Zapiski z Annopola - Wieslawa Bancarzewska

Wiesława Bancarzewska

Zapiski z Annopola

Wydawnictwo NASZA KSIĘGARNIA

Zapiski z Annopola Spis treści Okładka *** Lipiec 1938 Sierpień 1938 2011 1938 Wrzesień 1938 Październik 1938 Listopad 1938 Listopad 1938 2011 1938 2011 Grudzień 1938 2011 1938 2011 1938 2011 1938 Styczeń 1939 Luty 1939 2011 1939 Marzec 1939 2011 2011 1939 Kwiecień 1939 Maj 1939

2011 1939 2011 1939 Czerwiec 1939 Lipiec 1939 2011 1938 *** Karta redakcyjna

Lipiec 1938 Pięć dni po powrocie z Nałęczowa Ludzie mówią, że czas nie stoi w miejscu. To prawda, ale tylko wtedy, gdy ma się jedno życie. Ja mam dwa życia i dwa czasy. Jeden z moich czasów zatrzymał się czwartego listopada dwa tysiące jedenastego roku. Ten dzień wciąż na mnie czeka, za modrzewiem. A w Annopolu pory roku przebiegają zgodnie z kalendarzem i dużo się dzieje. Poza życiem rodzinnym absorbuje mnie teraz nowy zawód: otóż jestem autorką bajek dla dzieci. Nigdy nie sądziłam, że zajmę się wymyślaniem bajek, ale co było robić? Musiałam! Ze względu na męża. – Aniu, poczytasz mi swoją książkę? – spytał Olek wówczas, gdy kończyłam pracę nad autobiograficzną powieścią o roboczym tytule Powrót do Nałęczowa. W latach trzydziestych ta książka nie miała prawa ujrzeć światła dziennego, napisałam ją wyłącznie dla czytelników żyjących w dwudziestym pierwszym wieku. Byłam więc zmuszona do pisania, że tak powiem, na dwa zeszyty, oba w identycznych, marmurkowych okładkach. W jednym snułam prawdziwą opowieść o swoim życiu, drugi zaś był przykrywką, alibi, i zawierał zabawne historyjki o zwierzętach zamieszkujących Las Idealny. Gdy przeczytałam Olkowi jedną z tych historyjek, poprosił zaraz o drugą, potem o trzecią. A później oświadczył, że są dobre i że powinnam je opublikować. Tak zaczęła się przedwojenna kariera Anny Obryckiej. Pisanie bajek to coś akurat dla mnie i chyba jestem w tym niezła. A Powrót do Nałęczowa? Cóż, na półce w toruńskim mieszkaniu ciągle czekają cztery zapisane zeszyty. Nie muszę się martwić, że atrament wyblaknie, ponieważ tam czas stoi w miejscu. Moja powieść zostanie wydana dopiero wtedy, gdy na stałe wrócę do Torunia. Nie zadaję sobie pytania, kiedy to nastąpi...

Mam nadzieję, że przede mną i Olkiem jeszcze dziesiątki wspólnych lat. Jednak jak każdy człowiek nie wiem, co przyszłość przyniesie. Życie jest pełne niespodzianek, a kiedy ma się dwa życia, to niespodzianek jest dwa razy więcej. Zaraz po obudzeniu Franek spojrzał w lusterko, żeby upewnić się, czy ciągle jest lisem. Tak – był lisem, już ósmy dzień był lisem. Postawiłam kropkę na końcu zdania, osuszyłam atrament bibułą i w poczuciu dobrze spełnionego obowiązku zamknęłam zeszyt. Teraz czas zająć się domowymi sprawami. Wyjrzałam przez okno. Bronek, Kasia i Walentynka bawili się w piaskownicy. Cała trójka wspólnymi siłami usypywała wielką, piaskową górkę. – Idę do kuchni! – krzyknęłam w stronę piaskownicy. Dzieci spojrzały na mnie, kiwając głowami i znów wróciły do przerwanej zabawy. Mogłam spokojnie spuścić je z oka, ponieważ dworski park był bezpiecznym miejscem. Co prawda nasz staw w ciągu ostatnich pięciu lat nie wysechł, jednak przy piaskownicy czuwały wilczury. Olek tak je wytresował, by nie pozwalały dzieciom zbliżać się do wody. Niektórym psom ufa się bardziej niż ludziom, Ton i Bajka do nich należą. W kuchni pachniało wanilią. Celińska wyciągała z pieca foremki z crème brûlée, a Horacy jak zwykle siedział w ramkach za szybką. Nie doskwierała mu samotność. Obrazek z papugą wisiał teraz w towarzystwie nowych, namalowanych przez Olka akwarelek. Przedstawiały żurawia, puszczyka i sokoła. To nie jedyna zmiana w annopolskiej kuchni. Zestawione w kształcie litery L stoły przykryłam kraciastą ceratą. Przy ścianie między oknami zmieściły się dwa fotele i stojąca lampa ze szklanym kloszem. Na parapecie obok kwiatów stało radio Echo, czterolampowy odbiornik w obudowie wyglądającej jak mała szafka z otwartymi na oścież drzwiczkami. Jednak najważniejsza zmiana polegała na tym, że wywalczyłam sobie prawo do gotowania. Jak wiadomo, pani administratorowa Obrycka nie powinna osobiście przesuwać pogrzebaczem fajerek na piecu ani brudzić sobie rączek mąką. Na szczęście nie byłam już wyłącznie administratorową, czyli kobietą na etacie żony. Autorka książek dla dzieci to jakby artystka, a artyści mają różne dziwactwa, które należy tolerować.

Celińska przestała więc przewracać oczami, gdy wkładałam fartuch i zagniatałam ciasto na kluski śląskie albo piekłam pączki. Dzisiaj miałam w planie pizzę, potrawę, którą odważyłam się wprowadzić do naszego przedwojennego menu dopiero rok temu. – Zupa gotowa, krem zapieczony, to ja już tu nie mam nic do roboty. – Celińska rozwiązywała troczki fartucha w tym samym momencie, gdy ja zawiązywałam swoje. – Ale posiedzi pani ze mną? – spytałam. – Pewnie, że tak. Nigdzie mi się nie spieszy. Kiedy rozrabiałam mąkę z wodą, do kuchni wbiegły dzieci. – Mama, daj chleba – poprosiła Walentynka. – Zgłodnieliście? – Nie, muchę bydziem futrować – wyjaśnił Bronek. Opłukałam ręce zimną wodą, odkroiłam jedną kromkę z bochenka i podałam ją Bronkowi. – To za mało. Mucha bardzo głodno. Uśmiechając się porozumiewawczo do kucharki, odkroiłam dwie następne kromki. – Wystarczy? – Wystarczy – przytaknął Bronek. – Ino jeszcze wody w misce trza. Gdy zaopatrzona w prowiant gromadka opuszczała kuchnię, w drzwiach pojawił się mój mąż. – A wy dokąd tak gnacie? – Mucha na nas czeka! Trzy pary bosych nóżek zatupotały po schodach. Dzieci pobiegły do ogrodu i do swoich spraw, do których my, dorośli, nie mieliśmy dostępu. – Kasia jak z obrazka, a Bronek zapowiada się na bystrego chłopaka. Lubię te dzieciaki od Sokolnickiej – powiedział Olek, nalewając do szklanki kompot ze stojącego na stole dzbanka. – Naszej Walentynce też nic nie brakuje – mruknęła Celińska. Tak, naszej Walentynce niczego nie brakowało. Podniosłam głowę znad stolnicy i uśmiechnęłam się do Olka, do Celińskiej i do łasiczki, która wychodziła właśnie ze spiżarni. Bronek i Kasia mieszkali w annopolskich czworakach. Ich mama, Magda Sokolnicka, pracowała przy obrządku świń, poza tym była siostrą Gudejki. Między Obryckimi a całą rodziną Gudejków zawsze dobrze się układało.

Prawie każdego ranka dzieci Sokolnickiej ciągnęły za sznur wiszący przy bramie wjazdowej. Nitecki człapał, pobrzękiwał kluczami i mrucząc coś pod nosem, wpuszczał małych gości. Walentynka czekała na ten moment z niecierpliwością, bo: – Wiesz, mama, Kasia i Bronek to moi przyjaciele. Następnego dnia, jeszcze przed śniadaniem, Walentynka chciała pobiec do parku, by zobaczyć muchę. – Daj spokój – sprzeciwiłam się. – Twoja mucha na pewno gdzieś odleciała. – Nie odleciała, ona leży pod krzakiem. – Jeśli leży pod krzakiem, to już nie żyje. Buzia małej wykrzywiła się w podkówkę. – Wczoraj żyła, zjadła chleb i ruszała ogonem. – Walentynko, muchy nie mają ogonów. – Nasza ma! Jak nie wierzysz, mama, to chodź, pokażę ci. Blisko muru, między dwoma krzakami derenia zobaczyłam... kupkę czarnego nieszczęścia – wychudzonego psa, który chyba konał z głodu. – Ten pies nazywa się Mucha? – spytałam. – Tak, Bronek wymyślił, że Mucha. – A może być Muszka? – Może być – zgodziło się moje dziecko. Muszka nie protestowała, gdy wzięłam ją na ręce i niosłam do domu. Nie byłam nawet pewna, czy wie, co się z nią dzieje. Ale żyła i chciała żyć, bo leżąc na kocyku, zjadła rozmoczoną w mleku bułkę. Bajka, Ton oraz Pani Kotka rozumiały, że pod nasz dach trafił ktoś bardzo słaby, ktoś, kogo nie wolno zaczepiać. Przez cztery dni Muszka leżała w ciemnym kącie pod schodami. Nie czuła się samotna, bo Walentynka, kucając przy kocyku, recytowała jej w kółko swój ulubiony wierszyk o chorym kotku: Pan Kotek był chory i leżał w łóżeczku, I przyszedł kot doktór: – Jak się masz koteczku? – Źle bardzo... – I łapkę wyciągnął do niego. Wziął za puls pan doktór poważnie chorego... [1] Czarny piesek na pewno nic z tego nie rozumiał, jednak cichy, życzliwy szczebiot dziecka miał tak samo dobroczynny wpływ na zdrowie jak mleko. Piątego dnia z kąta pod schodami zniknęły i Muszka, i kocyk. Okazało się, że

przygarnięta psina przeniosła swoje legowisko do sypialni, konkretnie – pod łóżeczko Walentynki. Nie dziwiłam się. Każdy lubi słuchać kojącego szeptu, ton głosu jest ważniejszy niż sens wypowiadanych słów. We wtorek Olek wpadł do domu na szybki obiad i zaraz znów odjechał do pracy. Zaczęły się żniwa, pogoda dopisywała, więc należało wykorzystać każdą godzinę. Przyzwyczaiłam się już do tego, że mąż wiosną i latem pracuje od rana do późnego podwieczorku. Popołudnie spędziłyśmy w ogrodzie, jak trzy śpiące królewny. Walentynka spała w hamaku, Muszka (która nie odstępowała mojej córki na krok) odpoczywała pod hamakiem, a ja drzemałam na leżaku. O piątej zaprowadziłam małą do kuchni i oddałam pod opiekę Celińskiej. Sama pobiegłam na górę. Schody w Annopolu trzeszczały jak dawniej. Dwa lata temu obejrzał je cieśla z Dębińca, pan Maziejuk, i uznał, że nie ma tu nic do naprawienia. – Pani Obrycka, prędzej się dwór rozpadnie niż te schody, one wytrzymają dwieście lat albo lepiej. A że trzeszczą? Widać tak musi być, każda deska kiedyś żywa była. Gdy Maziejuk zamykał skrzynkę z narzędziami, z góry schodziła Wandzia. Zatrzeszczało. Pierwszy raz wsłuchałam się uważniej w ten odgłos. Stary cieśla miał rację, to nie usterka – to dom mówi do nas. Tamtego dnia poznałam jeszcze jeden język. Dziś, kiedy szłam do sypialni, schody powtarzały dwa słowa: Nowe łasz-ki! Nowe łasz-ki! Niedawno pojechałam do Poznania z Bibi Wysocką na zakupy. Olek nie wiedział, że kupiłam wówczas ekstrawagancką sukienkę z matowego jedwabiu w biało-czarną kratkę i czarny cylinderek (ostatni krzyk mody!). Ubrałam się w nowy strój, a potem siadłam przed lustrem, odgarnęłam włosy z czoła i centymetr po centymetrze obejrzałam całą twarz. Znowu nic. Ani jednej nowej zmarszczki, choćby malutkiej, najmniejszej kreseczki. Zawiedziona odsunęłam się od lustra. Może to idiotycznie brzmi, ale martwił mnie brak zmarszczek. W tysiąc dziewięćset trzydziestym ósmym roku wyglądałam dokładnie tak jak

wtedy, gdy wyszłam ze swojego mieszkania i na berlińskim dworcu wsiadłam do pociągu, który zawiózł mnie prosto na ślub. Gdybym spotkała się dzisiaj z Bartkiem, to nie zauważyłby żadnej zmiany i w życiu by nie uwierzył, że między naszą ostatnią rozmową o zapiekance a obecną chwilą zdążyłam urodzić dziecko i odchować je do czwartego roku życia. Żarty żartami, jednak problem jest. Z upływem czasu człowiek powinien się marszczyć, wiotczeć, przygarbiać. Wiem, wiem, każda kobieta, która to przeczyta, puknie się palcem w czoło. Zgoda. W przypadku człowieka płci pięknej starzenie się powinno odbywać się z pewnym poślizgiem. Tylko że mój poślizg trwa niepokojąco długo. Ile ja właściwie mam lat? Czterdzieści osiem (zliczając uczciwie wszystkie przeżyte wiosny)? Czterdzieści dwa (bo wtedy czas się zatrzymał)? Westchnęłam lekko i patrząc w lustro, przesunęłam cylinderek bardziej na bakier, a później starsza Anna mrugnęła do tej drugiej, o sześć lat młodszej Anny i obie przestały się martwić. Na razie nie ma dramatu. Jeszcze mieszczę się w górnej (dolnej?) granicy normy. Według dokumentów niedawno skończyłam czterdzieści jeden lat, a w porównaniu z przedwojennymi rówieśniczkami prezentuję się na jakieś trzydzieści pięć. Poza tym w oczach faceta, który mnie kocha, wyglądam tak samo jak w dniu naszego pierwszego spotkania i pewnie tak już pozostanie, bo miłość jest ślepa. Myśląc o miłości, zajęłam pozycję obserwacyjną przy oknie. Gdy przed ganek podjechał nasz służbowy wolant, odsunęłam się od firanki, mąż nie powinien mnie teraz zobaczyć. Odeszłam od okna i uchyliłam drzwi, by wiedzieć, co się dzieje na dole. Olek najpierw sprawdził, czy nie ma mnie w bibliotece, później poszedł do kuchni. Po pięciu minutach biegł już po schodach, przeskakując po dwa stopnie naraz. W sypialni zobaczył tylko śpiącą na fotelu kocicę, bo byłam zasłonięta drzwiami, które otworzył, wchodząc do środka. Kiedy z zawiedzioną miną obrócił się do wyjścia, pchnęłam zakrywające mnie drzwi. – Szuka pan kogoś? Spojrzał na mnie po swojemu, krótko. Ale przecież żaden facet nie potrafił lepiej okazać oczarowania. Potem lekko odchylił głowę do tyłu i zmienił wyraz

twarzy na bardziej oficjalny. – Nikogo nie szukam, to moja sypialnia. Ciekaw jestem, co pani tu robi? – Och, przepraszam, zdaje się, że zabłądziłam. Już wychodzę. Zrobiłam dwa kroki w lewo, lecz Olek był szybszy, błyskawicznie zamknął drzwi, po czym przekręcił klucz w zamku. Kilka sekund później mój cylinderek wysokim łukiem przeleciał przez sypialnię i padł na łóżko. – Wandziu, wstaw do chińskiej wazy kwiaty, najlepiej róże. Będziemy mieli gościa na herbacie. – Kogo? – I tak nie znasz – fuknęłam zaczepnie, wiedząc z góry, że pokojówka nie zadowoli się taką odpowiedzią. – Wielka mi tajemnica! Chyba w czapce niewidce nie przyjdzie. Miał nas dziś odwiedzić nowy sekretarz rotmistrza Gibowskiego, niejaki Jerzy Zadworny. Olek znał go zaledwie od paru tygodni, jednak ocenił, że to porządny człowiek: „Wiesz, Aniu, dobrze byłoby go zaprosić do Annopola i nawiązać stosunki towarzyskie”. Czemu nie? Zawsze ciągnęło mnie do porządnych ludzi. Państwo Obryccy powitali swojego gościa na ganku, gość zostawił kapelusz i rękawiczki w holu, a następnie został wprowadzony do salonu. Wszystko zgodnie z obowiązującą tu etykietą. Zadworny był nieco młodszy od Olka, trochę wyższy i dużo bledszy. Właściwie to cały był jakby wyblakły, gdyż natura dała mu kredowobiałą skórę i jasne włosy. Po wymienieniu zwyczajowych grzeczności spojrzał z zainteresowaniem na Miłość niebiańską i miłość ziemską Tycjana. – Wyjątkowo dobra kopia, pięknie urządziła pani swój salon. – To nie moja zasługa, tutaj wszystko należy do pracodawców męża. Zadworny lekko się stropił i zamilkł. – Cały dwór w Annopolu jest własnością państwa Gibowskich – Olek wyjaśnił sprawę do końca. – Tak, słyszałem. W tym momencie do salonu weszła Wandzia, przyniosła tacę z zastawą i ciasteczkami. Gdy rozstawiała filiżanki, nasz gość zwrócił uwagę na herbaciany stolik, przy którym siedzieliśmy. – Zdaje się, że to Napoleon III, z tych bezpretensjonalnych. Pewnie połowa

ubiegłego wieku. Zaczęłam podejrzewać, iż cała wizyta upłynie na omawianiu po kolei wszystkich znajdujących się w salonie kanap, foteli, serwantek, krzeseł, obrazów i tak dalej. Może Gibowscy zatrudnili na stanowisku sekretarza historyka sztuki albo innego speca od antyków, a może to jakiś sfiksowany koneser, dla którego meble są ważniejsze niż ludzie? Nagle do rozmowy wtrąciła się Wandzia: – Ten stolik jest z fabryki mebli Antoniego Tabaki, proszę pana. Ze Swarzędza. Zaskoczony Zadworny spojrzał na pokojówkę, później na nas i chyba postanowił nie wdawać się w dyskusje ze służbą domową, bo ni stąd, ni zowąd przeszedł na niemiecki. – Ich muss zugeben, dass ich zum ersten Mal in meinem Leben von einer Magd belehrt werde. Ist sie auch in anderen Bereichen so talentiert?[2] Milczeliśmy z Olkiem jak zaklęci, ponieważ dobrze wiedzieliśmy, kto teraz zabierze głos. Od pięciu lat uczyłam Wandzię niemieckiego, więc swobodnie posługiwała się tym językiem. Usłyszawszy słowa Zadwornego, chwyciła pod pachę pustą tacę i powiedziała bardzo serio: – SIE kann für sich selbst sprechen![3] Następnie wyszła, bezgłośnie zamykając za sobą drzwi. Pierwsza wizyta, która powinna przebiegać gładko oraz konwencjonalnie, mocno się skomplikowała. Teraz ważyły się losy naszej znajomości. Albo, albo... Facet coś rozważał, bo przez kilka sekund spoglądał w stronę mosiężnej klamki od drzwi. Potem uśmiechnął się przepraszająco. – Głupio wyszło... byłem przekonany, że ta panna... – Panna Wanda Graczyk – podpowiedziałam usłużnie. – ...że panna Wanda Graczyk nie rozumie po niemiecku. – Na świecie aż roi się od błędnych przekonań – mruknęłam. – Litości... To wystarczyło. Mój mąż, który do tej pory siedział cicho, raptem pochylił się do przodu, klasnął w ręce i zaproponował coś, czego nie wypadało zaproponować podczas pierwszej wizyty. – Panie Jerzy, wódki się pan napije?

– Chętnie. Olek przyniósł z kredensowego butelkę angielskiej gorzkiej, ja poszłam do kuchni po przekąskę: czarny chleb i suszącą się w płóciennym woreczku słoninę. Godzinę później w annopolskim salonie toczyła się wartka rozmowa, jak to bywa między ludźmi, którzy znaleźli nić porozumienia. – Nawet gdybym sobie żyły wypruł, nie zrobię takiej kariery, jakiej oczekuje ode mnie matka – zwierzał się Jerzy, drapiąc po głowie Bajkę. – A czego oczekuje? – spytałam. – W ostatnim liście napisała, że jakbym w odpowiednim czasie poszedł do seminarium duchownego, to już bym był kardynałem! – Kardynałem nie zostaniesz, ale nie martw się – stwierdziłam z niewinną miną. – Ich bin mir sicher, dass auch du in anderen Bereichen talentiert bist[4]. Posłał mi krzywy uśmiech i mrugnął w stronę Olka. – Twoja żona potrafi wbić żądło. – Za to ją kocham. Następnego dnia Jerzy Zadworny przysłał do Annopola kwiaty. Dla panny Wandy Graczyk.

Sierpień 1938 Pierwszy zachorował na grypę stróż z Dębińca, potem inni. Doktor Majewska jeździła po okolicy od rana do wieczora, mimo to choroba zataczała coraz szersze kręgi. Na szczęście dotąd nikt nie umarł. Ludzie leżeli z gorączką dwa, trzy tygodnie, łykali zapisane przez lekarkę proszki i powoli wracali do zdrowia. Ale grypa nie odchodziła, jedni wstawali z łóżek, inni się do nich kładli. I ciągle panował strach. Najbardziej bano się o dzieci, bo one najsłabsze. O starców jakoś mniej się kłopotano. Na własne uszy słyszałam, jak woźnica Pujanek, skądinąd przyzwoity człowiek, mówił o swoim dziadku: – Może wyżyje i jeszcze pozipie, a jak przyjdzie mu kipnąć, to kipnie. Pewnego ranka zamiast Wandzi przyszła do nas jej mama z wiadomością, że córkę zmogła grypa. Poratowałam panią Graczykową tabletkami oraz pewną kwotą pieniędzy.

Lekarstwa pochodziły z toruńskiej apteki, więc wyłuskałam je z listków i zapakowałam do blaszanego pudełeczka po igłach, a pewna kwota pieniędzy to sto złotych (nie przechwalam się tu swoją szczodrością, lecz piszę uczciwie, jak było). Zrozumiałe, że nie szukaliśmy na miejsce Wandzi żadnej zastępczyni. Podczas epidemii im mniej ludzi w domu, tym lepiej. Zresztą razem z Celińską świetnie sobie radziłyśmy. Ja sprzątałam, ona gotowała, Walentynka bawiła się z Muszką, później przyjeżdżał Olek, porządnie mył ręce, nacierał je spirytusem i dopiero wtedy przytulał nasze dziecko. Wszystko szło ustalonym torem do momentu, kiedy zauważyłam, że czoło kucharki jest bardziej rozpalone niż kuchenny piec. Grypa znów zaatakowała. Na polu bitwy zostałam sama, a pole było niemałe. Opieka nad Celińską, która leżała jak betka w swoim pokoju w oficynie. Walentynka. Trzy psy i jeden kot. Ponadto gotowanie na węglowym piecu oraz sprzątanie całego dworu, czyli dziewięciu pokoi z przyległościami. Olek uznał, że nie podołam. – Aniu, dopatrz tylko dziecko i Celińską, gotuj byle co, reszta niech brudem zarasta. I tak będziesz miała urwanie głowy. Mój mąż bardzo się mylił. Bo chociaż był mądrym człowiekiem, to pojęcia nie miał, kim naprawdę jest jego żona. Mówiąc nieskromnie, nie zdawał sobie sprawy, jaki skarb mu się trafił. Gdy skarb został na gospodarstwie jedynie w towarzystwie niewinnych istot, czyli dziecka, psów i kota – przyszedł czas na wyciągnięcie asa z rękawa. Otóż postanowiłam błysnąć przed domownikami i pokazać im, jaką jestem pracowitą oraz zorganizowaną kobietą. Każdy lubi w oczach innych wypadać lepiej, niż na to zasługuje (jeśli ktoś nie lubi – niech rzuci we mnie kamieniem). Na poddaszu, wśród zakurzonych rupieci, stał oparty o ścianę obraz z modrzewiem. Mój najtajniejszy sekret. Pozornie – zwykłe olejne malowidło bez ram. W rzeczywistości – niezwykłe przejście do toruńskiego mieszkania Anki Duszkowskiej.

2011 Kilka sekund na strychu i już przeleciałam siedemdziesiąt trzy lata do przodu. Pierwsza sprawa: obiad. Załatwiłam to za pomocą telefonu. Są przecież restauracje, które dostarczają zamówione dania do domu. Poprosiłam o catering: dużo zupy jarzynowej, dla Celińskiej bulion z wermiszelem, sałatki, dwa lekko wysmażone steki oraz pierogi ruskie. Po deser pofatygowałam się sama, w pobliskiej ciastkarni kupiłam dwanaście szarlotek. Gdy ułożyłam je na małej blaszce, wyglądały jak upieczony przed chwilą placek.

1938 Sprzątanie również odbyło się bez większego wysiłku. Walentynka spała w łóżeczku, za zamkniętymi drzwiami sypialni, a jej mamusia tańcowała po całym domu z mopem i odkurzaczem. Przed wojną były już odkurzacze, a jakże! Kosztowały czterysta złotych, kwotę, za jaką niejedna rodzina utrzymywała się przez pół roku. Takie cudo przypominające miotłę na lakierowanym kiju, przy którym dyndał woreczek z kurzem, nazywano elektroluksem i mówiono, że ktoś wyelektroluksował dywan. Państwo Obryccy nie mieli odkurzacza, lecz Anka Duszkowska miała. I to jaki! W porównaniu z elektryczną miotłą mój odkurzacz był kosmiczny. O trzeciej po południu dom błyszczał czystością i pachniał dobrym obiadem. Pani Obrycka w towarzystwie córeczki czekała na męża, przeglądając najświeższy numer dwutygodnika „Moja Przyjaciółka” i machinalnie głaszcząc psy. (Kocica nie raczyła dołączyć do rodziny. Parę godzin wcześniej, gdy włączyłam odkurzacz, zamieniła się w czarną smugę, po czym z prędkością światła przeleciała po schodach w górę. Pewnie schowała się, obrażona, na strychu i zejdzie dopiero na kolację). Tak więc Olek, który spodziewał się zaharowanej kobiety oraz prostej strawy

na talerzu, zobaczył zupełnie inny obrazek. – Wielkie nieba! – zawołał, gdy siadaliśmy do stołu. – Nawet jabłecznik upiekłaś! A może były tu krasnoludki? Pytanie zostało skierowane do mnie, jednak odpowiedziała na nie Walentynka. – Krasnoludków nie było, za to był wąż, co buczał. – Nie ma bajki o wężu, który buczał. Spytaj mamy, mama zna się na bajkach. – To nie bajka! – upierało się dziecko. – Wstałam z łóżka i przez drzwi zobaczyłam mamę i węża. Buczał. – Kochanie, to był sen. – Olek uśmiechnął się do Walentynki i mrugnął w moją stronę. – Mamie też śnił się wąż, prawda? Nie przytaknęłam. Nie odmrugnęłam. Jadłam zupę, która smakowała jak własna głupota. Chyba rozum mi odebrało. Jeszcze krok i zacznę otumaniać własne dziecko! Walentynka to Olek i ja. I wszystko, z czego się wywodzimy. Nasza córka ma wyrosnąć na człowieka, który nie da sobie wmawiać, że dwa plus dwa równa się pięć. Podniosłam głowę znad talerza i spokojnie (oraz zgodnie z prawdą) odpowiedziałam: – To nie sen. Ja też widziałam tego węża, buczał i był szary. Walentyna patrzyła na mnie tak jak każde dziecko patrzy na swoją mamę – ufnie. Kiedy usłyszała ostatni wyraz, kiwnęła poważnie głową i potwierdziła: – Tak. Szary. – Bałaś się tego węża, kochanie? – Nie bałam się, bo ty się go nie bałaś, mama. Moja córeczka wymawiała słowo „mama” w specyficzny sposób – spokojnie, z równym akcentem na obie sylaby i o pół tonu ciszej od reszty zdania. Uwielbiałam to Walentynkowe m a-m a, bo wtedy włączała się we mnie jakaś melodia szczęścia, czasem cichuteńka, kojąca, a czasem wybuchająca pod niebo. Po obiedzie poszłam do Celińskiej. Za brązowymi drzwiami oficyny, po prawej stronie znajdowało się jej służbowe lokum: korytarzyk, mała łazienka, pokój oraz pomieszczenie bez okna, nazywane skrytką. Nie wiedziałam, co kucharka skrywa w skrytce, lecz pokój znałam dobrze. Wąskie, drewniane łóżko, szafa, komoda, stół z krzesłami i to coś miłego, co trudno określić, jednak zawsze wiadomo, czy to jest w czterech ścianach, czy nie.

Z szafy ulatniał się delikatny zapach anyżku. Na komodzie stał globus oraz blaszane pudełka po herbacie Szumlina, w których pani Felicja trzymała swoją kolekcję kamieni (zbierała wyłącznie małe, niebieskawe kamyczki). Nad komodą wisiał oleodruk przedstawiający Pana Jezusa wśród łanów zboża, a obok ślubne, wyretuszowane zdjęcie państwa Celińskich. Młoda żona i młody mąż uśmiechają się do obiektywu, nie wiedząc, że ich małżeństwo będzie trwało zaledwie cztery miesiące, bo Celiński zginął tragicznie w tysiąc dziewięćset dwudziestym czwartym roku. Łóżko zakrywała wielobarwna, patchworkowa kapa, którą jakaś kuzynka przysłała Celińskiej aż z Ameryki. Był jeszcze nocny stolik z lampką i półka pełna książek. Dziś nie zobaczyłam na łóżku kapy; w przepoconej pościeli leżała nasza chora i udawała bohaterkę. – Wielkiego kłopotu nie narobię, poleżę najwyżej dwa dni. – Poleży pani tyle, ile będzie trzeba, dwa albo trzy tygodnie – powiedziałam, przelewając bulion z termosu do talerza. – A teraz proszę jeść. Ustawiłam na pierzynie specjalny stolik do jedzenia w łóżku i podałam obiad. Kucharka przełknęła zaledwie kilka łyków zupy, potem szybkim ruchem odłożyła łyżkę i zakryła twarz rękami. – Tylko żeby nie do szpitala... – zaszlochała. – Nie oddawajcie mnie do szpitala... bo to przedsionek kostnicy. Zerwałam się z krzesła i siadłam na łóżku przy tej kobiecie przerażonej własną niemocą. – Wyleczymy panią w domu, pani Felicjo. Na pewno! – zapewniłam ją mocnym głosem. – Co to? Myśli pani, że ze mnie taka niedorajda, co to nie potrafi zaopiekować się jedną pacjentką? Zaraz zmierzymy gorączkę. Pomogło. Kucharka otarła łzy, wysmarkała nos i sięgnęła po łyżkę, mówiąc cicho: – Niedorajdą pani nie jest, pani Obrycka. Wiem. – No! To proszę jeść, póki gorące, a później pościel zmienię. – Po co zmieniać? – sprzeciwiła się. – W pralni leży już sterta brudów, a nie wiadomo, kiedy praczka wyzdrowieje. – Nie będziemy czekać na praczkę, sama upiorę – powiedziałam, biorąc ze stolika metalową pochewkę z termometrem. – Co też pani? To robota w pocie czoła na całe trzy dni! Uśmiechnęłam się beztrosko, bo przecież z taką samą beztroską nacisnę guzik

z napisem „start” w mojej pralce. Maszyny się nie pocą. Po dwóch tygodniach ogniska grypy zaczęły wygasać, wracało normalne życie. Do Annopola też. Pierwsza wróciła do nas Wandzia. Wychudzona, blada, lecz nie było źle – w oczach miała swój dawny, trochę bezczelny błysk, który tak z Olkiem lubiliśmy. – Dopóki kucharka się nie wykuruje, ja ją w kuchni zastąpię – zadecydowała pierwszego dnia po chorobie. – Nikt tu z głodu nie umrze. A pani, jak starczy czasu, pokoje obleci. I już. Odpowiadał mi taki podział pracy, więc bez gadania poszłam po miotłę i szufelkę. Gdy nie można skorzystać z maszyny, to trzeba samemu pracować w pocie czoła. I już. Pani Hektorowa Krajewska nie zachorowała na grypę, lecz lata robiły swoje. Ostatnimi czasy nasza czcigodna przyjaciółka poważnie podupadła na zdrowiu, już nie opuszczała łóżka. W Wierzbińcu ustalił się nowy zwyczaj – pani Hektorowa przyjmowała gości w sypialni. Rezydowała tam w wielkim łożu, opierając plecy na trzech poduszkach. Taka królowa starości, zamiast korony nosząca czepek obszyty falbanką. Na powitanie całowałam Krajewską w rękę, ona gładziła moje włosy, potem siadałam w stojącym przy łóżku fotelu i zaczynały się opowieści. – Rano przypomniałam sobie, jak pierwszy raz dostałam na łapy. Chcesz posłuchać, Aniu? – Tak. – Niechcący stłukłam wazon z rysunkiem lirogona. Miałam tylko sześć lat... Szybko obliczyłam, że mówi o tym, co działo się w roku tysiąc osiemset sześćdziesiątym pierwszym. W czasach pańszczyzny! Bardzo chciałabym posłuchać, jak wyglądało wtedy życie różnych ludzi. Niestety, leżąca przede mną staruszka koncentrowała się wyłącznie na własnym dzieciństwie. Wazon z lirogonem spadł z jakiegoś hiszpańskiego stoliczka i rozbił się w drobny mak. Za powyższe przewinienie niania musiała wymierzyć karę: kilka uderzeń skórzanym pejczem (zwanym dyscypliną) po wewnętrznej stronie dziecięcej dłoni. Później zbita dziewczynka całowała pejcz w podzięce za ten wychowawczy akt. Całowanie dyscypliny bolało bardziej niż czerwone pręgi na rękach, bo

Hektorowa opowiadając mi o tym, zalała się łzami. Siedemdziesiąt siedem lat po wymierzeniu kary. Moje wizyty w sypialni trwały do momentu, w którym stara dama, zmęczona mówieniem, zasypiała. Naciągałam wówczas niebieski pled wyżej, aby przykryć dłonie śpiącej i na palcach wychodziłam z pokoju. Na dole w gabinecie czekała na mnie z herbatą Lula, piękna, smutna kobieta o fiołkowych oczach, w których od niedawna pojawiło się znużenie. Pani Hektorowa gasła, wszyscy w okolicy przeczuwali, że niedługo pożegna się z ziemskim padołem, czyli ze swoim ziemskim majątkiem. Zgodnie z ostatnią, złożoną u notariusza, wolą właścicielki cały Wierzbiniec miał przejść w ręce jej siostrzeńca Binia. W testamencie znalazła się też osobna klauzula zabezpieczająca los Luli. Otóż Lucyna Patek zachowywała prawo do rezydowania w Wierzbińcu, a w przypadku sprzedania majątku przysługiwała jej dożywotnia renta wypłacana oczywiście przez Binia, czyli pana Albina Pieniążka. (Binia znaliśmy jedynie z opowiadań, bo facet mieszkał na Kresach, w województwie wileńskim i rzadko odwiedzał ciotkę). – Siostrzeniec pisze, że stęskniony – poinformowała mnie pewnego dnia Krajewska. – Zapowiada najazd na Wierzbiniec, jak tylko wykopki skończy. Ciekawam, Aniu, czy przypadniecie sobie do gustu. – Na pewno. Uśmiechnęłam się serdecznie do pani Hektorowej, myśląc jednocześnie, że Biniu to świetne imię dla pewnego zimorodka, który wkrótce pojawi się w Lesie Idealnym. Wbrew pozorom wymyślanie imion dla bajkowych postaci nie jest łatwą sprawą.

Wrzesień 1938 Odkąd na świat przyszła Walentynka, pierwszą połowę wakacji spędzałam z nią nad morzem, a drugą w Nałęczowie. Olek przyjeżdżał do nas tylko na krótko, bo w lipcu i sierpniu robota w polu wre. U Babci, w domu na górce, byłam ulubioną, wyczekiwaną przez wszystkich letniczką. Chyba nawet kimś więcej niż letniczką, gdyż Babcia, siedząc ze mną na werandzie i mówiąc coś przyciszonym głosem, kładła czasem swoją rękę na

mojej. I zawsze w dniu wyjazdu wręczała mi prezent – wysoką, brązową butelkę z sokiem malinowym. Dla Walentynki. Po powrocie z wakacji już cały rok nie ruszaliśmy się z Annopola. Jedyny wyjątek to krótkie wyjazdy biznesowe do Warszawy, tam bowiem mieściła się siedziba Naszej Księgarni, wydawnictwa, z którym współpracowałam. Co jakiś czas musiałam podpisać następną umowę lub załatwić jakąś inną sprawę. Nie od razu trafiłam do Naszej Księgarni, moja kariera rozpoczęła się w „Płomyczku”. Był to tygodnik dla dzieci, który zamieszczał teksty cenionych pisarzy, między innymi:Poli Gojawiczyńskiej, Jana Grabowskiego, Janusza Meissnera. Przy takiej konkurencji nieznana Obrycka miała marne szanse, a jednak moja bajka Żuczki w zielonych kubraczkach spodobała się redaktorce naczelnej, pani Porazińskiej. W marcu tysiąc dziewięćset trzydziestego czwartego roku Żuczki wyskoczyły z domowej szuflady i wskoczyły do „Płomyczka”. To nie było byle co! Każdy numer pisemka rozchodził się w stutysięcznym nakładzie i docierał do dzieci ze wszystkich warstw społecznych. Pamiętam, jak Olkowi śmiały się oczy, gdy pokazałam mu tę pierwszą publikację. – Jestem dumny, Aniu, że nosisz moje nazwisko. W rodzie Obryckich jeszcze nikt bajek nie pisał. – Nie przesadzaj – studziłam go, starając się ukryć zadowolenie. – To tylko jeden tekst o żuczkach. – Na pewno będą zamówienia na następne bajki, bo ty cała jesteś jak z bajki. – Olek objął mnie i lekko uszczypnął (nie powiem w co). Słowa o zamówieniach na następne utwory okazały się prorocze. Pisałam nowe historyjki, wysyłałam je w dużych kopertach do Warszawy, aż przyszedł dzień, kiedy pierwszy raz pojechałam do redakcji. Idąc po schodach, cała drżałam na myśl, że być może za chwilę uścisnę rękę Poli Gojawiczyńskiej. Nie było mi dane poznać autorki Dziewcząt z Nowolipek, ale zaznajomiłam się wtedy z dwojgiem młodych poetów, którzy w przyszłości mieli wejść do kanonu polskiej literatury: z Anną Świrszczyńską i Józefem Czechowiczem. W czasach licealnych czytałam ich wiersze, teraz zobaczyłam żywych ludzi. Ona – delikatna blondynka, on – wysoki, dobrze zbudowany, trochę w typie Zbyszka Cybulskiego. Na mój widok odłożył fajkę, wstał od biurka i zawołał:

– To pani jest tą osobą, której marzy się las idealny?! – Jestem jedną z wielu osób, którym marzy się las idealny. W odpowiedzi uśmiechnął się do mnie tak, jak uśmiechają się poeci – ponuro i ciepło zarazem. Później jeszcze wielokrotnie miałam przyjemność (i zaszczyt!) rozmawiać z Czechowiczem oraz Świrszczyńską, bo moja współpraca z „Płomyczkiem” trwała dwa lata. Naturalnie cały czas byłam dla nich kimś z zewnątrz, jakąś Obrycką, która siedzi na wsi, daleko od warszawskiego tygla i dla rozrywki pisze bajki. Jednakże zwierzęta z Lasu Idealnego podobały się dzieciom do tego stopnia, że pewnego dnia zadzwonił do mnie pan Włodarski, dyrektor Naszej Księgarni! Znałam go jako tako, bo wiele osób z „Płomyczka” pracowało dla tego wydawnictwa. Wynikło to z faktu, że obie redakcje powiązane były organizacyjnie i finansowo ze Związkiem Nauczycielstwa Polskiego, który powołał je do życia. Dyrektor Włodarski zapytał krótko: – Pani Anno, myślała pani kiedyś, żeby zebrać wszystkie swoje historyjki i wydać książkę? – Nie myślałam, panie Józefie, ale od dwóch sekund już myślę. I tak zaczął się następny etap mojej kariery w nowym zawodzie. Nasza Księgarnia wydała Las Idealny prawie w tym samym czasie co W krainie zorzy polarnej Centkiewicza, obie książki miały taką samą cenę (złoty dwadzieścia) i obie sprzedawały się równie dobrze. Moje bajki okazały się potrzebne! Wieczorami lubiłam wyobrażać sobie, że teraz w polskich domach, przy kopcących naftowych lub przy elektrycznych lampach nocnych lampkach mamusie czytają dzieciom o zwierzętach, które nigdy nie wiedziały, jak długo będą żyły we własnej skórze. Każdego ranka myszołów mógł zobaczyć w lusterku, że od dziś jest mrówką albo wiewiórką czy ropuchą. I wcale nie był to powód do zmartwienia, bo w Lesie Idealnym wszystkim żyło się dobrze. Cieszyłam się też, że moja książka ozdobiona jest pięknymi ilustracjami przedstawiającymi myszołowa oraz inne zwierzęta. To już była zasługa wydawnictwa, które bardzo dbało o szatę graficzną bajek. Oczywiście, poza literaturą dziecięcą, Nasza Księgarnia wydawała także beletrystykę, książki dla nauczycieli, mapy, pozycje popularnonaukowe, co kto chciał. Pod koniec lat trzydziestych wydawnictwo miało w swoim dorobku ponad czterysta wydanych

tytułów, a w tym trzy moje: Las Idealny. Dlaczego myszołów Bartek obudził się w dziupli? (1936) Las Idealny. Śniadanie na polanie (1937) Las Idealny. Dwa dęby (1938). Teraz w planie była następna książka i dlatego co jakiś czas musiałam pojawiać się na Świętokrzyskiej, w redakcji Naszej Księgarni. Do Warszawy jeździłam sama albo z mężem. Moje zawodowe obowiązki stanowiły bowiem doskonały pretekst, żeby we dwójkę wyrwać się z domu i zorganizować dwudniową randkę w niecodziennej scenerii. Bo stolica była dla nas atrakcją, wielkim światem, o który fajnie się otrzeć: dziesiątki teatrów i kin, a na Kredytowej nasz ulubiony kabaret Cyrulik Warszawski. Trochę inny, wielki świat zaczynał się w chwili, gdy państwo Obryccy wkraczali do ekskluzywnego holu Hotelu Europejskiego. Reszta hotelu była równie ekskluzywna i absurdalnie droga. Ale cóż, w tysiąc dziewięćset trzydziestym ósmym roku za windy, centralne ogrzewanie, grube dywany oraz palmy w owianym legendą miejscu słono się płaciło. Na parterze znajdowała się olśniewająca sala restauracyjna. Cztery potężne filary, freski na ścianach, lustra, porcelanowa zastawa, kelnerzy w smokingach – cały ten zbytkowny anturaż, dzięki któremu siedzący przy stolikach goście czuli się jak w pałacu (pomijając chwile, kiedy wystawiano im rachunki). Mój mąż nieodmiennie zamawiał cielęcinę w maladze, ja zaś bliny z kawiorem (wstyd przyznać – Wandzia za swoją miesięczną pensję mogłaby poprosić o dwadzieścia dekagramów kawioru, lecz na same bliny już by jej pieniędzy zabrakło). Z restauracji przenosiliśmy się do cukierni Lourse’a na kawę i muszelki z pistacją. Rzecz jasna, rozumiałam, że to luksusowe życie podszyte jest żenująco nisko opłacaną pracą innych ludzi i dlatego muszelki albo kocie języczki traciły czasem smak. Poniedziałek dwunastego września był drugim dniem naszego pobytu w Warszawie. Po śniadaniu miałam umówione spotkanie w wydawnictwie. Michał Bylina (kierownik artystyczny) pokazywał mi projekty ilustracji do nowego zbioru bajek, a później tyle gadał, że spóźniłam się na spotkanie z Olkiem, który już od drugiej czekał w hotelowej restauracji. – I jak poszło? – spytał, wstając na mój widok od stolika, by podsunąć mi obite pluszem krzesło. – Wszystko załatwione. Przepraszam, że czekałeś, ale znasz Michała. Nie

chciał mnie wypuścić – powiedziałam, biorąc do ręki kartę dań. – Co zamawiasz? Znowu cielęcinę? – Tak. A ty? – Dzisiaj risotto jarskie. Odłożyłam kartę, uśmiechając się do męża, i w tym momencie zauważyłam utkwiony we mnie czyjś wzrok. Przy sąsiednim stoliku, za plecami Olka, siedziało trzech facetów, to znaczy trzech wytwornych dżentelmenów. Jeden z nich, ten w jasnym garniturze, najprzystojniejszy, patrzył na mnie jakoś niesamowicie. Każda kobieta lubi gorące spojrzenia, ponieważ każda ma w sobie naturalną potrzebę budzenia zachwytu, jednak fascynacja, jaką widziałam w oczach tego mężczyzny, przechodziła wszelkie wyobrażenie. Pomyślałam ze strachem, że za chwilę zerwie się jak szalony od stolika, złapie mnie wpół i uniesie z tej restauracji, z hotelu, z Warszawy... gdzieś daleko. Spuszczając powieki, jeszcze raz sięgnęłam po kartę dań. – Zdecydowałaś się na zupę? – Olek uśmiechnął się zachęcająco, bo wiedział, że apetyt jest u mnie oznaką dobrego humoru. – Może. Schowana za twardą okładką menu odzyskałam normalny stan umysłu. Nic, tylko głupieję na swoim punkcie. Kim ja jestem? Kobietą po czterdziestce, zadbaną, owszem, nawet ładną, lecz absolutnie nie z tych, które doprowadzają męską połowę ludzkości do obłędu. Z pewnością nie do mnie skierowane było przeszywające spojrzenie. Blisko nas siedziała śliczna dwudziestolatka w sukni ozdobionej modnymi draperiami, istna Wenus. To o nią chodzi. – Dodatkowo proszę o vol-au-vent z pieczarkami – powiedziałam, wynurzając się z ukrycia. Patrzyłam na męża i równocześnie kątem oka obserwowałam mężczyznę w jasnym garniturze. Popijając koniak, przysłuchiwał się teraz rozmowie swoich towarzyszy, lecz widać było, że jest rozkojarzony; co rusz przesuwał ręką po skroniach, miał nawet lekko zaczerwienione uszy. Hm... widocznie z natury jakiś nadpobudliwy. Już więcej nie rozglądałam się po sali, wróciłam myślami do czekających mnie rozkoszy podniebienia, a przede wszystkim do własnego męża. Gdy zjedliśmy obiad, Olek zamówił kawę i bomby ananasowe, czyli lody podawane w postaci sporej kuli. – Najmocniej szanownych państwa przepraszam, czy mogę prosić o chwilę

rozmowy? Przed nami wyrósł nagle mężczyzna z sąsiedniego stolika, ten podrywacz. Miał zaskakująco miły, pasujący do spikera radiowego głos, co nie zmieniało faktu, że mocniej ścisnęłam łyżeczkę do lodów. Co się dzieje? Czego on ode mnie chce? Bo nie ulegało wątpliwości, że ode mnie! Znów to spojrzenie! – Kim pan jest? – spytał Olek. – O co chodzi? – Państwo pozwolą, jestem Tadeusz Rawicz, sędzia z Torunia. Brzdęk! Łyżeczka do lodów upadła na stół. Jezu! To mój wujek, mąż cioci Marysi! Umarł, gdy miałam osiem lat. Pamiętałam go jako osiemdziesięcioletniego starca, a na żadnym z przedwojennych zdjęć nie wyglądał tak jak dzisiaj. Radość mieszała się z oszołomieniem. Po pięciu latach dostałam znak! Już nie muszę lękać się mgły, nic nie zniknie. To wujek zrobił pierwszy krok, to oni mnie odnaleźli! Niedługo zobaczę moich najbliższych, tatę, ciocię Marysię i babcię Duszkowską, Boże! Tak. Ale jako kto? Kim dla nich będę? Przecież nie rzucę się wujkowi w ramiona, krzycząc: „To ja, Ania! Za niecałe czterdzieści lat będziesz nosił mnie na barana!”. Coś wymyślę! Byle teraz nie wypuścić nici z ręki. Uśmiechnęłam się uprzejmie do wujka, Olek dokonał prezentacji państwa Obryckich, zaprosił pana sędziego Rawicza do stołu, po czym oboje zamieniliśmy się w słuch. Wujek spojrzał na mnie i powiedział to, czego się spodziewałam: – Pani jest zaskakująco podobna do mojej żony Marychny. Ma pani takie same rysy twarzy, figurę, nawet sposób gestykulacji, aż oczom nie wierzę! To nie może być przypadek. Jasne, że to nie był przypadek. W rodzinie mówiono, że wrodziłam się w matkę chrzestną, choć nikt nie twierdził, że wyglądam jak skóra zdjęta z ciotki. Dzieliło nas sześćdziesiąt lat, poza tym w czasach jej młodości panowała zupełnie inna moda na fryzury, makijaż, et cetera. Obecnie, gdy sama żyję w latach trzydziestych, podobieństwo musi być uderzające. – Jak nazywała się pańska żona przed ślubem? – spytałam. – Duszkowska. – Moja żona też! – krzyknął Olek, a ja zrobiłam zdumioną minę. Zaczęła się rozmowa. Mój mąż i wujek byli podekscytowani zbieżnością

nazwisk, tym bardziej że szybko ustaliliśmy, iż ani Marysia, ani ja nie mamy żadnych wspólnych kuzynek czy innych dalszych krewnych. – W Europejskim nie rozwiążemy tej zagadki, do tego potrzebna jest moja żona – zadecydował w pewnej chwili wujek. – Zapraszam państwa do nas, do Torunia. Marychna będzie zachwycona. – Wuj uśmiechnął się ciepło. – Ja oczywiście również będę zachwycony. Kiedy Olek notował adres i numer telefonu Rawiczów, śledziłam każdy ruch jego ręki, wypisywał przecież moją nową przepustkę. Jaka to dzisiaj jest data? Po powrocie do Annopola, leżąc nocą w łóżku, rozmyślałam o rodzinie. Ciocia Marysia oczekuje mojego telefonu, już jutro mogę podnieść słuchawkę z widełek, połączyć się z centralą i poprosić o rozmowę międzymiastową z Toruniem, numer szesnaście, dwadzieścia jeden. A potem usłyszę jej głos... Jak można spać w taką noc? Cichutko wysunęłam się spod kołdry i w asyście Muszki poszłam do biblioteki. Tu stał czarny telefon, na który chciałam jedynie popatrzeć. (Od dwóch lat mieliśmy własny aparat, nie był to wielki luksus, abonament za siedemdziesiąt rozmów kosztował dziesięć złotych miesięcznie, liczyła się liczba połączeń, a nie przegadane minuty czy godziny, tylko za rozmowy międzymiastowe płaciło się osobno). Włączyłam stojącą na cichym służącym lampkę i usiadłam w leniwcu, podciągając kolana pod brodę. Muszka wskoczyła na podnóżek, chwilę potem bezgłośnie otworzyły się drzwi – do pokoju weszły Bajka i Ton, zawsze czujne i zawsze spragnione ludzkiego towarzystwa. Postanowiłam, że będę tu tak długo, aż wymyślę plan, bo bez planu do Torunia nie pojadę! Jest szansa, aby wkręcić się do rodziny. Mam dwa atuty: podobieństwo fizyczne oraz panieńskie nazwisko. Tylko co dalej? Mój dziadek Duszkowski był jedynakiem, nie miał żadnych krewnych. Jak tu się doczepić? Wzięłam do ręki kartkę, ołówek i rozrysowałam drzewo genealogiczne, zaczynając od pradziadka Kosmy, ponieważ dawniejszych przodków nie znam.

