o czasię (swoboda wyborcza obywateli perjest ograniczona w kolejnych wyborach przezpowzięte wcześniejdecyzje najogÓlsonalne;. W obrębie demokracji przedstawicielskiej wybory tw orzą (jak formy inne się odnoszą ktÓrej do uczestnictwa, niejsząformę politycznego konwenJako wyborczych)' kampaniach w udztaŁ np. członkostwopaĘjne czy cjonalna forma uczestnictwa wybory odr6żniająsię od form niekonwencjona1nych (strajki, demonstracje,inicjatywy obywatelskie). Wymagają onę stosun. kowo niewielkich nakładÓw zę strony obywateli, dlatego teżw praktyce Ęlko one mogą utrzy mywać na niskim poziomie polityczną nierÓwnośćobywateli.
rl'
'. ' łl
Nr.invr. "... .55
4b5