To wszystko. Zrozumiałe, że w drzewie nie zaznaczyłam informacji, które wykraczają poza rok tysiąc dziewięćset trzydziesty ósmy. Gryząc końcówkę ołówka, zastanawiałam się, co tu wykombinować, by uwiarygodnić swoją przynależność do rodu Duszkowskich. Pisanie bajek dobrze wpływa na rozwój wyobraźni. Wystarczyło kilka minut, by w mózgu pojawiło się słowo, które w dwudziestym pierwszym wieku mocno trąci myszką, a właściwie wyszło już z obiegu: Bękart! Wybacz, pradziadku Kosmo, ale muszę wrobić cię w bękarta, to znaczy obdarzyć jeszcze jednym synem, lecz z nieprawego łoża. Z opowieści rodzinnych wiedziałam, że Kosma całe życie mieszkał w Kaliszu, prowadził tam księgarnię połączoną ze składem nut oraz czytelnię. W księgarni pradziadka spotykali się kaliscy społecznicy, nauczyciele, muzycy, krótko mówiąc, otoczony inteligencką śmietanką Kosma był zasłużonym i poważanym obywatelem miasta gubernialnego Kalisza. Miał tylko jedną słabostkę, mianowicie – wyścigi konne. Raz w roku wyjeżdżał, najpierw do Warszawy, potem do Zoppot czyli do Sopotu po to, aby stracić trochę pieniędzy, obstawiając zawsze te konie, które na torze biegają nieco wolniej od innych. Do tego momentu moja historia jest świętą prawdą, którą ciocia Marysia zna tak dobrze jak ja. To ona dała mi zdjęcie Kosmy, wywołane na sztywnej tekturce: wąsaty pradziadek stoi w zaaranżowanej przez fotografa pozie,

w jednej ręce trzyma cygaro, drugą opiera na żardynierze z fikusem. Najbardziej w tej fotografii podoba mi się kokarda à la Lavallière, zawiązana pod wysokim kołnierzykiem koszuli. Kosma wygląda w kokardzie jak zadowolony kocur, który przed chwilą napił się śmietanki (mam na myśli śmietankę towarzyską Kalisza). Teraz zaczyna się fikcja: Kosma w młodości był kochliwy, wdał się w romans z pewną Gabrielą, córką kominiarza Skierki. Do ślubu nie doszło, pewnie dlatego że rodzice Kosmy nie wierzyli w prawdziwą miłość, nawet jeśli jest owocna. Jeszcze zanim ciąża stała się widoczna, Gabriela została zaopatrzona w odpowiednie fundusze i wysłana do Gdańska. W tysiąc osiemset siedemdziesiątym pierwszym roku przyszedł na świat Józek, mój ojciec. Kosma nie był draniem, dał synowi nazwisko i przez całe życie wspierał go finansowo. Powyższa, zmyślona historia nie w całości znana jest córce Józefa, Annie, czyli mnie. Ja wiem tylko tyle: Dziadek Kosma, uroczy człowiek palący cygara, miał księgarnię w Kaliszu. Pamiętam, że raz w roku przyjeżdżał do nas, do Gdańska, i zawsze mówił, że jestem jego ukochaną wnuczką. Babci Gabrieli nie pamiętam, umarła przed moim urodzeniem. Nigdy nie odwiedzaliśmy dziadka w Kaliszu, to on do nas przyjeżdżał. Byłam zachwycona prostotą własnego pomysłu. Wspólne korzenie w postaci dziadka to chyba wystarczający powód, by dostać się do rodzinnego kręgu. Ostatnią rzeczą, którą zrobiłam tej nocy, było narysowanie drzewa genealogicznego Anny Obryckiej urodzonej w roku tysiąc osiemset dziewięćdziesiątym siódmym. Oto ono:

Teraz leżały przede mną dwie kartki; na jednej genealogia, którą zna ciocia Marysia, na drugiej moja. W Toruniu muszę tak pokierować rozmową, aby obie kartki się skleiły. Podczas rozmowy telefonicznej z ciocią Marysią zaproponowałam, abyśmy spotkały się tylko we dwie. – Zgoda! – zawołała. – W takim razie zapraszam na damską herbatkę, tylko pani i ja. Adres pani pamięta? Mickiewicza piętnaście. Trzeba minąć dwa niedźwiedzie, które siedzą przed budynkiem Dyrekcji Lasów, parę kroków i nasz dom, vis-à-vis Konsulatu Królestwa Belgii. To blisko śródmieścia. „Przede wszystkim blisko mojego mieszkania na Słowackiego” – pomyślałam, ale przez modrzew na strychu tam się nie dostanę, nie ten czas. Z wizytą do matki chrzestnej wybrałam się trzy dni późnej, pociągiem. Dziwnie było jechać do własnego miasta. Czy stary Toruń urzeknie mnie swoim klimatem czy przestraszy obcością? Na peronie, zamiast chmary studentów, zobaczyłam mundury, dużo mundurów. Hmm... żadna niespodzianka. Po odzyskaniu niepodległości pruska twierdza Toruń zamieniła się w jeden z największych w Polsce garnizonów,

stacjonowały tu różne pułki, dywizjony, szwadrony. Przed budynkiem dworca zwróciłam uwagę na trzech oficerów, którzy wysiadali z taksówki, byli rozbawieni, śmiali się głośno, jeden mrugnął do mnie okiem. Uśmiechnęłam się do niego jakoś smutno. Dzisiaj na dworcu w Toruniu jestem bezpieczna, ale za rok nie będzie już orzełków na czapkach kręcących się tu żołnierzy... Westchnęłam cichutko i wsiadłam do żółtego tramwaju linii cztery. Gdy konduktor sprzedał mi bilet (w którym zrobił trzy dziurki, zaznaczając dzień miesiąca, godzinę oraz miejsce odjazdu), usiadłam na drewnianej ławeczce, zatapiając się w myślach o czekającej mnie wizycie. Ciocia Marysia mawiała, że przy zawieraniu nowej znajomości najważniejsze są pierwsze sekundy – albo coś zaiskrzy, albo nie. W ciągu kilku sekund zdążę spojrzeć jej prosto w oczy i przywitać się, pamiętając, by uścisk ręki był taki, jaki powinien być – krótki i wyważony, jeśli chodzi o siłę nacisku. Nic trudnego. Potem też sobie jakoś poradzę, miałam przecież praktykę w zabieganiu o względy osób, które jeszcze nie wiedzą, że w przyszłości bardzo będą mnie kochały. Przejeżdżaliśmy akurat przez most na Wiśle, patrząc więc na panoramę Starówki, uśmiechnęłam się przekornie. Ciocia Marysia z racji wieku zawsze była sto razy mądrzejsza ode mnie, ale dzisiaj ja mam przewagę, jestem stateczną niewiastą, a ona... fiu-bździu. Podróż tramwajem skończyła się na placu Bankowym (w moich czasach – Rapackiego), dalej poszłam na piechotę w kierunku Bydgoskiego Przedmieścia. Mickiewicza 15 – willa w małym ogródku, cztery schodki, drzwi. Dopiero kiedy nacisnęłam dzwonek, zabrakło mi tchu. Po krótkiej chwili drzwi się otworzyły i w progu stanęła Marysia Rawiczowa. Miała na sobie granatową sukienkę w białe, ukośne prążki, a ja bladoróżowy kostium, lecz to nie było istotne – naprzeciw siebie stały dwie bardzo podobne kobiety. – Tadziu nie przesadził! – krzyknęła Marysia. – Nowe lustro do nas przyjechało! Nie wiedziałam, jak zareagować. Przedstawić się, wyciągając rękę?

Czy raczej zachichotać przymilnie, jakbym była najsympatyczniejszą Anką na świecie? Nie! Moja matka chrzestna wyczuwała lizusostwo na kilometr, z nią trzeba inaczej. – Zostanę powieszona w holu czy w salonie? – spytałam, krzywiąc się lekko. – Zapraszam do salonu. – Marysia ze śmiechem wyciągnęła przed siebie obie ręce. – Duszkowska wita Duszkowską. Weszłam do domu, którego wnętrze znałam tylko z opowiadań. (Po wojnie Rawiczowie przenieśli się do Bydgoszczy, bo tam dostali mieszkanie). Idąc przez hol, zdążyłam rzucić okiem na dębowe boazerie klatki schodowej i już był salon, czyli gustownie urządzony pokój, utrzymany w zielono-kremowej tonacji. Marysia wskazała mi fotel, sama zaś usiadła na kanapie. Przez moment przyglądałyśmy się sobie jak dwie sroki, które pierwszy raz w życiu widzą innego przedstawiciela własnego gatunku. Sroka Marysia była trochę wyższa od sroki Anki, miała większy biust i szersze biodra. Reszta, to znaczy dzioby, skrzydła oraz nóżki wyglądały niemal tak samo. Kochałam tę drugą sroczkę i cieszyłam się, że jest taka młoda. – Musimy być spokrewnione. – Marysia pierwsza przerwała wzajemną lustrację. – Skąd pochodził pani tatuś? – Z Gdańska. Zawiedziona pokręciła głową. – Nigdy nie mieliśmy rodziny w Gdańsku, rodzice mojego ojca mieszkali w Kaliszu. Padło słowo, na które czekałam. – W Kaliszu?! – zawołałam. – Mój dziadek też mieszkał w Kaliszu! – Niemożliwe! W Kaliszu byli tylko jedni Duszkowscy, dziadek Kosma i jego żona. Przemieściłam się w swoim fotelu z prawej strony na lewą. – Kosma? – odezwałam się trochę sztywno, z udawanym zaniepokojeniem. – To MÓJ dziadek miał na imię Kosma. – Kosma Duszkowski? – Naturalnie – potwierdziłam, sięgając po torebkę i wyjmując z niej zdjęcie pradziadka. – Oto on, księgarz z Kalisza. Marysia wzięła do ręki fotografię, po czym krzyknęła: – Och! Och! Pierwsze „Och!” było pełne głośnego zdumienia, natomiast drugie – jakieś

niemrawe. – Ten sam. U mamy w domu jest identyczne zdjęcie dziadka z fikusem – powiedziała, patrząc mi w oczy. Atmosfera w salonie zrobiła się taka, jakby między kanapą a fotelem stał w rozkroku szacowny księgarz z Kalisza i każda z nas usiłowała przeciągnąć go w swoją stronę. – Jak to możliwe? Kosma miał tylko jednego syna, Adama, mojego ojca! – Jedynym synem Kosmy był mój ojciec, Józef! Cisza. Wąsaty dziadek został rozerwany na pół. Moją intencją było sklejanie, a nie rozrywanie. Lecz to Marysia musiała wpaść na trop ciemnej strony życia naszego przodka. Czekałam w napięciu, unikając jej wzroku. Za kanapą stał trzymetrowy, przepastny kredens z wysuwaną spod blatu marmurową półką. Wiedziałam, że ten mebel nazywano w rodzinie magazynem, bo ciotka magazynowała w nim kupowaną w nieprzyzwoitych ilościach porcelanę. Kolekcjonowanie kruchych talerzy, dzbanuszków czy filiżanek było jej namiętnością. Zdawałam sobie sprawę, że cały ten magazyn niedługo szlag trafi. Ze wspaniałego zbioru uchowa się tylko jeden wazonik Rosenthala. W powojennym mieszkaniu wujostwa stał zawsze na biurku – biały, w kształcie klepsydry, z niebieskim, ręcznie malowanym kwiatkiem. Wróciłam myślą do salonu akurat wtedy, gdy Marysia zrobiła minę, jaką ma inspektor Wallander w chwilach, gdy doznaje zawodowego olśnienia. – Czy pani myśli o tym samym co ja? – spytała. – Bo jest pewne wytłumaczenie... W którym roku urodził się pani ojciec? – W tysiąc osiemset siedemdziesiątym pierwszym. – To by się zgadzało, rozumie pani... – powiedziała niskim głosem, z ociąganiem. – Może naszemu dziadkowi przed ślubem coś się przytrafiło? – Jak to przytrafiło? Marysia była wyraźnie skonsternowana, a moja twarz niewiniątka nie ułatwiała jej zadania. W końcu wzięła głęboki oddech i wypaliła: – Mówię o grzechu młodości. Niech pani mi wybaczy, ale wygląda na to, że Józef był nieślubnym dzieckiem dziadka Kosmy. Uśmiechnęłam się w duchu z zadowoleniem, bo łatwo przeszła po nitce do kłębka. Teraz musiałam odpowiednio zareagować, to znaczy bronić honoru papy, ponieważ w latach trzydziestych posądzenie kogoś o pochodzenie z nieprawego łoża nie było błahostką.

– Równie dobrze to Adam mógł być nieślubnym dzieckiem dziadka Kosmy – oświadczyłam z godnością, przerzucając na jej teren kamyk, który wrzuciła do mojego ogródka. – Ślub dziadka z babcią Emilką odbył się w tysiąc osiemset osiemdziesiątym roku, w kościele parafialnym w Kaliszu – odparowała Marysia. – Na pewno można to sprawdzić w księgach parafialnych. Uznałam, że pora spasować, to znaczy przyznać Marysi rację – jej tatuś był prawy, mój, niestety, lewy. Westchnęłam głęboko, z wyraźną rozterką. – Sama nie wiem... – szepnęłam, spuszczając wzrok na kolana. – Babcia Gabriela umarła, zanim się urodziłam. Pamiętam, że dziadek Kosma zawsze przyjeżdżał do nas na cały lipiec, bez ustanku żartował, przywoził walizkę pełną prezentów... Wtedy byłam mała i nie zastanawiałam się, dlaczego nigdy nie jeździmy z wizytą do Kalisza. A potem umarł, wyjechałam z rodzicami do Berlina, bo tam mieszkała ciocia Adela, a w Polsce nie mieliśmy już żadnej rodziny... – Nagle głos mi się załamał i zakryłam ręką oczy. Marysia zerwała się z kanapy. – Niech pani nie płacze – poprosiła, kucając przy moim fotelu. – To już historia. Dzisiaj dziadek Kosma cieszy się w zaświatach, że jego wnuczki są razem. Poczułam wielkie wzruszenie, ściślej mówiąc, to rozpłakałam się w tym salonie jak bóbr. – Jestem Ania, córka Józefa – wyszlochałam szczerą prawdę. – Jestem Marysia, córka Adama. Przygarnęła mnie impulsywnie, tak samo jak wtedy, gdy miałam pięć lat. Nareszcie. W drodze powrotnej rozpamiętywałam każdą chwilę spędzoną u Marysi i już nie mogłam się doczekać następnego spotkania. Przy pożegnaniu zaprosiłam oboje Rawiczów do Annopola, mieli nas odwiedzić w przyszłą niedzielę. To aż dziesięć dni czekania, ale nie wypadało nadgorliwie przyspieszać rozwoju nowej znajomości. Miałam jednak nadzieję, że za jakieś dwa, trzy tygodnie zostanę przedstawiona babci i ojcu... Tata jest teraz młodym chłopakiem, rok temu zdawał maturę. Nie wie, że będzie wojna, potem urodzi mu się syn, a po wielu latach córa. Zawsze tak o mnie mówił: moja córa. Z dumą. Po przyjeździe do domu najpierw poleciałam do kuchni. Odbywało się tam wielkie smażenie powideł, na trzy gary jednocześnie. Celińska pilnowała, aby

powidła się nie przypaliły, i opowiadała Walentynce coś o podróży balonem. – Wszystko w porządku? – spytałam. – W porządku, my sobie poradzimy, a pani niech idzie do biblioteki, bo mąż już nie może się doczekać. Umyłam ręce przy kuchennym zlewie, zjadłam kilka śliwek i poszłam zdać Olkowi relację z toruńskiej wyprawy. Na mój widok wstał z kanapy, by ściszyć radio, które właśnie nadawało muzykę taneczną. – Jak było? Opowiadaj, Aniu. – Okazało się, że ojciec Marysi to młodszy brat mojego taty. – Niesłychane! – krzyknął. – Jak mogłaś nie wiedzieć, że masz stryja? Spojrzałam przelotnie na zielone, magiczne oko naszego radia, a potem wyjaśniłam, jak sprawy stoją. Olek zareagował zupełnie inaczej, niż się spodziewałam. Zamiast wybuchnąć radością, usiadł ciężko na kanapie i zaczął mnie pocieszać. Tłumaczył, że nie powinnam się trapić, bo nie odpowiadam za grzeszne życie dziadka. – Ja się nie przejmuję! – zawołałam. – Dziadek nie był złym człowiekiem. – Z pewnością miał zalety, ale wyrządził też wiele zła, pomyśl, Aniu, jak upokorzoną kobietą musiała czuć się babcia Gabriela. Milczałam, nie wiedząc, co odpowiedzieć. Olek był zwykłym, przyzwoitym człowiekiem, urodzonym pod koniec dziewiętnastego wieku, nie należał do żadnej awangardy, bohemy czy innej prekursorskiej grupy. Jak mu wytłumaczyć, że bycie samotną matką, która ma zapewnione środki do życia, nie jest katuszą, pod warunkiem że bliźni nie wtykają nosa w cudze życie. – Kosma pomagał. – Jeszcze raz stanęłam w obronie dziadka. – Dawał pieniądze, przyjeżdżał do Gdańska, do Gabrieli i syna. – Czyli miał jakby dwie żony, obie oszukiwał... W swoich bajkach nigdy nie pisałaś o samcach wiewiórek, które żyją na dwie dziuple. Chciałam krzyknąć, żeby zostawił bajki, że świat realny bardzo różni się od Lasu Idealnego, ale nagle zrozumiałam, że Olek ma rację! Wymyślona przeze mnie część życiorysu Kosmy to bagno. Podeszłam do radia i przekręciłam kremową gałkę w prawo, w pokoju zrobiło się cicho. – Słusznie mówisz, nie udał mi się dziadek – przyznałam, przepraszając w myśli za te słowa pewnego poczciwego księgarza z Kalisza, który był moim przodkiem. – Ale kuzynka Marysia jest z naszej bajki.

– Rzeczywiście taka podobna do ciebie, jak twierdził Rawicz? – Sam zobaczysz. Włączyłam radio na cały regulator i orkiestra zagrała dla nas lambeth-walka. – Zatańczymy? – Oj, Aniu. To „oj, Aniu” znaczyło: „Oj, jak mi z tobą dobrze”. Petronela miała śliczną, porcelanową buzię, długie rzęsy i mnóstwo splątanych loczków. Poza tym była lalką, którą Walentynka dostała od Bibi na czwarte urodziny. Uroda Petroneli oraz jej suknia z grubego aksamitu zostały docenione, córka zachwyciła się nową zabawką, obejrzała ją dokładnie, a potem posadziła na etażerce i od tej pory podziwiała tylko z daleka. Do zabawy służyły dwie szmaciane laleczki, będące dziełem moich rąk – niedoskonałe, ale przyjemne w dotyku i pozbawione wyniosłości. Żyjąc jeszcze w dwudziestym pierwszym wieku, nie mogłam zrozumieć fenomenu wychudzonej Barbie czy ociekających seksualnością, ubranych w kabaretki lalek Bratz. Takie zabawki Walentynka posadziłaby obok Petroneli, a właściwie to nie miałaby okazji sadzać ich gdziekolwiek, bo wcześniej Olek osobiście wyrzuciłby je do śmieci. Na szczęście w Annopolu nie było ani jednej Barbie, tu ogólną sympatią cieszyły się gałgankowe stworki, oglądające świat oczami z guzików. W poniedziałek od rana siąpił deszcz, więc Walentynka razem z młodymi Sokolnickimi, zamiast w piaskownicy, bawili się w holu. Bronek jeździł na hulajnodze, a dziewczynki, siedząc na pierwszym stopniu schodów, darły stare gazety, żeby zrobić dla lalek papierową górkę. – Bronek ino wte i wewte jeździ – odezwała się w pewnej chwili Kasia. – A godoł, że przy gazetach pomoże. – Godoł – przyznała Walentynka. – Ale potem nie kcioł. Widząc, że dzieci bawią się w najlepsze, poszłam do sypialni i wzięłam pióro do ręki. W ciągu dwóch godzin udało mi się stworzyć Binia. Nieistniejący dotąd zimorodek nabrał wyrazistych kolorów i został bohaterem nowej historyjki. Gdy pisałam przedostatnie zdanie, do sypialni weszła Wandzia. – Pan Obrycki okazją przysłał list, bo spotkał w Samborzewie Pujanka. Woźnica dopiero co wjechał na folwark – powiedziała, podając mi złożoną na pół kartkę. Rzeczywiście, był to pisany na kolanie liścik od Olka:

Kochana żonusiu, Ty jesteś jak zdrowie Ile Cię trzeba cenić, ten tylko się dowie, Kto Cię na pięć godzin stracił... Poproś Gudejkę, żeby zaprzęgał i przyjeżdżaj do Niespodzianki. Całuję – Olek Dziesięć minut później, w niebieskim żakiecie i kapeluszu sfruwałam ze schodów niczym radosny zimorodek, a łasiczka biegła za mną tak szybko, jakby chciała mnie upolować. W holu leżała porzucona hulajnoga i mnóstwo gazetowych strzępów, bo nasze przedszkole przeniosło się na ganek. Kiedy tam weszłam, Wandzia stawiała na stoliku trzy miseczki z owsianką. – Wyjeżdżam do Samborzewa. – Przecież widzę – odpowiedziała po swojemu, a trzy dziecięce buzie posłały mi zezwalające na opuszczenie domu uśmiechy. Deszcz przestał padać, pojechaliśmy więc odkrytym powozikiem, do którego Gudejko zaprzągł Bajaderę, ośmioletnią wypasioną klacz z charakterkiem. Charakterek polegał na tym, że Bajadera podczas podróży robiła niezapowiedziane przerwy. Ni stąd, ni zowąd stawała na drodze i żadna siła nie mogła jej ruszyć z miejsca. Przez pierwsze minuty klacz wprowadzała się w odpowiedni nastrój, by następnie, bardzo długo, w obfitych ilościach, oddawać mocz. Dziś przerwa na sikanie wypadła przy brzozowym zagajniku, w połowie drogi do miasteczka. – Postoimy teraz trochę. – Gudejko spojrzał na mnie z bezradną miną. – Czasem dobrze zatrzymać się w ładnym miejscu – odparłam, myśląc, że taki postój to przyjemność w porównaniu z korkami, które tworzą się w godzinach szczytu przy wjeździe na most. W Toruniu, rzecz jasna. Olek czekał przed Niespodzianką, jedyną w Samborzewie restauracją, i udawał wielkie zdziwienie: – Co to? Uciekasz z domu? – No. Znudził mi się ten Annopol! – zawołałam, wyskakując z powozu. – Panie Gudejko, słyszy pan, co moja żona mówi? Stangret uśmiechnął się jak dobry niedźwiedź, który obiecuje, że nas nie zje, po czym wjechał na podwórko na tyłach restauracji. – Coś świętujemy? – spytałam, gdy usiedliśmy przy nakrytym białym obrusem

stoliku. – Tak. Olek był w świetnym humorze. Okazało się, że rotmistrz zaproponował swojemu administratorowi nowy kontrakt na lepszych warunkach, pensja męża wynosiła teraz osiemset złotych, nie licząc darmowego mieszkania oraz deputatów w naturze. Razem to dawało około tysiąc trzysta złotych – w trzydziestym ósmym roku mnóstwo pieniędzy. – Wspaniale! – krzyknęłam. – Gibowscy, tak samo jak ja, wiedzą, że trafił im się ktoś wyjątkowy. – Nie żartuj. – Nie żartuję. Ode mnie też dostaniesz gratyfikację – obiecałam. – A jaką? – Przed snem opowiem ci bajkę. – Trzymam cię za słowo, moja droga. – Trzymaj mocno. W radosnym nastroju zjedliśmy obiad (żur, zraziki z sosem chrzanowym, drożdżowe knysze z kapustą). Deseru nie zamawialiśmy, bo w domu czekał na nas drugi obiad. Celińska długo chodziłaby z obrażoną miną, gdybyśmy zrezygnowali z posiłku, który przygotowywała przez pół dnia. I miałaby rację. Wychodząc z Niespodzianki, natknęliśmy się na Kardynała, to znaczy na Zadwornego. (Jerzy lubił przezwisko nadane mu zaraz po pierwszej wizycie w Annopolu, twierdził nawet, że czuje się wyróżniony). – A cóż wasza eminencja porabia w Samborzewie? – zagadnęłam wesoło. – Ciekawość to pierwszy stopień do piekła, dobra kobieto. – Wierzę. Wasza eminencja z pewnością zna się na tych stopniach. Po koleżeńskiej wymianie uszczypliwości nasz niedoszły purpurat porzucił wyszukany styl i przeszedł na zwyczajny. – Wy tu sobie obiad jedliście, a w Annopolu odbyło się wielkie sprzątanie. – O czym mówisz? – zdziwił się Olek. – Pan Gibowski kazał zabrać stare graty ze strychu. Cztery furmanki do was pojechały. Ale nie martwcie się, zanim zaczęli załadunek, Celińska sprawdziła, czy tam jakichś waszych rzeczy nie ma. – I co? – spytałam szeptem. – Wszystko zwieźli do Dębińca, zwalili za szopą, a potem dziedzic rzucił okiem i kazał spalić. – I co?

– I nic. Spalone. Tylko żelastwo na kupie zostało. Przez krótki moment przestałam panować nad własnym ciałem. Nagle głowa poleciała mi do tyłu tak gwałtownie, że kapelusz spadł na chodnik, prosto do kałuży. Olek zdążył chwycić mnie za ramiona. – Aniu, zawrót głowy? – Tak – skłamałam. – Już mija. Po paru sekundach zdrowie wróciło do normy, jednak mąż natychmiast zapakował mnie do powozu. Kiedy Gudejko ruszał już spod Niespodzianki, Jerzy cofnął się o kilka kroków, podniósł z ziemi mój utytłany błotem kapelusz i trzymając go przed sobą w dwóch palcach, zawołał: – To cudo musisz spisać na straty! Kiwnęłam głową. W domu przechodziłam męczarnie. Obiad był męczarnią. Rozmowy były męczarnią. Patrzenie na schody było męczarnią. Dopiero późnym popołudniem odważyłam się pójść na poddasze. Gdy podeszłam do okutych sztabami drzwi, poczułam jakąś głupią, tłukącą się w sercu nadzieję: może zabrano wszystko oprócz obrazu z modrzewiem? Drzwi na strych otworzyły się z miłym chrzęstem. A powinny zawyć z rozpaczy, bo nie miały już czego pilnować – poddasze było zaskakująco wielkie, puste i... zamiecione. Pobiegłam jeszcze do gołębi... może tam... Nie. Nic nie ma. Już nie wejdę stąd do toruńskiego mieszkania. Po lekarstwa, po ratunek. Po cokolwiek. Został mi tylko berliński modrzew przy Blumenstrasse, ale to daleko i w niebezpiecznym kierunku. Dłuższą chwilę stałam na środku obszernego pomieszczenia z bezradnie opuszczonymi rękami, omiatając wzrokiem każdą deskę podłogi. Pod oknem leżała jakaś zakurzona książeczka wielkości paszportu. Podniosłam ją: Dawna przodków naszych obyczajność. Faktycznie dawna, bo z tysiąc osiemset pięćdziesiątego dziewiątego roku. Otworzyłam książeczkę na chybił trafił i przeczytałam dwie linijki tekstu:

...skrzywdzony nie udawaj się do narzekań, przeklęstw i płaczu: bo te są oznaką bezsilnego gniewu, nieudolnego umysłu i małego serca[5]. Pewnie miałam małe serce, gdyż strasznie chciało mi się płakać i pożalić komuś bliskiemu. Ale na całym świecie nie było takiej osoby, której mogłabym wyznać, że straciłam tajne przejście ze strychu do dwa tysiące jedenastego roku. Olek... Gdybym jemu się zwierzyła, uznałby, że zmieniam profil swojego pisarstwa z bajek na science fiction i że opowiadam fragment nowej powieści. Muszę poradzić sobie sama, tylko to takie trudne... Tajemnica dźwigana w pojedynkę jest cięższa, niż sądziłam. Czy ktoś mnie rozumie? We wtorek pierwszą rzeczą, o której pomyślałam po obudzeniu się, był wysprzątany strych. Znów poczułam okropny ucisk w klatce piersiowej, jakby ołowiane litery składające się na słowo „bezradność” ciasnym kręgiem otoczyły serce. Najgorsze, że za rok nie będę mogła przejść do pokoju, to znaczy przenieść się z czasów wojny do czasów pokoju. Nie zamierzałam uciekać jak szczur, ale gdyby zbliżało się najgorsze, gdybyśmy wszyscy mieli zginąć, to lepiej zniknąć za modrzewiem. To był oczywiście desperacki plan, na który zdecydowałabym się jedynie w ostateczności, by ratować życie córki i męża. Miałam pewność, że modrzew przepuści moich najbliższych, bo już dawno temu przeprowadziłam trzy niezależne eksperymenty. Na pierwszy ogień poszła Pani Kotka. Po prostu wzięłam ją na ręce i stanęłam przed obrazem. Bach! – i znalazłyśmy się w toruńskim mieszkaniu, kocica nie zdążyła nawet miauknąć. Oszołomiona wybiegła z łazienki, zwiedziła cały teren, po czym uznała, że najlepszym miejscem jest łóżko w sypialni. Odrobinę niepokojące było to, że leżąc na poduszkach, bez ustanku wpatrywała się w mój zegar, ale przecież koty często bywają tajemnicze w jakiś pozaplanetarny sposób. Następna próba odbyła się w towarzystwie Tona. Też przebiegła gładko, wilczur poczuł się w moim domu jak u siebie i natychmiast przegonił wróbla, który przysiadł na parapecie za kuchennym oknem. Walentynka została przeniesiona do Torunia w sposób bezstresowy – jako śpiący w beciku niemowlak. Doświadczenie wykazało, że tak samo słodko spała po obu stronach modrzewia.

Chyba nikt się nie dziwi, że nie poprosiłam męża, by poszedł ze mną na strych, stanął przy obrazie i zamknął oczy. Bezstresowe wprowadzenie Olka do mieszkania przy Słowackiego było abstrakcją, ponieważ nigdy się nie upijał, nie zażywał narkotyków, a fajkowy dym nie wywołuje psychodelicznych wizji, którymi można by wytłumaczyć zamianę strychu na „zagraniczne”, pełne niesamowitych urządzeń mieszkanie. Jednak, gdyby ktoś nas gonił po schodach z odbezpieczonym karabinem maszynowym – to niech się dzieje, co chce! Byle za modrzewiem, byle w moich, pokojowych czasach. Wspomnienie domu, do którego nie mogłam już wejść, tak zabolało, że schowałam głowę pod kołdrę, starając się myśleć tylko o Annopolu. I wtedy przypomniał mi się dzisiejszy sen. Siedząc na Ciotce, jeździłam po całym dworze, klacz skakała przez fotele w salonie, zrobiła rundę wokół stołu w jadalni, później pogalopowała schodami w górę. Raptem znalazłyśmy się na pustym poddaszu, chciałam zawrócić i uciekać z tego miejsca, ale okazało się, że nie siedzę już na Ciotce, lecz na wypchanym trocinami koniku na biegunach. Dlaczego piękna klacz zamieniła się w zabawkę? Zabawki są dla dzieci. Wysunęłam głowę spod kołdry, bo jakaś siła kazała mi spojrzeć na Petronelę. Spojrzałam i oczom nie mogłam uwierzyć – na kolanach lalki smacznie spała łasiczka. Co ona tu robi, kiedy jestem taka nieszczęśliwa? Kilka razy zamrugałam i spłynęło na mnie zrozumienie. Łasiczki są bardzo mądre i lepiej od ludzi się orientują, kiedy trzeba zejść z oczu, a kiedy można spokojnie spać. Łasiczki mają doskonałą pamięć i pamiętają to, o czym ludzie (czytaj: ta Obrycka) zapomnieli. Przecież wtedy, gdy decydowałam się na życie z Olkiem, nie miałam pojęcia o stojącym na poddaszu annopolskiego dworu obrazie z modrzewiem. Nie wiedziałam nawet, że administrator Obrycki mieszka w jakimś dworze. Wyobrażałam sobie skromne pokoiki z niskim sufitem. Modrzew na strychu był darem losu, bonusem danym na start i wcale nie należał mi się jak psu kość. Dorośli ludzie rozumieją takie rzeczy, a Obrycka jest dorosła. Ponoć. Ponoć już dawno przestała być rozpieszczonym dzieckiem, przed którym ktoś stawia talerzyk z ciastkiem. Wczoraj ciastko zostało zabrane, ale to nie znaczy, że trzeba tupać nogami albo ogłaszać wewnętrzną żałobę. Z werwą odrzuciłam kołdrę i wstałam z łóżka, przede mną nowy dzień.

W Annopolu. – Aniu, na biurku był mój notes. Może gdzieś go przełożyłaś? – Nie. – A ty, Walentynko? Brałaś notes tatusia? – Nie. Olek przeszukał bibliotekę, potem poszedł rozpytywać w kuchni, lecz ani Celińska, ani Wandzia nic nie wiedziały na temat zguby. Oprawiony w skórę i opatrzony monogramem zeszyt z ważnymi służbowymi zapiskami rozpłynął się w powietrzu. Na trzy godziny. W porze podwieczorku, wchodząc do kredensowego, zobaczyliśmy, jak nasze dziecko siedzi przy stole i wyrywa kartki z notesu, który jakimś cudem pojawił się w tym pokoju. – W tej chwili oddaj mi to! – krzyknął Olek, podbiegając do małej. – Nie oddam. Walentynka zeskoczyła z krzesła i razem z notesem uciekła z pokoju przed goniącym ją tatusiem. Usłyszałam głośne „chlast”, zaraz potem ryk dziecka i pełen nerwów głos Olka. – Nigdy więcej nie kłam! A jak mówię, że masz oddać, to oddaj. Teraz marsz na górę! Gdy zły jak gradowa chmura wrócił do kredensowego, zobaczył drugą gradową chmurę. – Jak śmiałeś uderzyć dziecko? Spojrzał na mnie tak, jakbym zaczęła mówić w języku kosmitów. – O co ci chodzi? Chyba nie zamierzasz jej bronić? – Nie zamierzam, źle się zachowała, ale ty dużo gorzej. – Nie rozumiem cię, Aniu. Wiedziałam, że nie rozumie. Dotąd nie podniósł ręki na Walentynkę, sądziłam więc, że już tak zostanie. Ale stało się inaczej, najwyraźniej mój mąż uważał, że czteroletnie dziecko jest na tyle odchowane, by dawać mu piekące tyłek i duszę klapsy. – Człowiek nie ma prawa uderzyć drugiego człowieka, można to zrobić jedynie w samoobronie – wyjaśniłam. Olek zaśmiał się z nieprzyjemną drwiną.

– O czym ty mówisz? Po co te wielkie słowa? Ja tylko dałem małej klapsa, żeby nauczyć ją respektu. – Nauczyłeś ją czegoś innego! Tego, że ten ma rację, kto ma siłę. – Bzdura! – zawołał, robiąc się czerwony na twarzy. – Mój ojciec nieraz mi przyłożył i do dziś jestem mu wdzięczny. Ty nigdy nie dostałaś w dzieciństwie manta? – Nie! – krzyknęłam z mocą i zaraz ciszej dodałam: – Tak. Raz dostałam. O jeden raz za dużo. Olek lekko ochłonął, a to oznaczało, że jego złość wchodzi w fazę zakrzepnięcia. – Moja droga, uważam, że masz poprzewracane w głowie – zawyrokował nieznoszącym sprzeciwu tonem. Zacisnęłam usta, kończąc w ten sposób wymianę zdań między małżonkami Obryckimi, z których jedno urodziło się w zupełnie innych czasach niż drugie. Z usztywnionymi plecami opuściłam pokój kredensowy i po trzeszczących (współczująco) schodach poszłam prosto na poddasze, aby posiedzieć w ciszy i w ciemnościach. Posiedzieć, co prawda, nie było na czym, wypchany trawą morską fotel spłonął wczoraj na stosie, lecz mogłam postać przy gołębiach, słuchając trzepotu skrzydeł. Niespodziewana kłótnia niczego nie rozwiązała, to dopiero pierwszy etap. Trzeba poczekać dzień, dwa, aż minie złość, a potem spokojnie pertraktować. To był dobrze znany mi scenariusz, ponieważ Anna z Duszkowskich i Aleksander Obrycki tak właśnie rozwiązywali sporne kwestie. Najpierw okropna awantura, później ochłodzenie stosunków i wreszcie ocieplenie połączone z rozmową, podczas której jedna ze stron rewidowała swoje poglądy. Na przykład spór o edukację Walentynki. Dwa lata temu postanowiłam rozmawiać z córką po polsku i po niemiecku, by uczyć ją równolegle dwóch języków. Olek był przeciwny. – Chcesz zabrać małej dzieciństwo? Na naukę przyjdzie czas, jak skończy siedem lat – przekonywał mnie. – Teraz ma najlepszy, beztroski okres w życiu. Nie rozumiesz tego? Zrozumiałam i jedyną osobą w domu, którą uczyłam niemieckiego, pozostała Wandzia. Dzisiejsza kłótnia jest następną przeszkodą, którą razem musimy przeskoczyć. Dwa dni wystarczą Olkowi na przemyślenia i na zmianę zdania. Ja

w tej sprawie nie ustąpię. Szare skrzydła gołębi przysłoniły mi na chwilę poddasze. Przypomniałam sobie pewne wydarzenie z dzieciństwa. Byłam wówczas sama w domu, odrabiałam lekcje. W pewnej chwili wstałam od biurka i poszłam po rulon brystolu, który znajdował się w wąskiej szparze między ścianą a bokiem naszej landary. Włożyłam rękę za szafę, ale nie udało mi się dosięgnąć rulonu, spróbowałam jeszcze raz i wtedy stało się coś okropnego! Nie wiadomo jakim cudem moja głowa znalazła się między ścianą a czterodrzwiową szafą, która podobno przyrosła nogami do podłogi. Usiłowałam się wysunąć, lecz bez skutku, głowa tkwiła w ciasnej pułapce jak orzech włożony do imadła. Sytuacja była beznadziejna, ale wkrótce dowiedziałam się, że nigdy nie jest tak źle, żeby nie mogło być gorzej. Usłyszałam dzwonek przy drzwiach, to ojciec wracał z ciastkarni. Dzwonił i dzwonił, a ja się cieszyłam, że zaraz wejdzie do mieszkania i wysadzi dynamitem ścianę albo zrobi coś podobnego. Miałam jedenaście lat oraz bezgraniczne zaufanie do swojego taty. Po paru minutach oczekiwania doszedł mnie szczęk przekręcanego w zamku klucza i zaraz potem odgłos uderzanego drzwiami łańcucha, o którym zupełnie zapomniałam. – Aniu, otwórz drzwi! – krzyknął ojciec. – Nie mogę, stoję przy szafie. – Otwórz drzwi! Natychmiast! – Nie mogę. I tak w kółko. W jakimś momencie, chyba dzięki temu, że cała byłam spocona, udało mi się wyzwolić z pułapki. Szczęśliwa pobiegłam do przedpokoju i wpuściłam ojca do domu. Wyglądał jak wściekły brytan. Zostałam uderzona. Kilka razy, w ramię i w plecy. Tego samego dnia mama spakowała walizkę, o szóstej po południu byłyśmy już w pociągu do Nałęczowa, jechałyśmy do domu, w którym brakowało bieżącej wody i wielu innych rzeczy, ale nikt nigdy nie uderzył dziecka. A u Duszkowskich, niestety – zdarzało się. Dziadek Adam miał w kwestii kar cielesnych takie samo zdanie jak Olek, uważał, że przez skórę można latoroślom wiele wytłumaczyć.

Wychowywany za pomocą rózgi syn Adama, Józef, chciał kontynuować rodzinną tradycję, lecz szybko się przekonał, że trafiła kosa na kamień. Ta delikatna, nałęczowska sarenka, którą pojął za żonę, nie życzyła sobie, aby ktokolwiek podnosił rękę na jej dzieci i zakazała takich praktyk. W nielicznych przypadkach, gdy zakaz został złamany, pakowała walizkę, brała dziecko i wychodziła z mieszkania przy Słowackiego. Moja mama była bardzo mądrym człowiekiem. Środa przebiegała w oschłej, aż do bólu ugrzecznionej atmosferze. – Czy pozwolisz, Aniu, że... – Jak najbardziej... – Jeśli nie masz nic przeciwko temu, to... – Ależ nie mam nic przeciwko... – Bardzo prosiłbym, aby... – Tak, Olku... Do szału doprowadzały mnie te obsypane kwieciem fortyfikacje. Mój mąż okopał się na swoich pozycjach, ja na swoich, a na ziemi niczyjej wszystko odbywało się na niby: ...ryby śpiewały tylko na niby, żaby na aby-aby A rak Byle jak [6] . Jedynymi osobami w naszym domu, które „śpiewały” normalnie, były Celińska i Wandzia. Po południu podsłuchałam (niechcący) taką oto, toczącą się za krzakiem ligustru, rozmowę: – Musiałam wyjść do ogrodu, bo aż żal patrzeć, cały dzień bokiem chodzą – mówiła kucharka. – Jutro się pogodzą. – To Wandzia. – Ale przyznasz, że Obrycka dziwaczy. Żeby tak na męża naskoczyć! I za co? Że dzieciakowi klapsa dał? Dobrze zrobił, inaczej Walentynka rozpuści się jak

dziadowski bicz. – Święte słowa, pani Celińska, święte słowa... Dalej nie chciałam słuchać, skryta za gąszczem zieleni, wycofałam się z ogrodu jak wojownik, który zrozumiał, że wszyscy są przeciwko niemu. Następnego dnia podczas obiadu zaczęło się wypogadzać – mam na myśli stan atmosfery w jadalni. W chwili gdy Walentynka przewróciła kubek z kompotem, jej rodzice spojrzeli sobie w oczy z pogodnym uśmiechem. – Nic się nie stało – powiedzieliśmy do córki jednocześnie i zaraz roześmieliśmy się z tego dwugłosu. Też unisono. Po deserze, kiedy zostaliśmy przy stole sami, nadszedł czas na rozwiązanie problemu, który od wtorku nie dawał nam spokoju. Olek popatrzył najpierw na swoje dłonie, lekko, jakby mimochodem, musnął palcem obrączkę i spytał: – Aniu, masz ochotę spokojnie porozmawiać o tej awanturze? – Tak. – Spokojnie i rozsądnie? – Tak. – To znaczy, że zmieniłaś zdanie? – Ja? Pauza w rozmowie. Oboje wstrzymaliśmy oddech, a potem padło czwarte pytanie: – Ostatni wyraz powiedziałaś po niemiecku czy po polsku? Zrozumiałam, że chce zgody, ale oczekuje, aby żona wywiesiła białą flagę. Nie przejęłam się tym zbytnio, bo dyskusja była jeszcze przed nami. Grunt to dobrze naświetlić własny punkt widzenia. Rozsiadłam się wygodnie na krześle i przez bity kwadrans tłumaczyłam, wyjaśniałam, przekonywałam. Wszystko psu na budę. Przytoczone przeze mnie argumenty w ogóle do Olka nie trafiły. Miał swoje. – Rozumiem, że sama wzdragasz się przed wymierzeniem dziecku klapsa. Matki już takie są i chwała wam za to. Ale każdy ojciec ma prawo przemówić dziecku do rozumu najkrótszą drogą, uwierz mi, mały klaps może zdziałać wiele dobrego. – Nie masz racji, Olku. – Przykro mi – powiedział, wstając od stołu. Gdy szedł w stronę drzwi, wiedziałam tylko jedno: w życiu nie pozwolę, aby jeszcze raz podniósł rękę na naszą córkę.

Nagle usłyszeliśmy krzyk. Olek pierwszy wybiegł z jadalni, ja za nim. W holu musiało się coś wydarzyć, bo Walentynka z Muszką uciekały po schodach, Wandzia zaś podnosiła przewrócone wiadro, z którego wylała się woda. – Co tu się stało? – Nic się nie stało, panie Obrycki, tylko przemówiłam małej do rozumu, bo kręciła mi się z psem pod nogami, jak podłogę myłam. – Chcesz powiedzieć, że uderzyłaś Walentynkę? – Ale tam. – Pokojówka machnęła w powietrzu brudną szmatą. – Jednego klapsa dostała na tyłek. Zaczęłam się śmiać. Z wysoka, bo stałam na podium. Już jakoś tak jest na świecie, że faceci nie lubią przyznawać się do błędów ani okazywać skruchy. W tej sprawie Aleksander Obrycki niczym nie różnił się od męskiej połowy ludzkości. W związku z powyższym ostatni akt dramatu pod tytułem Dobre klapsy to gruszki miał następujący przebieg: Zaraz po incydencie w holu Olek poprosił do biblioteki pokojówkę oraz kucharkę. Rozmowa przebiegała przy drzwiach zamkniętych, za które się nie pchałam. (Mądra żona wie, kiedy mąż może poczuć się skrępowany jej obecnością). Ponieważ pogoda była piękna, razem z resztą domowników wybrałam się na spacer w stronę Starego Lasu. Pani Kotka z wrodzonym sobie wdziękiem biegła przodem, potem dwa wilczury, a na końcu pochodu mama z córką i z Muszką. Kiedy po godzinie wróciliśmy do domu, mój mąż pogwizdywał wesołą melodię i zachowywał się jak gdyby nigdy nic, więc ja tak samo – jak gdyby nigdy nic. Dopiero podczas nocnych pogaduszek powrócił temat bicia, sprytnie owinięty w bawełnę. W pewnej chwili Olek zaczął wspominać gimnazjalne czasy, opowiadał mi ciekawostki o profesorach, którzy kiedyś go uczyli. Matematyk śmiesznie seplenił, germanista chorował na chroniczny katar i wciąż wydmuchiwał nos w wielką kraciastą chusteczkę, właściwie chustę, a nauczyciel muzyki, stary Waniorek, nie rozstawał się ze swoim smyczkiem. I właśnie ten smyczek był najważniejszy w całej rozmowie. Waniorek, przechadzając się między rzędami ławek, w których siedzieli uczniowie, miał zwyczaj co rusz śmignąć smyczkiem. Tak celnie, że zawsze trafiał w delikatne miejsce za uchem – oczywiście za uchem ucznia. A jeśli jakiś delikwent podpadł profesorowi akurat wtedy, gdy stał przy tablicy, to dostawał smyczkiem w inne

czułe na ból miejsce – w tył nogi, dokładnie w zgięcie pod kolanem. – Można powiedzieć, że twój profesor był wirtuozem smyczka – zakpiłam. – Podobało ci się to? – Nie bardzo, ale chcę, żebyś wiedziała, że nie zmieniłem zdania. Ojciec ma prawo dać dziecku klapsa. Nie okazałam oburzenia, przeciwnie, przytuliłam się mocniej do Olka, bo wiedziałam, że nigdy nie uderzy Walentynki ani ręką, ani smyczkiem, ani niczym innym. Jest coś takiego jak babska dyplomacja i czasami trzeba ją stosować. Dwa dni później Annopol pełną parą przygotowywał się na przyjęcie Rawiczów. Wandzia myła okna, Celińska piekła nadziewanego migdałami indyka, Obrycka zaś niszczyła kompromitujące ją dowody, ściślej mówiąc, jeden dowód. Najpierw zamknęłam drzwi biblioteki i z sentymentem ostatni raz popatrzyłam na oprawione w ramkę zdjęcie, które w roku 2011/1932 spreparowałam dla Olka – Ania na koniu. Potem położyłam fotografię na podłodze i cisnęłam w nią kryształowym kałamarzem. Efekt był taki, jakiego się spodziewałam: złamana ramka, rozbita szybka oraz strużki rozlewającego się atramentu. Z rozmysłem zniszczyłam ulubione zdjęcie mojego męża, bo w albumie Rawiczów znajdowało się identyczne, tylko że z głową cioci Marysi. Pewne zbiegi okoliczności nie mogą się zdarzyć i dlatego kopia przedwojennej fotografii (odrobinę zmodyfikowana w Photoshopie) została zalana atramentem, a tym samym przestała istnieć. W niedzielę wysłaliśmy konie na samborzewski dworzec po naszych gości. Godzinę później, gdy Nitecki otwierał bramę wjazdową, staliśmy już z Olkiem i Walentynką na schodach przed gankiem. Pierwszy raz przyjeżdżał do nas ktoś z rodziny. – Ciekawy jestem, Aniu, jacy to ludzie ci Rawiczowie. – Oni pewnie też się teraz zastanawiają, jacy to ludzie ci Obryccy. Nie kontynuowaliśmy rozmowy, bo Gudejko właśnie zatrzymał konie. Na widok wysiadającej z powozu Marysi Olek wciągnął głęboko powietrze. – Pani rzeczywiście jest bardzo podobna do mojej żony – powiedział chwilę potem, pochylając się nad jej dłonią. – Nie zgadzam się – zaprzeczyła Marysia.

– Ależ... – Nie zgadzam się na to, abyśmy mówili do siebie per pani i per pan. Od razu zrobiło się wesoło, jednak wesoło nie znaczy – jak w rodzinie. W Annopolu spotkały się dwie pary spokrewnione ze sobą lub spowinowacone, a zarazem nieznajome, obce. Wyjątek stanowiła bratanica Marii Rawiczowej, ale to przecież sekret. Na zewnątrz zachowywałam się jak reszta, z nieukrywanym zaciekawieniem. – Zastanawiam się, Aleksandrze, czy nasze żony z charakteru też podobne – oświadczył Tadeusz na początku obiadu, gdy jedliśmy zupę ułańską. Olek podniósł wzrok znad talerza i spojrzał na Marysię z taką sympatią, że poczułam się leciutko zaniepokojona. – Myślę, że wszystkie Duszkowskie, jakie znam, są z natury aniołami – stwierdził kurtuazyjnie, uśmiechając się do Marysi, a potem dodał: – Z tym że moja Ania oprócz charakteru ma jeszcze charakterek. Był to żartobliwy przytyk do ostatniej małżeńskiej kłótni, który wcale nie przypadł mi do gustu, za to spodobał się Rawiczowi. – Moja żona również ma taki dodatek! – zawołał z zadowoleniem. – Marysiu? – spytałam. – Ty masz jakiś dodatek? Ciotka zawsze słynęła z ciętego języka, więc i teraz mnie nie zawiodła. – Tak. Mam – odparła, nie zastanawiając się ani sekundy. – Nazywa się Tadzio Rawicz. Wszyscy parsknęliśmy śmiechem, należy jednak dodać, że Duszkowskie śmiały się całą gębą, a ich dodatki jakby półgębkiem. Na poobiednią kawę i kieliszeczek alkoholu przenieśliśmy się do biblioteki. Tadeusz od razu zwrócił uwagę na wiszące nad kanapą akwarele. – To prace Olka – oznajmiłam z dumą. – W takim razie trzeba się im przyjrzeć. – Wstał z fotela i dłuższą chwilę kontemplował nasze domorosłe malarstwo. – Ta najciekawsza – powiedział, patrząc na Kobietę myjącą włosy. Kiwnęliśmy głowami, bo ten obraz rzeczywiście przewyższał klasą wszystkie pozostałe. Tadeusz już miał wrócić na swój fotel, jednak zatrzymał się jeszcze przy ostatniej akwareli. – Aleksandrze, dlaczego platan tak dziwnie przedstawiony? – spytał. – Liście są, ale pnia nie ma, jakby pół drzewa wisiało przy bramie. – To Niedokończony obraz, taki ma tytuł.

– Dlaczego niedokończony? Farby zabrakło? – zażartował Tadeusz. – Był ważniejszy powód. – O więcej nie pytam, widzę, że to jakaś tajem... NICA! Ostatnie dwie sylaby zostały wykrzyknięte w niekontrolowany sposób, ponieważ nasz gość stracił nagle równowagę i zamachał rozpaczliwie rękami, aby nie wyłożyć się jak długi na podłodze. Po trzech sekundach udało mu się oprzeć o biurko i do upadku nie doszło. – Tadziu, co tobie?! – krzyknęła Marysia. – Nic, nic... tylko coś mi przeleciało przed nogami. Nie musieliśmy pytać, co przeleciało, bo spod kanapy wysunęła się czarna głowa, a potem cała reszta Pani Kotki. Tadeusz wskazał na nią palcem i powiedział: – Oto winowajca! Po usłyszeniu oskarżenia, które padło, bądź co bądź, z ust sędziego, kocica natychmiast cofnęła się pod kanapę. – Sam sobie jesteś winny, trzeba patrzeć pod nogi, pokrako! – Uspokojona Marysia skwitowała incydencik mało wybrednymi słowami, pod którymi ukryła czułość. Widocznie jej mąż uwielbiał być nazywany pokraką, bo aż zmrużył oczy, w których pojawiła się błogość. Oboje Rawiczowie przez całe życie nie szczędzili sobie kłująco-szczypiących uwag, to był język ich miłości. Wiedziałam, że gdy skończą się tłuste lata, kiedy wujek otoczy swoją Marychnę dobrobytem, nic w tym małżeństwie nie pęknie. Wielokrotnie słyszałam, jak ciotka powtarzała prostą maksymę: „Na wozie czy pod wozem, byle razem”. Niespodzianie przypomniała mi się pewna historia z czasów, kiedy Marysia i Tadeusz jechali pod wozem. Był rok 1951, w Polsce – wyjątkowo ponury. Wujek zajmował się hodowlą kur, a nie sędziowaniem, ponieważ komunistyczna władza takich jak on spisała na straty. Człowiek spisany na straty przez własną ojczyznę czuje się okropnie i od czasu do czasu musi to wykrzyczeć. Pewnej nocy Rawiczowie wracali od przyjaciół z jakiegoś zakrapianego spotkania. Na Jagiellońskiej (którą w tamtych latach przemianowano na ulicę Generalissimusa Stalina) wujek przystanął na chwilę przed budynkiem Komitetu Wojewódzkiego PZPR i donośnym głosem rzucał przekleństwa w stylu: – Żeby was cholera wzięła! Żeby was piekło pochłonęło!

Donośny głos został usłyszany przez jakiegoś donosiciela, w związku z czym już po kwadransie milicja odwoziła zakutego w kajdanki wujka do więzienia. Moja historyjka nie opowiada o potwornościach stalinizmu, to tylko drobny odprysk, fraszka, ponieważ wujkowi groziło zaledwie kilka miesięcy paki. Następnego dnia ciotka poszła do adwokata, który poinformował ją, w jaki sposób mąż powinien zachowywać się podczas rozprawy sądowej. – Niech pan Rawicz powie, że to pijacki wybryk, że nie pamięta, co wykrzykiwał, i w ogóle niech będzie skruszony. To wystarczy, więcej niż pięć miesięcy nie dostanie. Niestety, wujkowi nie spodobały się powyższe rady, oświadczył, że będzie mówił to, co myśli, czyli pośle cały sąd do stu diabłów. Sprawa zaczęła wyglądać poważnie, tak na kilka lat pobytu w miejscu odosobnienia. Moja matka chrzestna zrozumiała, że musi bronić męża przed samym sobą. I obroniła. Załatwiła widzenie z Tadeuszem godzinę przed rozprawą jedynie po to, by podtrzymać go na duchu głaskaniem po ręce i kubkiem gorącej kawy, którą zabrała ze sobą w termosie. Podczas rozprawy wujek nie okazał skruchy, w ogóle niczego nie okazał. Spokojnie siedział na ławie oskarżonych i wzrokiem śniętego karpia wodził po sali. Gdy wysoki sąd kazał wstać, to wstawał, ale z trudem, lekko się chybocząc. Na zadawane pytania odpowiadał prostodusznie. – Nie wiem, ja nic nie wiem. Takie zachowanie zrobiło na sądzie jak najlepsze wrażenie, zapadł łagodny wyrok – pięć miesięcy do odsiadki. A wszystko dlatego, że kochająca żona rozpuściła w kawie tabletki uspokajające. – Bałam się, czy utrafię z dawką, rozumiesz, Aniu – opowiadała mi ciotka, gdy byłam już dorosła. – Jeśli dodałabym za mało proszków, to wujek by kłapał przed sądem, jeśli za dużo – to zasnąłby. Skończyłam snuć wspomnienia, bo w annopolskiej bibliotece trzpiotowata, beztroska Marysia piła peppermint i żartowała z moim mężem. – Pani Kotka? To ci heca! Jutro opowiem przyjaciółkom, że Tadzio o mało co nadepnąłby na pewną panią – zaśmiewała się. – Więc ta Pani ze strachu schowała się pod kanapą. W tym momencie zadzwonił telefon. Gdy w słuchawce usłyszałam głos Jerzego, postanowiłam dostarczyć naszym gościom dodatkowej rozrywki.

– Witam waszą eminencję – odezwałam się tonem, jakim rozmawia się z najwyższymi w kościele dostojnikami. Rawiczowie natychmiast spoważnieli, Olek nabrał wody w usta, a siedząca pod kanapą kocica wydała z siebie zagadkowy pomruk. – Aniu, potrzebuję twojej pomocy, mogę jutro wpaść do Annopola? – Wizyta waszej eminencji będzie wielkim zaszczytem dla naszego domu – odpowiedziałam powoli, starając się każde słowo nadmuchać dumą. Kątem oka widziałam, jak Tadeusz odsunął plecy od oparcia fotela, wyprostował się i przybrał taki wyraz twarzy, jakby dostojnik, z którym rozmawiałam, obserwował nas przez sufit. – Daj spokój z eminencją, bo celibat przestał mnie bawić – prychnął Zadworny. Spełniłam jego prośbę, głównie po to, by uzmysłowić Rawiczom, że ta rozmowa to koleżeńskie żarciki, a nie telefon od kościelnego hierarchy. – Jak sobie życzysz, Jerzy. Już zapomniałam, że rozmawiam z kardynałem. Cieszę się, że jutro u nas będziesz, przeczytam ci następną bajkę. Gdy odłożyłam słuchawkę, w bibliotece panowała podejrzanie uroczysta atmosfera. – Jesteś w familiarnych stosunkach z kardynałem? – spytała Marysia. Oto siła sugestii! Rawiczowie, zamiast zrozumieć żart, umocnili się w przekonaniu, że odwiedza nas jakiś zaprzyjaźniony kardynał. Hmm... Właściwie to nie takie dziwne. Ja wiedziałam o ciotce i wujku prawie wszystko, ale oni nic o nas nie wiedzieli. Nie mieli pojęcia, że Olek jest tylko administratorem majątku, a Annopol to służbowe mieszkanie i że o wiele większa zażyłość łączy nas z Gudejkami niż z proboszczem. Szybko wyjaśniłam, jak się sprawy mają z Zadwornym i jego przezwiskiem, przy okazji napomykając, że zarówno mąż, jak i Jerzy pracują dla państwa Gibowskich, właścicieli Dębińca oraz Annopola. – Nie mamy żadnych stosunków w wyższych sferach – powiedziałam, kończąc wywód. – Jesteśmy zwykłymi ludźmi. – My też jesteśmy zwykłymi ludźmi. – Marysia popatrzyła na mnie tak, jakby się nad czymś zastanawiała, a potem padło pytanie, na które czekałam od wielu dni: – Chciałabyś, Aniu, poznać moją mamę i mojego brata? – Tak. Siedzieliśmy z Jerzym na tarasie i oglądaliśmy balet. Tancerki ustawiły się w dwóch szeregach, tworząc wielką, lecącą po niebie

literę V. Później nastąpiła zmiana kierunku, kontrolowane pomieszanie szyku i po minucie wyłonił się nowy klucz. – Podać ci lornetkę? – Nie, dziękuję, Jerzy. – Chciałabyś być kaczką? – Pod warunkiem że Olek byłby kaczorem. Zadworny zaśmiał się jakoś filozoficznie i dalej obserwował lecące ptaki. Czułam, że chce mi coś powiedzieć, ale ciągle się waha. Postanowiłam skrócić te męki. – Co to za sprawa, o której wczoraj wspomniałeś przez telefon? Mów, bo umieram z ciekawości. Z westchnieniem odłożył lornetkę na stolik i przedstawił swoją prośbę jednym, krótkim zdaniem. – Chciałbym zostać komuś przedstawiony. – Komu? – Tego właśnie nie wiem. Nie znam nazwiska tej osoby, wiem jedynie, jak wygląda. Wczoraj w kościele... Zaintrygowana czekałam na dalszy ciąg, lecz nie doszło do żadnych wyjaśnień, bo oboje zauważyliśmy, że Nitecki otwiera bramę. Po chwili do parku wjechała Lula na swoim siwym ogierze, Fiołku. Pomachała mi ręką i od razu skierowała konia w stronę tarasu. – Witaj, Aniu, przepraszam, że tak bez zapowiedzi, ale ja tylko przejazdem – powiedziała, zeskakując z siodła, a potem z zaciekawieniem spojrzała na mojego gościa. Wygłaszając zwyczajową formułkę: – Pozwól przedstawić sobie – pan Jerzy Zadworny, sekretarz rotmistrza Gibowskiego – przeniosłam wzrok z Luli na Jerzego i wtedy wszystko stało się jasne. Kardynał patrzył na pannę Patek z taką czołobitnością i takim wniebowzięciem, jakby stał przed królową świata. Gdyby kazała wyrwać mu teraz z ziemi świerk, przy którym Fiołek skubał trawę albo przesunąć dwór o kilka metrów – zrobiłby to! Żadne rozkazy oczywiście nie padły. Kiedy usiedliśmy we trójkę przy stole, zaczęła się zwykła, towarzyska rozmowa. Jerzy powiedział, że obserwowaliśmy przed chwilą klucz dzikich kaczek, Lula powiedziała coś o pięknej pogodzie, a Obrycka uprzejmie potakiwała. Mogłoby się wydawać, że nudy na pudy,

jednak Zadworny wyglądał na najszczęśliwszego człowieka w Wielkopolsce, a spłoniona Lula skromnie spuszczała oczy, udając, że nie zauważa jego adoracji. Zanim minęła godzina, wiedziałam, że ogier Fiołek jest dużo mniejszy niż fioł, którego dostał Jerzy na punkcie czyichś tęczówek – fiołkowych, rzecz jasna. Na stole w sypialni leżało dziesięć pudełek z zapałkami. To był nasz materiał do budowania studni. Ja konstruowałam swoją, Walentynka swoją i wcale nie chodziło o to, czyja będzie wyższa. – Popraw tę zapałkę, bo wszystko ci się rozleci. Walentynka skorzystała z mojej rady – w pełnej koncentracji, wyciągając bezwiednie język, przesunęła zapałkę o dwa milimetry w prawo. Operacja się udała, studnia ani drgnęła. Córka wydała z siebie pomruk zadowolenia, po czym odważnie przystąpiła do dalszej budowy. Niestety, zbyt odważnie. Jeden nieostrożny ruch spowodował katastrofę budowlaną. – Mama... co teraz? – Teraz zaczniesz od początku. – A pomożesz mi trochę? – Pomogę. Już pół godziny bawiłyśmy się zapałkami i żadna z nas nie miała dosyć. W czasach przedwojennych nie było w sklepach klocków lego ani gier dydaktycznych dla dzieci, jednak wcale mnie to nie martwiło. Do zabawy równie dobrze nadawały się kamyki, korki od butelek, zapałki albo drewniane szpulki po niciach. Można się także bawić bez zabawek, na przykład w wymyślanie jak największej liczby słów zaczynających się na „bu”. – Burczymucha. Teraz ty, Walentynko. – Bu... bu... buzia! – Dobrze! Teraz ja: but. – Burak. – Bułka z masłem. – Musi być sama bułka – pouczyło mnie moje dziecko. – Masło nie jest na „bu”. Gdyby ktoś zapytał, ile czasu poświęcam na zabawy z Walentynką, to odpowiedziałabym, że zero. Nie poświęcałam córce ani minuty, bo poświęcanie oznacza rezygnację z czegoś dla dobra innej osoby. A ja z niczego nie rezygnowałam, po prostu sama świetnie się bawiłam. Jeśli zaś akurat nie miałam nastroju na zabawę, to mówiłam:

– Kochanie, teraz czytam gazetę, a ty ugotuj obiad dla Petroneli. W ogóle wychowanie Walentynki odbywało się mimochodem i niejako samo przez się. Innej metody nie ma. Każde dziecko zanurza się w swojej rodzinie jak w zupie i powoli nasiąka tym, co je otacza: wrzaskiem, lękiem, ciągłym biegiem donikąd lub spokojem, bajkami, słońcem albo jeszcze czym innym. Różne są zupy. Potem, kiedy skończy się dzieciństwo, córka albo syn pójdzie w świat i zacznie nasiąkać innymi ludźmi oraz innymi miejscami, ale najważniejsze jest pierwsze, domowe nasiąknięcie. To wszystko powiedziała mi moja mama. Bez słów.

Październik 1938 Na początku października zadzwoniła do nas Krajewska, co samo w sobie było wydarzeniem, bo rzadko schodziła do swojego gabinetu, gdzie stał telefon. – Mam dla was niespodziankę! Zapraszam we wtorek do Wierzbińca – oświadczyła radosnym głosem na samym początku rozmowy. – I koniecznie przywieźcie mi Walentynkę. Pani Hektorowa od tygodni żyła oczekiwaniem na przyjazd siostrzeńca, toteż domyśliłam się, że niespodzianką jest właśnie on. Ciekawa byłam Binia, ale dużo bardziej chciałam zobaczyć Lulę i wyczytać z jej twarzy, czy myśli o facecie, który został niedawno sekretarzem Gibowskiego, bo na kardynalski kapelusz nie miał szansy. We wtorek pojechaliśmy do Wierzbińca. Dobrze, że potrafię panować nad sobą i – jeżeli sytuacja wymaga – ukryć rozbawienie. Dzięki temu nie roześmiałam się głośno na widok Binia. Muszę wyjaśnić, że pan Albin Pieniążek wcale nie wyglądał śmiesznie. Ot, przeciętny mężczyzna w średnim wieku, szczupły i niewysokiego wzrostu. Tylko że ubrany był w jaskrawoniebieską marynarkę, a do tego ten spiczasty nos o pokaźnych rozmiarach... W mojej wyobraźni, wypisz wymaluj – zimorodek z Lasu Idealnego! Gawędząc z Biniem, modliłam się w duchu, aby jego żona, która już schodziła po schodach, była wysoką kobietą w bordowej sukience. Albo w czarnej. Albo w jakimkolwiek innym kolorze, byle nie w niebieskim, bo jeśli zobaczę teraz

panią Zimorodkową, to dostanę ataku śmiechu i nic mnie nie wytłumaczy. Na szczęście Albinowa nie przypominała żadnego ptaszka, była raczej delikatnym kwiatem, białym żonkilem. – Gryzia Pieniążek – oznajmiła w chwili, gdy podawałyśmy sobie ręce. – Ania Obrycka. – Zareagowałam automatycznie, zastanawiając się, czy mnie słuch nie myli. Gryzia? Chyba nie ma takiego imienia. Może powiedziała: Kizia? Mizia? Kiedy nowa znajomość została zawarta, poszliśmy na górę złożyć uszanowanie Krajewskiej, gdyż dzisiaj czuła się zbyt słaba, by pełnić honory pani domu. Siedziała w łóżku, z pogodnym uśmiechem poprawiając stójkę przy swoim kaftaniku. Walentynka od razu podbiegła do staruszki i cmoknęła ją w rękę. – W policzek też mnie pocałujesz? – spytała Hektorowa. – Pocałuję. Potem okazało się, że pod poduszką czeka pluszowy miś i że w ogóle lepiej będzie, jeżeli mała zostanie w sypialni na cały wieczór. – A wy idźcie na kolację i pamiętajcie: duchem będę z wami. Do stołu zasiedliśmy więc w piątkę, Lula u szczytu, Obryccy przemiennie między Pieniążkami. Ja z Biniem po prawej, a naprzeciw Olek z Gryzią (na pewno z Gryzią, bo takie imię zostało już kilka razy powtórzone). Na początku rozmawialiśmy o Kałużkach, majątku ziemskim Albinów, leżącym niedaleko Wilna. – Przyjedźcie do Kałużek, zobaczycie prawdziwy świat – zapraszała Gryzia. – Powiedz, Biniu, państwu, jakie u nas wszystko inne: olszyny nad Mereczanką, uroczyska, pagórki i... – I cmentarze – wtrącił Olek. – Wiem. Ja stamtąd. – A właśnie! – zawołał Albin. – Ciocia mówiła, że pan w młodości kolegowałeś się z Henrykiem, świeć Panie nad jego duszą. – Świeć Panie nad jego duszą – powtórzył Olek. Na tym skończył się smętny temat, bo na stół wjechał półmisek z gorącym mięsiwem. Było to popisowe danie tutejszej kucharki – opływająca tłuszczem wieprzowina, jagnięcina i cielęcina pieczone razem, w jednej brytfannie i podawane z drobno krojonymi korniszonami w śmietanie. – Nie ma jak polska gościnność – stwierdził Biniu, patrząc z uznaniem na górę mięsa, która wylądowała przed jego nosem à la dziób (nie potrafię zrezygnować z tego porównania). – Gościnność to gościnność – odezwał się Olek. – Może być polska, rosyjska

albo jakucka. Na moment zamilkł, a później opowiedział o wędrówce przez Syberię. Na Dalekim Wschodzie nigdy nie zdarzyło się, żeby ktoś odmówił, gdy dwóch zesłańców prosiło o nocleg. Mieszkańcy mijanych po drodze zagród zapraszali Polaków do środka, sadzali na ławach i podejmowali czym chata bogata, najczęściej zupą z brukwi. Zdarzało się też, że Olek i Henryk nocowali w jurtach. Tam po kolacji częstowano ich herbatą podawaną na spodeczkach i zachęcano do lizania głowy cukru (pod sufitem wisiała bryła cukru oblizywana przez wiele języków). Gościnność Jakutów była tak daleko posunięta, że przed położeniem się spać pan domu, czy raczej jurty, oferował wędrowcom własną żonę, na jedną noc. – Potem... – Olek zrobił pauzę, jakby zastanawiał się, czy dokończyć zdanie. – A potem było trudniej, im bardziej przesuwaliśmy się ze wschodu na zachód, tym częściej głodowaliśmy. Domy większe, dostatniejsze, ale głuche na nasze pukanie. Gdy wspominał dawne czasy, ja obserwowałam Lulę. Owszem, słuchała mojego męża uprzejmie, lecz zniknęło gdzieś to nadmierne skupienie, z którym do tej pory traktowała każde jego słowo. Może panna Patek była przemęczona opieką nad Hektorową, a może jawiła jej się przed oczami czyjaś kredowobiała twarz? Odpowiedź poznałam pod koniec kolacji, kiedy Albin opowiadał o guwernerze swoich synów. – Rok już u nas był i nikt go nie podejrzewał. Ale wyszło szydło z worka. Jednej nocy wielki raban zrobił się w jego pokoju. Wbiegłem tam i co widzę? Stolik z książkami przewrócony, a nasz guwerner leży na ziemi, cały w drgawkach, i pianę toczy. Wtedy wydało się, że to epileptyk. Oczywiście nazajutrz zamknąłem z nim sprawy. – To znaczy? – spytałam. – Został zwolniony. Ojcowski obowiązek tak nakazywał. Miałam diametralnie inne zdanie, jednak nie wypadało napadać na siostrzeńca pani Krajewskiej pod jej dachem. Nie powiem przecież, że olszyny nad Mereczanką to jedno, a ludzka dżungla to drugie. Przełknęłam kawałek pomidora, który akurat miałam w ustach, i sięgnęłam widelcem po następny tak prędko, jakbym od wczoraj nic nie jadła, więc Olek zrozumiał, że to on musi coś powiedzieć. – Nasz przyjaciel, Jerzy Zadworny, pracował kiedyś jako guwerner. Na

Kresach, pod Stanisławowem – oświadczył pozornie bez związku z tematem. – I co? – zainteresowała się Gryzia. – Też epileptyk? – Nie. Trzeba było widzieć Lulę! Najpierw zelektryzowało ją imię Zadwornego, potem przestraszyłam się, że sama zacznie toczyć pianę, lecz po kilku sekundach jej oblicze na powrót upodobniło się do Oceanu Spokojnego. – Gryzeldo, czy możesz podać mi sól? – poprosiła słonym głosem. Powyższa scenka wyjaśniła trzy rzeczy: po pierwsze – Lula postanowiła coś dosolić, po drugie – imię Jerzy działa na nią orzeźwiająco, po trzecie – pani Pieniążkowa na chrzcie dostała Gryzelda. Ostatnio każdy dzwonek telefonu stawiał mnie na baczność. Baczność połączoną z przelatującą przez głowę myślą: „Może to dzwoni Marysia z zaproszeniem od swojej mamy? Może już jutro zobaczę babcię Helenę i ojca?”. Niestety, dotąd nie usłyszałam w słuchawce głosu Marysi. Pewnie dlatego, że dla niej nasze spotkanie oznaczało zupełnie coś innego niż dla mnie. Zaznajomienie się z Anią Obrycką nie wywróciło życia Marii Rawiczowej do góry nogami, w końcu to tylko przypadkowo odnaleziona przyrodnia kuzynka, siódma woda po kisielu. Ale wiedziałam, że wcześniej czy później odbiorę upragniony telefon. Jeśli moja matka chrzestna obiecała, że zadzwoni, to zadzwoni, ona dotrzymywała słowa. Trzeba cierpliwie czekać i cieszyć się każdym dniem października. Zaczęła się już bowiem prawdziwa, złota jesień. Jednego z takich złotych dni wybrałam się z Walentynką do Inowrocławia. Obie potrzebowałyśmy odmiany, a ja dodatkowo nowej sukienki. Koniecznie w kolorze śliwkowym. Gdy wysiadłyśmy z pociągu, córka powiedziała, że nie chce jechać bimbą, woli iść piechotą. – A nie będziesz potem marudziła, że cię nóżki bolą? – spytałam. – Nie będę. Ta obietnica dotyczyła najbliższych dwudziestu minut, ale dobre i to. Z dworca skręciłyśmy w ulicę Dworcową, którą dochodziło się prosto do śródmieścia. Blaszane tabliczki na domach informowały, że idziemy ulicą Piłsudskiego, jednak nazwy tej używali tylko nadgorliwi wyznawcy Marszałka oraz przejezdni. Większość inowrocławian pozostała przy starej nazwie, czyli

Dworcowej. Co ciekawe, mój mąż, do niedawna zaprzysięgły piłsudczyk, również ignorował wypisaną na tabliczkach nazwę. Bo w Polsce rozwinął się chorobliwy kult zmarłego trzy lata temu Marszałka. Wszędzie stały pomniki Piłsudskiego, jego imieniem nazywano drogi, mosty, szkoły, koszary i co się tylko dało. Mieliśmy statek pasażerski MS Piłsudski, przemianowano nawet Uniwersytet Warszawski na Uniwersytet Piłsudskiego. Wielu ludzi czuło trudny do wytrzymania przesyt. Olek też. Rok temu przyszedł moment, w którym Aleksander Obrycki pożegnał się ze swoim uwielbieniem dla Komendanta. Przebiegło to w sposób niezaplanowany i chyba nie do końca uświadomiony. Otóż pewnego dnia Olek zamówił w Warszawie Pisma zbiorowe Józefa Piłsudskiego, dziesięć grubych tomów zawierających wszystkie ogłoszone drukiem teksty Marszałka. Kiedy nadeszła paczka z książkami, mój mąż oddał je do introligatora, kazał oprawić w czarne płótno i wytłoczyć złote litery. Na tym zainteresowanie Pismami zbiorowymi się skończyło. Dziesięć nowiutkich książek wylądowało w szafie bibliotecznej na drugiej półce od dołu i do dzisiaj tam sobie stoją. Nieprzeczytane. Musiałam wrócić myślami do spaceru ulicą Dworcową vel Piłsudskiego, ponieważ Walentynka ciągnęła mnie w stronę bramy w dużej, szarej kamienicy. – Mama, chodź. – Po co? – Bo tam poleciał taki ładny piesek. Nie zauważyłam żadnego pieska, ale dałam się zaprowadzić do ciemnej bramy i dalej, na podwórko. Rzeczywiście, przy śmietniku kręcił się łaciaty pies, podobny do Urwisa. – Zabierzemy go do domu? – Buzia córki zamieniła się w jedną wielką prośbę. – Nie. – Dlaczego? – Bo on ma swój dom, zobacz, jaki z niego grubasek. Psina prezentowała się dobrze i miała własne sprawy, na razie z lubością obwąchiwała cuchnący śmietnik. Był to murowany zbiornik o wymiarach trzy metry na dwa, przykryty zbitą z desek klapą. W klapie wycięto otwór, przez który wrzucało się śmieci. Opróżnianie takiego śmietnika odbywało się raz na kilka miesięcy. Na podwórko wjeżdżał wtedy konny wóz z pracownikami, którzy widłami wybierali zawartość

zbiornika. Cóż, epoka plastikowych worków na śmieci oraz kontenerów wywożonych samochodami dopiero nadejdzie. Inna rzecz, że w latach trzydziestych ludzie mieszkający w miastach wynosili na śmietnik niewiele odpadków, najczęściej obierki z ziemniaków, skorupki jajek i popiół z pieca. Nikt nie wyrzucał gazet, zastępowały papier toaletowy albo służyły do rozpalania ognia. Zniszczone ubrania skupował szmaciarz, butelki odnosiło się do sklepu – czyli samoistna, wymuszona biedą segregacja. Pies zniknął za śmietnikiem, zostawiłyśmy więc wybrukowane kocimi łbami podwórko i poszłyśmy dalej. Walentynka, jak każde wiejskie dziecko, które przyjechało do miasta, była oszołomiona ruchem ulicznym, mnogością ludzi, dźwięków i kolorów. Wszystko przyciągało jej uwagę: rzeźnik w zakrwawionym fartuchu, niosący na plecach półtuszę wołową, grupka uczniów w granatowych, gimnazjalnych czapkach z lakierowanymi daszkami, kamienny pan na cokole. – Kto to? – spytała, pokazując ręką pomnik. – Jan Kasprowicz, poeta. – Aha. – Pokiwała głową, udając, że wszystko rozumie. W tej samej chwili usłyszałam swoje imię, wypowiedziane miłym głosem. – Ania! Co ty tu robisz? Miły głos należał do przemiłej kobiety – Ireny Bożenko. Irena przyjaźniła się z Bibi i ze mną, jednak rzadko się widywałyśmy, bo ciągle była zajęta pracą. Teraz wracała ze szkoły w towarzystwie kilkunastoletniej dziewczynki, która pomagała nauczycielce nieść siatki z zeszytami. Irena położyła rękę na ramieniu swej małej pomagierki i przedstawiła ją z dumą: – To Hania, moja uczennica. Ubrana w wyświechtaną kurtkę dziewuszka dygnęła nieśmiało, a potem się zdziwiła, gdy odebrałam od niej ciężką siatkę, oświadczając, że wszystkie razem odprowadzimy panią Bożenko do domu. Walentynka, zaciekawiona nową znajomością, nie odrywała oczu od Hani, więc ta postanowiła nawiązać rozmowę z czterolatką: – Gdzie mieszkasz? – W domu. A ty? – Ja też w domu. – Hania się roześmiała. – Na Hoyera, to jak się idzie na Zapadłe. – Na co się idzie?

– No... do tego miejsca, gdzie ziemia się zapadła. – Aha – bąknęła moja córka, myśląc chyba, że pojmowanie świata przerasta jej możliwości, lecz lepiej się do tego nie przyznawać. Zapadłe, Zarwane to były w Inowrocławiu powszechnie znane miejsca, bo na początku dwudziestego wieku ziemia zaczęła się tu rozstępować, tworząc głębokie, czasem na kilkadziesiąt metrów, czeluści. Jak w horrorze. Przyczyną tego zjawiska nie były hordy diabłów, lecz zalane wodą kopalnie soli. Najbardziej spektakularny wypadek wydarzył się w 1909 roku, w kościele Matki Boskiej, tym samym, w którym z Olkiem braliśmy ślub. Było to w Wielki Piątek, podczas popołudniowego nabożeństwa. Nagle północna ściana świątyni zaczęła znikać pod ziemią, rozlegał się huk pękających murów, z ziemi wytryskiwały słupy wody. Przerażeni ludzie najpierw zamarli w bezruchu, potem rzucili się do ucieczki. Godzinę później po ścianie nie było śladu. Wieczorem zniknęło jeszcze ramię nawy poprzecznej, znów łoskot, kłęby pyłu, pióropusze wody i osuwanie się w otchłań. Nikt wtedy nie zginął, nikt nie ucierpiał, ale odbudowa kościoła trwała dwadzieścia lat. Tę historię Walentynka pozna dopiero wtedy, gdy będzie rozumiała, co to jest kopalnia soli. Hania rezolutnie rozmawiała z moim dzieckiem, a ja cieszyłam się obecnością Ireny. Miała w sobie tyle szlachetnej dobroci, że mogłaby obdarować nią dziesięć osób. I zawsze promieniejąca, choć każdy dzień jednakowy – praca, a potem samotność w wynajmowanym pokoju w jednej z kamienic przy Królówce. Ale to powierzchowny opis życia Ireny Bożenko. Prawdziwy brzmi następująco: kochała swoich uczniów i oni ją kochali, tak naprawdę. Gdy dochodziłyśmy do skrzyżowania Królówki z Narutowicza, miejsca, gdzie zawsze stało wielu bezrobotnych, zza rogu wyszedł jakiś starszy dżentelmen w gabardynowym płaszczu i kapeluszu. Do tego eleganckiego ubrania jakoś nie pasował mały woreczek, który niósł w ręku. – To Leopold Levy – szepnęła mi do ucha Irena. Zerknęłam z zainteresowaniem, bo Olek opowiadał mi o nim. Levy był najbogatszym inowrocławianinem, jego majątek oceniano na 250 milionów złotych. Gdyby przeliczyć te pieniądze na złotówki w roku 2011, to Levy byłby miliarderem! Poza tym wiedziałam, że jest doktorem praw, przemysłowcem, działaczem politycznym, masonem i filantropem. Teraz pan Leopold zatrzymał się przy grupie bezrobotnych, otworzył woreczek

i czerpiąc z niego, wkładał do każdej wyciągniętej ręki monetę. Robił to szybko, bez minoderii. Może nawet zbyt szybko, bo wystarczył jeden nieopatrzny ruch i woreczek upadł na ziemię. Wokół posypały się srebrne pieniążki. Czekający na datek mężczyźni ruszyli do zbierania. Myślałam, że każdy złapie, co się da, i włoży do własnej kieszeni, ale nie miałam racji. Ludzie w ciszy, z godnością, wrzucali bilon do woreczka. Gdy Hania z Walentynką ukucnęły na chodniku i też pomagały zbierać monety, Levy pogłaskał je po włosach. Wtedy ścisnęło mi się serce, znałam los tego mężczyzny z internetu. Leopold Levy był Żydem bardzo związanym z Niemcami i Polakami. W latach trzydziestych to tragiczna, wręcz śmiertelna, kombinacja. Za jedenaście miesięcy zostanie rozstrzelany przez gestapo, na ulicy Solankowej, w Inowrocławiu, mieście, w którym czasem ziemia usuwa się spod nóg. Sklepy z konfekcją oferowały sukienki w najróżniejszych kolorach, lecz śliwkowej nigdzie nie znalazłam. Do domu wróciłyśmy z Walentynką późnym popołudniem, obie zmęczone, a ja w dodatku jakaś zgaszona. Wieczorem pojawiły się dreszcze. Olek uznał, że to początek zaziębienia i trzeba od razu działać. – Do jutra postawię cię na nogi, kochanie. Zaczęło się leczenie domowymi sposobami. Najpierw przyniósł mi do łóżka kolację: chleb z masłem i drobno pokrojonym czosnkiem, potem gorąca kąpiel, tabletka aspiryny i nacieranie pleców spirytusem. Kiedy byłam już wystarczająco rozgrzana, przykrył mnie kołdrą i zaaplikował najważniejsze lekarstwo: sok malinowy z wrzątkiem. Na koniec dostałam termofor oraz całusa w czoło. Zasnęłam jak dziecko, otulona, uspokojona, w przekonaniu, że leki pomagają, a najbardziej ten mój – O-Lek. Rano czułam się zdrowa, ale tylko na ciele, bo na umyśle coś mi siadło i przyciemniło obraz świata. Tym czymś był strach przed wojną wywołany wczorajszym spotkaniem z Leopoldem Levym. Co innego wiedzieć, że niedługo zginie sześć milionów ludzi, a co innego zobaczyć konkretnego człowieka, którego los jest przesądzony. Kto jeszcze znajdzie się na liście? Bibi? Celińska? Gudejko? Majewska? Lula? Sokolnicka? Zadworny? Opuściłam wiele liter z alfabetu, w tym A, O i W, lecz cóż to zmienia? Ubrałam się w najweselszą sukienkę, tak zwaną chłopkę, do twarzy

przykleiłam uśmiech i zaczęłam popychać ten dzień. Przeczytałam Walentynce ostatni numer „Słonka” (myśląc o obronie Westerplatte). Zrobiłam porządek w sypialni (słysząc pomruk bombowców, które w przyszłości przelecą nad naszym domem). Pozbierałam rozrzucone przez córkę klocki (wyobrażając sobie ruiny Warszawy). Potem powinnam usiąść przy biurku i pisać, ale to było już ponad moje siły. Nie można przebywać w Lesie Idealnym i równocześnie przypominać sobie różne sceny z filmów wojennych. Celińska pierwsza zauważyła mój ponury nastrój. Przyszła na ganek i wyjęła mi z rąk książkę, którą czytałam. – Zapomina pani przekładać kartki – wyjaśniła. – Lepiej niech pani przyjdzie do kuchni. Mam coś dobrego. I zaraz zaparzę w imbryku świeżej herbaty. W kuchni, na brzegach rozgrzanej płyty, w równych rządkach leżały rude kapelusze rydzów. Takie lekko podsuszone są najlepsze. Wystarczy posolić i od razu można jeść. Nie powiem, że mi nie smakowały, połknęłam chyba dziesięć, wypiłam filiżankę herbaty, ale zapomniałam, że trzeba się odzywać. Celińska patrzyła na mnie z coraz większym niepokojem. W pewnej chwili siadła przy stole i powiedziała bez ogródek: – Coś panią gryzie, przecież widzę. – Przejdzie mi. Pokiwała głową, a potem sięgnęła po imbryk i dolała herbaty do mojej filiżanki. Resztę dnia spędziłam na dumaniu o tym, jak wielką tajemnicą jest człowiek sam dla siebie. Dlaczego nie można opanować panicznego lęku? Dlaczego nie ma się władzy nad własnymi myślami? Przecież dwa dni temu wiedziałam o wojnie to samo co dzisiaj, a mimo to śmiałam się w głos, gdy Wandzia, parodiując Dymszę w roli Antka policmajstra, zaprosiła kucharkę do tanga i pląsała z nią wokół kuchni. A teraz jestem przestraszona jak mysz pod miotłą. Mysz? Myszy w razie zagrożenia uciekają do dziury... W ciągu jednej sekundy postanowiłam, że ja też ucieknę – do Ameryki. To takie proste: załatwić wizę, spakować manatki i na Batorym oddalać się od Europy. Tylko muszę przekonać Olka.

Wieczorem, gdy Walentynka już spała, zaprosiłam go do biblioteki na poważną rozmowę, po czym zaproponowałam, aby wyemigrować za ocean. Najpierw się roześmiał: – Którą Amerykę pani sobie wybiera: Północną, Środkową czy Południową? A może z walizkami oblecimy wszystkie trzy i na miejscu zadecydujemy, gdzie najładniej? – Olku, ja nie żartuję – jęknęłam. – Ja też nie żartuję, moja komediantko. Pakujemy się dzisiaj wieczorem? – Dzisiaj wieczorem siedzimy przy kominku – powiedziałam bardzo serio. – Ale nie wiadomo, gdzie będziemy siedzieli za rok. Był przekonany, że odstawiamy tu dwuosobowy teatr dla samych siebie i zadowolony improwizował dalej. – Prawda – zgodził się, zapalając fajkę. – Tego nikt nie wie, ale czuję, że my będziemy siedzieli przy indiańskim ognisku. To znaczy ty będziesz siedziała, bo ja z innymi wojownikami odtańczę taniec wojenny. Nagle ryknęłam płaczem, jakiego nigdy jeszcze nie widział. Teatr został przerwany. Wypłakałam się, a potem zaczęliśmy rozmawiać. Ja przekonywałam Olka do amerykańskiego pomysłu, on tłumaczył mi cierpliwie, że raz w miesiącu każda kobieta miewa napady płaczu i rozdrażnienia, że za trzy dni sama będę śmiać się z tych rozterek. Poza tym wojny prawie na pewno nie będzie, a gdyby wybuchła, to mamy armię: czołgi, armaty, samoloty, kawalerię... Oczami wyobraźni zobaczyłam kawalerzystę z szablą, który broni dostępu do Annopola. I wówczas lepiej zrozumiałam słowa Wisławy Szymborskiej: To wielkie szczęście nie wiedzieć dokładnie, na jakim świecie się żyje[7]. Krótko po tej rozmowie pojechaliśmy do Nowego Jorku, już tej samej nocy. Oczywiście w moim śnie. Siedzieliśmy w jakiejś knajpce przy Pięćdziesiątej Ulicy i patrzyliśmy, jak kelnerka stawia na naszym stoliku talerz z ogromną pizzą. – Nie uważasz, że ta pani jest podobna do Jodie Foster? – spytał Olek. – Podobna – przytaknęłam. – Ale Jodie Foster nie nosi kolczyka w nosie.

Dlaczego nie zamówiłeś coli? – Mam coś lepszego, specjalnie dla ciebie. – Olek uśmiechnął się tajemniczo, po czym wyjął z kieszeni dwie filiżanki pełne gorącej herbaty. Gdy sięgałam po jedną z nich, chwycił moją rękę i zawołał: – Obudź się! Sen uleciał. Leżałam w swoim łóżku, nade mną nachylał się Olek, ubrany w granatowy golf. – Obudź się, Aniu, obudź się, wyjeżdżamy. – Do Ameryki? – zapytałam zaspana i ogłupiała. – Trochę bliżej. Wstawaj, konie czekają. W pierwszej chwili wydawało mi się, że to początek następnego snu, ale mój mąż wyglądał tak realnie, że natychmiast oprzytomniałam. – Co się stało? Walentynka?! – krzyknęłam, zrywając się z pościeli. – Walentynka smacznie śpi u Celińskiej. Nie denerwuj się, wrócimy przed świtem. – To dokąd mamy jechać? – Niespodzianka. Ubierając się za parawanem, pomyślałam, że prawdziwe życie jest ciekawsze niż amerykański sen. Przed gankiem czekały na nas w ciszy i w ciemnościach osiodłane konie, Ciotka z Lotką. Zaraz za bramą Olek powiedział, że jedziemy do Starego Lasu. Kiwnęłam głową, o nic nie pytając, bo nagle zrobiło się jakoś odświętnie. Po pięciu kilometrach skręciliśmy z czereśniowej alei w leśny dukt, który wyglądał jak czarny tunel. – Nie bój się, tu jest bezpiecznie. – Skąd wiesz, że się boję? – Bo wyrosłaś w mieście. Teraz uważaj, skręcamy w prawo. Wąską ścieżką dojechaliśmy do poręby, całej porośniętej wrzosami. Olek zachowywał się jak gościnny gospodarz w swojej zagrodzie. Odpiął przytroczoną do siodła derkę, rozłożył ją na ziemi i gestem zaprosił mnie na to legowisko. – Będziemy oglądali gwiazdy? – spytałam. – Nie. – To co będziemy robili? – Będziemy. Kiedy dotarł do mnie sens ostatniego słowa, z wrzosów wynurzyła się łasiczka i siadła na derce między mną a tym facetem, którego kochałam teraz tak mocno,

jak nigdy dotąd. A potem byliśmy. Olek i Ania. Ludzie i las. I jeszcze jedno dodatkowe zwierzątko. – Przestałaś się bać przyszłości? – szepnął. – Wojny czy innych plag? – Nie przestałam. Boję się bardzo, ale już nie chcę uciekać do Ameryki. Przed świtem, w drodze do domu pierwszy raz opowiedziałam Olkowi o łasiczce. Wcale się nie śmiał. Dzięki nocnej wycieczce do lasu odzyskałam normalny stan ducha. Wróciła chęć do życia, które dla nikogo nie jest łatwe, ale czasami daje prezenty. Rano postawiłam na biurku wazon z przywiezionymi z poręby wrzosami, potem zadzwoniłam do Bibi z pytaniem, czy ma w szafie coś śliwkowego. Powiedziała, że tak i żebym zaraz przyjeżdżała. W fioletach wyglądam fatalnie. Śliwkowy strój z pewnością mnie poszarzy i postarzy, jednak musiałam mieć kieckę w tym kolorze, bo to ulubiony kolor babci Duszkowskiej. Pamiętałam z dzieciństwa jej słabość do fioletowych szlafroków, lizesek i pledów, jeśli więc na pierwsze spotkanie pojadę w śliwkowej sukience, to babcia spojrzy na mnie przychylniejszym okiem. Wysoccy mieszkali na peryferiach Samborzewa, w domu, który na zewnątrz wyglądał jak beżowy kloc, w środku natomiast był bombonierką. Perfekcyjny porządek od piwnicy po strych, wszystkie stoły poprzykrywane robionymi na szydełku serwetami i dziesiątki bibelotów. Bibi nazywała je kurzołapami, lecz wciąż dokupowała nowe. Ostatnie nabytki to fikuśny porcelanowy trzewik, gąska oraz pierrot z kolombiną. Po powitalnych całusach Wysocka zaprowadziła mnie do sypialni, gdzie na wieszaku czekała sukienka w kolorze idealnie dopasowanym do gustu babci. – Przymierzaj i nie wybrzydzaj, bo daję ci ją w prezencie – powiedziała, śmiejąc się od ucha do ucha. – Co ty taka wesoła, Bibi? – Mam nowy drobiazg, mostek z porcelany. – I postawisz na nim gąskę? Zaniosła się śmiechem, jakbym powiedziała najlepszy żart świata, a później stuknęła palcem w swoje zęby. – Dentystka wstawiła mi mostek, teraz mogę się śmiać, ile dusza zapragnie. Gdy przymierzałam sukienkę (lekko kloszowaną, z szalowym kołnierzem),

Bibi bez przerwy świergotała o dentystce, która niedawno otworzyła gabinet w Samborzewie. – Nazywa się, proszę ja ciebie, Grażyna Pieniek. Nie mogę się jej nachwalić, miła w obejściu, z manierami, zna się na swojej pracy. Złota kobieta, mówię ci, złota kobieta. – Może złota, ale przyznasz, że Pieniek to podejrzane nazwisko dla dentystki – zażartowałam, sprawdzając w lustrze, czy fioletowa kreacja nie jest za długa. – Ty nazywasz się Wysocka i Pan Bóg wzrostu ci nie poskąpił. – Za co jestem mu wdzięczna. – Bibi uśmiechnęła się (szeroko!) do swojego odbicia w lustrze i objęła mnie ręką. – Ładnie obie wyglądamy, Ani. Po przymiarce zeszłyśmy do salonu na herbatę i plotkowanie. Opowiedziałam Bibi o ostatniej wizycie w Wierzbińcu i o Albinie Pieniążku. – A pani Krajewska jak się czuje? – spytała. – Słaba. – Gdy jej zabraknie, to Lula będzie gorzki chleb jadła... No chyba że zmądrzeje i zacznie inne życie. – Co masz na myśli, Bibi? W salonie nikt nas nie podsłuchiwał, lecz swoim zwyczajem przybliżyła głowę do mojego ucha. – Ludzie gadają, że Zadworny zaprosił ją do teatru w Poznaniu. – Fiu... – gwizdnęłam z zadowoleniem. – To mamy romans. – Nie mów hop, dopiero czas pokaże. Widzisz, Ani, Stefan był niedawno w Warszawie i tam spotkał znajomego jeszcze sprzed wojny. Ten znajomy dobrze zna Zadwornych. Wszystko wiem! Jeśli Bibi Wysocka coś wie, to znaczy, że za chwilę Ania Obrycka też będzie wiedziała. Popijając herbatę i pojadając biszkopty, wysłuchałam sagi rodu Zadwornych. Anatol i Dunia Zadworni mieli Zadworze, niewielki majątek pod Stanisławowem, oprócz tego trójkę dzieci: Jerzego, Edytę i Krysię. Anatol, ojciec rodziny, lubił pohulać. Im dłużej hulał, tym bardziej kurczyły się jego hektary. Majątek topniał, topniał, w końcu Zadwornym pozostała jedynie resztówka – zrujnowany dworek z ogrodem. Wówczas zbiedniały i skruszony Anatol wrócił na łono rodziny, lecz łono nie przytuliło marnotrawnego. Każdego wieczora w małżeńskiej sypialni Zadwornych powtarzała się ta sama scena: mąż leżał w łóżku, czekając na swoją połowicę, połowica przychodziła, owszem, ale w postaci... hmm... nienadającej się do użytku. Otóż pani Dunia

stosowała sztuczkę, która skutecznie zniechęcała Anatola do korzystania z jego małżeńskich praw – aby wyleczyć bóle stawów, smarowała się przed snem cuchnącą maścią, a potem owijała bandażami, niczym mumia. I po temacie. Anatol nie był w stanie wykrzesać z siebie zainteresowania archeologią. Zresztą z czasem coraz mniej rzeczy go interesowało. „Zawinął się raz, dwa, trzy” – jak to określiła Bibi. Szczęśliwie Jerzy kończył już szkoły, więc matka i siostry całą nadzieję złożyły w nim. Od lat dobry syn i brat wysyłał do Zadworza lwią część swojej pensji. – Krótko mówiąc, biedny jak mysz kościelna, a Lula... sama wiesz, przyzwyczajona do wygód. – Wysocka podsumowała opowieść, a ja patrzyłam na porcelanowego pierrota, który kłaniał się kolombinie. Po jego białej twarzy spływały czarne łzy. – Ani, co tak przycichłaś? Ocknęłam się. I uśmiechnęłam, bo przecież Jerzy nie jest figurką z porcelany. Do domu wróciłam przed trzecią, żeby zdążyć na obiad. W Annopolu spożywanie obiadu odbywało się w dwóch grupach: w jadalni zasiadali do stołu Obryccy z córką, w kuchni – kucharka z Wandzią. Później Wandzia wracała do siebie, czyli do domu, który znajdował się sto metrów za naszą bramą, pani Felicja zaś robiła, co chciała. Czasem szła do swojego mieszkania w oficynie, czasem zostawała z nami. Dzisiaj nie miała nastroju na samotność. Po obiedzie, gdy pokojówka wkładała płaszcz, a ja wycierałam szmatką ceratę na kuchennym stole, Celińska wyjęła z kredensu maszynkę do kręcenia lodów. Zapowiadał się pyszny podwieczorek. W dwudziestym pierwszym wieku lody można kupić w każdym osiedlowym sklepiku albo nocą na stacji benzynowej. Są powszechnie dostępne i tanie. Wystarczy zerwać pokrywkę z plastikowego pojemnika, wziąć łyżeczkę do ręki i dobrać się do mrożonego deseru, który ma niezgorszy, lecz jakby chemiczny, smak. W Annopolu pałaszowanie lodów wyglądało zupełnie inaczej, przede wszystkim najpierw trzeba było samemu je ukręcić w wypełnionej lodem maszynce. Lód dostarczał nam codziennie wozak z samborzewskiej rzeźni, a maszynkę kupiłam kilka miesięcy temu. Było to proste urządzenie składające się z drewnianego wiaderka i puszki, która w środku miała obracające się skrzydełka połączone z korbką.

Do puszki wlewało się słodki płyn, czyli kogel-mogel rozrobiony ze śmietanką, potem puszkę wkładało się do wiaderka, obsypywało po bokach lodem i gotowe. To znaczy wstępne czynności wykonane, teraz pozostało tylko kręcić korbką. Maria Disslowa, autorka mojej książki kucharskiej, opisuje to bardziej precyzyjnie, mianowicie: „Najważniejszą rzeczą przy robocie lodów jest nabijanie puszki lodem, od dokładnego wykonania zależy udanie się lodów. Porąbać lód w drobne kawałki, uregulować maszynkę, aby się dobrze obracała, poczem nasypywać warstwami kawałeczki lodu i utartą sól, ubijając każdą warstwę pałką, aż powstanie zbita ściana lodowa wkoło puszki (...) Zamknąć szczelnie maszynkę i kręcić wolno. Po kilku obrotach korbą lód opadnie, należy dopełnić puszkę lodem i solą. W 10 minut zaczną lody tężeć, co poznać po coraz cięższym obrocie korby. Otworzyć wtedy puszkę, oskrobać łopatką lody z boków, wymieszać, ponownie zamknąć i kręcić”[8]. Jak widać, trochę pracy to wymagało, ale potem... niebo w gębie! Aksamitna, puszysta masa o smaku prawdziwych lodów. Kiedy Wandzia zobaczyła wyjętą z kredensu maszynkę, natychmiast zaczęła odpinać z powrotem guziki płaszcza. – Jak lody będą, to zostaję. Pani Celińska? Waniliowe robimy? – Waniliowe. Przez dwadzieścia minut kręciliśmy na zmianę korbką, potem lody musiały jeszcze gęstnieć w niskiej temperaturze, więc Celińska owinęła całą maszynkę kocem i czekaliśmy. W kuchni, wszyscy razem. Wykorzystałam ten czas na przedstawienie domownikom swojego pomysłu na następną bajkę: – Pewnego ranka borsuk Franek (który do niedawna był lisem) natknął się na dziwne znalezisko – w sosnowym młodniaku leżało mnóstwo przedmiotów wyglądających jak wąskie skrzynki z wprawioną po jednej stronie czarną szybką. Kiedy szturchnął nosem pierwszą z brzegu skrzynkę, raptem na szybie pojawił się obraz słonia, który podnosił trąbę i ryczał. Franek przestraszył się słonia, lecz po chwili zrozumiał, że ogląda film, piękny, kolorowy film o braciach z Afryki. Film wyświetlał się na szybie tak, jakby to był ekran w kinie. Borsuk powiadomił o swoim odkryciu wiewiórkę Basię, Basia kumaka

Tomaszka, Tomaszek albatrosa Karola i tak dalej. Od tego dnia w każdej norze, dziupli i gnieździe stała kinowa skrzyneczka i zwierzęta mogły oglądać u siebie w domu tyle filmów, ile tylko chciały. Kiedy skończyłam opowiadać tę historyjkę, w kuchni entuzjazmu nie było. – Aniu, lepiej wymyśl co innego. – Mama, ja nie chcę, żeby słoń siedział w skrzynce! – Pani Obrycka, ja nie rozumiem: na co komu kinowe skrzyneczki? Kino to kino, a dom to dom. Jedynie Wandzia nie zgłosiła zastrzeżeń. – A ja tobym nawet chciała mieszkać w kinie, tyle filmów człowiek by się naoglądał za darmo. Tylko że cały czas trzeba by siedzieć cicho i po ciemku. Zaczęłam im tłumaczyć, że kinowa skrzyneczka nie zamienia mieszkania w salę kinową, ale wtedy Olek powiedział coś, co mnie zastanowiło. – Aniu, zrezygnuj z tych skrzyneczek, bo jeśli zwierzęta będą w swoich domach oglądały film za filmem, to las opustoszeje i straci urok. Posłuchałam mężowskiej rady. W Lesie Idealnym nie będzie kinowych skrzyneczek. Lody waniliowe smakowały mi jak nigdy, dlatego że zanim stężały, odebrałam telefon. TEN telefon. Wreszcie zadzwoniła Marysia i dowiedziałam się, że jej mama oczekuje mnie w najbliższą środę o godzinie jedenastej przed południem. – Odbiorę cię z dworca i pojedziemy prosto na Słowackiego. A może masz inne plany? Zapewniłam Marysię, że w środę stawię się w Toruniu, nawet gdyby pociągi przestały kursować, drogi się zapadły, a most Piłsudskiego runął do Wisły. – Tak źle nie będzie, na razie koniec świata się nie zapowiada! – zawołała ze śmiechem. – Lubię twoje żarty, kuzynko Duszkowska. – A mnie lubisz? – Lubię, bo kogoś mi przypominasz. – To mam propozycję; spotkajmy się przed środą, tak niezobowiązująco. Pokażę ci okolice Annopola, zgoda? – Pewnie, że zgoda. Już się cieszę. Dwa dni później „kuzynki” Duszkowskie jechały do żwirowni bryczką zaprzęgniętą w Bajaderę. Zupełnym przypadkiem obie miałyśmy białe berety. Na tym podobieństwo

strojów się kończyło, ja ubrałam się w kurtkę, spodnie i wygodne buty, ona – w futerko i szpilki. Ciotka zawsze tak się nosiła: bardzo kobieco i nobliwie. Sportowy styl w ubiorze traktowała z niechęcią, podobnie jak uprawianie samego sportu. Najbardziej lubiła leżeć na kanapie, pojadać łakocie (zwłaszcza kandyzowane owoce) i plotkować albo czytać książki. Po czterdziestce mocno utyła, ale w ogóle jej to nie przeszkadzało. Jadła, co chciała, dobrze sypiała, dużo się śmiała i w znakomitym zdrowiu dożyła sędziwego wieku. Dzisiaj, jadąc bryczką, podniosła kołnierz futra i w milczeniu patrzyła na ciągnące się po horyzont zaorane pola Gibowskich. – Aniu, chcę ci coś wytłumaczyć. – Tak? – Moja mama potrzebowała czasu, by to wszystko przetrawić. Domyślałam się, że chodzi o ciemny rozdział życia dziadka Kosmy, z którego, jakkolwiek by było, się wywodziłam. – Mów dalej – mruknęłam, ściskając lejce. – Mama zawsze dobrze wspominała dziadka, powtarzała, że nie wypadł sroce spod ogona, że w Kaliszu był szanowany jako księgarz i ojciec rodziny. Ale teraz odsądza go od czci i wiary... Marysia mówiła i mówiła, a ja słuchałam, nie odrywając wzroku od końskiego zadu i czekając na puentę. Cała przemowa sprowadzała się do następujących punktów: primo – według babci Heleny Kosma okazał się obłudnikiem, niegodziwcem oraz czarną owcą w rodzinie, secundo – Emilia, prawowita żona dziadka, męczy się, leżąc z nim w jednym grobie, tertio – nie ma w tym żadnej mojej winy. Ha! Pamięć Kosmy Duszkowskiego została zszargana. Nie mogłam już tego odkręcić, ale mogłam udawać pewien rodzaj skruchy. – Może źle się stało, że Tadzio wypatrzył mnie w Europejskim – odezwałam się pełnym zadumy głosem, który pasował do jesiennego krajobrazu. – Gdyby nie ja, to dziadek dalej byłby chlubą rodziny. – Nie dramatyzuj! On nie żyje od trzydziestu lat! – fuknęła. – Lepiej znać fakty, a nie legendy. I powiem ci jeszcze jedno: nasz Kosma był kuty na cztery nogi.

– Co masz na myśli? – Czy wiesz o tym, że grał na wyścigach? Grał i zawsze przegrywał! – Pierwsze słyszę – skłamałam. Raptem Marysia ze śmiechem zerwała się na równe nogi i krzyknęła w stronę pustego pola: – Dziadku Kosmo! Jaki byłeś, taki byłeś, ale sprytu ci nie brakowało! Żona myślała, że przegrywasz na wyścigach, a ty zawoziłeś gotówkę do Gdańska, dla drugiej rodziny. Oprócz mnie i konia to przesłanie usłyszały tylko gawrony, które dreptały opodal, wygrzebując z ziemi pędraki. Bo miałam nadzieję, że Kosma nie słyszał. Marysia, zadowolona ze swojego występu, klapnęła z powrotem na ławkę i wtedy z bocznej drogi, kilkaset metrów przed nami, wyłonili się żołnierze, chyba ze trzystu. – Pewnie wracają z jakichś manewrów – powiedziała, zapominając momentalnie o dziadku. Wojsko zbliżało się do nas, idąc w dwuszeregu, my zbliżałyśmy się do wojska, ciągnięte przez Bajaderę. Naraz klacz, jak zaczarowana, stanęła w miejscu. Wiedziałam, co to znaczy! Bajadera odstała swoje i dokładnie w chwili, gdy pierwsza dwójka żołnierzy doszła do bryczki, zaczęła sikać. Sikała i sikała, a wojsko szło i szło. I patrzyło na dwie podobne do siebie kobitki w białych beretach oraz wielką klacz, która wyglądała jak wykuta w kamieniu fontanna. – Aniu, powiedz temu koniowi, żeby ruszył do przodu – poprosiła Marysia, wpatrując się jak zahipnotyzowana w mijających nas żołnierzy. – Nie da rady. – To chociaż niech nie sika! – Sama jej powiedz. Nasz szept zagłuszały strugi lejącego się moczu, a potem zagłuszył huragan śmiechu. Polskie wojsko miało poczucie humoru! Gruchnął taki śmiech, że przestraszone gawrony w jednej sekundzie zerwały się z pola i odleciały na zachód. Tylko Bajadera była niewzruszona – lała dalej. – Aniu, ja sama zaraz się posikam... Tego już nie wytrzymałam, puściłam lejce i jak szalona zaczęłam się śmiać razem z żołnierzami. Marysia poszła w moje ślady, bo ona też Duszkowska z domu.

Uspokoiłyśmy się, dopiero gdy Bajadera ruszyła i koła bryczki zaczęły się kręcić. – Ale heca! – wykrztusiła Marysia, ocierając łzy. – Zobacz, jak to mało człowiekowi do szczęścia potrzeba. – No, nie tak mało – cała kompania. Znów zaczęłyśmy chichotać, a potem Marysia wyjęła z torebki szminkę, pomalowała sobie usta i zapytała z filuternym uśmiechem: – Chcesz wiedzieć, jak się poznaliśmy z Tadziem? Znałam tę historię. Ciotka z wujkiem spotkali się w banku. Ona była urzędniczką w okienku, on klientem. Nic ciekawego, zrobiłam jednak zaintrygowaną minę i kiwnęłam głową. Wtedy Marysia rąbnęła zdanie, które wprawiło mnie w osłupienie. – Otóż, poznaliśmy się przez dupę! – Niemożliwe! – krzyknęłam, myśląc, że co innego opowiada się bratanicy, a co innego starszej o dwanaście lat kuzynce. – Możliwe, możliwe. Posłuchaj... Bryczka turkotała po wybojach, a ja słuchałam prawdziwej, nieocenzurowanej opowieści o tym, jak narodziła się miłość między Rawiczami. Było tak: Ciotka siedziała w okienku i obsługiwała klientów (banku!). W pewnej chwili podszedł następny petent – mężczyzna w sile wieku, starannie wygolony i starannie ubrany. Widać było, że stara się zrobić na otoczeniu jak najlepsze wrażenie. Wszystko psuła jednak mało gustowna róża wykwitająca na jego krawacie. – Wyobraź to sobie... – opowiadała Marysia. – Krawat żółty, jedwabny, ozdobiony wielką różą z czerwonych cekinów. Takiego śmiesznego okropieństwa jeszcze nie oglądałam. Ale nic, opanowałam się i pytam: – Jak godność pana? A on spokojnie odpowiada: – Eustachy Dupa. Nie wyglądał na takiego, któremu zebrało się na żarty. Nazwiska są różne, wiadomo. Ten Eustachy nazywa się Dupa i nic na to nie poradzę. Tylko najpierw musiałam się wyśmiać, oczywiście nie przy kliencie. Przeprosiłam go grzecznie i uciekłam od okienka. Za ścianą wyśmiałam się, uspokoiłam, poklepałam po policzkach i nabrałam wewnętrznej siły. Wiedziałam, że gdy drugi raz usłyszę: Dupa, to mi nawet powieka nie drgnie. Podchodzę więc do okienka i mówię

twardym głosem: – Czy może pan powtórzyć swoje nazwisko? A on: – Eustachy Krupa. Tego już było za wiele, nastawiłam się na Dupę, a on mi z Krupą wyjeżdża! Musiałam znów uciekać za ścianę, rozumiesz? Rozumiałam, że róża była śmieszna, pomylenie Dupy z Krupą było śmieszne, ale gdzie tu Tadzio Rawicz? Na razie to nie jest historia miłosna, tylko dzieje bankowości polskiej w wydaniu mojej matki chrzestnej. – Marysiu – odezwałam się z niedowierzaniem. – Chyba nie chcesz powiedzieć, że sędzia sądu okręgowego w Toruniu, chcąc się tobie przypodobać, zawiązał pod szyją krawat z czerwonymi cekinami i przedstawił się jako Eustachy Dupa? – Skądże! Słuchaj dalej. Gdy pan Eustachy załatwił swoje sprawy i odszedł od okienka, odetchnęłam z ulgą. Ale koszmar się nie skończył! Następny klient, który podszedł do okienka, powiedział, że nazywa się Tadeusz Kościuszko. I co byś zrobiła na moim miejscu? – Uciekłabym za ścianę. – No! To mnie rozumiesz. Uciekłam... – Marysia oblizała uszminkowane wargi i zamknęła historię. – Ten Kościuszko to był Tadzio. On też zamiast Krupa usłyszał Dupa. Domyślił się, dlaczego biegam jak kot z pęcherzem, więc zażartował sobie ze mnie. I tak to się zaczęło. Od głupiego śmiechu. „Oj, nie takiego głupiego, nie takiego głupiego” – pomyślałam. Mało jest w życiu rzeczy lepszych od śmiechu. Kilka dni przed moim wyczekiwanym spotkaniem z babcią Heleną, Bibi wpadła na pomysł, abyśmy we dwie znów wybrały się do Poznania. – Chcesz kupić buty czy jakąś frywolną koszulę nocną? – spytałam. – Nie. Chcę się wyrwać na jeden dzień z Samborzewa. Połazimy po Poznaniu, zjemy dobry obiad i wrócimy do domu. Co ty na to, Ani? – Kiedy jedziemy? – Jutro! Lubię Poznań. W tym mieście zawsze dobrze mi się oddycha, nawet na dworcu. Wagony pociągu, z którego wysiadłyśmy, były tak urządzone, że między każdą parą ustawionych naprzeciw siebie ławek znajdowały się drzwi. Gdy pociąg wjechał na stację, wystarczyło wstać z miejsca, zrobić krok i po drewnianych

schodkach zejść na peron. Takie szybkie wysiadanie bardzo mi się podobało. – Mam ochotę na sandacza z rusztu – odezwała się Bibi, kiedy wychodziłyśmy z dworca. – I to w restauracji hotelu Bazar! – Ale tam jest bardzo drogo. – Raz możemy zaszaleć! Nasze szaleństwo rozpoczęło się spokojnie – od spaceru po śródmieściu. Wędrując ulicami i uliczkami, dotarłyśmy na plac Kolegiacki, gdzie był targ, na którym przekupnie głośno zachwalali swój towar. – Miód! Kilogram po trzy złote! – Pyry! Pyry! – Świeże jajka! Nie zamierzałyśmy nic tu kupować, jednak z ciekawością weszłyśmy między stragany. Oprócz warzyw na targu sprzedawano nabiał oraz ostatnie jesienne kwiaty. Na jednym z drewnianych stołów wypatrzyłam pstrokatego koguta. Siedział na pałąku wiadra z astrami, zupełnie nieruchomo, ponieważ zrobiony był z pozszywanych kawałków materiału, tylko ogon miał z prawdziwych piór. – Ten kogut też na sprzedaż? – spytałam kwiaciarkę. – Właściwie nie, on dla ozdoby na wiadrze siedzi, ale jak pani da złotówkę, to nowego sobie zrobię. – Po co ci ten kogut? – wtrąciła się Bibi. – Nie wiem... Czuję, że muszę go mieć. Ostatnie zdanie wypowiedziałam, nie ściszając głosu, co było dużą nieostrożnością. Cena koguta została natychmiast podniesiona. – Za mniej niż dwa złote to nie oddam – oświadczyła handlarka. Bibi parsknęła śmiechem, ja kupiłam koguta, wzięłam go pod pachę i wtedy zdarzył się cud – szmaciany kogut zapiał. – Kukuryku! Kukuryku! Nerwowo odwróciłam głowę i... bardzo się ucieszyłam. W imieniu koguta piał nie kto inny, tylko Jan Marcin Szancer, według mnie najwybitniejszy polski ilustrator. Zetknęłam się z nim kilka razy w redakcji „Płomyczka”, a potem w Naszej Księgarni, gdzie też czasami wpadał, i wiedziałam, że jest przezabawnym człowiekiem. – Witam pana koguta – odezwałam się pierwsza, wyciągając rękę do Szancera. – Witam, pani Anno, i gratuluję zakupu. Na rosół? – Nie. Na rozród. Wpuszczę go do kurnika.

– To się kury ucieszą. – Pogłaskał ogon koguta i spojrzał na Bibi, jakby była jedną z tych kur. Wypadało dokonać prezentacji. Przedstawiając ich sobie, miałam świadomość, że mojej przyjaciółce nazwisko Szancer nic nie mówi. Pan Jan Marcin już przed wojną należał do artystycznej śmietanki, jednak na prowincji nie był znany. Czas wielkiego rozkwitu dopiero nadejdzie i wtedy całe pokolenia będą się wychowywały na ilustracjach Szancera. Bo we współczesnej Polsce chyba każdy pamięta kolorowe obrazki, którymi ozdobione były Baśnie Andersena, Lokomotywa Tuwima albo Brzechwa dzieciom. Ten facet miał dryg do wszystkiego, za co się złapał: do rysowania, do dziennikarstwa, do pisania bajek i cały czas cieszył się życiem. Szancer pożartował z nami jeszcze trochę i chciał się żegnać, ale przeszkodził mu jakiś wymizerowany chłopak. – Panie, proszę o datek, dwadzieścia groszy. – Służę uprzejmie, młodzieńcze. – Rysownik eleganckim ruchem sięgnął do kieszeni. – Oto wspomniana kwota. Niech ci wyjdzie na zdrowie. Chłopak szurnął nogami, ukłonił się dwa razy, po czym zniknął w tłumie. – Jakie to musi być przykre, prosić na ulicy o wsparcie – mruknęła Bibi. – Kiedyś sam prosiłem obcą osobę o dwadzieścia groszy. – Dla żartu? – zainteresowała się Bibi. – Nie. Naprawdę byłem w potrzebie. Spłukałem się do cna, w kieszeni miałem tylko podszewkę – zachichotał. – Na szczęście tego samego dnia dostałem zamówienie na ilustracje do podręcznika gramatyki, no i czek z zaliczką. Jak na skrzydłach leciałem z tym czekiem do banku i zdążyłem w ostatniej chwili przed zamknięciem kasy, ale kasjer zażądał dwudziestu groszy opłaty za transakcję. Bez tego nie chciał wypłacić pieniędzy. I co robić? Wówczas przypomniałem sobie, że na schodach przed bankiem widziałem żebraczkę. – Szancer zamyślił się na moment, tak jakby przypominał sobie rysy tej żebraczki, a potem dokończył opowieść. – Staruszka miała dobre serce, pożyczyła mi dwadzieścia groszy. Pięć minut później z radością wręczyłem jej dwadzieścia złotych[9]. Kiedy pan Jan Marcin pożegnał się z nami i odszedł, Bibi powiedziała, że jest oczarowana moim warszawskim znajomym. – To jakiś artysta? – spytała. – Tak. Wyjątkowo uzdolniony rysownik. – Patrz, jakich to ludzi można spotkać na targu – westchnęła wesoło

i zaproponowała zmianę planów. – Wiesz co? Darujmy sobie tego sandacza w Bazarze i zjedzmy obiad w jakiejś knajpce na Paderewskiego. – Dobrze. Godzinę później siedziałyśmy przy stoliku w barze szybkiej obsługi. Moja przyjaciółka jadła flaki, a ja fasolkę po bretońsku. Szmaciany kogut nie miał ochoty na żadne z tych dań. Pewnie się zastanawiał, w jakim kurniku będzie teraz mieszkał albo wspominał chwilę, kiedy Szancer głaskał go po ogonie. – O czym myślisz? – spytała Bibi, gdy patrzyłam na koguta. – O śmierci. – Nic weselszego nie przychodzi ci do głowy? Przy flakach nie będę słuchała o śmierci. – Będziesz, będziesz. – Uśmiechnęłam się tajemniczo. – Śmierć, o której myślałam, nakrzyczała kiedyś na Szancera. Ostatnie słowo wywołało spodziewaną reakcję. Mojej przyjaciółce zaświeciły się oczy, bo pan Jan Marcin zrobił na niej duże wrażenie, mówiąc jaśniej, spodobał jej się jako mężczyzna. Oj, spodobał! Bibi jadła flaki, a ja opowiadałam historyjkę, którą usłyszałam od Szancera we wrześniu, gdy załatwiałam swoje sprawy w Naszej Księgarni. Jan Marcin wszedł wówczas do pokoju Michała Byliny, rozsiadł się na krześle i zaczął mówić o jakichś dekoracjach teatralnych. W pewnej chwili przypomniało mu się zabawne wydarzenie z czasów, gdy pracował w Teatrze Ludowym w Krakowie. Zajmował się tam dekoracjami oraz kostiumami aktorów. W teatrze odbywała się premiera sztuki, a jedną z postaci była śmierć. Gdy kurtyna poszła w górę, Szancer zorientował się, że zapomniał o kostiumie dla śmierci, to znaczy nie namalował szkieletu na trykocie, który aktor grający śmierć właśnie na siebie wkładał. Nie było ani sekundy do stracenia. Szancer naprędce rozrobił czarną farbę, kazał aktorowi (ubranemu w biały trykot) stanąć nieruchomo i szast-prast namalował na nim szkielet. Potem ustawił aktora przy kaloryferze, mając nadzieję, że do trzeciego aktu wyschnie. Wszystko się udało, premiera przebiegła bez zakłóceń, publiczność dała brawa, kurtyna opadła, aktorzy zeszli ze sceny. Koniec przedstawienia... i początek afery. Kiedy aktor grający śmierć zdjął swój kostium, zobaczył, że na ciele ma czarny malunek szkieletu. Farba, którą Szancer namalował na trykocie szkielet, przeniknęła przez tkaninę i została tam, gdzie nie powinna – na skórze. W dodatku nie można było jej zmyć.

Aktor, tak jak stał, czyli na golasa, poleciał do Jana Marcina i wywrzeszczał mu przed nosem: – Ja mam dzisiaj randkę! Ja cię zabiję! Do morderstwa nie doszło, ponieważ randka się udała. Dziewczyna aktora miała poczucie humoru[10]. Gdy skończyłam opowiadać anegdotę, na twarzy Bibi było widać rozbawienie i zazdrość. – Artyści... Oni to mają życie. Od połowy października zaczęliśmy palić w piecach. Dom skurczył się do dwóch pokoi, kuchni i łazienki. Przyzwyczaiłam się już do tego, że przez pół roku mieszkaliśmy w przestronnym dworze, a potem tylko w kilku pomieszczeniach, oddzielonych od siebie strefami chłodu. Zimą wyjście z sypialni było małą wyprawą: otulona wełnianą chustą zbiegałam po trzeszczących niczym pękający lód schodach, wpadałam do biblioteki i natychmiast zamykałam za sobą drzwi. To oczywiście stanowiło niedogodność, lecz wynikało z niej też coś dobrego. Pokój z ciepłym piecem i zamkniętymi drzwiami ma swój urok. Siedząc w leniwcu, czułam się jak człowiek, który w wielkim, zimnym świecie znalazł przytulne gniazdko. Poniedziałkowy wieczór spędzaliśmy w dobrze ogrzanej bibliotece, ja leżałam na kanapie, Olek malował następną akwarelkę – pstrokatego koguta, którego przywiozłam z Poznania. Model siedział na biurku i łypał na nas oczami z niebieskich paciorków. – Aniu, poczytasz mi coś ciekawego? Z półki wybrałam książkę (właściwie książeczkę) kucharską, kiedyś należącą do babci mojego męża, Salomei Obryckiej. Otworzyłam na stronie piątej i czytałam takim głosem, jakim opowiada się bajki: „Rzeczy do spiżarni należące. Artykuły, które się w spiżarni powinny znajdować, są następne: chleb, groch biały i zielony, soczewica, majran, czarnuszka, kmin. (...) Rzeczy zagraniczne: pieprz angielski i prosty, migdały słodkie i gorzkie. Sago białe, ryż, kawa, cynamon, imbier, wanilla, kardemony, kubeby, saletra”. – Co to są kubeby? – spytałam, podnosząc wzrok znad tekstu.

– Nie mam pojęcia, ale brzmi smakowicie. Czytaj dalej. „...saletra. Gałki i kwiat muszkatowe. Goździki, rozynki bez pestek, ordynaryjne i czarne drobne. Szafran, kokcynella, skórka pomarańczowa, różne gatunki serów, makarony, cytryny, appelcyny, kaparki, oliwa i indygo, czyli berlinblau. Nadto, powinne się w spiżarni znajdować ciasta, mogące się parę miesięcy konserwować, jako to: sucharki, ciasta migdałowe i francuskie, różne pierniki, biszkopty, konserwy i inne cukry, w szklanych słojach utrzymywane”[11]. Na tym czytanie się skończyło, ponieważ Olek wyraźnie zgłodniał. – Aniu, czy w naszej spiżarni są jakieś „cukry w szklanych słojach utrzymywane”? – Mamy pierniki w blaszanym pudełku. – Mogą być. – I kakao? – I kakao – odpowiedział, uśmiechając się do malowanego koguta, który właśnie otrzymał karminowy grzebień. – Mój ojciec mawiał, że na szarugi nie ma nic lepszego od kakao. – Mówiłeś, że w jesienne wieczory popijał gorący grog. – To też. Gdy z zastawioną tacą wróciłam do biblioteki, Olek odłożył pędzel i usiadł na kanapie, obok mnie i pierników. – Takich dobrych dawno Celińska nie upiekła – stwierdził między jednym a drugim kęsem. – To pierniki od Weesego, Marysia nam przywiozła. – Aaa! Nie wiedziałam, czy „aaa” wyrażało uznanie dla wyrobów toruńskiej Fabryki Pierników i Czekolady, czy dla Marysi. – Lubisz moją kuzynkę? – Uhm – przytaknął, odgryzając następny kawałek piernika. – A podoba ci się jako kobieta? – Ba! Poczułam się trochę rozdrażniona, bo co to za rozmowa? Tylko „aaa, uhm, ba!”. W dodatku po ostatniej monosylabie wzniósł oczy do nieba. Powoli upiłam łyk kakao, strzepnęłam okruszki z kolan i oświadczyłam przekornym tonem:

– Nie dziwię się. Zobaczyłeś w niej własną żonę w młodszym, weselszym wydaniu, to gratka dla każdego faceta. Kto wie, jakie myśli chodzą ci po głowie... – Aniu! – Olek przestał jeść pierniki i tupnął na mnie nogą, tak jak się tupie na niesforne dziecko. – Prawdy nie zatupiesz, Aleksandrze Obrycki! Spodziewałam się oburzenia, ale on był wprost zachwycony moją reakcją. Przekręcił klucz w zamku, wyjął mi z rąk kubek, a później... A później oba koguty zamknęły oczy. Następnego ranka, kiedy wstałam z łóżka, Olka już nie było w domu. Lecz zostawił po sobie ślad. Na etażerce w dzbanku stała ogrodowa róża. Cielistokremowa, jak moja skóra. Środa. Rano wszystko leciało mi z rąk. W łazience goniłam mydło ślizgające się po biało-czarnej posadzce, w kuchni rozlałam mleko i stłukłam szklany spodeczek, a potem o mało co nie usiadłam na kocicy, która spała w fotelu. Celińska udawała, że nie widzi, jak się miotam między kredensem a piecem, w końcu jednak nie wytrzymała i przegoniła mnie z kuchni. – Niech pani idzie szykować się do podróży, ja dam dziecku śniadanie. – Dziękuję, pani Felicjo. Mam jeszcze prośbę: pożyczy mi pani swój fioletowy szaliczek? – Mogę pożyczyć, ale będzie w nim pani wyglądała jak śmierć na chorągwi – powiedziała, biorąc z parapetu klucze od mieszkania w oficynie. Pół godziny później byłam już ubrana do wyjścia, a raczej przebrana do występu. Babci Helenie na pewno spodoba się śliwkowa kiecka oraz czarne dodatki: klipsy, buty, rękawiczki i niewielka, płaska torebka z zamszu. Do tego angielski płaszczyk z szarego tweedu i kapelusz, który wyglądał jak jednopiętrowy tort z rondem. Elegancko, w odpowiedniej kolorystyce, klasycznie, dostojnie. Tak wysztafirowana wejdę do swojego mieszkania przy Słowackiego i zobaczę je w przedwojennej odsłonie. Landara już powolutku przyrasta nogami do parkietu, szafka z brzozy syberyjskiej pełni rolę bieliźniarki, zegar ma błyszczący młodością cyferblat.

Zegar... Czułam, że na mój widok zacznie szybciej machać wahadłem, może nawet odezwie się dźwięcznym: bim-bam, bim-bam, wi-tam, wi-tam. To trójka starych znajomych. Reszta mebli będzie obca, lecz rozkład mieszkania ten sam; po prawej stronie korytarza łazienka, kuchnia oraz pokój stołowy z wychodzącym na podwórko weneckim oknem, po lewej – dwa pokoje zwane frontowymi. Sto dziesięć metrów kwadratowych i sto dziesięć lat z rodziną Duszkowskich (1901–2011). W Toruniu od razu zauważyłam Marysię. Biegła po peronie, stukając obcasami i zwracając na siebie uwagę wszystkich mężczyzn. Wycałowała mnie z dubeltówki, po czym objęła dowodzenie. – Chodź, Aniu, taksówka już czeka. Dziesięć minut później wchodziłyśmy do bramy mojej kamienicy. Dzwonek przy drzwiach Duszkowskich miał zupełnie inny dźwięk niż ten z dwudziestego pierwszego wieku. Same drzwi też wyglądały inaczej, były szersze, dwuskrzydłowe, z mosiężną gałką zamiast klamki. Po chwili uchyliły się i zobaczyłam czterdziestoośmioletnią kobietę w beżowej sukience – moją Babcię. – Dzień dobry. – Dzień dobry, proszę wchodzić. – Odsunęła się o krok i szerokim gestem zaprosiła nas do środka. W korytarzu paliły się wszystkie światła, jak zawsze w momencie witania gości. Marysia dokonała prezentacji, przedstawiając mnie jako córkę stryja Duszkowskiego, ja wręczyłam Babci pięć różowych goździków. – Cieszę się, że mogę panią poznać. Jestem Helena Duszkowska. – Ania Obrycka. – Uśmiechnęłam się do Babci i dodałam swobodnym tonem: – Kiedyś też Duszkowska. Ale tak naprawdę to byłam spięta do granic możliwości. Wieszając płaszcz na wieszaku, który pamiętałam z dzieciństwa, dyskretnie spojrzałam na nogi Babci Heleny. Pierwszy raz widziałam buty na jej stopach. Rok przed moim urodzeniem Helena otarła się o śmierć. W czerwcu 1968 roku stała przy zlewie w kuchni przy Słowackiego i płukała sałatę. To była ostatnia czynność, jaką wykonała na stojąco. Niespodziewanie doznała udaru mózgu. Nikt nie oczekuje nieszczęścia.

Potem był szpital, gdzie uratowano jej życie i gdzie postawiono diagnozę: postępujący paraliż. Wróciła do domu na noszach. Zaczęła się żmudna rehabilitacja, która dała tyle, że przez rok Babcia Helena mogła korzystać z wózka inwalidzkiego. Później było już tylko gorzej. Wózek zniknął, bo paraliż postępował. Oprócz lewej nogi objął lewą rękę. Babcia została przykuta do łóżka, z którym łączyły się wszystkie moje wspomnienia. Gdy przymknę oczy, widzę zawsze ten sam obraz: wspartą na poduszkach, okrytą kołdrą staruszkę o długich, białych włosach. Mama codziennie splatała te włosy w cieniutki warkoczyk, upinała go w koczek, a potem karmiła Babcię Helenę łyżką. Mogłoby się wydawać, że dwanaście lat życia w łóżku jest tylko ciągnącym się pasmem udręki, ale to nieprawda. Drugi pokój frontowy, ten, w którym stało łóżko Babci, był centralnym punktem naszego domu. Babcia Helena do końca zachowała pełnię władz umysłowych i jeszcze coś – wyraźną mowę. Bardzo często postępujący paraliż zabiera choremu możliwość mówienia, lecz w tej kwestii los okazał się łaskawy. Do ostatnich dni Helena mówiła melodyjnym, przyjemnie brzmiącym głosem. Co wieczór rodzina zbierała się wokół wysokiego, metalowego łóżka i opowiadaliśmy Babci swoje życie, po kawałku, dzień po dniu. Każdy po swojemu. Rodzice mówili o tym, co się dzieje w ciastkarni, Wojtek o studiach i polityce, ja o kopalni złota, to znaczy o zabawach w jesionowej szafie. Jedynie Pan Kot uporczywie milczał, za to świetnie wiedział, gdzie należy się położyć – bardzo blisko prawej ręki, tej, która mogła go pogłaskać. Poza wieczornymi zebraniami było jeszcze mnóstwo innych spędzanych u Babci Heleny godzin. Dla mnie bajkowych, bo siedząc z podkurczonymi nogami w fotelu ustawionym przy jej łóżku, wysłuchałam setek bajek. Do dziś uważam, że bajki oglądane w telewizji nie umywają się do tych opowiadanych na żywo. Babcia Helena był urodzoną bajarką i prawdę powiedziawszy, to ona zabrała mnie na pierwsze wycieczki do Lasu Idealnego, w głąb wyobraźni. Ale o tym sza! Dzisiaj, przechodząc przez korytarz, spojrzałam na zamknięte drzwi do drugiego frontowego pokoju, a potem weszłam za Babcią do stołowego. Na środku stał nieznany, okrągły stół z krzesłami, które miały twarde oparcia i wyściełane skórą siedzenia, zapewne wypchane końskim włosiem. Marysia odsunęła jedno z tych krzeseł, zapraszając mnie do stołu.

– Siądźże, proszę, ja zmykam do kuchni zrobić herbatę. Zostałyśmy z Babcią Heleną same. Usiadła po drugiej stronie stołu, plecami do landary, i uśmiechnęła się trochę sztywno. – Córka uprzedziła, że pani do niej mocno podobna. Rzeczywiście tak jest, widać pokrewieństwo. Poczułam, że nie będzie łatwo, ale wtem, gdzieś w głębi mieszkania, odezwał się zegar: bim-bam, wi-tam, wi-tam. – A on co? Zepsuty? – zwróciła się Babcia do Marysi. – Teraz nie powinien bić. Nie musiała krzyczeć przez korytarz, ponieważ w ścianie między stołowym a kuchnią mieliśmy śmieszne okienko, przez które podawało się tacę z kuchni. Marysia otworzyła szerzej okienko, przesuwając ramę z szybą do góry, jak w angielskich domach, i włożyła głowę do pokoju. – Niech bije jak najczęściej, lubię go słuchać. – Ja też – dodałam... a powinnam cicho siedzieć. – To pani szybka do lubienia – stwierdziła Babcia Helena, podnosząc się z krzesła, by odebrać z okienka zastawioną tacę. – Tak jak nasz Józek. – Do niego również jestem podobna? – spytałam, dobrze znając odpowiedź. – Ani trochę. Józek wrodził się w nie wiadomo kogo. – Mój ojciec też nosił to piękne imię Józef – oświadczyłam tonem, z którego wynikało, że nie wstydzę się bękarciego pochodzenia swojego papy. Babcia Helena spokojnie pokiwała głową, czyli – pierwsze koty za płoty. Na stole pojawił się niebieski talerz z ciastkami i herbata podana w dobrze mi znanych filiżankach. Czasem krucha porcelana żyje dłużej niż ludzie. Najpierw dowiedziałam się, że ojca dzisiaj nie zobaczę, bo „Józek od niedawna zaczepił się w biurze Tramwajów Miejskich i codziennie wraca z pracy o czwartej po południu”. Następnie rozmowa zeszła na temat pogrzebu, który odbył się trzydzieści lat temu. – Pamiętam pochówek teścia – opowiadała Babcia Helena. – Cztery konie ciągnęły karawan z trumną. A ten karawan nie byle jaki, w rogach miał figury aniołów z gałązkami palmowymi. Na dachu karawanu klęczał piąty anioł, z krzyżem. Za trumną szedł niekończący się kondukt... Cały Kalisz żegnał dziadka Kosmę... – No! To już pożegnany! – Marysia nie miała ochoty na tego typu wspominki. – Niech spoczywa w spokoju razem ze swoją tajemnicą. Aniu, skosztuj napoleonkę, mama sama piekła. Podczas wizyty Babcia Helena zachowywała się uprzejmie, w niewymuszony

sposób, jednak nie mogę powiedzieć, że uwiodłam ją swoim wdziękiem albo że wywołałam jakieś cieplejsze błyski w jej oczach. Nie, tego nie było. Krótko przed pożegnaniem postanowiłam obejrzeć mieszkanie, przynajmniej jego część, i przeprowadzić pewien eksperyment. – Czy mogę skorzystać z toalety? – Łazienka jest za kuchnią. Trafi pani? – Trafię. Wyszłam sama do przedpokoju i jak głupia rozglądałam się po znajomych ścianach. Przy drzwiach do kuchni wisiał jakiś licznik, a pod nim, na półeczce, stał słoik z monetami. Wiedziałam, co to za urządzenie. W kuchni znajdował się gazowy piec do gotowania, w przedwojennych czasach całkiem nowoczesny sprzęt. Opłaty za gaz uiszczało się na bieżąco. Kiedy płomyki gazu pod garnkiem malały, Babcia Helena wychodziła do korytarza, brała ze słoika monetę, wrzucała ją do licznika i dalej można było gotować obiad. Raz w miesiącu do domu przychodził pracownik gazowni, który opróżniał licznik z bilonu. Ten system nieźle się sprawdzał, miał jednak pewną wadę – gdy w domu zabrakło drobnych, to nici z obiadu. Minęłam licznik i z bijącym sercem nacisnęłam klamkę drzwi do łazienki. Zaraz stanę w miejscu, gdzie wisi u mnie lustro, i spróbuję zrobić „bach”, to znaczy przenieść się do przyszłości bez pomocy modrzewia. Przede mną najkrótsza droga, jaka może być – z łazienki w roku 1938 do tej samej łazienki w roku 2011. Otworzyłam drzwi, weszłam. I zamurowało mnie. Zamurował mnie widok muru, który zobaczyłam przed oczami. Łazienka Babci Heleny była o połowę mniejsza od mojej i nie miała okna! Wyglądało to tak, jakby ktoś zamurował drugą połowę pomieszczenia, tę, w której u mnie jest lustro. Mur, mur... Wytężyłam pamięć i raptem wszystko stało się jasne. Przypomniałam sobie, co tata kiedyś opowiadał o łazience. Przed wojną w domu była spiżarnia, do której wchodziło się z kuchni. Spiżarnia z jednej strony miała okno, z drugiej zaś wspólną ścianę z łazienką. Zimą 1940 roku, gdy niemieckie władze okupacyjne wyrzuciły stąd Duszkowskich, do mieszkania wprowadził się z rodziną Karl Weber, lotnik Luftwaffe. Ci ludzie (żona, dwójka dzieci oraz okazjonalnie, na przepustkach,

mąż lotnik) zawładnęli całym dobytkiem Babci i urządzili się po swojemu. Część mebli wynieśli na strych, część zostawili. Zrobili też remont. Drzwi do spiżarni zostały zamurowane, a ściana oddzielająca spiżarnię od łazienki rozebrana. W rezultacie łazienka zyskała dodatkowy metraż i okno, spiżarnia natomiast przepadła. W 1945 roku Weberowie musieli uciekać, i to szybko. W mieszkaniu zostały wszystkie ich rzeczy, łącznie z ręcznikami wiszącymi w przestronnej łazience. Kiedy ojciec z Babcią Heleną i mamą (a także z psem Bimberkiem i kotem Dużym) wrócili na stare śmieci, uznali, że powiększenie łazienki miało sens. Na niklowych haczykach powiesili własne ręczniki i życie toczyło się dalej. Z łatwością rozwiązałam zagadkę muru, który stanął mi w poprzek łazienki, ale co dalej? Zakraść się do spiżarni i tam podjąć próbę teleportacji? Nie, to zbyt ryzykowne. Babcia z Marysią zobaczą mnie przez okienko w ścianie stołowego i przegonią stąd na cztery wiatry i na wieki wieków amen. Przecież nie powiem im, że miałam ochotę na kiszonego ogórka prosto z beczułki albo że uwielbiam wyjadać konfitury, wkładając palec do słoika. Jeszcze gorzej byłoby, gdybym na ich oczach weszła do spiżarni i tam zniknęła, jak połknięta razem z pestką śliwka. Na razie spiżarnia jest nieosiągalna. Trzeba przebadać tę część łazienki, którą miałam do dyspozycji. Dobrze, że w ciągu następnych minut nikt nie mógł mnie obserwować, bo zachowywałam się... niekonwencjonalnie. Najpierw stanęłam przy węglowym piecu do grzania wody, zamknęłam oczy, pełna koncentracja – i nic. Przesunęłam stopy o dwadzieścia centymetrów w lewo, ponowiłam próbę – nic. Obok stał sedes... Cóż, wskoczyłam na drewnianą klapę, zamknęłam oczy – nic. Do wanny weszłam bez butów, tu postałam, tam postałam – nic. Nic z tego! Łazienka miała tylko jedno wyjście, zwyczajne, przez drzwi do przedpokoju. Czasem człowiek spodziewa się cudu nadaremnie. Po wizycie u Babci Heleny Marysia odwiozła mnie na dworzec. Kupiłam bilet do Samborzewa, a ona peronówkę (bez której osoby niewybierające się w podróż nie mogły wejść na peron), potem miałyśmy jeszcze trochę czasu na rozmowę.

– Myślisz, że twoja mama mnie polubi? – Już cię polubiła. Wiesz, co mi powiedziała, gdy poszłaś do łazienki? – Co? – Cytuję: „Szkoda, że tak późno się odnalazła, bo to Duszkowska całą gębą, z wyglądu i z zachowania”. Z radości cmoknęłam Marysię w policzek. Wtedy spojrzała na mnie po swojemu, miło i jednocześnie uszczypliwie. – Więc zupełnie niepotrzebnie przyoblekłaś się w te pokutne szaty. Nawiasem mówiąc, moja mama nie znosi fioletowego. Zawsze powtarza, że każdy kolor dobry, byle nie fioletowy. – Byle nie fioletowy? – Roześmiałam się tak głośno, że jakaś kobieta w kapeluszu podobnym do hełmu rzuciła mi groźne spojrzenie. Zieleń wokół domu zamieniła się w brązy i złoto. Ostatnia przedwojenna jesień jakby w akcie współczucia nie skąpiła nam ładnej pogody. W Annopolu nastała teraz moda na kasztany. Walentynka i młodzi Sokolniccy zbierali je w parku, a później razem tworzyliśmy kasztanowy świat – ludziki i zwierzaki. Nikomu nie przeszkadzało, że krowa jest podobna do konia albo że foka nie ma płetw. W morzu, które znajdowało się na kuchennym stole, foka nie mogła się utopić. Najzgrabniejsze stworki wychodziły spod ręki Bronka. Dziewczynki były o to trochę zazdrosne, ale obie przyznawały, że „Bronuś najporzundniej robi”. Gdy zabawa przy stole się nudziła, dzieci wrzucały do koszyka kasztanowe zabawki i razem z Muszką biegły na dwór, ja zaś wracałam do świata dorosłych. – Trzeba by wysłać Wandzię do miasta na zakupy – powiedziała Celińska, zamykając jedną z szafek kredensu. – Gałka muszkatowa się skończy, cukru mamy tylko pięć kilo, a pieprzu ledwo na tydzień starczy. – Dobrze, zaraz jej powiem. Pokojówkę znalazłam w łazience, leżała na kozetce i patrzyła w sufit. – O czym tak dumasz? – O tym, jakie to życie paskudne – odpowiedziała, nie odrywając wzroku od sufitu. – Wandziu, skrzywdził cię ktoś? – zaniepokoiłam się. Siadła na kozetce i pokręciła przecząco głową: – Martwię się o Małgosię. (Małgosia Graczyk, starsza siostra Wandzi, była pokojówką w Wierzbińcu

i ulubienicą Krajewskiej). – Co się stało? Zachorowała? – Pani Obrycka, to Wierzbiniec zachorował... Przysiadłam się do Wandzi na kozetkę i po chwili sporo już wiedziałam o kulisach życia sąsiedzkiego dworu. W obecności pani Hektorowej Pieniążkowie zachowywali się jak przebywający w gościnie krewni, lecz po wyjściu z sypialni cioci natychmiast przeistaczali się w samozwańczych gospodarzy terenu. Lula została odsunięta w cień, ponieważ Biniu przejął sprawy folwarku, Gryzia zaś szarogęsiła się w domu. Wszystkim – a najbardziej pokojówce Małgosi Graczyk – dawała odczuć, kto tu niedługo będzie panią. Pewnego razu Małgosia przygotowywała jadalnię do kolacji: wyprasowała wielki, biały obrus, położyła go na stole i poszła do kuchni po naczynia. Gdy wróciła, obrus wyglądał jak wyciągnięty psu z gardła. Każdy kawałek grubego adamaszku został dokładnie pognieciony czyimiś palcami. U szczytu stołu siedziała zadowolona z siebie (oraz ze swojego dzieła) pani Albinowa Pieniążek i udzieliła Małgosi takiej oto reprymendy: – Jak jeszcze raz zobaczę niechlujnie wyprasowany obrus, to w mordę dam! Zapamiętaj sobie. Skończywszy opowieść, Wandzia pochyliła się do przodu i zakryła twarz rękami. Zaległa cisza. Słychać było tylko, jak z kranu nad umywalką kapie woda. Pomyślałam, że łazienka płacze razem z Wandzią, lecz to nadmiar sentymentu. Kran zwyczajnie dopominał się o nową uszczelkę, a panna Graczyk, zamiast łez, miała w oczach bunt. – Takie traktowanie ludzi musi się skończyć – powiedziała, podnosząc głowę. Lula Patek w porównaniu z pokojówką Małgosią znajdowała się w sto razy lepszej sytuacji. Spała pod puchową kołdrą, nosiła jedwabne pończochy, na śniadanie jadła konfitury z pomarańczy. Do tej pory nigdy nie odczuła, że jest rezydentką w Wierzbińcu, bo pani Hektorowa okazywała jej serce. Sęk w tym, że Gryzia miała tylko mięsień sercowy i już niedługo odziedziczy razem z Biniem schedę. Najlepiej byłoby, gdyby Lula wydała się za Jerzego. Niestety, sprawę komplikował brak gotówki. Przy Kardynale mogło zabraknąć konfitur, bo gdzieś tam, w Zadworzu trzy kobiety co miesiąc czekały na przekaz pieniężny. Kiedy Wandzia wyszła z łazienki, położyłam się na kozetce i kombinowałam, jak pomóc. Najprościej, gdyby Kardynał wygrał okrągłą sumkę w toto-lotka, ale

to niemożliwe. Z dwóch powodów. Po pierwsze, nie miałam dostępu do internetu, nie mogłam więc w gazetach, powiedzmy z grudnia 1938 roku, poszukać tabel z numerami losów, na które padła główna wygrana. Po drugie – nawet gdybym znała te numery, to i tak nic by to nie dało. W przedwojennej Polsce można było za dziesięć złotych kupić los Państwowej Loterii i wygrać aż siedemdziesiąt tysięcy złotych, jednak samemu nie skreślało się liczb. Na każdym losie był wydrukowany numer, który mógł być wylosowany podczas tak zwanego ciągnienia. Zatem wielka wygrana na loterii odpada, szukanie pomocy w dwudziestym pierwszym wieku odpada... Nagle zerwałam się z kozetki i szybkim krokiem zaczęłam krążyć wokół wanny, bo chyba niezły pomysł przyszedł mi do głowy. Rok temu, przeglądając w internecie informacje o Samborzewie, natknęłam się na artykuł o skarbie. Otóż w tysiąc dziewięćset sześćdziesiątym roku proboszcz tutejszej parafii postanowił podwyższyć i wzmocnić kamienny murek ogradzający cmentarz w Samborzewie. W trakcie prac budowlanych przy jednym z narożników tego murku robotnicy znaleźli zakopany w ziemi dzban ze starymi monetami, wśród których znajdowały się złote dukaty z czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego. Autor artykułu twierdził, że skarb przeleżał w ziemi sto lat albo więcej. Może to mało patriotyczne, ale zdecydowałam, że monety z dzbana, zamiast do państwowego muzeum, trafią do Zadwornego. Pół godziny później w mojej torebce spoczywał napisany na maszynie list następującej treści: Szanowny Panie Jerzy! Jeżeli akurat teraz potrzebuje Pan większej sumy pieniędzy, to podaję sposób, jak je zdobyć: Cmentarz w Samborzewie otoczony jest kamiennym murem. Przy jednym z narożników tego muru zakopano skarb – dzban ze starymi monetami o dużej wartości numizmatycznej. Są tam nawet złote dukaty. Niestety, nie wiem, przy którym narożniku cmentarza dzban został zakopany i na jakiej głębokości. Ale – kto wytrwale kopie, ten odkopie.

Życzę powodzenia! Prawdziwy Przyjaciel Przez resztę dnia czułam się jak dobra wróżka, która jednym dotknięciem różdżki może zmienić czyjś los. Po obiedzie, nucąc w kółko szlagier Spotkamy się na Nowym Świecie, upiekłam kruche ciasteczka, a później zadzwoniłam do Bibi, potrzebowałam bowiem jej zgody w pewnej sprawie. – Czy mogę sprezentować twoją śliwkową sukienkę pani Celińskiej? – zapytałam zaraz po powitaniu. – Zrób z kiecką, co chcesz – odezwała się tak obcym głosem, że poczułam niepokój. – Bibi? Obraziłaś się? – Skądże. – To dlaczego tak ponuro gadasz? – zapytałam. – Jestem chora na półpasiec. Już tydzień leżę. – Bibi kochana, bardzo ci współczuję. Czy Majewska powiedziała, kiedy to przejdzie? – Z Majewską nie rozmawiałam, dentystka mnie leczy. Bibi powiedziała, że zaczęło się od bólu zębów w porcelanowym mostku. Pobiegła do dentystki i usłyszała, że to półpasiec zaatakował podniebienie, akurat blisko wstawionego mostka. – Krostka na podniebieniu zniknęła po dwóch dniach, ale ból nie przechodzi! – poskarżyła się Bibi z płaczem. – Zaraz przyjeżdżam do ciebie! – krzyknęłam. – Zabraniam! To jest zaraźliwe. Siedź w domu i myśl o mnie. – Nic więcej nie mogę zrobić? – Nie. Odkładając słuchawkę, poczułam, że bolą mnie wszystkie zęby i podniebienie. W prawdziwej przyjaźni już tak jest.

Listopad 1938 – A Oleś zdrowy? – Zdrowy, pani Hektorowo.

– Dbaj o niego, moje dziecko, bo ciężko pracuje, a młodość już za nim. Uśmiechnęłam się w odpowiedzi łagodnie, lecz Krajewska nie tego ode mnie oczekiwała. – Ty mi nie potakuj, Aniu. Jako kochająca żona powinnaś veto postawić. Wszak Oleś jeszcze starym dziadem nie jest! Wyglądało na to, że dzisiejsza wizyta w Wierzbińcu nie przebiegnie w stylu wspominkowo-usypiającym, nachyliłam się więc bliżej Hektorowej i konfidencjonalnym szeptem oświadczyłam: – Prawdę mówiąc, nikt tak dobrze jak ja nie wie, że Oleś starym dziadem nie jest. – Ho, ho – roześmiała się. – To już lepiej. Aniu, zjemy razem w łóżku drugie śniadanie? Dotąd nigdy nie jadłam z Krajewską śniadania w łóżku, czy raczej obok łóżka. To była zaszczytna propozycja. Krótko potem w sypialni pojawiła się Małgosia Graczyk z dużą tacą. Przyniosła dzbanek herbaty, jajka na tartaletkach, gotowanego pstrąga i placek z figami. W domu wszyscy zauważyli, że stara dama jest dziś wyjątkowo żwawa, toteż śniadanie odbyło się w większym gronie. Najpierw dołączyła do nas Lula, później Pieniążkowie. Krajewska zarządziła, by z kuchni doniesiono więcej pstrąga, „bo Biniu przepada za rybami”, i zaczęła się sypialniana uczta. Albin chyba rzeczywiście przepadał za rybami, swoją porcję jadł tak łapczywie, jakby zaraz ktoś miał sprzątnąć mu talerz sprzed nosa. Zamiast wkładać kęsy do ust, wrzucał je szybkim ruchem i natychmiast zaciskał wargi. Wydawało się, że nie przeżuwa kawałków pstrąga, lecz od razu je połyka, bo spieszno mu do następnego wsadu. Ponieważ Biniu całą uwagę koncentrował na pochłanianiu pokarmu, rozmowa toczyła się początkowo w damskim gronie. – Aniu, dlaczego nie przywiozłaś Walentynki? – spytała Krajewska. Wytłumaczyłam, że przyjechałam na Ciotce, a córka została pod opieką pani Felicji i Wandzi. – Kim są te osoby? – zaciekawiła się Gryzia. – Kucharka i pokojówka. – No, tak! – zawołała. – Słyszałam, że u państwa nie ma niani. Ja bym się bała dziecko z byle kim zostawić. – Ależ, droga Gryziu... – zaprotestowała Hektorowa. – Felicja już kilkanaście

lat pracuje w Annopolu, a Wandzia jest siostrą naszej Małgosi. To zaufane kobiety. W tym momencie do rozmowy wtrącił się Biniu. – A ja uważam, że ciocia zanadto wierzy bliźnim. Ufać można tylko najbliższym, reszcie ludzkości trzeba dobrze się przyglądać, bo z reguły nic niewarta – perorował. – Czym mniej zaufania do obcych, tym bezpieczniej. Zauważyłam, że równocześnie odpina dwa guziki swojej niebieskiej marynarki. Marynarka nie była za ciasna. Biniu swobodnie się w niej mieścił, ale z tonu przemowy wynikało, że nie mieścił się w sobie. Pomyślałam żartobliwie, że siostrzeniec pani Krajewskiej wcale nie jest zimorodkiem. Przekorny los upchał sokoła w ciałku zimorodka. Była też inna możliwość – zimorodek wyobrażał sobie, że jest sokołem. Tak czy owak, marynarka została uszyta na miarę, lecz panu Albinowi wydawało się, że szwy pękają. Lula, słuchając jego słów, skrzywiła lekko usta i uciekła wzrokiem w stronę okna. Dziś wyglądała piękniej niż zazwyczaj. Okrągła broszka z ametystów pasowała do jej oczu, a korona z upiętego wokół głowy warkocza podkreślała idealne proporcje twarzy. Trzeba oddać Luli, że nie obnosiła się ze swoją urodą. Każdej niedzieli, gdy wchodziła do kościoła, wszyscy faceci prostowali plecy i wciągali brzuchy, a ona kierowała się w stronę prywatnej ławki Krajewskich ze skromnie spuszczoną głową, jakby nigdy nie widziała swojego odbicia w lustrze albo w męskich oczach. Cotygodniowa obecność na mszy była jedynym pozadomowym obowiązkiem Luli. Nie wiedziała, co to egzaminy, terminy, konferencje, szkolenia, brak czasu. I nie wiedziała, co to własne pieniądze. Po śniadaniu Hektorowa dała się namówić na mały spacer, który nazywała kąpielą powietrzną. – Mówisz, Aniu, że dam radę trochę podreptać? A co będzie, jak osłabnę? – spytała. – To wezmę panią na grzbiet i kłusem wrócimy do sypialni. – Ja nie wiem, jak Oleś z tobą wytrzymuje. Myślałam, że ożenił się z kobietą, która ma plecy, a nie grzbiet. – Pani Hektorowo, ja mam jedno i drugie. – Na razie nie skorzystam. Podaj mi ramię. W parku, spacerując wolniutko od wierzby do wierzby, rozmawiałyśmy o zwyczajach wiewiórek. W pewnej chwili pani Krajewska zatrzymała się przy

kamiennej, obrośniętej mchem ławce i niespodziewanie porzuciła temat gryzoni. – Powiem ci coś w zaufaniu. Onegdaj przyszedł do mnie Biniu i wyznał całą prawdę. Oj, niedobrze u nich, Aniu, niedobrze. Okazało się, że żadnych wykopek w tym roku w Kałużkach nie było, ponieważ nie było ziemi, z której można by wykopywać ziemniaki. Dobra ziemskie Pieniążków przeszły do rąk wierzycieli. – Biniu wpadł w szpony lichwiarzy, rozumiesz ty mnie, i nie miał innego wyjścia, jak grunta sprzedać, a dwór przerobić na pensjonat – tłumaczyła Hektorowa. – Od jednego wczasowicza biorą dziennie pięć złotych. No, powiedz, Aniu, co to za pieniądze – pięć złotych! Wiedziałam, co to za pieniądze. Wszystko zależało od tego, w czyich rękach owe pięć złotych się znalazło. Student mógł opłacić całomiesięczne noclegi w bursie. Goście hotelu Lido w Juracie mogli wynająć na dwie godziny kort tenisowy. Robotnica w fabryce, aby zarobić pięć złotych, musiała pracować dwa dni. Krajewska patrzyła na parkową ławkę, kręcąc ze smutkiem głową, a ja dumałam o tym, że zmiana statusu pana Albina z właściciela ziemskiego na właściciela pensjonatu to malutkie zmartwienie. Pieniążkowie mieli przed sobą tylko jedno lato na Kresach, jesienią nadejdzie kres. W Kałużkach zjawią się funkcjonariusze NKWD, ale nie po to, aby wynająć pokoje w pensjonacie. – Co tak wzdychasz, Aniu? Ciebie to przecież nie dotyczy. „Dotyczy, dotyczy – pomyślałam. – Wojna wszystkich dotyczy”. Kwadrans później odprowadziłam panią Hektorową, pożegnałam się z domownikami i poszłam do stajni w towarzystwie Luli, która zawsze mnie odprowadzała. Gdy stanęłyśmy przy Ciotce, Lula uśmiechnęła się dziwnie, a potem szybko przywarła czołem do końskiej szyi. – Lulu, co się dzieje? Powiedz – poprosiłam cicho. – Wczoraj Gryzelda nazwała mnie piątym kołem u wozu, niby w żartach, ale rozumiesz... Co ja mam robić, Aniu? – Uciekaj od tych Pieniążków – poradziłam. – Jerzy jest dobrym człowiekiem. Oczy Luli zrobiły się okrągłe jak ametystowa broszka. – To ty wiesz? – Domyślam się. – Możesz poświęcić mi pół godziny? – poprosiła nagle i tak żarliwie, jakby nie chodziło o pół godziny, ale o dwa lata mojego życia. – Pojadę z tobą w stronę

Annopola, dobrze? – Dobrze, Lulu. Dziesięć minut później wyjechałyśmy poza bramę Wierzbińca. Fiołek i Ciotka szły obok siebie dostojnym stępem, a Lula spuściła oczy i coś powiedziała, lecz tak cicho, że nic nie zrozumiałam. – Powtórz, bo nie usłyszałam. – Wczoraj zaręczyłam się z Jerzym! Myślałam, że spadnę z siodła. Jakie tempo! Poznali się raptem miesiąc temu i już narzeczeni. Hola! Przecież my z Olkiem potrzebowaliśmy jeszcze mniej czasu. Dobieranie się w pary jest jak rzut monetą – wypadnie orzeł albo reszka, szczęście albo klapa. Innej możliwości nie ma i zupełnie nieważne, jak długo przed rzutem trzyma się monetę w ręku. Z całego serca życzyłam Luli i Kardynałowi szczęścia, gdyż do tej pory nie za wiele mieli go w życiu. – Gratuluję! I bardzo się cieszę! – zawołałam serdecznie. – Kiedy ślub? – Zaręczyliśmy się w tajemnicy, tobie jednej tylko się zwierzam. A do ślubu jeszcze daleko, bo widzisz... – Ociągała się. – Jerzy jest w trudnej sytuacji... Dalej dowiedziałam się, że Zadworny ma na utrzymaniu matkę oraz siostry i że kilku lat będzie potrzebował, aby odłożyć jakieś pieniądze na małżeński start. Lula oczywiście użyła innych słów. – Dla matki staruszki jest jedyną podporą (wypowiedziane z szacunkiem). – Siostry, Edyta i Krysia, świata poza nim nie widzą (wypowiedziane z sympatią). – Dopiero za trzy, cztery lata, jeśli los będzie sprzyjał, wprowadzi mnie do wymarzonego gniazdka (wypowiedziane z nadzieją). Słuchałam tego wszystkiego, wyobrażając sobie Kardynała przy cmentarnym murze, z łopatą i z dzbanem pełnym pieniędzy, które czasem mogą dać szczęście. – Halo. – Czy rozmawiam z kuzynką Obrycką? Na moment zaniemówiłam z wrażenia, bo w słuchawce usłyszałam młody, męski głos. Ten głos poznałabym zawsze i wszędzie. – Tak, to ja – odparłam, czując, jak krew pulsuje mi w skroniach. – Domyślam się, że pan Józef Duszkowski?

– Jaki tam pan! Józek jestem. – A ja jestem Anna. To bardzo dziwne uczucie – przedstawiać się własnemu ojcu, ale miałam przecież nałęczowskie doświadczenia i potrafiłam zapanować nad wzruszeniem. – Musimy się koniecznie spotkać! – zawołałam serdecznie, bez nachalności. – Bardzo chcę pana... to znaczy ciebie, Józku, poznać. – Właśnie w tej sprawie dzwonię. W imieniu mamy zapraszam państwa na obiad. Marysia z Tadziem też będą. – I duch dziadka Kosmy... – Dla ducha postawimy dodatkowe krzesło. – Józef roześmiał się miło, a ja mocniej ścisnęłam słuchawkę, bo bardzo dawno nie słyszałam tego śmiechu, nawet w snach. Trzy dni później siedzieliśmy z Olkiem w pociągu do Torunia. Na kolanach trzymałam pudełko z pewnym specjałem. Nie był to tort ani inny wykwintny wypiek, lecz uwielbiany przez Duszkowskich ser zmartwychwstaniec. Wiedziałam z opowiadań, że przed wojną, w dni targowe Babcia Helena kupowała ten ser na Rynku Staromiejskim, jednak bardzo rzadko można było na niego trafić. Ja nie musiałam szukać zmartwychwstańca na targu, bo pani Felicja potrafiła zrobić go sama. Na początku sierpnia zakopywała w ziemi zawinięty w płócienną serwetę świeży twaróg przyprawiony ziołami. Po trzech miesiącach odkopywało się dojrzały już, wyjątkowo smaczny ser. Cała tajemnica zmartwychwstańca tkwiła w... ziemi. Aby wszystko się udało, potrzebny był torf oraz stary dół. Chodzi o to, że zawsze zakopywaliśmy ser w tym samym dole, im dół starszy, tym ser lepszy. – Jesteś pewna, że nasz prezent przypadnie Duszkowskim do gustu? – spytał Olek. Uśmiechnęłam się uspokajająco, bo w poprzednim życiu sto razy słyszałam, jak ojciec i ciotka z sentymentem wspominali zmartwychwstańca... i jeszcze keksy od Buchmanna. Tak, znałam z opowieści dawne rodzinne przysmaki, ale w gruncie rzeczy mało wiedziałam o młodości taty. W tysiąc dziewięćset dwudziestym dziewiątym roku, po śmierci dziadka Adama, w domu biedy nie było. Babcia Helena otrzymywała po mężu, urzędniku toruńskiego magistratu, przyzwoitą rentę, a ciocia Marysia pracowała w banku.

Jakoś sobie radzili. Ojciec uczył się w gimnazjum, potem pracował w biurze Tramwajów Miejskich. Lecz nie lubił tego zajęcia. Cały tydzień czekał na niedzielę, bo wtedy chodził do kina. Właściwie to biegał między kinami, najczęściej między Marsem, Świtem i Asem. Po obejrzeniu seansu w kinie Mars biegł z Warszawskiej na ulicę Prostą do kina Świt, oczywiście na następny film, a potem zdążył jeszcze na ostatni seans w Asie przy Strumykowej. I tak co niedzielę oglądał trzy filmy, jeden po drugim. Bilet do kina kosztował około dwóch złotych, niby niedużo, ale gdy kilkanaście razy w miesiącu bywa się na seansach, to już konieczna jest finansowa pomoc starszej siostry. Ciotka lekką ręką fundowała ojcu bilety, choć twierdziła, że „prawdziwe życie – to dopiero kino!”. Kiedy pociąg wjechał na toruński dworzec, Olek odetchnął z ulgą. Cóż... z pudełka, które trzymałam na kolanach, unosił się charakterystyczny zapach i niektórzy podróżni podejrzliwie na nas patrzyli. Do wizyty u Duszkowskich mieliśmy jeszcze sporo czasu, poszliśmy więc na spacer po Starówce. Dla mnie zapowiadała się dość nerwowa przechadzka. Co będzie, jeśli mąż zauważy, że nie znam miasta, w którym, według jego wiedzy, pracowałam jako tłumaczka? Pracować, pracowałam, ale nie w roku 1932! Centrum przedwojennego Torunia niby wyglądało tak jak w moich czasach: Wisła i zabytkowa architektura znajdowały się na swoich miejscach, jednak nie miałam pojęcia, gdzie są przystanki tramwajowe, sklepy z piernikami albo kwiaciarnie (mieliśmy kupić kwiaty dla Babci). Na placu Bankowym Olek spojrzał z zaskoczeniem na Harmonijkę, czyli modernistyczny budynek, w którym współcześnie mieści się Collegium Minus UMK. – A to co? Istny kaloryfer dla olbrzymów! Nie pamiętam, aby tu stał. – Nigdy nie mówiłeś, że byłeś kiedyś w Toruniu! – Bo to tajemnica – oświadczył poważnym tonem. – Wojskowa? Przełożył pudełko ze zmartwychwstańcem z jednej ręki do drugiej, jakby chciał zyskać na czasie, a potem zdecydował się na wyjaśnienie. – Pojechałem do Torunia krótko przed naszym ślubem. Tak tęskniłem, że chciałem chociaż pochodzić po tych samych ulicach i znaleźć twoją kancelarię. Zrobiło mi się gorąco, bo kancelarię prawną wymyśliłam ad hoc, na użytek jednej z rozmów w Nałęczowie.

– I znalazłeś? – spytałam z udawanym zaciekawieniem. – Naturalnie. Tak jak mówiłaś, na samym rogu Bydgoskiej i Konopnickiej. Z czułością przytuliłam policzek do ramienia Olka, nie omieszkując podziękować w myślach nieznanej kancelarii za to, że jakimś cudem znajdowała się dokładnie tam, gdzie (dla dobra Duszkowskiej) powinna się znajdować, i ruszyliśmy w stronę ulicy Różanej. Dookoła tętniło miejskie życie. Pod Łukiem Cezara przejeżdżał akurat tramwaj, kawałek dalej kroczyło dwóch policjantów, a zaraz za nimi ubrudzony sadzą kominiarz z drabiną. Policjanci mieli nadęte, służbowe miny, kominiarz – wręcz przeciwnie – gwiżdżąc wesołą melodię, uśmiechał się oczami do całego świata. Ogarnął mnie optymizm. Żadnej wpadki nie będzie! W końcu jestem rodowitą torunianką i niejedno wiem o swoim mieście. – Olku, opowiem ci legendę, chcesz? – Opowiadaj. – Dawno, dawno temu w Toruniu pojawiły się żaby. Nie pięć ani dziesięć, lecz tysiące żab. Istna plaga. Przerażony burmistrz wyznaczył nagrodę dla człowieka, który zaradzi nieszczęściu. Wtedy zgłosił się pewien flisak. Stanął na rynku i akompaniując sobie na skrzypcach, zaśpiewał taką oto piosenkę: Umówiłem się z nią na dziewiątą Tak mi do niej tęskno już. Olek bardzo lubił ten najnowszy szlagier Eugeniusza Bodo, dołączył więc do mnie i razem, zastępując flisaka, zanuciliśmy refren: Zaraz wezmę od szefa akonto Kupię jej bukiecik róż Potem kino, cukiernia i spacer W księżycową jasną noc I będziemy szczęśliwi, weseli Aż przyjdzie północ i nas rozdzieli I umówię się z nią na dziewiątą Na dziewiątą tak jak dziś[12].

Gdy piosenka przebrzmiała, w kilku zdaniach dokończyłam opowiadanie legendy. – Żaby były zachwycone. Natychmiast otoczyły flisaka, który tylko na to czekał. Ciągle grając i śpiewając, wyszedł poza mury miasta, a żaby razem z nim. – A potem flisak pocałował jedną z żab i okazało się, że to córka burmistrza. I umówił się z nią na dziewiątą. – Mój mąż, rozbawiony wspólnym śpiewaniem, dołożył do legendy własne zakończenie. – Żarty sobie stroisz! – zawołałam ze śmiechem. – Flisak naprawdę wyprowadził żaby. Zaraz ci go pokażę. Dochodziliśmy właśnie do tego miejsca przy ratuszu, gdzie w dwudziestym pierwszym wieku stoi rzeźba upamiętniająca legendę: w środku kamiennej studzienki flisak gra na skrzypcach, dookoła zaś siedzą zasłuchane żaby. Już chciałam wyciągnąć rękę, aby pokazać rzeźbę, ale rzeźby nie było! A powinna być! Ojciec mówił mi, że przed wojną ten sam flisak stał koło ratusza. Potem Niemcy zdemontowali pomnik, a po wielu latach znów stanął na Rynku Staromiejskim. Miałam zaufanie do słów taty. Flisak musiał gdzieś tu być! Tylko gdzie? Jedyne miejsce, jakie przyszło mi do głowy, to dziedziniec ratusza. Poszliśmy tam i rzeczywiście – wszystko było: studzienka, flisak i żaby. Torunianie wierzą, że dotknięcie odlanych z mosiądzu płazów zapewnia szczęście, obeszliśmy więc dookoła studzienkę, klepiąc po kolei każdą żabę i zastanawiając się, która jest córką burmistrza. Później kupiliśmy róże dla Babci Heleny oraz zapas tytoniu dla Olka. Jego ulubiony, Przedni fajkowy, kosztował dwanaście złotych za kilogram. Nie była to wygórowana cena, ponieważ za tytoń Admiralski płaciło się sześćdziesiąt złotych. Bardzo lubiłam robić zakupy w małych sklepikach, które pachniały tym, czym się w nich handlowało: trafika – tytoniem, mleczarnia – mlekiem i maślanką, piekarnia – gorącym chlebem. W warzywniakach pachniało czosnkiem i kiszonymi ogórkami. Te ogórki to była poezja. W ogóle nie przeszkadzało mi, że sprzedawca wyławia je własną, czasem aż po łokieć zanurzoną w beczce, ręką, a potem pakuje w papierową tytkę (sok kupowało się osobno, lecz wówczas trzeba było przyjść z kanką). Każdy sklepik miał szyld, który informował, jak nazywa się kupiec albo rzemieślnik i co się tu sprzedaje, na przykład:

Fr. Rudzki – Rzeźnictwo Szmul Kaczmarek – Skład tiulu, koronek i wstążek St. Kanjerski – Bławaty Jan Ziółko – Skład konfekcji męskiej i chłopięcej Wystawy sklepów w porównaniu z tymi z dwudziestego pierwszego wieku prezentowały się skromniej i trochę nudnie. Urządzano je bez artystycznego zacięcia, ot, zwykłe wystawienie towarów za szybą. Ale zdarzały się wyjątki. Na Szerokiej zatrzymaliśmy się przy witrynie sklepu kolonialnego. Właściciel dobrze wiedział, że reklama jest dźwignią handlu, i potrafił przyciągnąć uwagę przechodniów. Za szybą, na tle obrazu przedstawiającego las tropikalny, ustawiono pociąg. Na wijących się torach stała lokomotywa oraz drewniane wagony wielkości pudełek od butów. I pełno towarów w tych wagonach, a w pierwszym pieprz i kawa mielona, a w drugim krówki i makagigi, a w trzecim jadą chałwa i figi. Były jeszcze cukierki w czerwonych puszkach z napisem „Ludwik Konig”, ananasy, w ostatnim zaś wagonie podróżowały trzy butelki francuskiego wina Barsac. – Może kupimy tu wino dla pani Heleny? – zaproponował Olek. – Bo nie każdy lubi śmierdzące sery... Wino zostało kupione, ale nie miałam wątpliwości, że zmartwychwstaniec bardziej ucieszy Duszkowskich. Kiedy Babcia Helena podniosła przykrywkę pudełka, dwie głowy natychmiast pochyliły się nad serem. – Wygląda jak zmartwychwstaniec! – zawołała Marysia. – I śmierdzi jak zmartwychwstaniec – stwierdził Józek, odsuwając się o krok, a potem spojrzał na mnie nieprzyjemnie i dodał: – Kuzynko Anno, w tym domu nikt takiego paskudztwa nie jada! Olek momentalnie poczerwieniał na twarzy, a ja chciałam zapaść się pod ziemię, najlepiej w dole, w którym dojrzewał zmartwychwstaniec. Jak to możliwe, że własny ojciec tak mnie zawiódł? Zachował się jak bezczelny chłystek! I dlaczego nie lubią zmartwychwstańca? Przecież to ich przysmak. Nagle usłyszałam śmiech czterech osób.

– Żartowałem! – zawołał Józek. – Żartowałem! Chyba się kuzynka Anna nie obrazi? – Aniu, my wszyscy przepadamy za tym serem. – Marysia ciągle miała rozbawioną minę. – A Józkowi wybacz, nie chciał cię urazić, tylko podowcipkować. Spojrzałam na nich zimno. – Przykro mi, ja się nie znam na takich żartach – oświadczyłam spokojnym tonem. – Olku, pożegnamy się z państwem. W stołowym zaległa cisza. Olek był kompletnie zaskoczony rozwojem sytuacji, reszta zaś patrzyła na mnie z niedowierzaniem. Cóż... Wzięłam swoją torebkę i z ciężkim sercem skierowałam się w stronę wyjścia. Przy drzwiach raptownie odwróciłam głowę, wrzeszcząc na cały pokój: – Żartowałam! Od tej chwili wszyscy wiedzieli, że obiad będzie udany. Gdy Marysia, ubrana w sukienkę w białe kropeczki, postawiła na stole wazę z rosołem, poczułam się tak swojsko, że miałam ochotę pójść do przedpokoju i tam zmienić szpilki na jakieś stare, znalezione w szafce, kapcie. Oczywiście nigdzie nie wyszłam, zostałam na swoim miejscu, rozkoszując się familijną atmosferą, a przede wszystkim obecnością taty. Józek był szczupłym chłopakiem z zaczesaną do tyłu grzywką i tylko rysami twarzy przypominał mi ojca, jakiego zapamiętałam – zażywnego, starszego pana z wianuszkiem siwych włosów wokół łysiny i z lekko pochylonymi plecami. Ale, stary czy młody, to był ten sam człowiek, mój ojciec. Przed kwadransem, kiedy się witaliśmy, zamarzyłam, aby mnie przytulił, a potem pociągnął za ucho, jak dawniej. Nic takiego, rzecz jasna, nie przyszło mu na myśl. Teraz jestem dla ojca kuzynką Anną i modrzewiowi niech za to będą dzięki. I za wszystkich innych. Rodzina Duszkowskich z natury była gadatliwa, więc przy stole toczyła się żwawa rozmowa. Babcia Helena mówiła najmniej, lecz cały czas uśmiechała się niczym łaskawa monarchini, która kocha swoich poddanych i bez ustanku czuwa nad ich losem. Natomiast „poddani” dogryzali sobie w dobrze znanym mi stylu. – Marychno, ładnie ci w tej nowej sukience – stwierdził Józek z niewinną miną. – Wyglądasz jak wielka perliczka ozdobiona złotym zegarkiem. (Olek lekko zakrztusił się rosołem).

Marysia prychnęła ze złością i spoglądając w sufit, zapytała nie wiadomo kogo: – Jak to zrobić, żeby młodszy brat zamienił się w starszego brata? – Po co ci starszy brat? Wystarczy, że masz starszego męża – odciął się Józek. (Olek wyjątkowo ostrożnie łykał makaron). – Mamo... – Tadeusz udawał, że szuka pomocy u Babci Heleny. – Niech mama wpłynie na tego smarkacza, żeby nie drażnił własnego szwagra, bo to się źle skończy. – Wiem, wiem – mruknął Józek. – Wystarczy podpisać jeden papierek i zamkną mnie razem z szopenfeldziarzami. W tym momencie Babcia Helena uznała, że czas zmitygować poddanych. – Dajcie spokój, nie wiadomo, co pani Anna i pan Aleksander sobie pomyślą. Pani Anna sądziła, że pan Aleksander sam nie wie, co ma o tych Duszkowskich myśleć, ale była w błędzie. – Ależ pani Heleno, wszystko jest w najlepszym porządku. – Mój mąż uspokoił najpierw Babcię, a potem zwrócił się do Józka: – Jak trafisz za kratki, to my z Anią będziemy wozili ci paczki żywnościowe. Z pieczonymi perliczkami. W pociągu, gdy wracaliśmy do domu, Olek powiedział, że boli go brzuch. Ze śmiechu. – Ale wesoła rodzina nam się trafiła – zachichotał. – Z Józka można było dosłownie boki zrywać. – A co myślisz o pani Helenie? – Myślę, że ma w sobie dobroć. Ciekawy jestem, jakim człowiekiem był jej mąż. – Ja też jestem ciekawa, to mój stryj... – odparłam, patrząc na przesuwający się za oknem las. Na wszystkich fotografiach, które znałam, dziadek Adam wyglądał tak samo: przysadzisty pan z dumnie podniesioną głową i z nie mniej dumnie sterczącymi wąsami. Ciocia Marysia powiedziała mi kiedyś, że jej ojciec, wchodząc wieczorem do łóżka, miał na sobie trzy rzeczy: koszulę nocną, szlafmycę, czyli szpiczastą czapeczkę z pomponem, oraz gumki na uszach. – Ciociu, jakie gumki? – spytałam, dławiąc się ze śmiechu. Wyjaśniła mi spokojnie, że w tamtych czasach w modzie były podkręcone wąsy. Aby uzyskać taki efekt, mężczyźni wieczorem dzielili wąsy na połówki i nakładali na nie jakieś specjalne uchwyty zakończone gumkami, które

zakładało się za uszy. – Nie śmiej się z dziadka, smarkulo – zganiła mnie ciotka. – Zasłużył sobie na szacunek. To prawda. W szufladzie biurka leżał Krzyż Walecznych przyznany Adamowi Duszkowskiemu za walkę w powstaniu wielkopolskim. Wiedziałam też, że jak ognia unikał ludzi niedotrzymujących danego słowa. Świadczyła o tym historia z frakiem. Na początku lat dwudziestych dziadek postanowił sprawić sobie frak. Kupił odpowiedni materiał, zaniósł go do krawca i umówił się na przymiarkę. Gdy w oznaczonym dniu pojawił się w pracowni, krawiec poinformował go, że przekłada termin przymiarki. Podczas następnej wizyty też nie było czego przymierzać, ponieważ frak leżał na stole w postaci skrojonych kawałków materiału: osobno przody, osobno plecy, klapy i poły. Tego już dziadek nie wytrzymał. W ostrych słowach powiedział krawcowi, co o nim myśli, po czym wrócił do domu z fragmentami fraka przerzuconymi przez ramię. Tak, Adam Duszkowski bez wątpienia był szanowanym i szanującym się człowiekiem, ale do łagodnych baranków to on nie należał. Dzieci wychowywał twardą ręką oraz w absolutnym posłuszeństwie. Nie do pomyślenia było, aby ośmieliły się w czymkolwiek sprzeciwić swemu rodzicielowi czy z nim dyskutować. Nie dyskutuje się z wyrocznią, alfą i omegą oraz najwyższą instancją. Gdy z korytarza dobiegał zgrzyt przekręcanego w zamku klucza, czyli odgłos zwiastujący powrót ojca z pracy, Marysia i Józek wiedzieli, że na dzisiaj koniec ze swobodą, od tej chwili trzeba grzecznie chodzić na paluszkach. – Aniu – odezwał się Olek, odrywając mnie od wspomnień. – Zauważyłaś, jaki Józek podobny do twojego taty na tych fotografiach z młodości? – Tak. Bardzo – zgodziłam się, myśląc jednocześnie, że Babcia Helena powinna zobaczyć niektóre zdjęcia ojca Anny Obryckiej i dojść do tego samego wniosku. Co innego nieznany brat męża, co innego brat męża uderzająco podobny do jej syna.

Listopad 1938

Olek poszedł do kancelarii, a ja siedziałam z psami w bibliotece i czyściłam coś ślicznego: małą, srebrną solniczkę, która wyglądała jak okrągła wanienka dla Calineczki. Solniczka miała wywinięte, ozdobione ornamentem brzegi i stała na własnych czterech łapkach. Soli zmieściło się w niej tyle, co kot napłakał, ot – jedna łyżeczka, ale przecież nie o sól chodziło. W pewnej chwili za oknem zobaczyłam przesuwającą się głowę Kardynała. Pewnie przyjechał do Annopola służbowo i szedł do kancelarii. Dokończyłam czyścić solniczkę, a potem razem z psami pobiegłam do oficyny, aby trochę poprzeszkadzać facetom w pracy. Przy drzwiach usłyszałam głos Olka: – Mam asa i dziesiątkę! Ha! Praca pracą, ale w oczko też trzeba pograć, Gibowscy od tego nie zbiednieją. – Może przyda wam się piąta dama? – spytałam, wchodząc do kancelarii. Karty zostały odłożone, Jerzy cmoknął mnie w rękę, Olek podał krzesło i usadowiliśmy się wokół biurka w szóstkę, ponieważ psy ułożyły się przy naszych nogach, Bajka blisko swojego pana, Ton przy mnie, dla Muszki zaś pozostało miejsce przy Zadwornym. Najpierw rozmawialiśmy o wyborach do sejmu, które miały się odbyć w najbliższą niedzielę, później przeszliśmy do tematów lokalnych. Ostatnio najważniejszym wydarzeniem w okolicy był powrót Ludwiki i Jana Gibowskich z Norwegii, gdzie przez dwa tygodnie polowali na czerwone jelenie. Jerzy twierdził, że łowy musiały być udane, bo dziedzic tryskał humorem. Sięgnął nawet do sakiewki; podniósł pensję kasjerce i kierowcy, zdecydował się na zakup generatora prądu dla dębińskiego folwarku, a wczoraj przekazał sporą sumę na rzecz Towarzystwa Śpiewaczego Lutnia w Samborzewie. – Same dobre wiadomości! – ucieszył się Olek. – Tak. Jest jeszcze jedna wiadomość: oboje Gibowscy wyjeżdżają do Londynu i wrócą dopiero na święta. – To mi coś przypomniało! – zawołałam, pstrykając palcami. – Dzisiaj w nocy śniło mi się, że byłam w Londynie. Na audiencji u króla Jerzego. – Ho, ho! To wyżej mierzysz niż Gibowscy – zaśmiał się Zadworny. – No – przytaknęłam, po czym dodałam zmyśloną część snu. – I wiecie co? Król przedstawił mnie prezydentowi Stanów Zjednoczonych, ale nie był to Roosevelt, tylko jakiś przystojny Murzyn. Obaj się roześmieli, jakby przyśniła mi się wyjątkowo wariacka

fantasmagoria. – I co ten Murzyn robił? – spytał Jerzy, ciągle się podśmiewując. – Powiedział, żebym po powrocie do Polski pozdrowiła jego przyjaciela, kardynała Zadwornego. Spojrzał na mnie kwaśno, a potem klepnął się nagle w udo i zawołał: – Ja też sobie coś przypomniałem! Wyobraźcie sobie, że dostałem bardzo ciekawy list od anonimowego przyjaciela! Nie zmieniając wyrazu twarzy, natychmiast włączyłam czujność, bo przecież nikomu nie powinien mówić o skarbie, nawet nam. Kardynał, zadowolony z wywołanego efektu, pogłaskał Muszkę i kontynuował. – Jakiś dowcipniś podał mi sposób na szybkie wzbogacenie się. Podobno pod murem cmentarza czeka na mnie skarb! Wystarczy przekopać ziemię przy narożnikach i będę bogaty jak krezus. Tylko nie rozumiem, dlaczego mój „przyjaciel” sam nie poleciał z łopatą na cmentarz. – Może leniwy? – podpowiedział Olek. – Albo tak majętny, że już wszystko ma – dodałam. – To już wiem, od kogo ten list! – zawołał Jerzy. – Od Gibowskiego! Wszyscy się roześmieliśmy, ale wiadomo, że tylko dwie osoby śmiały się szczerze. Byłam zła na Kardynała i na siebie. Na Kardynała – bo... bo w ogóle nie wierzył w ludzką życzliwość. Na siebie – bo napisałam zbyt naiwny list. Aby to naprawić, podjęłam jeszcze jedną próbę obsypania Zadwornego złotymi dukatami, które bardzo skróciłyby jego tajne i zaplanowane na długie lata narzeczeństwo. – A może jednak warto pokopać? – zastanowiłam się serio. – Może tam coś jest? – Droga Anno Obrycka – oświadczył, naśladując w komiczny sposób jakiegoś łaskawcę. – Przy świadku oficjalnie zrzekam się skarbu na twoją korzyść. Podziękowałam uprzejmie, myśląc z rezygnacją, że cenne numizmaty pozostaną w ziemi do czasu przebudowy cmentarnego muru, bo Zadworny jest realistą i nie wierzy w dobre wróżki. W czwartek rano Nitecki przyszedł do kuchni z wiadomością, że przed chwilą Magda Sokolnicka przebiła sobie widłami duży palec u nogi. – Już tam baby koło niej lamentują, bo w kaloszu krew chlupała – zakończył

z flegmą. – Gudejko jest?! – krzyknęłam, przesadzając Walentynkę z własnych kolan na kolana Wandzi i nie czekając na odpowiedź, pobiegłam do chlewni. Magda, blada jak ściana, siedziała na kupce słomy w otoczeniu kilku zatrwożonych kobiet. Kurnusia, czyli opiekująca się kurczętami stara Górecka, polewała jej stopę wodą z wiadra, a poharatany palec wciąż krwawił. Nie było co zwlekać. Gudejko przyniósł z domu legitymację ubezpieczeniową siostry i pojechaliśmy do Samborzewa po ratunek. Na szczęście doktor Majewska nie widziała powodu do niepokoju. – To dobrze, że dużo krwi uszło, nie będzie zakażenia. Do wesela się zagoi. – Ja już siedem lat po weselu – mruknęła Sokolnicka, patrząc na swój obandażowany palec, ale widać było, że powoli się uspokaja. Majewska, zawsze kiedy mogła, dołączała do udzielanych porad albo wypisywanych recept dawkę optymizmu, jedno z najważniejszych lekarstw. Robiła to z czystej życzliwości oraz z potrzeby wyleczenia pacjenta. Wyszliśmy z gabinetu w dużo lepszych humorach, Gudejko wziął Magdę na ręce i już podchodziliśmy do furtki, gdy niespodziewanie dogoniła nas Majewska. – Podwieźcie mnie do Wysockich, ale tak z kopyta! – poprosiła, właściwie rozkazała. – Co się stało?! – zawołałam. – Nie wiem. Bibi zadzwoniła przed sekundą i powiedziała tylko jedno zdanie: „Jeśli masz litość, to mnie zastrzel”. Stangret szybko spojrzał na czarną walizeczkę, jakby z obawą, że lekarka niesie w niej nabity pistolet, potem w dwóch susach dobiegł z Magdą do bryczki i ruszyliśmy, rzeczywiście z kopyta. Przed domem Wysockich wyskoczyłam razem z Majewską, Gudejko zaś z Magdą wrócili do Annopola. Bardzo martwiłam się o Bibi, bo nie była histeryczką i bez powodu nie alarmowałaby lekarki. Ale co mogło się stać? Gdy kilka dni temu rozmawiałyśmy przez telefon, wciąż narzekała na bóle półpaścowe podniebienia, lecz obie byłyśmy dobrej myśli, ponieważ półpasiec nie trwa dłużej niż trzy tygodnie, czyli lada moment zdrowie powinno wrócić. Drzwi wejściowe otworzyła pani Domiszowa, która pracowała u Wysockich jako dochodząca pomoc do wszystkiego. – Dzień dobry, gdzie pani Wysocka? – spytałam.

– Dzień dobry, w sypialni. Pobiegłyśmy na górę i pierwszy raz od miesiąca zobaczyłam Bibi. Ale to nie była moja Bibi! To była jakaś stara, zniszczona chorobą kobieta w brudnym szlafroku. Miała zszarzałą twarz, ogłupiałe, umęczone bólem oczy i napuchnięty lewy policzek. Na nasz widok zaczęła płakać i jęczeć: – Nie wytrzymam! Nie wytrzymam! Zaraz umrę! Pochlipując, głaskałam Bibi po ręce, natomiast Majewska przystąpiła do badania. Obejrzała napuchnięty policzek, podniebienie, a potem nacisnęła palcem na dziąsło nad lewą górną trójką, tam gdzie był porcelanowy mostek. Bibi zawyła i wtedy dla lekarki wszystko stało się jasne. – Półpaśca nie widzę, ty masz zepsuty ząb pod mostem. Natychmiast trzeba wyrzucić ten most i wyrwać trójkę – oznajmiła kategorycznym tonem. – Myślę, że to już zgorzel. Bibi w ogóle nie zareagowała, więc Majewska wyjęła z walizeczki igłę oraz wykonaną ze szkła i metalu strzykawkę (innych przed wojną nie było). – Dasz jej zastrzyk z morfiny? – spytałam szeptem. – Tak. Zaraz pojedziesz z Bibi do Inowrocławia, do doktora Simonowicza. To dobry dentysta, tylko najpierw zadzwoń. Lekarka poszła do kuchni, by wygotować sprzęt w specjalnym pojemniku, który też wyjęła z walizeczki, a ja poszukałam w książce telefonicznej numeru Simonowicza. W słuchawce odezwał się kobiecy głos. – Halo. – Dzień dobry. Czy mogę rozmawiać z doktorem Simonowiczem? – Omyliła się pani przy nakręcaniu numeru. To dom generała Władysława Sikorskiego. – Przepraszam bardzo – bąknęłam zdumiona. Jeszcze raz zerknęłam do książki telefonicznej Inowrocławia – i rzeczywiście – stało tam jak byk: „425 Sikorski Władysław, generał, Parchanie”[13], Simonowicz zaś był pozycję niżej. Za drugim razem dodzwoniłam się, gdzie trzeba, dentysta, pokasłując co drugi wyraz, obiecał, że na pewno przyjmie panią Wysocką, i nakazał przyjeżdżać jak najszybciej. Morfina ulżyła Bibi, toteż w pociągu mogłyśmy normalnie rozmawiać.

Dowiedziałam się, że od trzech dni jest sama, ponieważ Stefan wyjechał do swojej matki (Ignaś, obecnie uczeń gimnazjum, mieszkał w Inowrocławiu na stancji). W ciągu tych trzech dni ból narastał, aż stał się nie do wytrzymania. Dziś rano Bibi pobiegła do dentystki i zażądała zdjęcia mostu, bo już była pewna, że to ząb ją boli, a nie półpasiec. Wtedy pani doktor Grażyna Pieniek z sympatycznej, „złotej” kobiety zmieniła się w kogoś zupełnie innego. Oświadczyła zimno, że nie ma zamiaru ponosić dodatkowych kosztów i że Bibi jest sfiksowaną ignorantką, która ubzdurała sobie ból zęba. Następnie z przesadną, teatralną grzecznością otworzyła drzwi, każąc pacjentce opuścić gabinet. – Ani, myślałam, że śnię – opowiadała Bibi. – Przecież wiedziała, na jakie cierpienie mnie skazała. Nie mam żalu o to, że zrobiła jakiś błąd przy mostku, ale o to, że potem, zamiast ratować, wmówiła mi inną chorobę. Jak mogła? Złamała przysięgę Hipokratesa! – Niektórzy ludzie są podli... po prostu... – Westchnęłam. – Dlaczego nie powiedziałaś mi, że masz napuchnięty policzek? – Bo ta Pieniek wytłumaczyła, że przy półpaścu musi spuchnąć. – Wysocka dotknęła dłonią opuchlizny, a potem spytała z niepokojem: – Myślisz, że mi to zejdzie? – Tak, po wyrwaniu zęba. – To trójka. Z przodu! – Zapłakała. – Ale w tej chwili dam sobie nawet głowę wyrwać. Doktor Simonowicz potwierdził diagnozę Majewskiej i przez godzinę trzymał Bibi na fotelu. Kiedy wreszcie wyszła z gabinetu, jej oczy przypominały oczy psa zdjętego w ostatniej chwili z postronka. A wiadomo, że pies psa nie powiesi na postronku. Tylko człowiek. Obok podłości nie wolno przechodzić obojętnie, ilekroć więc Bibi natknęła się w Samborzewie na „tę Pieniek”, natychmiast odwracała głowę i ostentacyjnie przechodziła na drugą stronę ulicy. Stefan czynił to samo, a ponieważ oboje Wysoccy byli lubiani i poważani, taki afront został szybko zauważony. W dwudziestym pierwszym wieku ludzie nie muszą przechodzić na drugą stronę ulicy, mają do dyspozycji różne portale społecznościowe, gdzie można podzielić się z innymi swoimi bolączkami czy spostrzeżeniami. To bardzo dobry sposób, by dotrzeć do wielkiej grupy odbiorców, lecz na co dzień, w zwykłych sprawach, człowiek nie potrzebuje wielkiej grupy. Potrzebuje poczucia

przynależności do grona tych, wśród których przyszło mu żyć. Przez jakiś czas po zamążpójściu (i „zamodrzewpójściu”) wciąż zaskakiwało mnie, że samborzewianie wiedzą, kim jestem. – Polecam makowiec, pani Obrycka – powiedziała sprzedawczyni w ciastkarni, gdy pierwszy raz kupowałam ciastka. Kiedy na postoju wsiadałam do dryndy, dorożkarz odezwał się wesoło: – Kurs będzie tam, dokąd pani sobie zażyczy, ale na mój nos to jedziemy na Ogrodową sześć. – Skąd pan wie? – zdziwiłam się, bo Wysoccy mieszkali właśnie przy Ogrodowej sześć. – My panią znamy. To była prawda. Wszyscy wiedzieli, że jestem „tą berlińską żoną administratora Obryckiego”. Utrata anonimowości na początku trochę bolała, ale później doceniłam jej dobre strony. Każdy wyjazd do miasteczka był wydarzeniem towarzyskim, bo tu ludzie lubili pogwarzyć sobie z bliźnimi, ot, tak – o wszystkim i o niczym, na progu domu, w sklepie, w maglu, na ławce w parku. Po kilku miesiącach ja też znałam mieszkańców Samborzewa. Krawiec Halicki (piękny jak Adonis) regularnie się upijał, Zenek, chłopak, który rozwoził lód z rzeźni, utrzymywał niewidomą matkę, listonosz Miodyński mieszkał przy Ogrodowej cztery i całymi nocami czytał Dostojewskiego. Na rynku znajdował się mój ulubiony sklep, taki typu mydło i powidło. Właściciel, pan Klimecki, już od progu radośnie witał każdego klienta: – Oho, kogo widzę! Pani Obrycka we własnej, pięknej osobie! Witam, witam i zapraszam. Jakże zdrowie pani, jej szanownego małżonka i córeczki? – Dzień dobry, panie Klimecki. U nas wszystko dobrze, a u pana? – Też dobrze, tylko broń mnie Boże przed takimi klientami jak ten, co trzy dni temu się trafił. Opowiedzieć pani? – Pewnie! Uwielbiałam takie historie: z życia wzięte, niepowtarzalne i w dodatku opowiadane ze swadą, bo Klimecki potrafił zainteresować słuchaczy. Wiedziałam, że jeśli za chwilę wejdzie następny klient, to sklepikarz przywita go życzliwie i będzie kontynuował gawędę, bo jego sklep to coś więcej niż miejsce, w którym dokonuje się zakupów. Trzy dni wcześniej przed ladą stanął jakiś obcy, schludnie wyglądający mężczyzna. Najpierw rozejrzał się po półkach, potem zaczął kupować. Wszystkiego po trochu: ździebko sera, ale każdego gatunku, po kilka plastrów

baleronu i szynki, dwa śledzie uliki (po trzydzieści groszy sztuka), piętnaście deka rodzynek, szprotki wędzone i inne różności. Z tym że zanim kupił, musiał spróbować: – Proszę ukroić mały kawałek sera, zobaczę, czy dobry. Gdy Klimecki spełnił tę prośbę, okazało się, że trzeba skosztować trochę więcej sera, by upewnić się, czy smaczny. – Niech pan ukroi jeszcze jeden grubszy kawałek, zważy i dopisze do rachunku. Ja wszystko zapłacę. Tak więc klient zjadł co nieco sera, wędlin, ryby, sprawdzał nawet orzechy, czy aby nie gorzkie. Kiedy na ladzie piętrzył się stos owiniętych w papier paczuszek, oświadczył, że odbierze zakupy za godzinę, w drodze powrotnej na dworzec, i wtedy ureguluje należność. – I więcej go pan nie zobaczył? – domyśliłam się. – Szanowna dobrodziejka ma sto procent racji! Ten oszust najadł się u mnie za darmo – potwierdził Klimecki, drapiąc się w łysinę. – Ale z drugiej strony talent do udawania to on miał! Żeby pani widziała, jak delikatnie, w dwa paluszki brał każdy plasterek, jak mlaskał, mamlał językiem, jak z rozkoszy przewracał oczami! Właściwie niezły teatr odstawił przy ladzie. – Może to był bezrobotny aktor? – podpowiedziałam. – Jeśli tak, to mu wybaczam. Niech zna serce starego Klimeckiego! Ostatnio mój Las Idealny leżał odłogiem, to znaczy zawiesiłam na parę tygodni pisanie bajek. Absorbowały mnie teraz inne sprawy – przede wszystkim zacieśnianie stosunków z odnalezioną rodziną. W piątek, jedenastego listopada, pojechaliśmy z Tadziami do Poznania obejrzeć defiladę wojskową z okazji Święta Niepodległości. Stałam w wiwatującym tłumie przy ulicy Święty Marcin i patrząc na maszerujących żołnierzy z biało-czerwonymi sztandarami, myślałam, że na następne takie święto trzeba będzie czekać ponad pół wieku. W pewnej chwili Tadzio objął mnie ramieniem. – Co tak zwiesiłaś nos na kwintę? Uśmiechnij się, Aniu. Uśmiechnęłam się, przez łzy. – Tak cię wzruszają uroczystości patriotyczne? – Niektóre. W niedzielę do Annopola zjechali Duszkowscy i Rawiczowie, cała czwórka.

Byłam w siódmym niebie. Podczas obiadu wspólnymi siłami zaczęliśmy łamać sztywne zasady etykiety. Psy krążyły wokół stołu, panowie zdjęli marynarki (co dopuszczano jedynie w ścisłym kręgu rodzinnym), a Babcia Helena wzięła na kolana Walentynkę i podtykając jej najlepsze kąski ze swojego talerza, wspominała dawne czasy. – Gdy Marysia miała pięć lat, to strasznie chciała mieć francuskie loki, więc grzałam na ogniu lokówkę i skręcałam jej włosy, aż swąd szedł. Pamiętasz, Marysiu? – Pamiętam, pamiętam. – A pamiętasz, jak ksiądz Fabiański nauczył cię rozumu i kropidłem rozprostował te loki? – Och, mamo, musisz o tym mówić? Babcia Helena widocznie musiała, bo ze śmiechem opowiedziała historię, jak to pięcioletnia Marysia dopchała się w czasie mszy przed sam ołtarz po to tylko, aby wszyscy zobaczyli jej loki i białą, nakrochmaloną sukienkę. Tak się puszyła i mizdrzyła, że ksiądz postanowił nauczyć ją pokory. Kiedy kropidłem kropił wiernych, na Marysię spadła wyjątkowo duża ilość święconej wody. Loki zamieniły się w smutne strąki, a falbanki sukienki zupełnie oklapły, tak samo jak pyszałkowatość małej Duszkowskiej. Józek, którego już od dobrej chwili korciło, żeby wyciągnąć na światło dzienne następną historyjkę, doczekał końca opowieści o lokach i zaraz wystąpił z własną propozycją. – To ja teraz opowiem, jak straż pożarna ściągała moją siostrę z wieży. – Co wy się tak na mnie uwzięliście? – zapytała Marysia. – Józek! Jak piśniesz słowo o wieży, to przez pół roku nie pozwolę ci podejść do mojej windy. – Wy macie windę?! – zawołał Olek, wyraźnie zafrapowany. – Mamy, a jakże – odparł Tadeusz. – Śniadanie w niej jeździ z kuchni prosto do sypialni. Będziecie u nas, to zobaczycie, jaki to praktyczny wynalazek. Rzeczoną windę znałam z opowiadań. Moja matka chrzestna lubiła wspominać przedwojenne śniadania, kiedy to otwierała drzwiczki w ścianie i wyjmowała z windy tacę z dzbankiem kawy i pysznościami przygotowanymi przez kucharkę, panią Stefcię. Ciotka nieraz podkreślała, że właśnie z powodu kuchennej windy zdecydowali się z wujkiem wynająć willę przy Mickiewicza 15, a nie jakąś inną przy Matejki. (Bo dom, w którym mieszkali Rawiczowie, nie był ich własnością). Mój ojciec bawił się tą windą jak dziecko, kiedyś nawet namówił panią Stefcię

na wspólny żart. Gdy ciotka w sypialni wyjęła tacę z windy, okazało się, że w dzbanku, zamiast kawy, jest piasek, a pod pokrywką, w porcelanowej misce leżą gorące żeberka, ale bez mięsa, tylko same kości. Rawiczowie stanęli wówczas na wysokości zadania, nie było prośby o następną tacę z prawdziwym śniadaniem, nie było żadnych komentarzy, po prostu pół godziny później na dół zjechała winda z pustym dzbankiem, z filiżankami pobrudzonymi odrobiną piasku i z miską, w której leżała jedna mała kosteczka. Kiedy obiad w Annopolu dobiegł końca, Olek zabrał Marysię, Tadzia i Józka na folwark, chcieli bowiem zobaczyć gospodarstwo Gibowskich, a przede wszystkim poznać ciotkę. Wykorzystałam ten czas na zaprzyjaźnianie się z własną Babcią. – Pani Heleno, może obejrzy pani moje rodzinne fotografie? – Chętnie. Usiadłyśmy obok siebie na kanapie, Babcia wyjęła z torebki niebieskie, tekturowe etui z okularami i pochyliła się nad albumem. Kartka po kartce oglądałyśmy przerobione w Photoshopie zdjęcia. – To mama, jak miała dwadzieścia lat. – Pokazałam ubraną w długą suknię kobietę, której w okresie narzeczeństwa dokleiłam cyfrowo głowę mojej mamy. Babcia Helena przyjrzała się uważnie, a potem rzuciła okiem na sąsiednie zdjęcie. – Jezus Maria! – zawołała. – Toż to mój Józek! – To mój ojciec w młodości. – Niemożliwe, żeby aż takie podobieństwo...! Nawet pieprzyk przy lewym uchu taki sam! – A jednak możliwe... – powiedziałam w udawanej zadumie. Zauważyłam, że zainteresowanie albumem wyraźnie wzrosło. Babcia Helena oglądała wszystkie zdjęcia, ale najdłużej zatrzymywała się przy tych z moim ojcem czy raczej z jego głową. Krótko mówiąc, nie mogła wyjść z podziwu, że tata Anny Obryckiej tak bliźniaczo był podobny do jej syna. Gdy obie zajęte byłyśmy albumem, Walentynka bawiła się klockami. W pewnej chwili wypatrzyła nową zabawkę, mianowicie – etui od okularów Babci, bez pytania wzięła je z cichego służącego i zaniosła do klocków. – Przynieś etui z powrotem i nie ruszaj, bo nie twoje – upomniałam ją. – A czyje? – Pani Heleny.

Wtenczas Babcia zdjęła okulary i serdecznie zwróciła się do dziecka: – Ja nie jestem panią Heleną, tylko twoją ciociobabcią. Po czym spojrzała na mnie. – A my chyba powinnyśmy mówić sobie po imieniu. – Z radością... Heleno. Gdzieś wyczytałam, że obraz zastępuje tysiąc słów. Pewnie tak jest, bo fotografie z albumu przemówiły do Babci Heleny błyskawicznie. Wieczorem, gdy goście odjechali, siedzieliśmy w bibliotece, Olek czytał, a ja patrzyłam na ogień w kominku. – Aniu... ona tu jest z nami? – spytał jakby mimochodem, nie podnosząc nawet głowy znad książki. – Jest. Śpi na twoim ramieniu. Między Annopolem a Nałęczowem od lat krążyły listy. Raz w miesiącu pisałyśmy do siebie z Babcią Zofią; o zdrowiu, o pogodzie i o tym, co się wydarzyło. W tysiąc dziewięćset trzydziestym ósmym roku Babcia miała przy sobie tylko najmłodsze córki. Jasia w czerwcu ukończyła szkołę powszechną, Stasia od niedawna pracowała w sklepie winno-kolonialnym Michała Rejmaka. Pozostała trójka Leśniaczek wyfrunęła już z domu. Tosia wyszła za mąż za Kajetana Zienkiewicza, właściciela masarni w Garbowie, Sabina za Janka Ławryna, który pracował w Warszawie, w fabryce czekolady E. Wedel. Władzia też przeniosła się do Warszawy, bo znalazła pracę w bibliotece (połączonej z czytelnią i księgarnią) przy Świętokrzyskiej. Każdej jesieni dostawałam z Nałęczowa paczkę z orzechami. Przesypywałam je do worka i aż do świąt suszyły się przy piecu. Walentynka, jak ja kiedyś, lubiła wkładać rączki do worka, mieszać orzechy i słuchać ich grzechotania. W tym roku paczka przyszła w połowie listopada. Dowiedziałam się, że w domu wszyscy zdrowi. Ostatnio Tosia przywiozła kosz z wędlinami od Kajetana, a że akurat Władzia i Sabinka też przyjechały, to było czym je obdarować. Noce już zimne, więc Urwis śpi w kuchni. Łaśka się okociła i siedzi ze swoim przychówkiem na strychu. („Stasia i Jasia niby już pannice, a bawią się z kociakami jak dzieci”). Poza tym róże na zimę okopane i okryte słomą, a pod stertą gałęzi przy grabowym żywopłocie śpią dwa jeże.

Na końcu listu znajdowało się postscriptum następującej treści:

Droga Walentynko, Do orzechów wrzuciłam glinianego ptaszka, którego Jasia kupiła dla Ciebie na jarmarku w Wąwolnicy. Jak dmuchniesz mu w ogon, to ładnie zaśpiewa. Ściskam Cię czule Zofia Leśniak Gdy przeczytałam to głośno, Walentynka rozsiadła się z zadowoloną miną na kanapie, obciągnęła sukienkę na kolanach i zażądała: – Czytaj dalej. – Ale... – Czytaj dalej, mama. No tak. Moja córka pierwszy raz w życiu otrzymała list skierowany wyłącznie do niej. To doniosły moment. Chrząknęłam więc i, patrząc na kartę, czytałam dalej. Lekko licząc, dwie strony tekstu. W improwizowaniu jestem niezła, a Babcia na pewno nie miałaby nic przeciwko takiemu rozwinięciu jej listu. Walentynka słuchała z uwagą, od czasu do czasu kiwając głową, jak prezes jakiejś korporacji, któremu sekretarka odczytuje ważną korespondencję. Potem razem poszukałyśmy glinianego ptaszka, mała kilka razy dmuchnęła mu w ogon i znów weszła w rolę prezesa. – Napisz do pani Zofii, że ptaszek bardzo ładnie śpiewa i że dziękuję. Pisanie listów do Babci zawsze sprawiało mi przyjemność, toteż od razu siadłam przy biurku, zamoczyłam stalówkę w atramencie i zaczęłam tak jak zwykle: Annopol, 16 listopada 1938 r. Droga Pani Zofio! Bardzo dziękuję za paczkę i wiadomości o rodzinie. Przerwałam pisanie, bo nagle chwyciła mnie przemożna, niewyobrażalna tęsknota za mamą. Ale nie za szesnastoletnią Stasią, lecz za tą starą. Tą, która

wiedziała, że jest moją mamą. Sięgnęłam po nową kartkę papieru listowego i szybko, prawie jak w transie, napisałam inny list: Mamo, mamusiu moja kochana! Dziękuję, że przychodzisz do mnie w snach. Nauczyłam się już żyć bez Ciebie, choć to wciąż trudne, a ostatnio coraz trudniejsze. Bo idzie wojna i nie wiem, co z nami będzie. Tak się boję! Pomóż mi, mamusiu... Ania Kiedy skończyłam pisać, policzki miałam suche, gdyż wszystkie łzy były jeszcze w sercu. Złożyłam kartkę na pół i włożyłam ją do koperty, którą zaadresowałam najprościej w świecie: Stanisława Duszkowska Gdziekolwiek jest Takiego listu nie wrzuca się do skrzynki pocztowej, taki list trzeba schować w myślach. Podeszłam do szafy bibliotecznej pełnej mądrych książek i włożyłam kopertę między kartki Odysei Homera. Bibi nie doszła jeszcze do siebie po ostatnich przeżyciach, postanowiłam więc dać jej kilka godzin relaksu. W piątek rano łazienka została zamieniona w gabinet odnowy biologicznej oraz psychologicznej. Wandzia pomogła mi przynieść tu dodatkową kozetkę, a o resztę potrzebnych akcesoriów zadbałam sama. O jedenastej, tak jak się umówiłyśmy, moja przyjaciółka przyjechała do Annopola. Z holu zabrałam ją prosto do łazienki. – Ani, co ty wymyśliłaś? Teraz gości przyjmujesz w pokoju kąpielowym? – dziwiła się, idąc po schodach. Potem rozśmieszył ją widok dwóch kozetek i postawionej na małym stoliku tacy ze śniadaniem. – Będziemy piły kawę na leżąco? – Tak, Bibi, ale najpierw owiniemy się prześcieradłami. – Żartujesz?! – Żartować będziemy później, teraz się rozbieraj.

Przez moment wyglądała na osobę kompletnie zdezorientowaną, bo przed wojną zabiegi pielęgnacyjne ograniczano najczęściej do twarzy i rąk. Jeśli były jakieś spa, to dla wąskiej elity. Właściwie w dwudziestym pierwszym wieku jest podobnie, z tym że każda kobieta słyszała o relaksujących, odmładzających ciało zabiegach i oglądała je w telewizji. Ja też dotąd znałam takie rzeczy jedynie z mediów, lecz dziś zastosowałam wiedzę teoretyczną w praktyce. W miednicy czekało lekarstwo dla duszy – zamoczone w miksturze z ciepłej śmietanki, miodu i olejku sandałowego prześcieradła, którymi miałyśmy się owinąć. Bibi włożyła palec do miednicy, oblizała go i nareszcie zaświeciły jej się oczy. – Ty to masz wariackie pomysły! Stefan mi nie uwierzy! No i teraz rozumiem, Ani, dlaczego tak młodo wyglądasz. Gdy otulone prześcieradłami leżałyśmy już na kozetkach, Wysocka oświadczyła, że czuje się jak Kleopatra. – Opowiedz mi jeszcze raz o zębach – poprosiłam, wiedząc, że ten temat jest dla niej najważniejszy. – Nie. Nie chcę do tego wracać. Jeszcze niedawno śniło mi się co noc, że umieram z bólu pod jakimś płotem, a ta Pieniek siedzi obok i spokojnie je gruszkę. Ale to minęło. Minęło i już! Lepiej ty powiedz coś o swojej nowej rodzinie z Torunia. – Interesuje cię znów świat? – Tak. Znów. Spojrzałyśmy sobie w oczy, a potem, pogryzając serowe paluszki, zatopiłyśmy się w rozmowie. Najbardziej ciekawiły mnie plotki z Wierzbińca. Bibi pocztą pantoflową dowiedziała się, że Gryzia Pieniążek zarządziła malowanie pokoi i tak pokierowała sprawą, że panna Patek z dużej, narożnej sypialni, w której spała od piętnastu lat, została przeniesiona do jakiejś ponurej klitki. – Ponoć Lula nie protestowała – mówiła Wysocka. – A mogła łatwo swoje wywalczyć, wystarczyło poskarżyć się Hektorowej. Kiedy kilka dni wcześniej rozmawiałam z Lulą przez telefon, powiedziała, że martwi się o zdrowie cioci Krajewskiej, jednak słowem nie wspomniała o remoncie i przeprowadzce. Widocznie wstydziła się prać brudy poza domem. Cała ta wierzbiniecka sytuacja coraz bardziej mnie złościła. Gdybym miała nadprzyrodzoną moc, to Pieniążkowie raz-dwa wróciliby do Kałużek, a Jerzy i Lula połączyli się węzłem małżeńskim i razem zamieszkali pod dachem pani

Krajewskiej. Ale co mogłam zrobić? Pomysł ze skarbem nie wypalił, Pieniążkowie zachowują się tak, jakby już odziedziczyli majątek po cioci, Lula daje sobą pomiatać... Bibi też analizowała sytuację w Wierzbińcu, tyle że głośno. – Ja mam swoją teorię na to wszystko. Nie znam Pieniążkowej, ale myślę, że jej bardzo nie na rękę mieszkać w jednym domu z Lulą. Bo rozumiesz, Ani, która żona chciałaby, żeby jej mąż od rana do wieczora patrzył na taką piękność? Chłop to chłop i lepiej go na pokusy nie wystawiać. – Może masz rację... Z jakiegoś powodu wizja wystawionego na pokusy Albina Pieniążka skojarzyła się Bibi z apteką, bo raptem zmieniła temat. – A słyszałaś, że Majewski zatrudnił w swojej aptece nową pracownicę, pannę Halinkę? Teraz niektórzy panowie z Samborzewa mają utrudnione zakupy! – zawołała, mrugając do mnie okiem. Nic z tego nie rozumiałam, więc Bibi wytłumaczyła, że chodzi o kupowanie prezerwatyw. Otóż mężczyźni, którzy przychodzili do apteki po prezerwatywy, zobaczywszy za ladą młodą kobietę, albo cofali się w stronę drzwi, albo prosili o przywołanie szefa i z nim załatwiali sprawę. – Dziecinada – mruknęłam. – Przecież w gazetach są reklamy prezerwatyw: „Prędzej ci serce pęknie”. – Tak, ale przyznasz, że kupowanie prezerwatyw jest krępujące – powiedziała tonem, z którego wynikało, że krępujące dla Stefana. – Gdzieś w ustronnych miejscach powinny stać, proszę ja ciebie, takie szafy z prezerwatywami: jak wrzucisz monetę do dziurki, to otwiera się szufladka z tuzinem kondomów. To byłby ekstrawynalazek! – No. Obudziła mnie Pani Kotka. Siedziała na poduszce przy mojej głowie i miauczała. Gdy wyciągnęłam rękę, aby ją pogłaskać, sypialnię rozświetliła błyskawica, zaraz potem rozległ się grzmot. Tuż za oknem. Prędko włączyłam nocną lampkę, ale żarówka nie dała światła, nie było prądu. Poczułam się nieswojo, na zewnątrz szalała listopadowa burza, a ja sama z dzieckiem w domu, w wielkim, ciemnym domu. Bo Olek wyjechał służbowo na dwa dni do Poznania. W szufladce znalazłam świeczkę, zapaliłam ją i podeszłam do łóżeczka – na

szczęście Walentynka spała spokojnie, przytulona do ukochanej, gałgankowej lalki. Poprawiając kołderkę, kątem oka zobaczyłam, że klamka przy drzwiach rusza się rytmicznie, raz w dół, raz w górę... Odruchowo zdmuchnęłam świeczkę, jakby to mogło coś pomóc, i zamarłam w oczekiwaniu. Kilka sekund później zza drzwi dobiegł cichy, przeciągły skowyt. Uff... Westchnęłam z ulgą, to Bajka i Ton proszą, by je wpuścić do sypialni. Po chwili siedziałam na dywanie w otoczeniu trzęsących się ze strachu zwierząt. Najbardziej trzęsła się Muszka. Nie. Najbardziej ja się trzęsłam i okropnie żałowałam, że nie ma przy mnie Olka. Zazwyczaj nie boję się burzy, jednak dzisiaj było inaczej. Pioruny waliły jeden za drugim, a mnie ogarniał jakiś irracjonalny (a może racjonalny?) lęk, że Annopol spłonie albo że piorun wpadnie przez okno. Albo że świat skończy się tej nocy. Bardzo potrzebowałam drugiego człowieka, kogoś dorosłego, z kim byłoby raźniej. Ta myśl okazała się zbawienna. Szybko narzuciłam na nocną koszulę płaszcz z kapturem, córeczkę owinęłam kocem, wzięłam ją na ręce i razem z psami i kotem wybiegłam z domu. Niedaleko – do oficyny. Tak mocno waliłam pięścią w brązowe drzwi, że Celińska stanęła w nich zatrwożona. – Wszelki duch Pana Boga chwali! – krzyknęła na nasz widok. – Przygarnie nas pani? Obecność kucharki, zapach anyżku, paląca się równym płomieniem świeca w lichtarzu – wszystko to podziałało na mnie kojąco. Celińska od razu położyła zaspaną Walentynkę w łóżku, a ponieważ w pokoju panował chłód, poprosiłam, aby sama też weszła pod pierzynę. – Już się kładę, ale co będzie z panią? – spytała, patrząc na moje gołe łydki. – Jeśli pani pozwoli, to przeczekam burzę na krześle. – No nie wiem... piec stygnie... coraz zimniej będzie... może tu się pomieścimy? – Wzrok kucharki zawisł nad łóżkiem. Propozycja była tyleż zaskakująca, co rozsądna. Zrzuciłam mokry płaszcz i skwapliwie skorzystałam z zaproszenia, kładąc się w nogach. Teraz u Celińskiej znajdowały się dwie stłoczone grupy: czwórka zwierzaków pod stołem i trójka ludzi w pościeli. Razem zawsze raźniej. – Chce się pani spać, pani Obrycka?

– Nie, wcale. I proszę, niech pani zwraca się do mnie, używając imienia, a nie nazwiska, tak będzie lepiej. – Dobrze, jak pani sobie życzy, pani Obr... pani Anno. Gdy spytałam, czy nie bała się burzy, leżąc samotnie w pokoju, powiedziała, że zawsze leży samotnie i przeżyła już wiele burz. Poczułam się jak słoń w składzie porcelany lub jak ktoś, kto z buciorami wszedł do... czyjegoś łóżka. – Przepraszam, pani Felicjo. – Nie ma co przepraszać, takie wdowie życie mi się trafiło. Wiedziałam, że straciła męża w jakimś wypadku. Nigdy o tym nie opowiadała, a ja nie śmiałam pytać, lecz teraz, kiedy grzałyśmy się pod jedną pierzyną, nadszedł czas na zwierzenia. – Bida u nas piszczała, to mój Wawrzyniec wymyślił, że zarobi na węglu. Dobrało się ich pięciu do spółki, trzech do zbierania węgla i dwóch skoczków. Wawrzyniec był skoczkiem. – Co to znaczy? – Skakał. Jak przez stację w Inowrocławiu przejeżdżał pociąg z węglem, to on skakał z wiaduktu prosto na wagon. Później, w umówionym miejscu, zwalał węgiel, ile się tylko dało. – Wypadek był pod wiaduktem, tak? – spytałam cicho. – Tak. Zamiast na węgiel trafił w ten odstęp między wagonami. Bez męki zginął. – Celińska pochyliła głowę, bo akurat poprawiała poduszkę pod głową Walentynki. – Taka to historia. – A potem? – A potem, po roku umówiliśmy się z panem Obryckim, że będę dla niego gotować. I tak zostało. Już trzynaście lat w tym łóżku śpię – oświadczyła i dodała wesoło: – Ale w trójkę to jeszcze nigdy. – A w dwójkę? – zażartowałam albo i nie. – Pani mnie na spytki bierze, a trzeba spać, świeca się dopala. – Nie ma drugiej świecy? – spytałam z nadzieją, bo jakoś nie miałam ochoty na ciemność. – Jest, ale jak wstanę, to dzieciaka ruszę i może się obudzić. – Ja wstanę. – Świece są w skrytce, na półce po lewej stronie. Z ogarkiem świecy w lichtarzu weszłam do małego pomieszczenia bez okna. Na wprost drzwi stał fotel na biegunach, obok zaś staroświecki kufer podróżny.

Taki ładny, że podeszłam bliżej, aby go obejrzeć. Przełożyłam lichtarz z lewej ręki do prawej i wtedy zauważyłam oparte o ścianę płótno. Podniosłam świecę wyżej – modrzew! Mój modrzew na tle zamglonego nieba. Oświetlony małym płomykiem sprawiał wrażenie mrocznego malowidła, jakby od września igły na gałązkach zbrązowiały. Jakim cudem się tu znalazł? Kiedy urzeczona patrzyłam na obraz, modląc się w duszy, żeby to nie był sen albo nocny omam, knot zasyczał, topiąc się w resztce płynnej stearyny. Zapadła ciemność jak w kosmosie, bo wchodząc do skrytki, zamknęłam za sobą drzwi. Ale teraz ciemności nie były mi straszne. Nic nie było mi straszne! Czułam się jak Indiana Jones, Superman oraz Pippi Langstrump w jednej osobie. Zamknęłam oczy i pomyślałam o łazience na Słowackiego. Wystarczyło raz pomyśleć.

2011 Bach! Jestem w łazience. W dwudziestopierwszowiecznej łazience z kosmetykami w plastikowych opakowaniach. Miałam ochotę całować kafelki na podłodze, ale nie było czasu. W jednej z szafek znalazłam latarkę, chwyciłam ją i wróciłam do skrytki.

1938 W świetle latarki obejrzałam modrzew, igły były tak zielone, jak powinny. Nic się nie zmieniło. Na półce po lewej stronie znalazłam zapałki oraz pudełko ze świecami, osadziłam jedną z nich w lichtarzu, „odniosłam” jeszcze latarkę na miejsce i wróciłam do pokoju kucharki. Jak z dalekiej podróży, choć minęły może cztery minuty. – Pani Felicjo – odezwałam się, włażąc pod pierzynę. – W skrytce stoi obraz ze strychu. Skąd on się u pani wziął? Łóżko drgnęło. – Chyba nie myśli pani, że ukradłam?

– Ależ nie! – Wtedy, jak odjeżdżały od nas dębińskie furmanki załadowane gratami z poddasza, to z ostatniej wypadł ten obraz – wyjaśniła. – Akurat szłam z ogrodu. Wołałam za nimi, ale nie usłyszeli. To co? Wzięłam obraz i wstawiłam do skrytki, bo nie chciało mi się wlec go na strych. Potem, prawdę rzekłszy, już nie myślałam o nim. Jedną graciarnię zamienił na drugą. On wartościowy chyba nie jest? – spytała na końcu lekko zaniepokojona. – Gdyby nie spadł z wozu, to spaliliby go w Dębińcu z resztą rupieci. To bohomaz – zapewniłam z przekonaniem. – Ale lubiłam na strychu popatrzeć na ten modrzew. Pani Felicjo, czy mogę go sobie wziąć? – A niech pani bierze! Przecież nie mój. – Celińska była wyraźnie zadowolona z tej prośby. – Mój też nie jest. – W imieniu jaśnie pana daję go pani w prezencie – oświadczyła komicznym tonem. – Przyjmuję, pani Felicjo. – No, to idziemy spać, niech pani zdmuchnie świecę. Nachyliłam się nad świecą. Zgasła. Ale to łasiczka dmuchnęła. Ktoś, kto nigdy nie posiadał skarbu, nie zrozumie, jak bardzo stresujący jest lęk przed jego utratą. Następnego dnia, gdy malowidło z modrzewiem stało już oparte o szafę w sypialni, rozmyślałam nad bezpieczną kryjówką. Gdzie schować obraz, który był dziesięć tysięcy razy większy od brylantu? Zaraz... przecież nie musi być taki duży. Wystarczy wyjąć gwoździki z listew, na które nabito płótno, zwinąć je w rulon i schować. Na przykład do szafy. Tak... ale Olek może zapytać, dlaczego trzymam w szafie jakiś kradziony obraz, a co gorsza, bez mojej wiedzy może wynieść go na strych lub spalić w piecu. Szafa odpada. Jeszcze raz popatrzyłam dookoła i raptem, zatrzymując wzrok na perskim dywanie, uśmiechnęłam się zwycięsko – właściwie to mogę mieć latający dywan. Jeśli taśmą przykleję płótno do spodniej strony dywanu, modrzew będzie leżał na środku sypialni, niewidoczny i równocześnie łatwo dostępny. W każdej chwili będę mogła stanąć na dywanie, zamknąć oczy i polecieć, to znaczy przelecieć siedemdziesiąt trzy lata. Pomysł był rewelacyjny, jednak miał jedną wadę. Co będzie, gdy mój mąż

przypadkowo zagnie róg dywanu? Już słyszałam własne tłumaczenia: „Wiesz, kochanie, znalazłam ten olejny obraz w skrytce u Celińskiej i pomyślałam, że idealnie się nada do ocieplenia sypialni, bo tu strasznie ciągnie od podłogi. A niespotykaną, samoprzylepną taśmę podarował mi kiedyś Jan Marcin Szancer”. albo: „Kucharka bezmyślnie przywłaszczyła sobie obraz Gibowskich, więc żeby nie padło na nią podejrzenie, zabrałam go i schowałam pod dywanem”. Następnym pomysłem było przyklejenie płótna do pleców Miłości niebiańskiej i miłości ziemskiej, czyli do tylnej strony wiszącej w salonie kopii obrazu Tycjana, lecz to również ryzykowne. Naraz pomyślałam o pani Felicji. Przecież powiedziałam jej, że lubię patrzeć na modrzew, więc... więc nie mogę go ukryć! Musi wisieć na ścianie, jak każdy normalny obraz. W pełnym świetle. Zadowolona z ostatecznego wniosku poszłam po młotek oraz dwa duże gwoździe. Po powrocie z Poznania mój mąż natychmiast zauważył czubek drzewa. (Obraz powiesiłam nisko, na ścianie za parawanem, zatem wchodząc do sypialni, widziało się tylko jego górną część). – A to co za ozdoba? – zdziwił się, podchodząc do parawanu. W dwóch słowach opowiedziałam historię malowidła, które cudem uniknęło spalenia na stosie, i spytałam tonem słodkiej idiotki: – Podoba ci się, Olku? Śliczny, nieprawdaż? Nie wiedział, jak się zachować, bo do tej pory nie było dysonansu między naszymi gustami. Przez chwilę patrzył z niedowierzaniem na wiszący w kącie modrzew, po czym powiedział to, co myślał. – Prawdę mówiąc, wygląda za tym parawanem jak pół dupy zza krzaka, ale skoro tobie się podoba... „Oj podoba, Olku, podoba – pomyślałam. – Bo to najcenniejszy obraz świata”. W środę rano powiedziałam Wandzi, że potrzebuję paru godzin spokoju na napisanie nowej bajki. – Zaopiekujesz się Walentynką? – Wszystko będzie pod kontrolą. Niech pani zamknie się w sypialni i do obiadu nie wychodzi.

Tak też zrobiłam.

2011 W odświętnym nastroju obeszłam całe mieszkanie, przesuwając ręką po meblach i wzruszając się widokiem zwykłych rzeczy. Myszka przy komputerze świeciła fioletowo, na kanapie leżał skotłowany koc, lodówka cicho mruczała. Mój toruński dom mówił: „Widzisz, nic się nie zmieniło, czekam na ciebie. Rozgość się, zrób sobie herbaty i włącz telewizor”. Herbata – tak. Ale na oglądanie telewizji nie miałam czasu ani chęci. Czekała mnie jedna z najtrudniejszych chwil w życiu – zajrzenie w przeszłość, to znaczy w przyszłość. Otóż postanowiłam poszukać informacji o losach rodziny Obryckich. Właściwie to chciałam wiedzieć tylko jedno: czy przeżyjemy wojnę? Przez ostatnie pięć lat ani razu nie wpisałam w wyszukiwarce naszego nazwiska. Ze strachu. Teraz nadszedł czas na poznanie prawdy. W ulubionym kubku zaparzyłam herbatę, po czym z determinacją, z jaką kiedyś skakałam z trampoliny, wpisałam w Google: „Anna Obrycka”. I klik! Szukaj! Pojawiło się mnóstwo stron: Anny Obryckie na Facebooku, jakieś firmy, w których pracowały Anny Obryckie, blogi. Ja też byłam! W tekście o przedwojennej literaturze dla dzieci, wśród innych nazwisk, widniała taka oto notka: Anna Obrycka (1897–1974) autorka cyklu bajek: 1936 – Las Idealny. Dlaczego myszołów Bartek obudził się w dziupli? 1937 – Las Idealny. Śniadanie na polanie 1938 – Las Idealny. Dwa dęby 1939 – Las Idealny. Historia orła To niesamowite poznać datę własnej śmierci. W pierwszej chwili liczba 1974 wydała mi się nienawistna jak niesprawiedliwy wyrok. Upiłam łyk gorącej herbaty, potem drugi, a potem jednym haustem wypiłam wszystko do dna. Ile herbat zdążę jeszcze wypić przed śmiercią?

Włączyłam kalkulator: 4 (filiżanki dziennie) × 365 = 1460 1460 × 36 lat = 52 560 Hmm... pięćdziesiąt dwa tysiące pięćset sześćdziesiąt filiżanek to nie tak mało – przede mną morze herbaty. Ochłonęłam i zaczęłam myśleć logicznie. Trzeba się cieszyć, wszak przeżyję wojnę, dożyję późnej starości. A poza tym mam jeszcze pół życia Anki Duszkowskiej. Tak naprawdę umrę prawdopodobnie około roku dwa tysiące pięćdziesiątego. Jeśli po drodze nie trafi się jeszcze jakieś trzecie życie... Ostatnia myśl rozbawiła mnie do tego stopnia, że minorowy nastrój minął jak ręką odjął. Pogodzona z odległą śmiercią wznowiłam poszukiwania. Po wpisaniu hasła: „Las Idealny”, pojawiły się witryny z tekstami o lasach: Las idealny na wycieczki rowerowe. Zdrowy las – idealny prezent dla nadleśnictwa. Lecz w pewnej chwili znalazłam stronę poświęconą wydawnictwu Nasza Księgarnia. I jedną linijkę o sobie: Anna Obrycka (1891–1941) autorka cyklu bajek Las Idealny. Tysiąc dziewięćset czterdziesty pierwszy?! To za trzy lata. Nie zdążę odchować Walentynki... Własne myśli tak ciążyły w głowie, że musiałam położyć ją na biurku. Dlaczego mam zginąć w trakcie wojny, skoro to nie moja wojna? Urodziłam się w pokojowych czasach i jestem pacyfistką. Agresja powinna być zastrzeżona wyłącznie dla zwierząt. Pani Kotka poluje na myszy, to normalne, ona żywi się myszami. Ale żeby człowiek polował na człowieka? Przecież my się wzajemnie nie zjadamy. Podniosłam głowę i jeszcze raz spojrzałam na złowieszczy nawias przy moim nazwisku: (1891–1941). Zastanowiła mnie pierwsza liczba. Według oficjalnych dokumentów Anna Obrycka urodziła się w roku tysiąc osiemset dziewięćdziesiątym siódmym. Tu popełniono błąd, a to znaczy, że druga liczba także może być pomylona. Przecież nie od dzisiaj wiem, że internet jest wspaniały, lecz z wiarygodnością zamieszczanych w nim informacji różnie bywa.

W takim razie mam cztery możliwości do wyboru: Anna Obrycka umarła: 1. w roku 1941 2. w roku 1974 3. nie wiadomo kiedy 4. albo nie umarła, żyje sobie dotąd i niedawno obchodziła sto czternaste urodziny. Ekran monitora przestał być wyrocznią. Wstałam od biurka, pochodziłam trochę po pokoju, później przysiadłam na parapecie. Pod sąsiednią kamienicę podjechała motorem dziewczyna w czerwonym kasku, grupa nastolatków ubranych w prawie identyczne polarowe bluzy kopała puszkę po piwie, z drzew opadły już liście – powszedni, dwudziestopierwszowieczny widok za oknem. Uspokoiłam się i bez poprzedniego napięcia kontynuowałam poszukiwania. Aleksandrów Obryckich znalazłam wielu, na wszystkich kontynentach oprócz Antarktydy, jednak żaden z nich nie był moim Olkiem. Jakiś Aleksander Obrycki figurował na liście pasażerów statku, który w październiku 1950 roku wypłynął z portu w Southampton w rejs do Buenos Aires, lecz nie zgadzała się data urodzenia. Na stronie www.zaginieni1939-45.pl umieszczono Aleksandra Obryckiego, syna Józefa i Weroniki. W USA, w stanie Kentucky, mieszkał dziewięćdziesięcioletni Aleksander Obrycki, wywodzący się z Kolna. I tak dalej. Szukanie igły w stogu siana było żmudnym zajęciem, zmieniłam więc taktykę, rezygnując ze stogu na rzecz małej kupki siana, czyli – Annopola. Może Gibowski opublikował gdzieś swoje wspomnienia? Hasło: „Annopol pod Samborzewem, okupacja” okazało się strzałem w dziesiątkę. Wśród wyników znalazłam zapisany w pdf plik zatytułowany: „Minęło”. Tylko kilka stron tekstu, ale jakiego! Urodziłem się w roku 1932 w majątku Annopol jako pierwsze dziecko w rodzinie. Ojciec był parobkiem, matka wyrobnicą folwarczną. Szybko przesunęłam myszką tekst, by dowiedzieć się, kto go napisał, na końcu powinien być podpis. Jest!

To nasz dobry znajomy i częsty gość w naszym domu – pan Bronisław Sokolnicki. Przeczytałam z uwagą cały dokument. Bronek zrobił karierę w dziedzinie matematyki, został profesorem zwyczajnym, napisał jakieś mądre książki o teorii gier. Do końca wojny mieszkał z rodziną w Annopolu i temu okresowi życia poświęcił stronę tekstu. Znalazłam tam dwa zdania niepomiernej dla mnie wagi: W październiku 1939 roku majątek ziemski Annopol znalazł się w rękach rodziny von Bruggen. Jesienią 1943 roku w oficynie, w której mieszkała Felicja Celińska oraz administrator Obrycki z żoną i córką, wybuchł pożar. Spłonęło pół dachu, jednakże ludziom nie stała się krzywda. Wierzyłam w każde słowo Bronka, tak na pewno było, to znaczy będzie. Olek zostanie przy swojej pracy, z tym że pod niemieckim nadzorem, zamieszkamy po sąsiedzku z Celińską, przypuszczalnie w dworskiej kancelarii, nie umrę w 1941 roku. Same dobre wieści. Brakowało tylko zakończenia, informacji o tym, co się wydarzy do końca wojny. Ale to nie problem. Wystarczy zadzwonić do Instytutu Matematyki Uniwersytetu Warszawskiego i poprosić o kontakt z profesorem Bronisławem Sokolnickim. Niestety, jakaś pani poinformowała mnie, że profesor Sokolnicki od roku nie żyje. Bardzo było mi żal Bronka i nitki, która urwała się na jesieni 1943. Od tego poniedziałku zaczęłam się oswajać z wojną. Wiedziałam, że nadchodzą wielkie zmiany w naszym życiu, ale lęk zmalał. Miałam modrzew za parawanem, miałam też nadzieję, że pewnego dnia, buszując w sieci, znajdę jakąś informację o kolejach naszego losu między jesienią 1943 a wiosną 1945 roku. Co tu dużo mówić – dostęp do pokojowych czasów dodał mi siły i optymizmu. Pod koniec listopada wybrałam się do Inowrocławia po świąteczne prezenty dla rodziny w Nałęczowie. Tylko raz w roku wysyłałam do nich paczkę, właśnie na święta. Babcia Zofia nie czuła się urażona, bo co innego przyjmować prezenty od obcej osoby, a co innego od zaprzyjaźnionej.

W Inowrocławiu, oprócz słodyczy, kupiłam: rękawiczki i szalik dla Sabiny, aksamit na sukienkę dla Stasi, Dzieci kapitana Granta Verne’a w granatowej, płóciennej oprawie i pluszowego misiaczka dla Jasi, wieczne pióro dla Władzi, Nasze zioła i leczenie się niemi Jana Biegańskiego dla Babci, a dla Tosi ozdobne pudełko z laki. Kiedy pakowałam wszystko do kartonu, Olek czytał Walentynce „Słonko”, kilkunastostronicową gazetkę wielkości zeszytu, którą od roku abonowaliśmy dla małej. Był to godny polecenia tygodnik, ponieważ zamieszczali w nim swoje teksty tacy autorzy jak: Maria Kownacka, Kornel Makuszyński i Janusz Korczak. Walentynka obejrzała razem z tatusiem historyjkę obrazkową o strażaku, rozwiązała rebus, a potem wysłuchała skierowanej do dzieci informacji: – Czy wiecie o tym, że w Polsce istnieje taki zwyczaj, że rodzice, którzy mają siedmiu synów, mogą na ojca chrzestnego tego właśnie siódmego syna poprosić Pana Prezydenta? Pan profesor Ignacy Mościcki, który jest Prezydentem Polski od 1926 roku, ma takich synów chrzestnych dwa tysiące czterystu. Dużo, prawda? Każdy chrześniak Pana Prezydenta dostaje od Niego książeczkę oszczędnościową z pewną sumą pieniędzy, które podnieść można dopiero wtedy, kiedy chłopiec idzie do szkoły[14]. Gdy Olek skończył czytać, córka zadała mu dwa pytania: – Siedem to więcej niż pięć, tak? – Tak. Trochę więcej – odpowiedział. – A siedem synków to więcej niż siedem córek, tak? Olka momentalnie wbiło w fotel, bo ten brzdąc, który ledwie odrósł od ziemi, uzmysłowił mu bezsens przeczytanego tekstu. A mnie rozpierała macierzyńska duma – urodziłam wybitnie inteligentne dziecko! Jeszcze nie potrafi liczyć do dziesięciu, a już intuicyjnie wychwytuje społeczne bzdury. Rzuciłam w górę kłębek sznurka, który akurat miałam w ręce, dobiegłam do małej i przytuliłam ją tak mocno, że aż pisnęła zdziwiona moim nagłym wybuchem czułości oraz przedłużającym się brakiem odpowiedzi na postawione pytanie. – Jedna córka Walentynka to więcej niż jeden prezydent Mościcki –

powiedziałam wesoło i cmoknęłam ją w czubek nosa. – Tatuś też tak uważa. – Tatuś też tak uważa – powtórzył Olek, odkładając nieszczęsne „Słonko” na półkę. Na temat wyższości chłopców nad dziewczynkami lub facetów nad kobietami mieliśmy oboje identyczny pogląd, jednak niewielu ludzi myślało tak jak my. Już małym dziewczynkom wmawiano, że urodziły się po to, by w przyszłości pełnić służebną rolę wobec tych, którzy noszą spodnie. A wiadomo – czym skorupka za młodu nasiąknie, tym na starość trąci. Większość kobiet z pokorą zajmowała więc swoje podrzędne miejsce w świecie i tylko w sprawach naprawdę wołających o pomstę do nieba odzywały się głosy sprzeciwu. Niedawno w „Bluszczu” przeczytałam, że: „W jednej z fabryk w zachodniej dzielnicy Polski wprowadzenie kobiet na miejsce mężczyzn przy pracach akordowych przysporzyło fabryce oszczędności w rozmiarach fantastycznych, gdyż kobiety otrzymywały dziesiątą część tego co poprzednio mężczyzna i okazywały się przy tym pięciokrotnie szybsze w pracy”[15]. Autorkę artykułu oburzało takie traktowanie kobiet, nazwała je nawet upośledzeniem. I miała rację. W latach trzydziestych jedynym lekarstwem na tę „chorobę” była kasa. Jeśli kobieta miała pieniądze, to automatycznie przestawała być osobą upośledzoną. Stawała się pełnoprawnym członkiem (!) społeczeństwa – jak mężczyzna. Przed snem, leżąc w łóżku, przeglądałam żurnal. – Olku, podoba ci się ta wieczorowa suknia z szarfą? Spojrzał na zdjęcie i z aprobatą pokiwał głową. – Podoba mi się, bo podkreśla kibić. Dziesięć lat temu kobiety wyglądały jak ołówki, nie miały bioder ani piersi. – A co według ciebie jest ważniejsze u kobiet: twarz czy figura? – Oj, Aniu, to trudno powiedzieć, różne są kobiety. Ni stąd, ni zowąd wpadłam na pomysł, aby uraczyć Olka próbką dwudziestopierwszowiecznej poezji. Podłożyłam sobie rękę pod głowę i niskim, chropawym głosem wyrecytowałam: Są kobiety pistolety

i kobiety jak rakiety chude, długie, opalone z wydepilowanym łonem[16]. – To wiersz? – Uhm. – Jakiś nieprzyzwoity... – powiedział, gasząc lampkę na nocnym stoliku. Chwilę potem poznałam siłę poezji.

Grudzień 1938 W piątek świat pojaśniał. Spadł pierwszy śnieg, sypki i błyszczący. Leżał na ziemi spokojnie, z godnością, bo tu nie groziła mu wywózka ani szybka degradacja do błota pośniegowego. Nikt go nie przeklinał, nie polewał solanką, nie spychał. Ludzie wyciągali ze stodół albo z wozowni sanie i hajda! Na białą drogę! Poranną kawę piliśmy, stojąc przy oknie sypialni i oglądając zimę. – Może pojechałabyś dzisiaj do Wierzbińca? – Dobrze. – To poproszę Gudejkę, żeby wyszykował małe sanie. Posiedź trochę z panią Hektorową, bo podobno traci kontakt ze światem. – Kto ci to powiedział? – Kardynał... Wiesz, Aniu, wydaje mi się, że on smali cholewki do Luli. Podniosłam brwi, udając zdziwienie, gdyż nigdy nie napomknęłam Olkowi o trzymanym w sekrecie narzeczeństwie. Tajemnice przyjaciół są naszymi tajemnicami. – Mówił ci coś? – spytałam, stawiając filiżankę po kawie na parapecie. – Konkretnie to nie, ale za każdym razem, kiedy wspominam o Wierzbińcu, nabrzmiewa mu twarz, a wczoraj zwierzył się, że tak pięknej kobiety jak Lula to nawet na obrazach nie widział. I posmutniał. Myślisz, że Jerzy ma szansę? – Myślę, że ma, bo Lula ostatnio też jakaś smutna. Dwie godziny później zadzwoniłam do Wierzbińca, chcąc się zaawizować, lecz nikt nie odebrał telefonu. Machnęłam na to ręką i pojechałam do sąsiadów, sama

powożąc saniami. Jazda wśród białych, cichych pól w towarzystwie Bajadery oraz mrozu, który lekko szczypał w policzki, była tak przyjemna, że przed domem Hektorowej z żalem wysiadałam z sań. Drzwi otworzyła mi osobiście Gryzelda Pieniążek. – Pani Anna! Witam, witam i zapraszam. Pewnie pani zmarzła? Zaraz usiądziemy przy kominku. Gdy powiedziałam, że chcę zobaczyć się z panią Krajewską, Gryzia pokręciła głową. – Ciocia śpi i lepiej jej nie budzić. Taka odmowa zdarzyła się pierwszy raz. W grzecznych słowach, acz władczym tonem zabroniono mi wejść na górę do sypialni. Z drugiej strony, jeśli stara dama zasnęła, to rzeczywiście lepiej jej nie budzić. Chcąc nie chcąc, spędziłam z Gryzią salonowe pół godziny. – Od niedawna ciocia zapada w letarg i skarży się, że zmęczona – powiedziała, nalewając herbatę do mojej filiżanki. – Czym zmęczona? – Życiem, droga pani, życiem... – A co mówi doktor Majewska? – Nie wzywamy jej, na starość nie ma lekarstwa – stwierdziwszy to, wstała z kanapy i pogrzebaczem z rączką w kształcie szyszki przesunęła dopalające się w kominku polana. Nie dawały już płomienia, tylko sam żar. Na chwilę zapadła przygnębiająca cisza. Bez podnoszenia głowy wiedziałam, że wisi nad nami ciężki sufit. – A Lula zdrowa? – spytałam, gdy Gryzia wróciła na kanapę. – Jak tur! Całymi dniami przesiaduje w stajni i nawet kataru nie złapała. – Dlaczego w stajni? – Dobre pytanie – zaśmiała się. – Pewnie dlatego, że dziwaczeje jak każda stara panna w jej latach. Z niechęcią popatrzyłam na tę kobietę, której delikatna uroda pasowała do charakteru jak kwiatek do kożucha. Za jej rządów wytworny salon pani Krajewskiej legł w gruzach, bo przecież w salonie nie chodzi o fotele i dywan, ale o słowa. Wytrzymałam jeszcze kwadrans na kanapie, pożegnałam się i poszłam do stajni, na drugą część wizyty. Lulę znalazłam w boksie Fiołka. Z daleka było widać, że coś ją gryzie.

– Ania! – zawołała. – Stajenny wprowadził obcą klacz, ale nie wiedziałam, że to koń z Annopola. Cieszę się, że przyjechałaś. – Ja też się cieszę. – Posiedzisz ze mną? – Pewnie – powiedziałam, myśląc, że razem z Fiołkiem wyglądają jak obraz Kossaka w trójwymiarze. – To chodź, zapraszam do stołu. W rogu wierzbińskiej stajni znajdowała się pakamera, mały pokoik oddzielony od koni przepierzeniem z desek. Wisiały tam siodła, szczotki do czyszczenia sierści, uprząż, a na środku stał stół z ławami. Idealne miejsce na poufną rozmowę. – Dlaczego ciągle przesiadujesz w stajni? – Od razu przeszłam do sedna. – Gryzelda ci dokucza? – Właściwie nie, ale nie mogę znieść jej wzroku. Zauważyłaś, jakie ona ma oczy? – Jakie? – Podobne do śliskich kamieni – wykrztusiła z lękiem. – A ciocia Krajewska odchodzi... – Nie płacz, Lula, coś wymyślimy. Spojrzała na mnie ufnie... jak Walentynka, zrozumiałam więc, że sytuacja jest podbramkowa. Trzeba coś doradzić i to kategorycznie, tak aby popchnąć Lulę do działania, bo dotąd to tylko dryfuje z falą. – Musisz porozmawiać z Jerzym i przyspieszyć ślub. Najlepiej, żebyście pobrali się już w styczniu – oświadczyłam stanowczo i dodałam jeszcze bardziej stanowczo: – Dzisiaj do niego zadzwonisz! Lula zrobiła taką minę, jakbym zaproponowała jej taniec przy rurze w nocnym klubie. – Nigdy w życiu! To absolutnie nie wypada! Zasępiłam się. Jak nie wypada, to nie wypada. Trzeba znaleźć inne rozwiązanie, ale jakie? Z pomocą przyszła mi stojąca pod ścianą beczka z piaskiem. Sześć lat temu pewna beczka z deszczówką przyspieszyła bieg zdarzeń, bo kto wie, jak potoczyłaby się historia, gdyby Olek nie zobaczył mnie w halce, z mokrymi włosami. Kardynał kierował się w życiu takimi samymi zasadami jak mój mąż i przez myśl mu nie przeszło, by skonsumować małżeństwo przed ślubem. Ale jeśli Lula

trochę się postara... sprowokuje... błyśnie seksapilem... to Jerzy może stracić głowę. Na pewno straci głowę! Lula była pięknością, o której marzył. A gdy już się prześpią ze sobą, to Zadworny natychmiast zaciągnie narzeczoną przed ołtarz – w latach trzydziestych honor tak nakazywał. Musiałam się jeszcze zastanowić nad słowami, w jakich przedstawię Luli swój pomysł, gdyż w jej epoce dla spraw łóżkowych brakowało rozsądnych określeń, szczególnie jeśli chodziło o seks pozamałżeński. W prasie kobiecej lub w powieściach taktownie omijano ten temat lub stosowano eufemizmy typu: padła w jego ramiona schadzka w alkowie naszła go grzeszna ochota przyłapani in flagranti miłe złego początki pozbawił ją czci straciła wianek. Raz nawet przeczytałam o uwodzicielu, który zrobił coś strasznego – zwąchał aromat z dziewiczej duszy! Głośne, końskie rżenie wyrwało mnie z rozmyślań o aromatach. Może to Fiołek prosił o ratunek dla swojej pani? Wzięłam głęboki oddech i odezwałam się przenikliwym szeptem: – Najlepiej, żeby Jerzy cię uwiódł, wtedy ślub będzie szybko. – Co ty mówisz? Aniu! – zawołała, czerwieniąc się. – Jerzy jest dżentelmenem! – Oczywiście, ale każdy mężczyzna w pewnych sytuacjach traci panowanie nad sobą, zapomina się... no wiesz... – Nic nie wiem o... tych sprawach. Jestem panną. Ha! Pojawił się następny problem. Tu kobiety nie miały dostępu do informacji o „tych sprawach”, czyli o seksualności. Od dzieciństwa wpajana pruderia zakazywała im rozmawiać na intymne tematy, a gdy nie ma rozmów, to nie ma odpowiednich słów. Jeśli nie ma słów, to wszyscy udajemy, że kwestii też nie ma. Dzieci przynosi bocian. Kochajmy bociany i męczmy się ze swoim ciałem, którego nie rozumiemy i które z natury jest grzeszne. Amen. Lula etap bocianów miała już za sobą, lecz nigdy nie wymówiła takich wyrazów jak macica czy jajnik. To nie było w dobrym tonie. Należało udawać, że człowiek od pasa w dół jest przezroczysty, a tak zwana dzicz brzucha (!) zdarza

się ludziom rozwiązłym i bezwstydnym. Do tej pory siedziałam na wprost Luli, teraz wstałam, okrążyłam stół i usadowiłam się obok niej, głównie po to, by nie musiała zamykać oczu ze wstydu. Zwinęłam ręce w trąbkę i zaczęłam szeptać, równocześnie obserwując lewy policzek Luli. Najpierw zrobił się pąsowy, następnie buraczkowy, a potem, o dziwo, wrócił do zwykłego kremowego koloru. Nie było tak źle! Moja słuchaczka swój rozum miała, sęk w tym, że przyzwyczaiła się ukrywać go pod potulnym, fiołkowym uśmiechem. Gdy skończyłam szeptany wykład, Lula wyglądała na osobę zdeterminowaną, gotową do czynu. – Zrobię to! Żebyś wiedziała, że zrobię! I dziękuję ci, Aniu, kochana! – zawołała z przejęciem. – Daj spokój, Lulu. Lepiej powiedz, jak to zrobisz? – Jeszcze nie wiem, ale teraz czuję, że mam władzę. – Masz pełnię władzy. Roześmiała się swobodnie śmiechem, w którym zabrzmiała tak potrzebna jej nutka pewności siebie. – Chodź, Aniu do mojego pokoju, pokażę ci pierścionek zaręczynowy. – Ale ja już pożegnałam się z Gryzią i nie mam ochoty na następne spotkanie. – Wejdziemy przez szklane drzwi. Szklane drzwi znajdowały się na tyłach domu i wchodziło się nimi do drugiej, mało reprezentacyjnej klatki schodowej, zwanej kuchennymi schodami. Cichaczem przemknęłyśmy po wąskich, krętych stopniach do nowej sypialni Luli. Zobaczyłam przytulny pokój z jednym oknem, za którym rósł modrzew. Czego więcej chcieć? Chyba tylko tego, żeby Kardynał wspiął się po pniu modrzewia i cicho zapukał w szybę. Lecz to niemożliwe. Nocą parku pilnował stróż oraz dwa wielkie psy, żartobliwie nazwane przez panią Krajewską Mordercami (nie widzę nic zabawnego w tych imionach). Psy miały łagodne pyski i nikogo jeszcze nie zamordowały, ale lepiej nie kusić losu. Gdy zdjęłyśmy kurtki i pogrzałyśmy się trochę przy piecu, Lula poczęstowała mnie robionymi w domu cukierkami o wyglądzie krówek. Każdy cukierek kucharka zapakowała w pergamin i owinęła sznureczkiem, jak mikroskopijną paczuszkę. Jedząc trzecią krówkę, przypomniałam Luli o pierścionku. Wtedy podeszła do łóżka i sięgnęła ręką pod poduszkę. Pierścionek był piękny: obrączkę tworzyły

dwa zlepione ze sobą złote kółeczka, które w miejscu oczka splatały się w węzeł. – A ty, Aniu, jaki pierścionek dostałaś od Olka? – spytała Lula, wkładając swój na palec. – Spłaszczone poziomo kółeczko otaczające literę A – odparłam, uśmiechając się do siebie. – Namalowane na obrazku, razem z wilgą. Lula ze zrozumieniem pokiwała głową, bo dobrze znała Olka i mnie. Później schowała swój skarb pod poduszką, po czym zaczęłyśmy szykować się do wyjścia. Kiedy na paluszkach schodziłyśmy krętymi schodami, na nasze plecy spadł grad kamieni, mówiąc inaczej, grad słów, z których każde bolało jak uderzenie kamieniem. To Gryzelda Pieniążek dawała występ przed służbą, drąc się na cały korytarz: – Kudły powyrywam i sama nimi kurze powycieram! Nie dopuszczę, żeby taki tłumok usługiwał we dworze! Zaraz po pogrzebie wylatujesz, a teraz precz mi z oczu! Potem usłyszałyśmy jeszcze odgłos uderzenia otwartą dłonią i kobiecy płacz. – Przepraszam, Aniu... – Lula szepnęła te słowa tak cicho, że odczytałam je z ruchu warg. Przytuliłam ją pocieszająco i niezauważone przez nikogo (nikogo z Pieniążków) przekradłyśmy się do stajni. W drodze powrotnej nie myślałam o śniegu ani o zaręczynowym pierścionku Luli. Myślałam o interwencji w Wierzbińcu. Zainterweniuje Anka Duszkowska, której tam nie znają. Celińska odniosła do spiżarni kamienny garnek, w którym zawsze kisił się zakwas na żurek, wypłukała ściereczki w gorącej wodzie i to był koniec pracy na dzisiaj. Żurek ugotowany, ryba upieczona, krem maraskinowy chłodził się na tafli lodu. – Wypije pani herbatę, pani Felicjo? – Czemu nie – mruknęła, siadając w fotelu. Olek podzielił się z kucharką swoją gazetą i oboje zgodnie wsadzili nosy między szpalty. Nie dołączyłam do tej czytelni. Czekając przy piecu, aż woda się zagotuje, ustawiłam na podstawkach trzy szklanki i z zadowoleniem im się przyglądałam. Szklanki jak szklanki, lecz te secesyjne podstawki już dawno ujęły mnie za serce. Były to pamiątki z rodzinnego domu mojego męża, a poza tym piękne przedmioty pochodzące z manufaktury w Wächtersbach. Każda podstawka (mieliśmy ich dwanaście) wyglądała tak samo: biały,

ceramiczny krążek oprawiony w metalową obwódkę, na środku krążka stylizowany rysunek gałązki gruszy, ni to szary, ni to niebieski. Wiedziałam, że jak przyjdzie nam opuścić annopolski dwór, to muszę zabrać ze sobą obraz z modrzewiem, brylant i tych dwanaście cudeniek. Olek setki razy widział je w rękach swojej matki. – Szkoda, że na marne pojechała pani do Wierzbińca i dziedziczki nie widziała – odezwała się w pewnej chwili Celińska, chcąc zagaić rozmowę. – Tak zupełnie na marne, to nie. Przypadkowo wysłuchałam wrzasków, które bardzo rozjaśniły mi w głowie. – Aniu, o czym ty mówisz? – Olek odłożył gazetę i spojrzał na mnie z zaciekawieniem. – Pani Gryzelda obiecała pokojówce, że wyrwie jej kudły, a potem ją uderzyła. – W twarz? – spytała Celińska. – Nie wiem, schodziłam akurat kuchennymi schodami, nie widziałam Pieniążkowej ani ona mnie. Olek zacisnął usta i z jakąś bezradnością pocierał swój policzek. – Od początku ci ludzie mi się nie podobali, ale co możemy zrobić? – oświadczył ponuro. – Jedynie mieć nadzieję, że wszystkie uczynki, dobre i złe, będą gdzieś zapisane. Nalewałam właśnie wrzątek do imbryka, więc tylko z powątpiewaniem wzruszyłam ramionami, bo nie wierzę w zapisany w niebie rejestr naszych uczynków. Wierzę w doczesne rozliczanie. Naraz, patrząc na strużkę lejącej się z czajnika wody, zrozumiałam, że Olek nieświadomie udzielił mi dobrej rady. Uczynki mogą być zapisane! Zapisane cyfrowo, a potem odtworzone. W dwudziestym pierwszym wieku to normalne, lecz w Wierzbińcu taka sztuczka powinna wywołać niezłe zamieszanie. W ostatnim czasie moje stosunki z Marysią Rawiczową stały się do tego stopnia zażyłe, że codziennie dzwoniłyśmy do siebie, aby pogadać o zwykłych sprawach, na przykład takich: – Tadzio sprawił sobie nowy płaszcz, ale krawiec spaprał robotę. Zamiast dać podszewkę o ton jaśniejszą od materiału, dał ciemniejszą – skarżyła się Marysia. – To wstrząsające! Idź do krawca i powiedz mu, że powinien popełnić harakiri. – A co to znaczy? – Sprawdź w słowniku, droga kuzynko...

Albo: – Aniu, wiesz co? Józek przepadł z kretesem! – Mów jaśniej! – Zakochał się w Teresce Jabłonowskiej. Po uszy! – Czuję, że to jeszcze nie jest prawdziwa miłość. – Skąd możesz wiedzieć? – prychnęła. – Wszystkie rozumy pozjadałaś? – Nie, ale dorywczo zajmuję się wróżeniem. – To może wróżka Obrycka powie mi, gdzie spędzę najbliższe wakacje? – W sierpniu pojedziecie z Tadziem na wycieczkę do Francji – rzekłam zgodnie z prawdą, jednak nie dodałam, że powrót z „wycieczki” nastąpi sześć lat później, po wojnie. W sobotę, trzeciego grudnia, Marysia zadzwoniła do mnie już o dziewiątej rano. W słuchawce, zamiast wesołego głosu, usłyszałam płacz. – Co się stało?! – zawołałam przestraszona. – Nic się nie stało – beczała. – Ale miałam okropny sen i nie mogę się uspokoić. – Opowiadaj. – Spacerowałam po cmentarzu świętego Jerzego i nagle stanęłam przed grobem Tadzia. Myślałam, że jest w sądzie, a jego już zakopali, rozumiesz, Aniu? Świat się skończył. Co mogłam zrobić? Położyłam się na nagrobku i wołałam do Tadzia: „Wpuść mnie, wpuść mnie!”. I chciałam umrzeć jak najprędzej, ale zamiast tego się obudziłam – zakończyła z taką rozpaczą, jakby lepiej było skonać na cmentarzu, niż otworzyć oczy we własnym, wygodnym łóżku. – Rozumiem cię, to koszmar – westchnęłam ze współczuciem, myśląc jednocześnie o innym śnie mojej matki chrzestnej. Krótko przed śmiercią, wtedy gdy już od wielu lat była wdową, zadzwoniła do mnie i powiedziała, że przyśnił jej się wielki bal. Miała powodzenie, śmiała się, dokazywała. W pewnej chwili poczuła na sobie czyjś wzrok, odwróciła głowę – przy drzwiach stał wujek i patrzył na nią z miłością. Chciała biec do niego, lecz wujek wyciągnął rękę gestem zakazującym jej podejść do siebie, a jego oczy mówiły: „Marychno, jeszcze nie. Jeszcze potańcz trochę”. Wówczas, nieszczęśliwa, wróciła do tańca jak do obowiązku. Gdy skończyłam rozmawiać z młodą Marysią i odłożyłam słuchawkę, przed oczami wciąż miałam cmentarz. Dlaczego dotąd o tym nie pomyślałam? Przecież groby nie znikają, a poza tym

każdy pochówek jest zapisany w księgach. Mogę w roku 2011 zadzwonić do biura parafialnego w Samborzewie i dowiedzieć się... Jeżeli znajdą w dokumentach informacje o naszych grobach, to nie ma odwołania, a jeśli nie, to szanse na przeżycie końcówki wojny wzrastają.

2011 – Słucham? – Biuro parafialne? – Tak. – Dzień dobry. Anna Duszkowska. Chciałabym się dowiedzieć, czy na cmentarzu w Samborzewie został pochowany Aleksander Obrycki. Chyba można taką informację uzyskać przez telefon? – Można, ale nie dzisiaj. Wszyscy wyjechali. Niech pani zadzwoni w poniedziałek. W pierwszej chwili pomyślałam, że sprawa wygląda beznadziejnie, mój poniedziałek w roku 2011 nastąpi za kilka albo za kilkadziesiąt lat. Ale potem znalazłam proste rozwiązanie – podróż. Dziesięć minut później, w dżinsach, z komórką w kieszeni, jechałam samochodem do Samborzewa. Nigdy tam nie byłam, to znaczy współcześnie nigdy tam nie byłam. Zamiast murku cmentarz otaczała zwykła, metalowa, mało romantyczna siatka. Zacisnęłam ręce tak mocno, że paznokcie wbiły mi się w skórę i przekroczyłam cmentarną bramę. Minęły dopiero trzy dni od Wszystkich Świętych, więc na mogiłach stały doniczki z chryzantemami albo z astrami, gdzieniegdzie ktoś swoim bliskim zapalał znicz. Cały cmentarz wyglądał jak świeża rana, jakby przed chwilą odbyły się pogrzeby wszystkich pochowanych tu ludzi. Za bramą od razu skręciłam w lewo, w stronę starszej części, tam gdzie nagrobki pokryły się porostami i gdzie złożono mniej kwiatów. Krok po kroku, kamienna płyta za kamienną płytą, szłam wzdłuż rzędów mogił i odczytywałam napisy:

śp. Feliksa Wolska żyła lat 69 zm. 3 VII 1965 Bóg tak chciał śp. Leon Ulman * 1899–1944 Oddał życie za Ojczyznę W trzecim rzędzie odnalazłam pierwszego znajomego: właściciela sklepu na rynku, Kazimierza Klimeckiego. Spojrzałam na datę śmierci, a potem zrobiłam wszystko, aby ją zapomnieć. Od tej chwili odczytywałam wyłącznie nazwiska. Gdy pozostały do sprawdzenia trzy groby, poczułam, że odzyskuję grunt pod nogami. Przede mną tylko kilkadziesiąt sekund trudnego do wytrzymania napięcia. W ostatnich mogiłach spoczywali: Anatol Nowicki, Piotr Sidor, Malwina Janas. Koniec tortury, nas tu nie ma. Nareszcie mogłam swobodnie rozejrzeć się wokół. Na cmentarzu rosły tuje oraz stare drzewa z oplecionymi bluszczem pniami. Bluszcz, jak żadna inna roślina, pasuje do grobów, bo tam gdzie bluszcz, tam cieniście, spokojnie, tajemniczo. W refleksyjnym nastroju obeszłam kilka kwater i już zamierzałam kierować się ku wyjściu, gdy nagle przypomniałam sobie o grobowcu Krajewskich, który odwiedzałam razem z panią Hektorową. Teraz pójdę tam sama, do niej. Grobowiec miał dwuspadowy daszek i ozdobiony był reliefem przedstawiającym opuszczone pochodnie. A na granitowej płycie napisy: śp. Ksawery Krajewski zm. 1912 śp. Hektor Krajewski zm. 1912 śp. Henryk Krajewski * 1893–1914 śp. Antonina Krajewska * 1855–1948 Pokój ich duszom Zaskoczona patrzyłam na wykuty w kamieniu rok śmierci pani Hektorowej –

1948. Cudowna wiadomość! Nasza przyjaciółka jeszcze długo będzie cieszyła się życiem. Uradowana roześmiałam się cicho, tak pod nosem, ale zauważyła to jakaś kobieta w białej kurtce i syknęła ostrzegawczo, dając do zrozumienia, że nie życzy sobie radości na cmentarzu. Natychmiast przybrałam poważny, stosowny do miejsca wyraz twarzy i z czułością pogłaskałam kamienną płytę, pod którą spoczywała w trumnie pani Krajewska. Wsiadając do samochodu, spojrzałam na zegarek – jedenasta. Nie ma pośpiechu, skoro jestem w Samborzewie, to może... to może warto pojechać dalej – do Annopola? Przekręciłam kluczyk w stacyjce i wolniutko, ciągle się wahając, wyjechałam z przycmentarnego parkingu. Skręcić w prawo czy w lewo? Do domu czy... też do domu? Skręciłam w lewo. Przez cztery kilometry wiodła szeroka, asfaltowa szosa, potem drogowskaz „Annopol”, wjazd w boczną drogę, jeszcze chwila i już nasza wieś we współczesnym wydaniu. Mijałam nowe, pałacykowate domy oszpecone kolumnami, ale przecież sto razy lepsze niż czworaki z lat trzydziestych. W tych domach mieszkało się ludziom godnie i wygodnie. Bez przeszkód podjechałam pod sam ganek dworu, bo muru i bramy nie było. To dobrze. Lecz nie było też parku ani jakichkolwiek śladów życia. Zobaczyłam porośnięty zwiędłymi chwastami plac z sadzawką, przy której uchowało się jedyne drzewo – płacząca wierzba. Okna dworu zabito deskami, drzwi wisiały na jednym zawiasie, odstraszając swoim wyglądem oraz wymalowanym byle jak napisem: „Wstęp wzbroniony”. Dla innych ludzi może wzbroniony, ale nie dla mnie! To mój dom. Cóż z tego, że kiedyś należał do Gibowskich? To nie oni ogrzewali pokoje węglem i sobą. Odważnie pchnęłam chyboczące się drzwi: najpierw zarzucony śmieciami ganek, następnie hol – powyrywane deski z podłogi, butelki po wódce, fetor. Właściwie nie było sensu iść dalej, jednak jakaś nieprzeparta siła kazała mi obejść pomieszczenia na parterze. Wszystkie doszczętnie zdewastowane. Najbardziej zasmucił mnie widok salonu frontowego. Na ścianie, na której u nas wisi Miłość niebiańska i miłość ziemska, ktoś sprejem napisał brzydki i powszechnie znany wyraz na „k”. Dlaczego akurat W TYM miejscu? Przypadek? Ironia losu? Historyczna konieczność? Naraz usłyszałam wibrujący pisk, jakby rozpaczliwe wołanie o pomoc – ze

sterty leżących w rogu salonu gazet wygramolił się płaczący kociaczek. Chciałam go wziąć na ręce, ale ktoś mnie wyprzedził. To czarna kocica, która zjawiła się nie wiadomo skąd, chwyciła malucha za skórę na karku i pobiegła z nim w stronę kuchni. Zakradłam się tam. Pod oknem, w kartonie wymoszczonym czystym kocykiem, spały dwa następne kocięta, obok zaś zobaczyłam szereg miseczek: z pokarmem, z wodą, z mlekiem. Wstąpiła we mnie otucha, jednak we dworze toczy się życie. Jest matka, są dzieci i jeszcze jakaś dobra, tkliwa dusza, która pomaga tej rodzinie. Cofając się w stronę kuchennych schodów, zrozumiałam, że dwudziestopierwszowieczna wyprawa do Annopola była lekcją poglądową o tym, że nigdy nie wchodzi się dwa razy do tej samej rzeki.

1938 Walentynka siedziała przy stole w pokoju stołowym Duszkowskich i z apetytem jadła już drugi kawałek placka. – Babciu, powiedz, dlaczego twój placek taki dobry? – poprosiła. – E tam... zaraz dobry. Zwykły placek. U was pani Celińska lepsze ciasta wypieka. – Ale takiego placka drożdżowego jak twój, to nie. Babcia Helena uśmiechnęła się tajemniczo. – Może i racja. Bo ja mam swój sekretny sposób na dobry placek. – Jaki sposób? – Jak wyrabiam ciasto, to myślę o tych, których kocham. – I od tego placek taki dobry? – Pewnie tak – odparła Babcia Helena, mrużąc oczy. Walentynka odgryzła następny kęs placka i zamilkła. Widać było, że coś tam sobie w głowie kombinuje. Po chwili, obcierając wierzchem ręki okruszki z policzków, oświadczyła: – To ja pomyślę o Muszce, jak kiedyś sama będę placek robić. I też taki dobry mi wyjdzie. Obie z Babcią Heleną wybuchłyśmy śmiechem, co nie spodobało się małej. Zeskoczyła z krzesła i z udawanym zainteresowaniem podeszła do kosza,

w którym leżała nieuprasowana pościel. – To dla jakiegoś pieska? – Walentynka poklepała pierwszą z wierzchu powłoczkę, nie wiedząc, że w głębi kosza buszuje łasiczka. – Żeby miał miękko? – Nie. Tę pościel zaniosę jutro do magla. – A co to magla? Tym pytaniem córka bardzo mi pomogła, miałam pretekst, by spędzić z Babcią Heleną trochę czasu nie wizytowo, przy stole, lecz swojsko, przy wspólnej pracy. – Po co czekać do jutra? – spytałam. – Może teraz pójdziemy? Ja ci pomogę, a Walentynka zobaczy magiel. W pierwszym momencie Babcia Helena wyglądała na skonsternowaną, lecz szybko doszła do wniosku, że nie ma co robić ceregieli. – Skoro jesteś tak uprzejma, Aniu, to chodźmy. Magiel znajdował się dziesięć minut drogi od domu, w kamienicy przy Słowackiego 79 i należał do pani Wilhelminy Muller. Z mieszkania właścicielki Babcia Helena przyniosła klucz, weszłyśmy do niedużego pomieszczenia i od razu mogłyśmy przystąpić do pracy. Składający się ze stołu, dwóch wałków oraz korby magiel nie potrzebował żadnej energii poza wysiłkiem kobiecych mięśni. Babcia Helena skrapiała wodą wyciągane z kosza prześcieradła, obrusy lub poszewki, po czym wsuwała je między wałki, ja machałam korbą, Walentynka natomiast siedziała na taborecie pod oknem, śledząc z uwagą każdy nasz ruch, bo w Annopolu wszystko prasowało się elektrycznym żelazkiem. – Ciężko idzie? – Babcia Helena popatrzyła na mnie z niepokojem. – Ciężko, ale dam radę – odpowiedziałam zgodnie z prawdą i z lekkim sercem. Przy maglu poczułam się bowiem jak przy studni w Marzannie. Tam, kręcąc korbą, pomagałam mojej drugiej Babci. Może istnieje takie powiedzenie: „Przez korbę do serca” i tylko ja nigdy o nim nie słyszałam? Gdy z wymaglowaną pościelą wróciłyśmy do domu, w kuchni urzędował już Józek. Na piecu podgrzewała się zupa pomidorowa oraz wątróbka z cebulą, potrawy, które poprzedniego dnia Babcia Helena uzgodniła ze mną przez telefon, bo od Marysi dowiedziała się, że „nasza kuzynka jest w zasadzie normalna, tylko w kwestii jedzenia coś ją trzepnęło”. Babcia Helena powtórzyła mi te słowa i zapytała, czy lubię wątróbkę. – Bardzo lubię, Heleno. Żyjąc w latach trzydziestych, wciąż jestem wegetarianką, nie jem mięsa, ale... Powyższe zdanie oznacza, że przestałam być wegetarianką, ponieważ „ale”

zabija całą sprawę. Tak samo jest, gdy ktoś oznajmia: Nie łamię przepisów ruchu drogowego, ale... Nie jestem rasistą, ale... Nie zdradzam swojej żony, ale... Tak więc przestałam być wegetarianką. Stało się to nagle i bez żadnych przemyśleń. Po prostu pewnego dnia, gdy pani Felicja piekła wątróbkę, chwyciłam widelec i stojąc przy piecu, zaczęłam podjadać, najpierw maciupeńkie kawałki, potem całkiem spore. To był przełomowy moment, ciało Anki Duszkowskiej domagało się, wręcz żądało, pieczystego, a z ciałem trudno dyskutować. Od tamtej pory z mięs jadam wątróbkę w ilości piętnastu dekagramów na miesiąc i mówię o sobie: „wegetarianka, ale”. Spodziewałam się, że obiad w towarzystwie Babci Heleny i Józka przebiegnie, jak to zwykle na Słowackiego, w atmosferze żarcików, wzajemnych docinków i ogólnej wesołości, jednak tym razem było inaczej. Zaczęło się od tego, że Babcia Helena opowiedziała nam swój sen. Otóż przechodząc przez korytarz, o mało nie nadepnęła na Hitlera, który spał na podłodze przy drzwiach do pokoju stołowego. Wystraszona uciekła do kuchni i tam czekała, co będzie dalej. Hitler tak głośno chrapał, że zatkała sobie uszy palcami, a na głowę narzuciła kuchenny fartuch. – Trzeba było wziąć go za frak i wyrzucić z chałupy – beztrosko doradził Józek, z apetytem jedząc zupę. – To niegroźny krzykacz. – Ja uważam, że bardzo groźny – stwierdziłam z powagą. Babcia Helena miała podobne zdanie. – Ty, synu, jeszcze jesteś naiwny i łatwo cię wyprowadzić w pole. Pamiętasz, jak pobiegłeś nad Wisłę oglądać łódź podwodną? – Mamo, to było cztery lata temu! Znałam tę historię. Ciocia Marysia przynajmniej raz do roku ze złośliwą satysfakcją przypominała ojcu, jak dał się nabrać na primaaprilisowy żart „Słowa Pomorskiego”, które zamieściło informację, że do Torunia przypłynęła łódź podwodna i pierwszego kwietnia będzie można ją zwiedzić. Józek poleciał wtedy do portu i razem z innymi łatwowiernymi czytelnikami „Słowa” czekał na wynurzenie się łodzi podwodnej. – Skoro tak lekko mówisz o Hitlerze, to znaczy, że nie zmądrzałeś. – Babcia

Helena westchnęła po matczynemu. – On zrobi dużo hałasu i nic więcej, mówię wam. Nie odezwałam się. Bo i po co? Każdy sam musi zjeść swoją beczkę soli. Po obiedzie poprosiłam nieśmiało (mając świadomość, że posuwam się ciut za daleko), aby Babcia Helena opowiedziała Walentynce bajkę, a ja pozmywam brudne naczynia. – No... dobrze – odpowiedziała. – Ale pod warunkiem że ten specjalista od łodzi podwodnych ci pomoże. Józek traktował kuchnię, wzorem dziadka Adama, jako babską domenę i udzielał się przy garach tylko od wielkiego dzwonu, ale widocznie kuzynka Anna była takim dzwonem, gdyż bez szemrania poszedł ze mną do kuchni i zaproponował podział pracy – ja zmywam, on wyciera. Potem spod stołu wysunął dodatkowy, wsparty na dwóch nogach blat z dziurami, do których wkładało się specjalne miski z szerokimi brzegami. I gotowe, wystarczyło nalać ciepłej wody oraz pamiętać, że w jednej misce naczynia się myje, w drugiej zaś płucze. Sięgając po fartuch, postanowiłam każdy talerz pucować wyjątkowo dokładnie (i długo!), bo pierwszy raz miałam ojca wyłącznie dla siebie. Na początku Józek poinformował mnie, że wracając z pracy, odebrał od szewca zimowe buty („Cztery złote dałem za podzelowanie”), następnie rozwodził się na temat ostatnio obejrzanych filmów i dopiero gdy kończyliśmy zmywanie, przyciszonym głosem spytał: – Czy to prawda, że jestem podobny do świętej pamięci ojca kuzynki? – Jesteś bardzo podobny – mruknęłam, nie odwracając się od misek. – To dlatego kuzynka czasem tak... tak z boku mi się przypatruje? – Może dlatego, a może mam zeza? – Roześmiałam się głośno, choć wymagało to ode mnie nie lada wysiłku. Zamoczyłam w wodzie brudną patelnię i szorowałam ją zapamiętale, bo przypomniał mi się pewien zimowy dzień. Brałam wtedy udział w jakimś seminarium dla tłumaczy, które zorganizowano w Collegium Maius przy Fosie Staromiejskiej. Kiedy podczas przerwy razem ze wszystkimi wyszłam z sali wykładowej, zobaczyłam ojca. Stał blisko ściany; stary, przygarbiony, z torbą na zakupy w ręce. I uśmiechał się do mnie, zadowolony z niespodzianki, jaką mi zrobił. – Przyniosłem dla mojej córy drugie śniadanie. Mama upiekła drożdżowe bułeczki, jeszcze ciepłe. Zjemy teraz?

– Pewnie, że zjemy! A z czym są, tato? – Z powidłami. Usiedliśmy na stojących w pobliżu krzesłach. Przechodzący obok nas ludzie z uśmieszkiem patrzyli, jak ojciec wyciąga z torby kubki, termos z kawą i owinięte grubą serwetą bułeczki. W ponurym, neogotyckim holu Collegium Maius rozpoczął się dwuosobowy piknik. Ojciec był wesoło rozgadany, kawa gorąca, bułeczki ciepłe. Im więcej czasu mija od chwili, gdy je jadłam, tym wydają mi się cieplejsze. A teraz młody Józek stał za moimi plecami, wycierał naczynia, wystarczyło odwrócić głowę, aby go zobaczyć. – Gdzie schować tę patelnię? – spytałam. – W spiżarni. Tym jednym słowem dał mi prawo zajrzeć do najważniejszego dla mnie pomieszczenia. Podchodząc do drzwi, roiłam o rosnącym wśród spiżarnianych półek modrzewiu. Ale, naturalnie, żadnego drzewa tam nie było. Na półkach stały jakieś blaszane puszki, weki z przetworami i inne zapasy. Z beczki ulatniał się zapach kiszonej kapusty, na parapecie leżały czerwone jabłka. Nic nadzwyczajnego, lecz jeden przedmiot przyciągnął moją uwagę – kamienny krąg wielkości talerza z umocowanym w środku pionowym prętem. – Józku, co to jest? Podszedł do drzwi i zajrzał mi przez plecy. – Tego kamienia mama używa do przygniatania kapusty w beczce, to pamiątka z jej rodzinnego ogrodu. – Jaka pamiątka? – Zegar słoneczny. – Aha. Powolnym ruchem stawiałam na półce patelnię, nie odrywając wzroku od kamiennego kręgu. Musiała to być stara rzecz, bo dopiero teraz zauważyłam rzymskie cyfry X i IV. Inne tak mocno naruszył ząb czasu, że nie sposób było ich odczytać. Ani ojciec, ani ciotka nigdy nie wspominali o trzymanym w spiżarni zegarze. Widocznie był dla nich tylko kamieniem do przyciskania kapusty. Co się stało z zegarem słonecznym? Przecież rodzina Weberów nie zabrała go ze sobą, uciekając w popłochu z Torunia. Istniały dwie możliwości: albo Karl Weber wyrzucił zegar na śmietnik

albo kamienny krąg wykorzystano podczas remontu i powiększania łazienki. Hmm... Ta zagadka pozostanie nierozwiązana. – Mama... – Tak, kochanie? – Mama, ja bardzo lubię Babcię Helenę... Chciałam coś odpowiedzieć, ale Walentynka już spała. Otuliłam ją więc kołderką, pocałowałam w czoło, potem pogłaskałam leżącą pod łóżeczkiem Muszkę i na palcach wyszłam z sypialni. Ojciec wiele razy mówił mi, że Babcia Helena była osobą powszechnie lubianą. Gdziekolwiek się pojawiła, tam budziła ludzką sympatię – na targu, w pociągu, w kinie, w Lublinie, w cukierni, w Guberni. Wymieniając tę ostatnią nazwę, miał na myśli Generalną Gubernię, a dokładnie Kock, w którym Duszkowscy spędzili lata okupacji. Mieszkańcy Kocka odnosili się do Babci Heleny tak samo jak ona do nich – z życzliwością i szacunkiem. Nie ma lepszej recepty na relacje między ludźmi. Codziennie rano Helena Duszkowska w chustce na głowie i z koszykiem w ręce szła po sprawunki do mieszczącego się na rynku sklepu Osiaków. Po drodze co chwilę przystawała, aby zamienić słówko z tym znajomym, z tamtym znajomym i z następnym znajomym, bo w Kocku wszyscy się znali. U Osiaków kupowała chleb, naftę, marmoladę z buraków, czasem margarynę, a nawet pieprz i herbatę. O inne artykuły było trudno, ale od czego ma się dzieci? Józek swoimi kanałami organizował masło i ser, Marysia zaś przysyłała z Francji paczki. Niestety, ubożuchne. Babcia Helena sądziła, że córka z zagranicy przyśle im same lepsze rzeczy – czekoladę, kakao, konserwy mięsne – lecz zamiast tego w paczkach nieodmiennie znajdowały się puszki z kompotami oraz najtańszy proszek do prania. Cóż... kręcili wtedy z Józkiem głowami i odkładali te „królewskie dary” gdzieś do kąta. Aż pewnego dnia zabrakło proszku do prania, więc Babcia Helena, chcąc nie chcąc, sięgnęła po ten francuski. Rozdarła papierowe opakowanie i zdumiona zobaczyła następne opakowanie z napisem: cukier. W innych proszkach odkryła kawę, kakao, przyprawy. Kompoty okazały się mało płynne, w puszkach z mylącymi naklejkami były zatopione w smalcu kawałki mięsa. Babcia Helena i ojciec, rzecz jasna, cieszyli się z odnalezienia zakamuflowanych sprytnie skarbów, ale miny mieli nietęgie. Jak życiowe pokraki. Wiedzieli przecież, że wszystkie paczki były notorycznie okradane,

czytano nawet listy, więc Marychna nie pisała o cukrze w proszku do prania ani o mięsnym kompocie, licząc na inteligencję swojej rodziny... No tak, ale wszystko dobre, co się dobrze kończy, ani jeden kryształek cukru nie został zmarnowany. W środę pojechałam z wizytą towarzyską do Wierzbińca. Godzinę posiedziałam z Lulą w jej pokoju, po czym oświadczyłam, że muszę wyjść do toalety. To był najważniejszy moment wizyty. Znalazłszy się na korytarzu, sprawdziłam, czy nikt mnie nie obserwuje, a następnie założyłam podsłuch, to znaczy wsunęłam włączony dyktafon za ramę obrazka, który wisiał blisko kuchennych schodów. Jeżeli w ciągu kilku następnych godzin Gryzia znów będzie pastwiła się nad służbą, to ten uczynek z pewnością zostanie zapisany. Później miałam zamiar przedrzeć się jakoś do sypialni Hektorowej i udostępnić jej nagranie, oczywiście w taki sposób, aby myślała, że słyszy odbywającą się właśnie awanturę. Na tym moja rola się skończy, na scenę powinna wejść pani Krajewska. Niech zrobi porządek w swoim domu, bo jeszcze nie pora umierać. W naszej kuchni, przy drzwiach do spiżarni, wisiał kalendarz, z którego codziennie zrywało się kartkę. W styczniu był gruby, potem chudł, chudł, aż pewnego dnia znikał, a jego miejsce zajmował nieznany następca. – Już dziewiąty – powiedziała kucharka, spoglądając na kalendarz. – Do świąt dwa tygodnie, trzeba wziąć się do roboty, inaczej nie zdążymy. – Zdążymy, pani Felicjo, pierniki upieczone, a w ogóle to myślę, żeby w tym roku zrobić skromniejsze święta. – Dlaczego skromniejsze? – Bo nikt nie może najeść się na zapas – powiedziałam ni to żartobliwie, ni to serio i wstając od stołu, dodałam: – Teraz idę do sypialni, pisać. W ten sposób zapewniłam sobie kilka godzin do własnej dyspozycji.

2011 Od

czasu

do

czasu

wymykałam

się

za

modrzew,

by

w dwudziestopierwszowiecznej sieci szukać srebrnej rybki, która powie mi, czy przeżyjemy wojnę. Dotąd nie znalazłam żadnej nowej informacji o losach Anny i Aleksandra Obryckich, lecz wciąż miałam nadzieję, że kiedyś otworzę odpowiednią stronę. Jednak dzisiaj stało przede mną inne zadanie. Czując się jak agent CIA, siadłam przy kuchennym stole, włączyłam przywieziony z Wierzbińca dyktafon i popijając pepsi, przystąpiłam do odsłuchiwania zebranego materiału. Najpierw była długa cisza. Przez godzinę w pobliżu kuchennych schodów nie wypowiedziano żadnego słowa, ale później życie dworskie uległo pewnemu ożywieniu. – Zabierz nocnik i przynieś moją bonżurkę. W podskokach! – Gdzieś w dali zawołał Albin do niezidentyfikowanej osoby, która zaraz potem szybko przeszła obok dyktafonu (bo mało kto podskakuje, niosąc pełny nocnik). Wyobrażałam sobie bonżurkę pana Pieniążka, może była niebieska, a może ozdobiona deseniem w muszelki? Miałam dużo czasu na snucie domysłów, ponieważ przez następny kwadrans dyktafon nagrał tylko kroki. Różne. Raz ktoś przebiegał, raz stąpał delikatnie (Gryzia?), a raz szurał butami. Brzmiało to tak, jakby po domu pani Krajewskiej kręcili się urzędnicy Ministerstwa Głupich Kroków. Kiedy wyjmowałam z szafki pączka, ktoś nagle krzyknął: – Zostaw to, niezguło jedna! Wystraszona drgnęłam nerwowo, upuszczając pączek, który potoczył się po podłodze. Rzecz jasna, to nie mnie nazwano niezgułą. Wreszcie słuchanie dyktafonu stało się interesujące. Po głosach poznałam, że rozmawiają ze sobą kucharka oraz jej pomocnica, Rózia. – Co się kucharka tak nerwuje? Wazonu nie możno łoglądnąć? (Blisko kuchennych schodów, w rogu korytarza stał stoliczek z wazonem). – Nie, bo jeszcze stłuczesz i stara będzie zła. – Ady uważom, nie stłuke. A stara ino śpi i rychtuje się na tamten świat. – Nie ma jej co żałować, ze złota nie była. – Kucharka wypowiedziała to zdanie beznamiętnym tonem. – A nowa jaśnie pani lepszo? Prze chwilę słyszałam ciszę, myślałam więc, że już koniec rozmowy, lecz była to tylko przerwa na refleksję. – Pewnie, że gorsza – zaszeptała kucharka. – Widziałaś, jakie ma spiczaste zęby? Tej zarazie to nikt nie dogodzi.

– Sama wim. Słyszałam, jak się wydzieroła, że kucharkę na pastucha wykieruje. – W głosie Rózi współczucie mieszało się ze złośliwym zadowoleniem. – Ale nie widziałaś, że jak wyszła z kuchni, to naplułam do wazy z zupą. Potem obie zaczęły się śmiać i opuściły obszar objęty podsłuchem. Niczego więcej dyktafon nie nagrał. Już witałam się z gąską, a tu klapa na całej linii! Nie będzie interwencji w Wierzbińcu, ponieważ zdobyty materiał nie nadawał się do prezentacji. Ze złością wrzuciłam dyktafon do szuflady biurka i wówczas mój wzrok padł na toruńskie „Nowości”. Prasa to potęga! W ułamku sekundy narodził się nowy pomysł, o wiele lepszy od poprzedniego.

1938 Po południu biblioteka wyglądała, jakby ktoś rozpylił w niej gaz usypiający. Olek z Panią Kotką na kolanach cicho chrapał w leniwcu, Walentynka spała na kanapie, psy drzemały wokół podnóżka. Miałam znakomite warunki do pracy twórczej w dziedzinie, w której jeszcze nie próbowałam sił. Nie minęło dziesięć minut, a udało mi się sklecić krótki tekst dla „Dziennika Kujawskiego”. Od pewnego czasu „Dziennik Kujawski” sam siebie reklamował jako pismo antyżydowskie i ział nienawiścią, toteż pani Krajewska, tak samo jak my, przestała abonować tę gazetę. Była to dla mnie bardzo dogodna okoliczność, postanowiłam bowiem wykorzystać „Dziennik” do swoich tajnych celów. – Aniu, jesteś w Lesie Idealnym? – Olek przebudził się i zobaczył, że siedzę przy biurku. – Jestem w Bibliotece Idealnej – odpowiedziałam żartem, aby uniknąć kłamstwa. – Wiesz, przypomniało mi się coś. Rano spotkałem w Samborzewie Lulę, była jakaś dziwna. – Przygnębiona? – spytałam, podchodząc do podnóżka. – Przeciwnie. Wciąż się śmiała, jak nie ona. Prosiła cię pozdrowić i powiedzieć, że... – W tym momencie mój mąż zrobił głupią minę. – No mów!

– Że pierścionek, który ci pokazywała, wpadł jej za kołnierz, jak poprawiała szalik, i namęczyła się, zanim go znalazła na plecach. Rozumiesz coś z tego, Aniu? Bo ja nie. – Rozumiem. To taka nasza babska tajemnica. – Aha. – Z rozbawionego głosu Olka wynikało, że wszystkie kobiety w pewnej mierze są małymi dziewczynkami. (Według mnie to raczej faceci mają w sobie coś z chłopców w krótkich spodenkach, ale któż wie, jak jest naprawdę?). Natychmiast zadzwoniłam do Wierzbińca, poprosiłam do telefonu Lulę i bez żadnych wstępów zapytałam: – Gdzie? – W Starym Lesie, na ambonie dla myśliwych. – Fiu! – gwizdnęłam. – Zapamiętacie to na całe życie! – Zapamiętamy. – Lula roześmiała się głośno i bardzo kobieco. – Wyobraź sobie, że barierka w ambonie pękła! Nowe zastosowanie leśnej ambony rozpaliło moją wyobraźnię. Było jednak mało prawdopodobne, abyśmy zimą wybrali się z Olkiem na spacer zakończony tego rodzaju niespodzianką. W kwestii ambon i barierek życie małżeńskie miewa pewne wady. Następnego dnia zaczęłam poważnie podejrzewać mojego męża. Zaczęłam podejrzewać go o to, że potrafi czytać w myślach Anny Obryckiej, a przynajmniej wyławiać z tych myśli niektóre słowa. Na przykład słowo „barierka”. Wieczorem, gdy Walentynka już spała, zeszliśmy do kuchni na mały podkurek. Olek krzątał się koło herbaty, ja układałam na talerzu babeczki z malinami. – Dostałem dziś od Gibowskiego świąteczną gratyfikację. – Ile? – zapytałam jak księgowa. – Dużo! – Zaśmiał się. – Dwa razy więcej niż w zeszłym roku. – To znaczy tysiąc pięćset złotych? – To znaczy dwa tysiące! Rotmistrz powiedział, że uczciwie zapracowałem na nagrodę. Olek stawiał akurat imbryk z herbatą na stole, więc cmoknęłam go w policzek. – Gratuluję, kochanie. Ja nie umiałabym poradzić sobie z tym wszystkim. – Hmm... – mruknął potakująco. – Żadna kobieta nie poradziłaby sobie

z zarządzaniem tak dużym majątkiem. – Niektóre dałyby sobie radę! – Nie. – Dlaczego? – zaciekawiłam się. Wykonał ręką ruch, który mówił: „To oczywiste”. – Ale dlaczego, Olku? – Teraz w moim głosie było słychać rozbawienie oraz kapkę ironii. – Bo kobiety nie mają zdolności organizacyjnych – wyjaśnił, używając identycznej tonacji. – Kto ci to powiedział? – Wróble na dachu ćwierkały. – I o czym jeszcze ćwierkały? – Że będę miał żonę piękną, ale zadziorną. – I bez zdolności organizacyjnych... – Zmrużyłam złośliwie oczy. – Oj, Aniu... – Oj, Olku... Oj! Oj! Ni to zła, ni rozbawiona zerwałam się od stołu i pobiegłam do sypialni. Gdy byłam na półpiętrze, mój mąż przekręcił znajdujący się na dole w holu kontakt. Zapadły ciemności. Zaskoczona stanęłam w miejscu i wsłuchiwałam się w trzeszczenie schodów. Nie spieszył się. Szedł do mnie krok po kroku, stopień po stopniu. Aż z wrażenia chwyciłam za barierkę.

2011 Siedząc przy komputerze, przeglądałam zbiory biblioteki cyfrowej, konkretnie „Dzienniki Kujawskie” z końca roku 1938. Za najodpowiedniejszy dla swoich celów uznałam numer z dwudziestego grudnia. Pierwsze szpalty poświęcono jak zwykle informacjom ze świata i z kraju, dalej już tylko sprawy lokalne. Na stronie trzeciej zauważyłam tekst, który był typowym przykładem szczucia ludzi przeciwko ludziom: „Nie wolno nam [...] zapominać o jednej rzeczy, że obowiązkiem naszym jest i być musi kupować podarki, jak w ogóle wszelkie zakupy świąteczne tylko

u Polaków katolików”[17]. Z niesmakiem ominęłam następnych kilka stron i zatrzymałam się dopiero na siódmej, zatytułowanej: „Z Wielkopolski i Pomorza nasi korespondenci piszą”. Tutaj zamieszczano najświeższe newsy z naszego regionu. Dwudziestego grudnia „Dziennik” donosił o szaleńcu, który chciał przez okno uciec ze szpitala; o tym, że mieszkaniec Szymborza pobił stróża gromadzkiego twardym narzędziem; a dróżnik kolejowy, skądinąd spokojny człowiek, nie mógł w nocy spać i nagle w ataku nerwowym zabił syna, córkę, a na końcu siebie. Poza mrożącymi krew opisami ludzkich nieszczęść znalazłam też informacje wywołujące mniej emocji, na przykład o tym, że Towarzystwo Gimnastyczne Sokół w święto Trzech Króli urządzi pokaz ćwiczeń gimnastycznych oraz tańców grupowych. Jeszcze raz przebiegłam wzrokiem stronę siódmą i zadecydowałam, że tutaj umieszczę własną „korespondencję”, naturalnie bez wiedzy i zgody redaktora naczelnego. Moja samowola będzie dotyczyć tylko jednego, spreparowanego specjalnie dla pani Hektorowej, egzemplarza, w którym zamiast wzmianki o dróżniku ukaże się tekst o Wierzbińcu. W dwudziestym pierwszym wieku wydrukowanie ośmiostronicowej gazety w nakładzie sztuk jeden nie stanowi problemu. Do firmy poligraficznej zawiozłam skan „Dziennika Kujawskiego” z dwudziestego grudnia 1938 roku oraz autentyczny egzemplarz tej gazety z dziesiątego grudnia, po który w sobotę rano pojechałam saniami do Samborzewa (bo potrzebny był wzór formatu i rodzaju papieru). Mężczyzna przyjmujący zamówienie niczemu się nie dziwił, ot, trafiła się jakaś miłośniczka przedwojennej prasy. Zdumiał go tylko idealnie zachowany, archiwalny, jego zdaniem, egzemplarz z dziesiątego grudnia. – Aż się wierzyć nie chce, że ta gazeta ma ponad siedemdziesiąt lat – mówił, przekładając strony „Dziennika”. – Wygląda, jakby dzisiaj kupiła ją pani w kiosku. – Przed wojną wszystko było lepszej jakości – oświadczyłam z przekonaniem, choć nikt tak dobrze jak ja nie wiedział, że to bzdura.

1938

W połowie grudnia mróz przestał żartować. Na szybach pojawiły się fantazyjne, srebrzyste kwiaty, temperatura w pokojach, mimo że nie żałowaliśmy węgla, spadła do siedemnastu stopni, hol zaś zamienił się w wielką lodówkę, która zamiast półek miała schody. Od paru dni kąpałam Walentynkę w sypialni, w ustawionej przy piecu blaszanej wanience, potem, wytartą do sucha i ubraną w ciepłą koszulinę, pakowałam do naszego łóżka na całą noc. To był najlepszy sposób, by nie dopuścić do zaziębienia, a przy okazji sprawić córce frajdę, bo uwielbiała spać razem z nami. W środę położyliśmy się do łóżka zaraz po kolacji. Olek opowiadał małej bajkę, ja głaskałam kocicę i patrząc na wystający zza parawanu modrzew, dumałam o tym, że tak blisko płynie inny czas... Ludzie, których tutaj znam, umarli albo są starcami, a nowe pokolenie żyje, tak jak ja kiedyś żyłam. Ciekawe, ilu w dwudziestym pierwszym wieku znalazłoby się podobnych do mnie ochotników? Ile osób chciałoby zostawić swoich przyjaciół, swoje samochody, komórki, dżinsy i przenieść się na stałe do przeszłości? Pewnie niewiele, bo po co zamieniać wygodę na niewygodę? Po co zamieniać świat, w którym jest coraz więcej sprawiedliwości i rozsądku, na świat pełen zabobonów, ciemnoty i niepotrzebnej pokory? Oczywiście w obu światach są różne miejsca, lepsze i gorsze, i dużo zależy od tego, gdzie się trafi. Dwudziestopierwszowieczny żebrak bez wahania wskoczyłby na miejsce żyjącego sto lat wcześniej królewicza. Ale na równorzędne pozycje nie byłoby chętnych. Współczesny zawiadowca stacji nie chciałby być zawiadowcą stacji przed wojną, tak samo jak kucharz, urzędniczka czy nauczycielka tańca. Jednak całą tę logikę rozbija jedna niewidzialna rzecz – miłość. Każdy, komu brakuje miłości, zrobiłby to, co ja. Przeniosłam rozanielony wzrok z modrzewia na nasze łóżko. Walentynka właśnie zasnęła, więc Olek przerwał opowiadanie historyjki o smoku i zainteresował się żoną. – Aniu, o czym myślisz? – Puszczam wodze fantazji. – Na jaki temat? Wsunęłam się głębiej pod kołdrę i odpowiedziałam rozmarzonym głosem: – Właśnie wyobrażałam sobie, że w ścianie za parawanem jest ukryte przejście do łazienki z taj...

Miałam zamiar snuć jakąś baśń o podróży w czasie, lecz mój mąż zupełnie inaczej zrozumiał moje słowa. – Aniu! – zawołał. – Toż to znakomity pomysł! Dlaczego wcześniej na to nie wpadliśmy? Jutro poproszę rotmistrza o zgodę na przebicie ściany, wstawi się drzwi i nie będziemy musieli chodzić do łazienki przez zimny korytarz. Pomysł rzeczywiście był znakomity, choć nie mój. – Myślisz, że Gibowski się zgodzi? – spytałam. – Na pewno. Przez chwilę omawialiśmy szczegóły związane z planowanym remontem w sypialni, później Olek zabrał się do rozwiązywania krzyżówki, a ja sięgnęłam po „Moją Przyjaciółkę”. Był to dwutygodnik dla kobiet, prawdę powiedziawszy, niezbyt wysokich lotów, ale sympatyczny. Pismo doradzało, jak się ubierać, jak dbać o urodę, o zdrowie i o swój dom. Najpierw obejrzałam modę. Najciekawiej prezentował się luźny płaszcz w kolorze piaskowym, miał szerokie rękawy ujęte mankietem, na plecach zaś odcięty karczek, z którego spływały obfite fałdy materiału. W tak skrojonym płaszczu każda kobieta będzie wyglądała atrakcyjnie, a przy tym był ciepły i wygodny. Z mody przeszłam do kosmetyków, wśród których królował krem do twarzy Tokalon, reklamowany rysunkiem uśmiechniętej dziewczyny oraz takim tekstem: „Powszechnie wiadomym jest, że Francuski obecnie są na ogół o wiele ładniejsze niż przed kilku laty. Eksperci twierdzą, że ta zadziwiająca zmiana spowodowana jest rozpowszechnieniem kremu Tokalon”[18]. Niestety, nie podano nazwisk wspomnianych ekspertów ani ich tytułów naukowych. A szkoda, miałabym do kogo zwrócić się z pytaniem, dlaczego Polka, Anna Obrycka, mimo że nie stosuje Tokalonu, wygląda o wiele młodziej od swojej daty urodzenia. Na następnej stronie przeczytałam list do redakcji. Jakaś kobieta skarżyła się na niewiernego męża, który w domu, bez skrępowania, zdradzał ją ze służącą. Redakcja zupełnie serio udzieliła tej pani, a i pewnie setkom innych pań, bardzo konkretnej porady: „Jeżeli mąż Panią zdradza, to jedynym wyjściem będzie przyjmować

pomocnice domowe w starszym wieku i mało ponętne”[19]. Innymi słowy: mąż jest twoim panem i władcą, schowaj więc swoją dumę w koszu z brudną bielizną, ewentualnie w charakterze pomocnicy domowej zatrudnij dzwonnika z Notre Dame. Zaczęłam wyobrażać sobie, jak bym się czuła, gdyby niejaki Aleksander wstał teraz z łóżka i poszedł do oficyny poużywać życia z panią Felicją, a jutro przez godzinkę dokazywałby z Wandzią w bibliotece. I wszystko to pod patronatem „Mojej Przyjaciółki” oraz innych opiniotwórczych pism. Gdyby spotkał mnie taki los, to w ciągu kwadransa razem z dzieckiem zniknęłabym z tego domu, bo lepiej kamienie na drodze tłuc, niż tłuc się po salonach z obolałą duszą. Już chciałam odłożyć „Przyjaciółkę”, lecz w ostatnim momencie moją uwagę przyciągnął tytulik: „Apel o książki Bardzo prosimy o przesłanie nam książek, bo jesteśmy biedni, mamy tylko osiemnaście książek i już wszystkie przeczytaliśmy. My lubimy bardzo czytać książki z przygodami i bajeczkami. Jak nie możecie nam przysłać, to napiszcie do nas list. Klasa III z Dębiny (p-ta Tomaszowce, pow. Kałusz)”[20]. Łzy zakręciły mi się w oczach. To najprawdziwszy obraz czasów, w których żyłam. Postanowiłam, że jutro pojadę do Inowrocławia po książki oraz cukierki i wyślę wielką paczkę do szkoły w Dębinie, poczta Tomaszowce, powiat Kałusz, województwo stanisławowskie, Polska. Polska w tysiąc dziewięćset trzydziestym ósmym roku. Nie musiałam jechać po książki, ponieważ w piątek Olek miał do załatwienia jakieś służbowo-bankowe sprawy w Inowrocławiu, więc przy okazji wstąpił do księgarni Stefana Knasta. – Dostałem wszystko, co chciałaś! – zawołał, stawiając w holu duży pakunek. – Puc, Bursztyn i goście, Plastusiowy pamiętnik, Ele-mele dudki i całą resztę łącznie z Lasem Idealnym. – A cukierki? – Są. Kupiłem też coś dla nas: kalendarz na przyszły rok – powiedział wesoło, takim tonem, jakby przyszły rok miał nam przynieść same dobre rzeczy. Na kalendarzu, który Olek wyjął z przywiezionego pakunku, zobaczyłam

czarną liczbę: 1939. W moich czasach tę datę zna każdy mieszkaniec Europy, Belgijka i Grek, łysy i blondynka, gołębiarz i opiekunka tygrysów w ogrodzie zoologicznym. Z tym że dla nich to zamierzchła historia. Ostatnio w domu zrobiło się ciepło, bo mróz zelżał, a Nitecki palił teraz we wszystkich piecach, oprócz tych w zapasowych sypialniach. Przygotowania do świąt były na ukończeniu, w pokojach pachniało pastą do podłogi i woskiem, w kuchni zaś, na małym ogniu, gotował się bigos. Całym sercem chłonęłam tę atmosferę, lecz w jednym z przedsionków serca tkwiła zadra pod tytułem: Wierzbiniec. W nocy z poniedziałku na wtorek przyśnił mi się Kosma Duszkowski. Razem obstawialiśmy konie na wyścigach. – Czujesz ten gorący dreszcz na plecach? – spytał. – Nie. – To poczujesz, jak bomba pójdzie w górę. Obudziłam się i wtedy dopiero przyszedł dreszcz, o którym mówił pradziadek. Dziś wtorek, dwudziesty grudnia – bomba poszła w górę! Do Wierzbińca pojechałam z prezentami. Dla Hektorowej wiozłam kaszmirowy szal oraz miętową nalewkę z pieprzem i wanilią, dla Luli wazon w kolorze fiołków, dla Pieniążków... dzisiejszy, acz wydrukowany w dwudziestym pierwszym wieku „Dziennik Kujawski”. Gryzia przywitała mnie tak, jakbym przyjechała tu wyłącznie dla niej (i w pewnym sensie miała rację). – Jak miło, że złożyła mi pani sąsiedzką wizytę, zapraszam do gabinetu. – Chciałabym wpierw przywitać się z panią Krajewską – poprosiłam nieśmiało, myśląc jednocześnie: „Jeśli staniesz mi na drodze, to cię staranuję!”. – Ciocia właśnie zasnęła, więc nie może pa... – zaszczebiotała słodko i urwała, bo po schodach dystyngowanym krokiem schodził pan Czesław, fryzjer, który od lat czesał właścicielkę Wierzbińca. Odpowiedziałam na ukłon pana Czesława i równie dystyngowanym jak on krokiem weszłam na górę, całkowicie ignorując Pieniążkową. Gdy zapukałam do drzwi sypialni, zamiast cicho powiedzianego: „Proszę wejść”, usłyszałam donośne: „Zapraszam!”. O dziwo, pani Krajewska siedziała na fotelu ubrana w elegancką, ciemną suknię ozdobioną przy szyi karbowanym tiulem, a na rękach miała mitenki,

czyli rękawiczki bez koniuszków palców. – Nareszcie przyjechałaś, ty niewdzięcznico! – zawołała wesoło, kiedy pochylałam się nad jej dłonią. – Zapomniałaś o starej przyjaciółce? – Nie zapomniałam, pani Hektorowo, wiele razy tu byłam, ale pani spała. – Wiem! Z tym koniec. – Lekko zakłopotana wskazała mi otomanę. – Siadaj, Aniu, i posłuchaj. Wczoraj wyjaśniło się, dlaczego ciągle spałam. Wieczorem przyszła do sypialni Lula, zła bardzo! Powiedziała z płaczem, że Jerzy Zadworny w sobotę i w niedzielę do Wierzbińca przyjeżdżał, ponoć z ważną sprawą do mnie, a ja spałam jak borsuk. A potem, wyobraź sobie, Lula zabrała z nocnego stoliczka szklankę z ziółkami, które Gryzia specjalnie dla mnie zaparza, i wszystko wylała do donicy z agawą. W tym momencie obie z Krajewską spojrzałyśmy na agawę. – Wygląda, jakby spała – zażartowałam. – Właśnie! – zawtórowała mi. – Rozumiesz, Aniu, o co chodzi? Tak? – Bardzo dobrze rozumiem. Odetchnęłam z ulgą. Wyglądało na to, że Hektorowa obudziła się na dobre i wreszcie przejrzała na oczy, uniknę więc wtykania nosa w domowe sprawy Wierzbińca, a mój „Dziennik Kujawski” do końca wizyty pozostanie w torebce. – No powiedz sama, cóż wielkiego, że te ziółka na spanie za mocne były i w ogóle niepotrzebne – odezwała się po krótkim milczeniu Krajewska. – Kochana Gryzia tak się stara, tak o mnie dba, a Lula zaraz aferę zrobiła! Ona na całej linii z Biniami nie może się zgodzić. I to mnie martwi. – A powinno panią cieszyć! – zawołałam, zrywając się z otomany, bo ze złości nie mogłam usiedzieć w miejscu. Przez chwilę miotałam się między oknem a toaletką, potem, niewiele myśląc, podbiegłam do ciężkiej komody i przesunęłam ją o dwa metry, tak że zabarykadowałam drzwi. – Oszalałaś, Aniu! Co ty wyprawiasz? – To samo co Gryzelda. Skazuję panią na areszt domowy w tej sypialni. – Nie pojmuję, o czym mówisz. Wytłumacz się! – zażądała surowym tonem, w którym nie było taryfy ulgowej. Nagle straciłam rezon. Chyba przesuwając komodę, sama posunęłam się za daleko. Może pani Hektorowa nigdy nie wybaczy mi krytyki członków jej rodziny? To nie jest komedia, w której aktorka Krajewska gra rolę dziedziczki, a jutro zagra robotnicę pracującą przy zbiorze herbaty na Sri Lance. To jest moje prawdziwe

życie i kłopoty też będą prawdziwe. Ania Obrycka miała wielką ochotę się wycofać, przeprosić i z podkulonym ogonem wrócić do domu, lecz ta zołza Anka Duszkowska nie pozwoliła na to. Usiadłam na otomanie i przez pięć minut naświetlałam sprawę, między innymi takimi słowami: – Gryzelda z premedytacją usypia panią ziółkami, bo chce mieć wolną rękę w zarządzaniu domem... Niech pani zapyta Lulę, gdzie teraz znajduje się jej sypialnia, niech pani zapyta pokojówkę, ile razy ostatnio dostała w twarz i jakich poniżających obelg musiała wysłuchać! Lula ucieka z domu do stajni, bo dano jej do zrozumienia, że jest piątym kołem u wozu... Albin wyprzedaje bydło z obory, a pieniądze chowa do kieszeni... (tego dowiedziałam się od Olka). W okolicy aż huczy od plotek. Ludzie mówią, że Pieniążkowie nie mogą doczekać się spadku po pani... Nawet ten szmatławy „Dziennik Kujawski” o tym napisał. W trakcie mojej tyrady oburzenie Hektorowj stopniowo zmieniało się w niedowierzanie. Gdy drżącą ręką wyjęłam z torebki gazetę, zapytała: – Skąd ty to masz? Przecież nie zamawiacie „Dziennika”? – Nie zamawiamy. Ten dzisiejszy numer ktoś zostawił w annopolskiej kancelarii. Chciałam zobaczyć, co grają w kinach, i przypadkiem przeczytałam o Wierzbińcu. – Nie może być! – zawołała. – Podaj mi okulary. Na której stronie te endeckie pismaki ośmieliły się szkalować mój dom? – Na siódmej. Pani Krajewska włożyła okulary i roztrzęsionym głosem przeczytała: – Plotki z okolic Samborzewa. W oczekiwaniu na Boże Narodzenie, w czasie kiedy otwieramy serca i otaczamy serdeczną pieczą swoich bliskich i drogich, obywatelstwo polskie winno być tej cnoty najwyższym przykładem. Niestety, wieść gminna niesie, że w jednym z dworów, już mniejsza o nazwę, inaczej się dzieje. Mieszkającą tam samotną, schorowaną i wielce szacowną damę nawiedzili krewni, którzy są jej przyszłymi spadkobiercami. Nie baczą oni na swą pozycję gości i w niecierpliwym oczekiwaniu na odziedziczenie majątku przejęli całkowite panowanie nad domem swej dobrodziejki. Czy tak się godzi? Czy przystoi przywłaszczyć schedę, nie czekając, aż testatorka przekroczy próg wieczności? Potem, ciągle pochylona, długo i starannie składała „Dziennik”, a ja czekałam, co będzie dalej. – Na szczęście tu nie ma nazwy Wierzbińca – mruknęła, oddając mi gazetę.

– Ale i tak wszyscy domyślają się, o kogo chodzi. – Wiem. Zaległa cisza. Pani Hektorowa z Bożopolskich Krajewska zgryzała swój twardy orzech. Teraz ważyło się: albo przegoni stąd mnie, albo siostrzeńca i jego połowicę. W pewnej chwili spojrzała mi prosto w oczy. – Wierzę w każde słowo, które od ciebie usłyszałam, i w to, co tu napisane też. Biniowie nic niewarci. A ja, głupia, łudziłam się, że szczerze do mnie przywiązani, choć jeden list w roku z Kałużek przychodził... Cóż, uczuć im nie wstrzyknę... – powiedziawszy to, westchnęła ciężko, wstała z fotela i przeniosła się na otomanę, do mnie. – Dobrze, Aniu, zrobiłaś, że przesunęłaś komodę, dziękuję ci – dodała, ściskając moje ramię, i nagle po jej policzkach spłynęły łzy. – Ty młoda jesteś, więc nie wiesz, że na stare lata człowiek myśli o jednym: kto nas w życiu kochał. Tylko to się liczy. – Pani Hetorowo, niech pani nie płacze. Kilka osób kochało panią prawdziwie, odeszły, ale jest Lula. – Tak. Ona mnie nie zawiodła. – Krajewska otarła łzy i pogodzona z własnymi myślami spojrzała na stojącą przed drzwiami komodę. – W górnej szufladzie mam schowany likier czekoladowy. Może wypijemy dla kurażu? Wtedy przypomniało mi się, że przyjechałam tu z prezentami. – Do dzisiejszego dnia nie pasuje likier czekoladowy! – zawołałam. – Czy moja czcigodna przyjaciółka raczy przymierzyć szal, który dla niej przywiozłam, oraz skosztować miętowej nalewki? Atmosfera uległa zmianie. Wycałowałyśmy się, szal został przymierzony, a później do małych, rozszerzających się ku górze kieliszków, nalałam trunek, który latem w Nałęczowie podarowała mi Babcia. – Dobre! Czuję miętę, pieprz, wanilię i jeszcze coś ostrego. Powiedz co to? – Nie powiem, bo czary stracą moc. – Aniu, nie drocz się ze mną. Mów w tej chwili! Przysunęłam się bliżej Krajewskiej i przyciszonym, tajemniczym głosem opowiedziałam, jak pani Zofia Leśniak przyrządza nalewkę, która przynosi szczęście w miłości. – Pieprz i wanilia są jedynie po to, aby zagłuszyć cierpki smak ziela miłości. – Jezus Maria! Jakiego znowu ziela? Chyba spać po tym nie będę? – Nie słyszała pani o korzeniu lubczyku? – Ach, lubczyk! – prychnęła rozbawiona. – Wierzysz, Aniu, w zabobony?

– To nie zabobony, to poezja życia. Jest tylko jeden moment w roku, w którym wolno wykopywać z ziemi korzenie tej rośliny. Trzeba to zrobić o szóstej rano pierwszego października. Pani Zofia nigdy nie przegapiła tej daty i dlatego jej nalewka ma cudowną moc. – Cudowną moc, mówisz? To nalej mi jeszcze trochę. Zaczęłyśmy chichotać, popijając alkohol, a raczej pić nalewkę, chichocząc coraz głośniej. – Dzisiaj przyjeżdża Jerzy Zadworny – zwierzyła się w pewnej chwili Hektorowa. – Domyślasz się, jaką to on może mieć do mnie ważną sprawę? – A pani się nie domyśla? – Domyślam się! A jakże! I jestem zadowolona ze względu na Lulę. Ten Zadworny bez wątpienia bardzo zakochany, ale nie zaszkodzi poczęstować go nalewką z lubczykiem, prawdaż? – Krajewska mrugnęła do mnie okiem i znów się roześmiałyśmy. W tej samej chwili od strony drzwi rozległo się jakieś stuknięcie, a potem regularny łomot. – Co tam się dzieje? Nie mogę wejść, bo coś tarasuje drzwi! – krzyczała Gryzia. Hetorowa od razu spoważniała. Odstawiła kieliszek i podeszła do komody. Jej mina, jej postawa kogoś mi przypominały. Wytężyłam pamięć i skojarzenie stało się jasne – stara dama upodobniła się teraz do genialnej Glendy Jackson w roli królowej Elżbiety I. – To komoda tarasuje drzwi – wyjaśniła oficjalnym tonem. – Ale dlaczego, ciociu? – Bo nie chcę cię oglądać. – Ciocia chyba zwariowała! – wrzasnęła Gryzia i znów z całej siły rąbnęła drzwiami o komodę. – Uspokój się i idź pakować walizki. Wymawiam wam dom! Ostatnie wypowiedziane z mocą zdanie jednym cięciem zakończyło dyskusję. Gryzia odeszła od drzwi, o nic nie pytając, bo czasem czyjś majestat odbiera nam mowę. Natomiast Hektorowa stała przy komodzie i w zamyśleniu przesuwała ręką po blacie, w prawo i w lewo, w prawo i w lewo, aż w końcu podjęła decyzję. – Dzisiaj w gabinecie przyjmę Zadwornego, a jutro notariusza, bo testament zmieniam. Ot, co się porobiło. „Samo się nie porobiło” – pomyślałam.

Dla każdego dziecka najprzyjemniejszym momentem kolacji wigilijnej jest rozpakowywanie znalezionych pod choinką prezentów. – Mama? Tata? Mogę już zobaczyć, co mi Święty Mikołaj przyniósł? – Możesz. Pod choinką czekały na Walentynkę dwie lalki (od Babci Heleny i od Marysi), konik na biegunach, którego wczoraj wieczorem przywiozła Bibi Wysocka oraz Baśnie Andersena od nas. Córka najpierw zainteresowała się największym i nieforemnym pakunkiem, czyli konikiem. Gdy nieporadnie odwijała kolorowy papier, zaczęłam się zastanawiać, na jaką kobietę wyrośnie, co ją w życiu czeka, ale szybko porzuciłam takie myśli. Dziś wigilijny wieczór. Przy mnie mąż, którego wybrałam sobie spośród wszystkich ludzi, i nasza Walentynka – radosne dziecko o niebieskich oczach i lekko zadartym nosku. Niech ta chwila trwa jak najdłużej. Pod choinką znajdowały się też inne prezenty. Olek znalazł wieczne pióro oraz notes z wytłoczonym na skórzanej oprawie monogramem AO. Ja dostałam wizytową torebkę ozdobioną metalową klamrą z – o dziwo! – identycznym monogramem AO! Roześmieliśmy się z tego zbiegu okoliczności, a później usłyszałam: – Coś tam jeszcze leży pod choinką, Aniu. Dopiero wtedy zauważyłam ostatni, nierozpakowany prezent. – To dla mnie? – Tak. W szary papier zapakowany był obraz przedstawiający malutką łasiczkę. Wynurzała się z wrzosów. – Olku, skąd wiedziałeś, że ona ma ludzkie oczy? – Nie doceniasz mnie, kochanie. Spojrzeliśmy na siebie jak zakochana para i w tym momencie podbiegła do nas Walentynka. – Co to za zwierzątko? – spytała. – Łasiczka – odpowiedzieliśmy jednocześnie.

Styczeń 1939

Nie wiem, kto wymyślił chruściki, ale musiał to być jakiś mądry człowiek, taki, który lubił łączyć pracę z zabawą. Bo przecież to niezła zabawa wykrawać z ciasta podłużne romby, nacinać je w środku, przeplatać, a potem patrzeć, jak na patelni z bladych, cienkich pasków zamieniają się w rude chruściki. Walentynka z Kasią, klęcząc na dostawionych do stołu krzesłach, sypały „śnieg”, to znaczy posypywały upieczone chruściki cukrem pudrem, a Bronek wałkował następne płaty ciasta. – Ho, ho! Tylu pomagierów sobie znalazłaś, że robota taśmowo odchodzi! – zawołał Olek, który akurat wpadł do kuchni z pustym talerzykiem w ręku. – Przyszedłeś po następną porcję? – spytałam. – Uhm – przytaknął, nakładając sobie spory stosik gorących chruścików. – I już mnie nie ma, bo tylko na chwilę wyskoczyłem z pociągu. Dzieci spojrzały na niego zdziwione, ale nie otrzymały wyjaśnienia, bo mój mąż spieszył się do biblioteki, gdzie czekało na niego Morderstwo w Orient Expressie Agathy Christie. – Pan Obrycki tak powiedzioł, jakby na stacji miszkoł – odezwał się Bronek, jak zwykle najbardziej dociekliwy z całej trójki. – To żarty. Pan Obrycki czyta książkę o podróży pociągiem. – Aha. Chłopak wrócił do wałkowania ciasta, ja zaś stałam przy piecu i zastanawiałam się, czy w przyszłości profesor matematyki, pan Bronisław Sokolnicki, będzie pamiętał tę chwilę. Godzinę później chruścików było tak dużo, że nasi mali goście powędrowali do domu z pełnym koszem, resztę natomiast podzieliłam na dwie części: dla Obryckich i dla Ireny Bożenko, do której wybierałam się następnego dnia. Irena bowiem przysłała mi piękny, ozdobiony własnoręcznymi rysunkami, list z zaproszeniem na herbatę i pogaduszki przy piecu. Jadąc bimbą, oglądałam ulicę Dworcową przez kółeczko, które wychuchałam na zamrożonej szybie. W styczniu tysiąc dziewięćset trzydziestego dziewiątego roku Inowrocław nie prezentował się wesoło, bo tęgi mróz potęguje biedę. Ciepła kurtka, solidne buty, rękawiczki – to dla wielu ludzi były nierealne marzenia. Musiały wystarczyć paltociki bez watoliny, wełniane chusty oraz buty własnego przemysłu – do drewnianych podeszew przybijało się kupione u handlarza starzyzną lub znalezione na śmietniku cholewki. To wszystko było do wytrzymania. Gorzej, jeśli traciło się dach nad głową.

W Inowrocławiu i w całej Polsce brakowało tanich mieszkań, więc gdy na jakąś rodzinę spadło nieszczęście bezrobocia, zaraz pojawiało się drugie nieszczęście – eksmisja. Nieszczęścia, jak wiadomo, chodzą parami, niektórzy twierdzą, że nawet stadami. Władze miasta pomagały bezdomnym. W dużym budynku przy ulicy Poznańskiej zorganizowano „mieszkania” zastępcze: obszerne pomieszczenie podzielono na boksy za pomocą zawieszonych na sznurkach koców i tym sposobem kilkunastu wielodzietnym rodzinom zapewniono kawałek podłogi. Niewłasny. Istniały też inne formy pomocy. W paru punktach Inowrocławia otwarto tanie kuchnie, gdzie każdy, kto miał piętnaście groszy, mógł zjeść obiad składający się z zupy oraz stu gramów chleba. A jeśli tych piętnastu groszy brakowało, to chodziło się od drzwi do drzwi z prośbą o wsparcie. Żebrzących ludzi było tak wielu, że na niektórych drzwiach wywieszano kartki z napisem: „Datki już wręczono”. Z tramwaju wysiadłam na Królówce, blisko miejsca, gdzie Leopold Levy pojawiał się ze swoim woreczkiem bilonu dla potrzebujących. Parę kroków dalej stała kamienica, w której Irena wynajmowała pokój w mieszkaniu na pierwszym piętrze. Wiedziałam, że płaci za niego trzydzieści złotych miesięcznie, czyli jedną piątą swojej nauczycielskiej pensji, ale pokój wart był tej ceny – duży, ciepły, z ładnymi meblami i zielonym jak mech dywanem. Irena ugościła mnie kupionymi w sklepie Bagazińskiego rożkami (nazywanymi również chlebem świętojańskim). Na stole, przy którym usiadłyśmy, zmieścił się dzbanek herbaty, ale talerz z ciastkami musiała postawić na parapecie, cały stół zajmowały bowiem stosy uczniowskich zeszytów oraz książki, które pochłaniała w wielkich ilościach. Obie uważałyśmy, że życie bez czytania podobne jest do... chruścików przed upieczeniem. Gdy rozgrzałam się herbatą, zaczęłyśmy rozmawiać o wakacjach. – Naprawdę chcesz pojechać do Nałęczowa? – Tak, latem pojadę do pani Zofii. – Aniu! Nie jedź! W tym roku lepiej nigdzie nie wyjeżdżać. Sięgnęłam po słodki rożek i oświadczyłam uspokajającym tonem: – Wszystko będzie dobrze, nie denerwuj się, Ireno. – Dasz mi gwarancję na piśmie, że wojna nie wybuchnie? Aby przerwać ten wątek, wstałam z krzesła i wyjrzałam przez okno. Nie spodziewałam się niczego niezwykłego, a jednak zobaczyłam dziwny widok:

dwóch ubranych w szare drelichy mężczyzn rąbało drewno na szczapy, obok nich zaś stał umundurowany facet z przewieszonym przez plecy karabinem. – Ireno – poprosiłam. – Podejdź do okna. Moja przyjaciółka rzuciła okiem na podwórko i wytłumaczyła, że nic nadzwyczajnego się nie dzieje. Widocznie jakiś sąsiad najął więźniów do pracy, oczywiście pod eskortą strażnika. – Nie słyszałaś, że można wynajmować więźniów? – spytała, znów spoglądając za okno, a potem krzyknęła: – Jezus! To chyba Rutkowski! Zdenerwowana otworzyła okno i mocno się wychyliła. – Pan Rutkowski? Jeden z więźniów podniósł głowę: – Dzień dobry, pani profesor. – Dzień dobry. Co się stało? Rutkowski chciał coś odpowiedzieć, ale strażnik fuknął na niego, więc rozmowa się urwała. Irena zamknęła okno, siadła ciężko na krześle i zaczęła machinalnie jeść chruściki. Jeden za drugim, prosto z pudełka, ponieważ nie zdążyła ich jeszcze przełożyć na talerz. – Pamiętasz, jak spotkałyśmy się jesienią przy pomniku Kasprowicza? – spytała, przełykając następny kęs. – Szłam wtedy z Hanią. Kiwnęłam głową, bo zapamiętałam Hanię. Po powrocie z Inowrocławia moja córka przez tydzień wspominała tę dziewczynkę. – Rutkowski to tata Hani. Dalej usłyszałam historię, jakich w 1939 roku były miliony. Rodzina Rutkowskich żyła w nędzy, matka zarabiała grosze, myjąc schody w kilku kamienicach, ojciec plątał się po mieście w poszukiwaniu pracy. Czasem udało mu się zaczepić przy wyładunku węgla albo worków mąki, które przywożono do piekarni. W domu siedziała trójka anemicznych dzieci, Hania i jej młodsi bracia. A teraz, na domiar złego, Rutkowski wylądował za kratkami. Gdy Irena zakończyła tę przygnębiającą opowieść, sięgnęłam po płaszcz. – Zostaw chruściki, wychodzimy – zarządziłam. Po chwili szłyśmy już ulicami Inowrocławia. W Banku Ludowym na rogu Staszica i Solankowej wypłaciłam sto złotych, później skręciłyśmy w Staszica. Minęłyśmy szkołę powszechną, za którą znajdował się stary, żydowski cmentarz, jeszcze dwieście metrów i przecznica po prawej stronie – ulica Hoyera. Tu mieszkali Rutkowscy. Najpierw ciemna, zawilgocona brama, potem podwórko i oficyna.

Irena zapukała do drzwi, a ja z nerwów przestępowałam z nogi na nogę. Czekało mnie delikatne, wymagające taktu zadanie: tak podejść panią Rutkowską, by ofiarowując pieniądze, nie urazić jej dumy. W biedzie najbardziej bolesne jest poczucie upokorzenia. Rutkowska nader uprzejmie przywitała „panią profesorkę” oraz towarzyszącą jej kobietę, czyli mnie, choć nie poprosiła, abyśmy usiadły. Tuż za drzwiami znajdowało się pomieszczenie będące jednocześnie kuchnią i pokojem. Od razu moją uwagę przyciągnęło coś pięknego – biały królik. Siedział na kolanach Hani, która tuliła go tak, jak ja tulę Walentynkę. Po wstępnych grzecznościach Irena napomknęła o Rutkowskim. – Dowiedziałam się, że nieszczęście na was spadło... męża zamknęli. Może pani powiedzieć dlaczego? Rutkowska nie poczuła się urażona tym pytaniem. Zamaszystym ruchem poprawiła chustkę na głowie i jasno postawiła sprawę. – Co tu kryć? Stary porwał z taniej jatki kawał świniny, ale go złapali. I tyle. Do wiosny wyjdzie. – To pewnie ciężko wam teraz...? – A kiedy lekko było? – Po tym retorycznym pytaniu Rutkowska podeszła do stołu, wysunęła spod blatu szufladę, z hałasem wsunęła ją z powrotem, później odwróciła głowę i spojrzała Irenie prosto w oczy. – Dobrze się złożyło, że pani profesorka przyszła akurat teraz, bo może przemówi mojej Hani do rozumu. Spojrzałam na Hanię i dopiero wtedy zauważyłam, że ma przeraźliwie blade policzki. Poczułam niepokój. W tym czasie Rutkowska tłumaczyła Irenie w czym rzecz. – Smarkata zaparła się w sobie, nie rozumie, że coś muszę do garnka włożyć, a królica już do wagi doszła. Słysząc te słowa, Hania zalała się łzami, mocniej zacisnęła ręce na białym futerku i z niespotykaną u dziecka determinacją zawołała: – Nie oddam Pusi, nie oddam! Irena zakryła twarz rękami, a ja przystąpiłam do działania. – Pani Rutkowska, ile kosztuje taki ładny królik jak wasza Pusia? Stojąca naprzeciw mnie kobieta wyczuła, że jest interes do zrobienia, i podała mocno zawyżoną cenę. – Sześć złotych warty. – Kupuję – oświadczyłam, kładąc na stole stuzłotowy banknot. – Ale ja nie mam wydać.

– Nie trzeba nic wydawać. Proszę jedynie, aby pozwoliła pani córce odwiedzać Pusię, kiedy tylko będzie miała na to ochotę. Za podróż zawsze zwrócę pieniądze. Kilka godzin później wracałam do domu z królicą Pusią i z uczuciem zażenowania. Bo cała ta sprawa nie wymagała ode mnie poświęcenia i absolutnie nie zasłużyłam na tyle wdzięczności, ile zobaczyłam w oczach Hani. Do Annopola wróciłam z tym samym pudełkiem, z którym wyjechałam, tylko zawartość była inna. Jeszcze w płaszczu weszłam do biblioteki, postawiłam karton na podłodze i zaprezentowałam Pusię mojej rodzinie. Walentynka była zachwycona, a Olek zdumiony. – Irena dała ci królika w prezencie? – To królica. Kupiłam ją... – Co ci strzeliło do głowy? – przerwał mi w pół słowa. – Kupiłam ją za całe sto złotych – oświadczyłam tak radosnym tonem, że mój mąż odłożył gazetę i podniósł się z kanapy. – Tańszych w Inowrocławiu nie było? Takich za osiemdziesiąt złotych? – spytał. – Były, ale ta jest wyjątkowa. – Znosi złote jajka? Albo ma jakąś inną cudowną właściwość? – Ma! – odparłam, poważniejąc, a tym samym kończąc nasze przekomarzanki. – Ktoś ją bardzo kocha. Potem, ściszając głos, by Walentynka nie słyszała, zrelacjonowałam Olkowi wizytę na Hoyera. Następnego dnia Pusia zamieszkała w klatce, którą Nitecki ustawił dla niej w stajni. I czekała na Hanię. Dawno nie byłam w Wierzbińcu, jednak dzięki rozmowom telefonicznym z Lulą wiedziałam, jak się u nich sprawy mają. W ostatnim czasie nastąpiły tam dwa ważne wydarzenia: Pierwsze – jeszcze przed świętami Albin i Gryzelda Pieniążkowie spakowali manatki, po czym udali się w daleką podróż do Kałużek. Zrobili to na wyraźne życzenie Hektorowej, ale dlaczego właścicielka Wierzbińca wyraziła takie życzenie, tego nikt nie wiedział. Drugie – Jerzy poprosił panią Krajewską o rękę Luli i otrzymał ją (tę rękę). – Jestem szczęśliwa jak nigdy w życiu – zwierzyła mi się Lula przez telefon. – Nie uwierzysz jak bardzo! – Uwierzę, gdy zobaczę. Zapraszam cię z Jerzym na sobotni obiad. Będzie

danie specjalne: zupa dla zakochanych. – Co to za zupa, Aniu? – Rosół z makaronem. Przez moment nie wiedziała, jak zareagować, a potem spytała wesoło: – W tym miejscu trzeba się śmiać? – Nie, Lulu, w tym miejscu trzeba powiedzieć, że przyjmujesz zaproszenie. – Pewnie, że przyjmuję! I dziękuję w swoim imieniu i w imieniu... mojego narzeczonego. Panna Patek i jej narzeczony, jakkolwiek by było – Kardynał, przyjechali do nas saniami. Kiedy Lula zdjęła płaszcz, zobaczyłam, że pod spodem ubrana jest inaczej niż zazwyczaj. Zamiast jednej z fiołkowych sukienek miała na sobie jasnoczerwony kostium. Żakiet był krótki, z guzikami w modnej dwurzędówce, do tego plisowana, zalotnie rozwiewająca się spódnica. Tak wystrzałowo (oraz kusząco!) ubranej Luli jeszcze nie widziałam. Olek i Jerzy chyba też nie, bo obaj naraz pomagali jej przy zdejmowaniu płaszcza, odbieraniu rękawiczek i tak dalej. Pomyślałam, że gdyby ta piękna kobieta żyła w moich czasach, to królowałaby na okładkach kobiecych pism albo na wybiegach dla modelek. Pod jednym warunkiem – musiałaby mieć dobrego menedżera, który kierowałby jej karierą, bo do rozpierania się w życiu łokciami czuła taką samą niechęć jak do walki wręcz. W drodze do jadalni Lula mrugnęła do mnie po przyjacielsku i szepnęła do ucha: – Sanie to nie leśna ambona, ale rozumiesz... – Przed chwilą, w drodze do Annopola? – Uhm, uhm... – zamruczała. – W taki mróz? – Mnie tam gorąco! Gdy Olek, rozbawiony naszymi szeptami, spytał, o czym gruchamy, Lula parsknęła śmiechem, a ja odpowiedziałam zgodnie z prawdą: – O wysokości słupka rtęci w termometrze. – Dzisiaj ten słupek jest wyjątkowo niski. – Zależy w którym termometrze... – zaśmiała się moja przyjaciółka, wchodząc do jadalni. Przez niektórych żart nie został zrozumiany, jednak nie zmieniło to faktu, że zasiedliśmy do obiadu w wyśmienitych humorach. Jerzy nie odrywał oczu od

narzeczonej, narzeczona zachowywała się tak, jakby przed chwilą wypaliła skręta, a stare, dobre małżeństwo Obryckich przypominało sobie własny miesiąc miodowy. Po przystawkach na stole pojawił się zapowiedziany przeze mnie rosół dla zakochanych. I od razu zrobił furorę! Konkretnie mówiąc, furorę zrobił pływający w rosole makaron. – A to co?! – zawołał Kardynał, zerkając do swojego talerza. – Anielskie włosy? – Nie, Jerzy, to nitki jedwabiu – zażartowałam. – Takiego jadalnego. Lula, zachwycona smakiem „jedwabiu”, chwaliła talent oraz pomysłowość naszej kucharki, a Olek jadł, aż mu się uszy trzęsły. Nikomu z nich nie mogło przyjść na myśl, że spożywa potrawę, która w tysiąc dziewięćset trzydziestym dziewiątym roku była w Polsce nieosiągalna, mianowicie ryżowy makaron Tao Tao. Przygotowałam go osobiście, w tajemnicy przed panią Felicją. Wystarczyło skoczyć za modrzew do dwudziestopierwszowiecznej kuchni, zalać wrzątkiem cieniutkie, przezroczyste niteczki i po krzyku. Prawdę powiedziawszy, zwykły, robiony na naszej stolnicy makaron był smaczniejszy od Tao Tao, ale dobrze czasem wprowadzić jakieś urozmaicenie, by sprawić bliźnim przyjemność. Drugie danie minęło bez żadnych dodatkowych atrakcji, deser natomiast okazał się ekscytujący. Kiedy pani Celińska przyniosła tort Provence z masą czekoladową, Jerzy westchnął głęboko, po czym oznajmił, że ich ślub odbędzie się czwartego marca, w sobotę. – Wszystko z proboszczem załatwione, teraz tylko czekać – zakończył, wymawiając ostatnie słowo markotnym tonem. Widać było, że czekanie na wspólne życie z Lulą jest dla niego męką, że najchętniej jeszcze dziś wziąłby ślub i natychmiast zawiózł swą ukochaną do Dębińca, gdzie miał trzypokojowe mieszkanie w oficynie przy dworze Gibowskich. – Nie mogliście załatwić wcześniejszego terminu? – spytałam. – Mogliśmy – odezwała się Lula. – Ale nie wypadało. Sama wiesz, że zbyt szybkie śluby są źle widziane. – Może i tak. Do marca... – zaczęłam i raptem zamilkłam, drgnęłam dwa razy i dopiero po paru sekundach, w skupieniu, powoli, dokończyłam: – Do marca nie

tak daleko. Powodem moich drgnięć było to, co działo się pod stołem. Najpierw ktoś delikatnie nacisnął mi na stopę. Zdążyłam pomyśleć, że to dyskretny znak od Luli, lecz zaraz potem poczułam coś na udzie, to znaczy poczułam dotyk ręki. Dotyk i dotyk... Dalszą część obiadu pamiętam jak przez mgłę. Kardynał opowiadał o swojej matce i siostrach, które miały zjechać do Dębińca w połowie lutego, by pomagać w przygotowaniach do ślubu, a Lula wspominała Pieniążków. – Musieli czymś mocno podpaść, bo ciocia nie dała się ubłagać. Najgorzej było, gdy zobaczyła swój gabinet. Rozumiecie – Albin wprowadził tam własne porządki. Cygara, popielniczki, powyciągane z biurka dokumenty, których nie miał prawa ruszać. Ciocia wyszła z gabinetu tak rozgoryczona, że przyspieszyli pakowanie, aby szybciej zejść jej z oczu. A jak wyjechali, to zaraz wezwała notariusza. – Pani Hektorowa zmieniła testament? – spytał mój mąż (jak gdyby nigdy nic, najnormalniejszym głosem, huncwot jeden). – Tak. Ale tym razem swoją ostatnią wolę zachowała w tajemnicy. Testament Krajewskiej mało mnie obchodził, o wiele ważniejsze było to, że leżący na stole obrus w sutych fałdach spływał do samej ziemi. A swoją drogą narzeczeństwo od małżeństwa wcale tak bardzo się nie różni. Kilka dni później, gdy szukałam w szafie zielonego swetra, do sypialni wszedł Olek z jakimś listem w ręce. – Aniu, dostałem list. – Widzę. – Zostaw szafę i siadaj, bo to bardzo ciekawy list. Niechętnie zamknęłam szafę i ciągle myśląc o swetrze (gdzie on mógł się podziać?), usiadłam przy stole naprzeciw męża. – To czytaj. Z początku słuchałam jednym uchem, jednak już przy drugim zdaniu zapomniałam o swetrze. List naprawdę był interesujący: Szanowny Panie Aleksandrze! Ufam, że Pan, jako dobry sąsiad Ciotki mojej, a też i obywatel z Wileńszczyzny się wywodzący, zrozumiesz niezręczną sytuację, w którą zostałem wplątany,

i pomocy swej nie odmówisz. Tym bardziej że do wspomnianej komplikacji przyczyniła się (przykro mi to pisać) Pańska żona. W tym miejscu Olek przerwał czytanie i patrząc na mnie, powtórzył dobitnie: „Pańska żona!”. Nie zareagowałam, bo jak tu zareagować? Dalej list brzmiał następująco: Już dawno zauważyłem, że usiłuje ona wkraść się w łaski Ciotki mej, by sterować jej postępowaniem. Nie sądziłem jednakże, że posunie się do intryg i czynienia rozłamu w rodzinie dla osiągnięcia własnych korzyści, innymi słowy: nakłaniania Cioci do zrobienia zapisu na rzecz Państwa małoletniej córki Walentyny. Żona Pana posunęła się nawet do tego, że pewnego dnia, krótko przed świętami Bożego Narodzenia, goszcząc w sypialni Ciotki, spoiła staruszkę, następnie kłamstwami zbuntowała ją przeciw rodzonej familii, a na ostatek zabarykadowała komodą drzwi. Skutek tych knowań był taki, że zostaliśmy oboje z żoną poproszeni o opuszczenie Wierzbińca. Teraz, kiedy wiesz już Pan, jak było, liczę, że pomożesz załagodzić godne ubolewania nieporozumienie rodzinne. Ciocia chwilowo nie odpowiada na nasze listy, toteż usilnie Pana proszę o wstawiennictwo. A nade wszystko musi Pan wpłynąć na zachowanie żony swej i kategorycznie zabronić jej wizyt w Wierzbińcu. Z wyrazami szacunku Albin Pieniążek 20. I. 39, hotel De Rome w Inowrocławiu – W Inowrocławiu?! – zawołałam. – Otóż to. – To znaczy, że Albinowie nie zamierzają wracać do Kałużek! – Otóż to. – Oni dalej będą prowadzić wstrętne gierki! – zmartwiłam się. Wtenczas mój mąż przybrał nieodgadnioną minę i poprowadził rozmowę w inną stronę. – Aniu, powiedz, czy ty rzeczywiście przesunęłaś tę ciężką komodę w sypialni pani Krajewskiej?

– Przesunęłam. – To dlaczego ja nic o tym nie wiem? – Bo to była taka moja mała tajemnica – mruknęłam. – Nie podoba ci się to, Olku? – Podoba mi się. – Ścisnął w kulkę list Pieniążka i rzucił go do kominka, potem spojrzał na mnie. Po swojemu. – Wszystko mi się podoba: to, że przesunęłaś komodę, że kupiłaś białego królika, że... masz małe tajemnice. Kochanie, nie umiem wyrazić słowami, jak bardzo... – To wyraź inaczej. Nie powiem, że nie wyraził. To znaczy kolejność była taka: najpierw zatarasował drzwi komodą, a później wyraził.

Luty 1939 Ostatnio na toruńskim horyzoncie coraz częściej pojawiała się Tereska Jabłonowska. Dla mnie nie była nikim ważnym, nie wiedziałam nawet, jak wygląda, ale dla Józka była ósmym cudem świata. Przynajmniej tak twierdziła Marysia. – Mój brat do szczętu zgłupiał – poinformowała mnie przez telefon. – Ciągle się kąpie, czyści paznokcie i skrapia koszulę wodą kolońską. A gdy już się wyszukuje, to hyc, na randkę. Mówię ci, teraz dla niego liczy się tylko ten ósmy cud świata – Tereska. – Lubisz ją? – spytałam. – Lubię, bo bardzo zabawna. – Zabawna? Co masz na myśli? – Sama zobaczysz. – Na końcu tego zdania usłyszałam śmiech, w którym było mnóstwo życzliwości dla panny Jabłonowskiej. Kilka dni później państwo Obryccy zaprosili Józka z Tereską oraz Wysockich na kulig. W planie była jazda dwojgiem sań do Samborzewa po naszych gości, potem sanna aż do jeziora za żwirownią, pieczenie kiełbasek na łączce przy pomoście i gorąca herbata z termosów. Sprawa trochę się skomplikowała, kiedy w sobotę, dzień przed kuligiem, przyszedł list od Ireny Bożenko, w którym powiadamiała nas, że w niedzielę przyjedzie z Hanią do Annopola. Wtedy postanowiłam odebrać Hanię na stacji

i wrócić z nią do domu, Irenę zaś zapakować do sań, otulić pledem z wielbłądziej wełny i prosto z pociągu wysłać w biały świat. W niedzielny ranek stałam na peronie z Olkiem, Bibi i Stefanem, obserwując wysiadających z pociągu podróżnych. Niewielu ich było, bo mroźna pogoda trzymała ludzi w domach. Najpierw zobaczyłam ubranego w krótki kożuszek Józka. Jednym susem zeskoczył ze stopni wagonu i po dżentelmeńsku podał rękę wysiadającej za nim dziewczynie, rumianej, roześmianej, z jasną grzywką wystającą spod futrzanej czapki. Tak właśnie wyglądała Tereska Jabłonowska, która na pewno nie zostanie moją mamą. Gdy z następnego wagonu wysiadły Irena z Hanią, zaczęło się całowanie w policzki, uściski rąk, prezentacje, słowem – ogólna wesołość. Jedynie stojąca z nami dziewczynka miała poważną twarz. – Haniu, puścisz mnie na kulig? – zapytała ją Irena. – Pojedziesz sama z panią Obrycką do Annopola? Hania wyjęła gołe ręce z kieszeni, popatrzyła na swoje buty, poprawiła szalik – tyle czasu potrzebowała na podjęcie decyzji lub raczej, by nabrać odwagi. – Pojadę z panią Obrycką – szepnęła. – Do Pusi. W domu czekała na nas Walentynka, która już od wczoraj cieszyła się na przyjazd „dużej koleżanki”. Najpierw poszłyśmy po królicę. W drodze do stajni mojej córce nie zamykała się buzia: – Wiesz, Hania, ja codziennie chodzę do Pusi z marchewką i opowiadam jej bajki albo o tobie opowiadam, że przyjedziesz na pewno. Hania słuchała tej paplaniny z udawanym uśmiechem. Wiedziałam, że teraz myśli tylko o swojej białej królicy, o tym, że za chwilę weźmie ją na ręce. Trudno powiedzieć, jak bardzo Pusia ucieszyła się ze spotkania, bo przecież króliki nie płaczą. Hania płakała. Potem wróciłyśmy do domu, gdzie w bibliotece czekało na nas drugie śniadanie. Hania, wciąż z Pusią w objęciach, usiadła sztywno na kanapie, nie wiedząc, jak ma się zachować. Onieśmielał ją widok pięknego pokoju z radiem, gramofonem i wielką szafą biblioteczną, onieśmielała ją ta obca pani – czyli ja. Na szczęście była z nami Walentynka. Usadowiła się przy Hani i proszącym głosem spytała: – Mogę pogłaskać Pusię? – Możesz, przecież to jest wasz królik.

– Nie. Mama powiedziała, że twój, tylko u nas mieszka. Ja mam Muszkę. Chcesz ją zobaczyć? Pobiegły do kuchni, a ja zastanawiałam się, kim w przyszłości będzie Hania. Jakoś nie mogłam jej sobie wyobrazić w roli profesora matematyki. Może Hania skończy geologię tak jak Anna German lub wzorem Ireny Bożenko zostanie nauczycielką języka polskiego? Kto wie? Dalsza część wizyty przebiegła gładko. Hania całym sercem oddała się zabawie z Walentynką, bo chyba dostrzegła, że mała dwoi się i troi, aby wywrzeć na gościu jak najlepsze wrażenie. Kiedy sanie podjechały przed ganek, mogłam spokojnie zostawić dzieci i razem z psami witać powracające z kuligu towarzystwo. W holu zrobił się straszny rwetes, wszyscy strząsali śnieg z kołnierzy, tupali butami, rozcierali zmarznięte ręce. I wszyscy mieli mi coś do powiedzenia, w dodatku, zamiast normalnie mówić, krzyczeli, jakbym nagle straciła siedemdziesiąt procent słuchu. – Ani, zaraz nos mi odpadnie! (to Bibi). – Teresce bardzo podobał się kulig! (wiadomo – Józek). – Jaki przyjemny zapach! Czy to może bigos się podgrzewa? (Stefan). – Zgadłeś, głodomorze, to bigos! – odkrzyknęłam, choć stałam tuż obok Stefana. W tym zamieszaniu nikt nie zauważył, że Olek szepnął mi do ucha dwa słowa. – Tereska przezabawna! Zaintrygowana spojrzałam na pannę Jabłonowską. Czyżby Józek zakochał się w przyrodniej siostrze braci Marx? – Panno Tereso! – zawołałam. – Lubi pani bigos?! – Jeżeli jest w nim kapusta, to lubię. Wszyscy się roześmiali, łącznie z Anią Obrycką. W jadalni podczas obiadu przekonałam się, że Tereska, niewątpliwie urocza, dowcipna osoba, posiada jeszcze jedną zaletę – dogłębną znajomość kinematografii. Obejrzała chyba wszystkie filmy, jakie powstały do tysiąc dziewięćset trzydziestego dziewiątego roku. Sypała nazwiskami gwiazd filmowych, cytatami, tytułami. I z upodobaniem porównywała prawdziwe życie z tym zapisanym na taśmie celuloidowej. Zanim zjadłam swoją porcję bigosu, dowiedziałam się, że: Mój płaszcz bardzo przypomina płaszcz Luci z Ordynata Michorowskiego. Walentynka jest podobna do Shirley Temple.

Schody w Annopolu wyglądają tak samo jak schody w domu prezesa Rolicza z Zapomnianej melodii. Trafność powyższych spostrzeżeń pozostawiała wiele do życzenia, jednak Tereska Jabłonowska z łatwością wzbudziła moją sympatię. Raptem wyobraziłam sobie, że przy stole razem z nami siedzi siedemnastoletnia Stasia Leśniakówna, nieśmiała, skromnie ubrana dziewczyna, która do tej pory tylko dwa razy była w kinie i której zabrakłoby odwagi, by w annopolskiej jadalni głośno się odezwać. Jak zareagowałby Józek? Prawdopodobnie raz rzuciłby na Stasię okiem i tyle. A może się mylę? – Nie widziałeś mojego zielonego swetra? Nigdzie nie mogę go znaleźć. – Już drugi raz o to pytasz. Poszukaj dobrze, na pewno gdzieś jest. Jasne, że gdzieś jest. Ale gdzie? Obszukałam wszystkie półki i szuflady, zajrzałam do każdego kąta, nawet pod łóżeczko Walentynki, bo Muszka lubiła zawlec tam coś miękkiego. Swetra nigdzie nie było! Sam wyszedł z domu. Zapiął sobie guziki i wyszedł. Nagle stuknęłam się ręką w czoło i pobiegłam na górę, bo już wiedziałam, gdzie jest moja zguba – za modrzewiem, w toruńskim mieszkaniu. Tam go zostawiłam i trudno wymagać, aby sam wrócił do domu. Wpadłam do dwudziestego pierwszego wieku, znalazłam sweter, pokręciłam się trochę po kuchni, zjadłam sporą ilość chipsów, po czym wróciłam do annopolskiej sypialni. To, co zobaczyłam, było straszne! Parawan leżał na środku dywanu, obok, ze śrubokrętem w ręce, klęczał mój mąż. Gdy się pojawiłam (POJAWIŁAM!) przed obrazem z modrzewiem, Olek odruchowo podniósł głowę, spojrzał na mnie i skamieniał. Widziałam, jak śrubokręt wypada mu z ręki. Co robić? Co robić? Uciekać! Jeszcze nigdy nie wchodziłam za modrzew, ustawiona plecami do obrazu. Teraz zaryzykowałam – i się udało.

2011

Uff. W łazience usiadłam na desce klozetowej i zgięłam się wpół, chowając twarz w fałdach spódnicy. Było mi słabo, bałam się, że dostanę zawrotów głowy, zemdleję, umrę z przerażenia. Trwało to parę minut, potem przeniosłam się z klozetu do jesionowej szafy, mojego najwierniejszego schronienia. Tu w ciemności ochłonęłam na tyle, by poczuć wściekłość do samej siebie. Jak mogłam dopuścić do takiej sytuacji?! Straciłam czujność i złamałam podstawową zasadę korzystania z modrzewia: wchodzić i wychodzić wtedy, gdy Olka nie ma w domu, a Walentynka jest pod opieką Felicji lub Wandzi. Przez pięć lat miałam ułatwione zadanie, bo moje tajne przejście znajdowało się na poddaszu, gdzie czasem szwendała się Pani Kotka i nikt więcej. Odkąd obraz zawisł w sypialni, zrobiło się mniej bezpiecznie, lecz nie chciałam tracić go z oczu. Sądziłam, że parawan jest dostateczną ochroną przed niespodziewanymi zdarzeniami. Dzisiaj dowiedziałam się, że nie jest! Olek wszedł do sypialni, położył parawan na podłodze (pewnie, żeby coś naprawić) i zobaczył... zjawę. Na to go naraziłam swoją bezmyślnością! Ocierając policzek o rękaw starego płaszcza mamy, myślałam nad tym, co się teraz dzieje z moim mężem. Czy jest przestraszony z powodu złudzenia optycznego, jakie mu się przytrafiło? Poszedł do kuchni po krople walerianowe? Rozbolała go głowa? A może od razu położył się do łóżka i czeka na swoją żonę, która za chwilę powinna wejść przez drzwi i troskliwie spytać: „Kochanie, źle się czujesz? Coś ci dolega?”. Żona miała wielką ochotę... zjawić się... w sypialni, lecz jaką miałam gwarancję, że parawan stoi na swoim miejscu? Bardziej prawdopodobne było, że wciąż leży na dywanie, a to oznaczało, iż mam odciętą drogę. Nie mogłam drugi raz narażać Olka na spotkanie z widziadłem. Poza tym strach nawet pomyśleć, co by się stało, gdyby złapał mnie za rękę. Za ciepłą rękę! Zdawałam sobie sprawę, że każda minuta pobytu w jesionowej szafie oznacza następną minutę nieobecności w Annopolu, i nie widziałam wyjścia, to znaczy nie wiedziałam, jak mam wejść do sypialni. Istna pułapka! Słowo „pułapka” oraz poczucie bezradności wywołały łzy. Nieszczęśliwa zacisnęłam palce na szarym kocu, który leżał w szafie.

I to było najlepsze, co mogłam zrobić. Szary koc! Użyję koca jako swego rodzaju parawanu. W najgorszym razie Olek zobaczy przez moment coś szarego przy obrazie, ale nie mnie! Wycięłam w kocu dziurkę do patrzenia, potem rozpostarłam go jak zasłonę i bach!

1939 Zerknęłam przez dziurkę – przede mną stał parawan. Zrobiłam krok dalej – w sypialni pusto i cicho. Błyskawicznie przebiegłam do łazienki, zamknęłam drzwi, odkręciłam kran nad wanną. Uspokajający szum gorącej wody uświadomił mi, że już po wszystkim, wróciłam do domu. Dwadzieścia minut później, nie zważając na panujący na schodach ziąb, zbiegłam na dół w płaszczu kąpielowym, z mokrymi włosami, owiniętymi ręcznikiem. W bibliotece grało radio, Bajka i Ton leżały przy podnóżku, Olek czytał. Kiedy przysiadłam się do niego, odłożył książkę, objął mnie i wyznał: – Wiesz, Aniu, mam większego bzika na twoim punkcie, niż sądziłem. W naszej kuchni plotkowanie było na porządku dziennym. Wandzia lubiła przynosić ze świata (czyli z czworaków) najróżniejsze wieści, by maglować je z kucharką, a często i ze mną, bo skończyły się już czasy, gdy na widok pani Anny przerywały rozmowę. No, chyba że akurat omawiały rodzinne sprawy Obryckich. W piątek, kiedy z Celińską układałyśmy menu na przyszły tydzień, Wandzia zrobiła sobie przerwę w prasowaniu koszul i przyszła do kuchni na pogaduszki. Już od drzwi było widać, że ma w zanadrzu świeżą plotkę. – Wczoraj oborowy nieźle popił – oświadczyła, rozsiadając się w fotelu. – Nie masz nic ciekawszego do powiedzenia? – prychnęła pani Felicja, zawiedziona taką pospolitą wiadomością. – Toć on w każdą sobotę nieźle popija. – Tak. Ale z Leszkiem od Wasiaków albo ze starym Pujankiem. A wczoraj urżnął się w towarzystwie swojej sukmany! Ostatnie, podkreślone wykrzyknikiem, słowo zabrzmiało interesująco, więc

obie z Celińską nadstawiłyśmy uszu. – Żona oborowego opowiadała, że postawił na stole butelkę okowity – ciągnęła Wandzia. – I dwie szklanki: jedną dla siebie, a drugą dla sukmany, która wisiała na gwoździu. Potem pił i strasznie wygrażał, ale na końcu się pogodzili. – Oborowy z żoną? – dopytałam. – Nie! Oborowy z sukmaną się pogodził. – To przedtem pokłócił się sukmaną? – Kucharka wybuchła śmiechem. – Przedtem pokłócił się z woźnym. – Oj, Wandzia, coś nieskładnie mówisz. Opowiadaj po kolei! Po kolei było tak: Oborowy pojechał do Inowrocławia, bo miał jakąś sprawę do załatwienia w starostwie. Zaraz przy wejściu zaczepił go woźny i ostro wytłumaczył, że w sukmanie do urzędu nie wypada, że trzeba przebrać się w coś innego. Oborowy długo prosił woźnego o wpuszczenie, jednak nic to nie dało. Ubrany w sukmanę petent został wypchnięty za drzwi. Nie wiedziałam, co o takiej samowoli woźnego pomyślałby pan starosta, lecz pewne było, że żadna skarga do urzędu nie wpłynie. W Annopolu nasz oborowy czuł się figurą, ale u wrót starostwa już tylko figurką, którą każdy może przestawiać, jak chce. Kucharka rozumowała podobnie, toteż całą opowieść skwitowała ponurą uwagą: – Jakby miał płaszcz bobrami podszyty, to woźny kłaniałby mu się w pas. A tak, w sukmanie, to fora ze dwora. Niedługo potem usłyszałam plotkę, którą też można by zatytułować „Fora ze dwora”, ale to była zupełnie inna historia. Otóż Wandzia od swojej siostry Małgosi dowiedziała się, że do Wierzbińca znów zawitali państwo Pieniążkowie. Przyjechali wynajętą w Samborzewie dorożką. Pokojówka Małgosia zaprowadziła ich do salonu, po czym poszła na górę powiadomić panią Krajewską o niespodziewanej wizycie. Hektorowa wydała krótką dyspozycję, by podać gościom herbatę, a następnie przeniosła się do pokoju panny Patek, gdzie spędziła najbliższe trzy kwadranse. Co tam z Lulą robiły, nie wiadomo, wiadomo natomiast, że w tym czasie Pieniążkowie pili herbatę we własnym tylko towarzystwie, wynajęty zaś dorożkarz marzł na koźle w towarzystwie równie marznącego konia. Wszyscy czekali, choć każda grupka na coś innego.

Wreszcie państwo Albinostwo, nie dostąpiwszy zaszczytu ucałowania ręki „kochanej” cioci, opuścili słynący ze staropolskiej gościnności dwór. Gdy Małgosia odprowadzała ich do drzwi, Gryzelda odezwała się w te słowa: – Przekaż pani dziedziczce, że wkrótce znowu przyjedziemy, aby złożyć jej uszanowanie. Ta zawoalowana zapowiedź napastowania Wierzbińca wzbudziła mój niepokój. Wiedziałam, że Hektorowa nie posunie się dalej, na przykład nie wyśle na spotkanie Pieniążków stróża z jego psami. Pewnych granic nie przekraczało się w tym domu nigdy. Martwił mnie taki obrót spraw, i to w dwójnasób. Żal mi było Krajewskiej, której siostrzeniec okazał się krążącym nad Wierzbińcem sępem, a nie – jak początkowo sądziłam – zimorodkiem lub sokołem. W dodatku ten sęp uznał Annę Obrycką za wroga i nie wahał się rozsiewać pomówień na jej temat. W okolicznych dworach i w Samborzewie zapewne już wiedziano, że (według Pieniążków) moja przyjaźń z Hektorową jest interesowna, bo na oku mam spadek dla Walentynki. Brr... Najchętniej od razu pojechałabym do hotelu De Rome, czyli do gniazda sępów, i opowiedziałabym im kawałek najbliższej historii Polski: – Panie Albinie, za kilka miesięcy wybuchnie wojna, jakiej świat nie widział, a po wojnie będzie reforma rolna i parcelacja majątków ziemskich, więc nie ma co się ślinić do Wierzbińca. Przez chwilę z głupią przyjemnością wyobrażałam sobie reakcję Pieniążków na taką wiadomość. Gryzia dostałaby spazmów, Albinowi zaś wypadłaby fajka z ręki. Obraz wypadającej fajki skojarzył mi się ze śrubokrętem, który wypadł z ręki Olka, gdy w nadprzyrodzony sposób pojawiłam się w sypialni. To jest pomysł! Momentalnie urojony, kierowany do Pieniążków monolog poszedł w kąt. Przecież mogę tak nastraszyć Binia i Gryzię, że raz-dwa odfruną do Kałużek! Udawanie widziadła, widma, ducha – co kto woli – to dla mnie kaszka z mlekiem. Takie zadanie potrafię wykonać profesjonalnie, na najwyższym światowym poziomie. Myśląc o Pieniążkach, roześmiałam się nagle w głos, bo do głowy przyszła mi zabawna myśl. Może mój protoplasta w pełnym brzmieniu nazywał się Duch-

Duszkowski? Na przykład: Dobromił Duch-Duszkowski z Dusznik? Albo Krzesimir DuchDuszkowski z Łysej Góry? W połowie lutego wrócił temat remontu, to znaczy połączenia sypialni z łazienką. – Jak się trochę ociepli, rotmistrz przyśle nam murarzy, kilka dni bałaganu i po wszystkim – powiedział Olek, wchodząc za parawan, ponieważ w tym miejscu postanowiliśmy przebić się do łazienki. – A gdzie będziemy spali w czasie remontu? – Są trzy sypialnie do wyboru, moja droga. Może w różowej? Różowa, a także niebieska i listopadowa sypialnia były wielkimi pokojami urządzonymi meblami Gibowskich i służyły nam jako sypialnie dla gości. – Z różowej mam bardzo przyjemne wspomnienia. Zalotne przymrużenie powiek dodane do tego zdania powinno wywołać określony efekt. Niestety, nie wywołało. Mój mąż zapatrzył się raptem w obraz z modrzewiem i podejrzanie długo milczał. – Olku, słyszałeś, co mówiłam? – Uhm. – Odpowiedź była krótka, ale przynajmniej dowiedziałam się, że nie ogłuchł. – O czym tak myślisz? – spytałam nieco zniecierpliwiona. – O różowej sypialni. Jak już remont się skończy, to musimy ją trochę przemeblować. – Po co? – Widzisz, Aniu, wiem, że to będzie trudne, ale... – mówił tak, jakby rozbolało go gardło. – Ale chcę, abyśmy spali w osobnych sypialniach. Halucynacja! Zły sen. Ułuda. A może to nie Olek ze mną tu stoi za parawanem, a jego sobowtór? Na szczęście nie zdążyłam wyjawić żadnej z kotłujących mi się w głowie myśli, bo następne słowa wszystko rozjaśniły. – W marcu Walentynka kończy pięć lat, nie powinna w nocy być z nami, sama rozumiesz. Odetchnęłam i jednocześnie poczułam w duszy jakiś żal. Wizja córki śpiącej samotnie w wielkim różowym pokoju ścisnęła mi serce. Był też drugi powód – skończą się nasze podchody. Bo od pięciu lat, właśnie dlatego że w sypialni stało dziecięce łóżeczko, szukaliśmy z Olkiem okazji... pozasypialnianych. Po całym

domu, w różnych porach; inaczej mówiąc, nigdy nie wiedzieliśmy gdzie i kiedy. To miało swój urok, annopolski dwór nie jest mały. – Rozumiem, ale może się zrobić nudno. – Kto ci to powiedział? Chciałam wspomnieć coś o wróblach na dachu, ale zabrakło czasu. W ostatni wtorek na dworcu w Samborzewie miała miejsce wzruszająca scena. Z pociągu wysiadły trzy kobiety w ciemnych płaszczach. Zaraz potem wpadły w stęsknione ramiona Jerzego, Jerzy wpadł w ich ramiona, po czym przedstawił matce i siostrom swoją narzeczoną, pannę Lucynę Patek. – Jakie wrażenie zrobiła na tobie przyszła teściowa? – spytałam, gdy Lula przez telefon opowiadała mi o spotkaniu na peronie. – Urocza dama, taka matczyna. – A siostry Jerzego? – Przemiłe. – Tak gadasz, jakbyś stała w beczce miodu. Powiedz coś konkretnego! Jednak niczego konkretnego Lula nie miała do powiedzenia, bo panie Zadworne, strudzone długą podróżą, prosto z dworca pojechały z Jerzym do domu. Musiałam pohamować swoją ciekawość aż do czwartku, kiedy to mieliśmy pojechać do Dębińca, by poznać rodzinę Kardynała. Czwartkowy ranek nie należał do wesołych. Za oknem padał deszcz ze śniegiem, Olek wstał lewą nogą, Walentynka chyba też, bo przy śniadaniu niemożliwie grymasiła. W dodatku w naszą Muszkę wstąpił jakiś zły duch. Najpierw ostro warknęła na Celińską, a gdy ta przegnała ją z kuchni, Muszka w akcie zemsty pogryzła parasolkę pani Felicji. Niby nic wielkiego się nie stało, lecz jeśli od rana człowiek widzi wokół siebie same skrzywione twarze, to nie tylko śniadanie przestaje smakować. – Uspokój dziecko! Ona za chwilę całą owsiankę wyleje sobie na kolana! – zawarczał mój mąż, choć nie był Muszką ani żadnym innym psem. – A ty nie możesz jej uspokoić? – Uspokoiłbym ją bez trudu, jakbyś inaczej ją wychowała! – To już był prawie krzyk. – Myślałam, że oboje wychowujemy Walentynkę – oświadczyłam niebezpiecznie spokojnym głosem, następnie wstałam od stołu i wyszłam z kuchni.

W holu natknęłam się na Celińską. Wyglądała jak ekscentryczna turystka, która spaceruje po sopockim molo i obserwuje niebo przez dziury w trzymanej nad głową parasolce. – Widzi pani, co ten kundel narobił? Widzi pani? – Widzę. Niech pani weźmie mój parasol i będziemy kwita, dobrze? – poprosiłam ugodowym tonem, wchodząc na schody, bo nie miałam ochoty asystować Olkowi przy szykowaniu się do pracy, a tym bardziej odprowadzać go do drzwi. Godzinę później wyjrzało słońce. Pani Felicja smażyła naleśniki, przerzucając je na drugą stronę z takim mistrzostwem, jakby popisywała się przed wielotysięczną widownią. Za każdym razem kiedy naleśnik szczęśliwie spadał na patelnię, Walentynka piszczała z radości i wołała: – Jest! Złapał się! Na obiad Olek wrócił z przeprosinową paczuszką czekoladowych rybek, kupionych w sklepie Klimeckigo i na tym sprawa porannej awantury się skończyła. Do Kardynała pojechaliśmy w jak najlepszej komitywie i zadowoleni, że możemy wrócić, o której chcemy, gdyż Celińska zabrała Walentynkę do siebie na noc. – Wiesz, czego zazdroszczę Jerzemu? – spytał Olek po drodze. – Wiem. Ja też mu tego zazdroszczę. Lekko kiwnął głową i nic nie dodał, bo nie trzeba było dodawać. Jerzy miał matkę. – Ciekawe, jaka ona jest – powiedziałam cicho. – Zaraz się dowiemy. W mieszkaniu Jerzego zobaczyłam malutką, siwiutką kobietę w sukni o nieokreślonym kolorze, ni to czarnym, ni brunatnoziemistym. W takiej samej kolorystyce wystąpiły pozostałe panie Zadworne, ale na tym podobieństwo się kończyło. Edyta była postawną brunetką w wieku Luli, obdarzoną przez naturę wyjątkowo ładnymi brwiami, natomiast o dziesięć lat młodsza Krysia miała łagodną, bladą twarz i jakieś dwadzieścia kilogramów nadwagi. Najpierw, rzecz jasna, zostaliśmy przedstawieni seniorce rodu. – Jureczek dużo dobrego o państwu opowiadał – odezwała się przyjemnym, kojącym głosem. – A wcześniej w listach pisał, że w Annopolu poznał zacne dusze.

„Zacne dusze” z szacunkiem uścisnęły podaną im rękę, potem dwie następne dłonie i zrobiło się mniej oficjalnie. Pani Dunia spoglądała z dumą raz na swojego syna, a raz na Lulę, której jasnoczerwony kostium mocno kontrastował z ziemistymi szatami pozostałych pań, bo ja – dziwnym trafem – włożyłam na tę wizytę sukienkę z brązowego dżerseju. – Na stare lata Bóg trzecią córkę mi dał. – A nam siostrę – dopowiedziała Edyta i roześmiała się z sympatią. – Cha, cha, cha! Już na pierwszy rzut oka było widać, że rodzina Kardynała bez zastrzeżeń, a nawet z pewną adoracją przyjęła Lulę do swojego grona. Podczas kolacji Krysia obiecała wyhaftować dwanaście chusteczek do nosa z monogramem LZ, Olek mrugając jednym okiem do Luli, dopominał się o następne dwanaście chusteczek z JZ, które powinna wyhaftować Edyta, a rozanielony Jerzy pławił się w rodzinnej atmosferze i nalewał do kieliszków czerwone wino. Słowem, było to bardzo udane spotkanie. Tylko ja miałam mniej szczęścia. Z jakichś powodów pani Dunia postanowiła udzielić mi różnych cennych rad z zakresu gospodarstwa domowego. – O dębowe szafy trzeba dbać. Objaśnię, pani, kotuniu, jak to robić – szemrała swoim miłym głosem, podając mi trzeci z kolei przepis na sporządzenie odpowiedniej mikstury do konserwacji mebli. – Utrzepać białko z dwóch jaj, zmieszać z jedną dziesiątą starego piwa, dodać olej lniany i koniecznie chlorek antymonu. Z grzeczności spytałam, ile dokładnie dodać oleju lnianego do tej mieszanki, a potem zmieniłam temat. – Czy była pani kiedyś w Toruniu? – Chciałam dodać: pani Duniu, lecz zniechęcił mnie rym. Pokręciła głową, więc powiedziałam parę słów o urodzie toruńskiej starówki. – Na tych uliczkach mury wciąż pachną średniowieczem, a Krzywa Wieża spodobałaby się nawet Guliwerowi. Myślałam, że Dunia zainteresuje się Krzywą Wieżą albo zapyta, jak dużo czasu zabiera podróż pociągiem z Samborzewa do Torunia, lecz ona nie zadała mi żadnego pytania. Odczekała, aż skończę swoją kwestię, i szemrząco kontynuowała poprzedni wątek. – Jeśli chodzi o sczerniałe lichtarze, to najlepiej je myć szczotką w ciepłej wodzie z mydłem zielonym (?), a następnie suszyć w trocinach.

– Czy trociny muszą być z jakiegoś konkretnego drewna? – Poddałam się, wyciągając jednocześnie rękę w stronę swojego kieliszka. Tego wieczoru usłyszałam mnóstwo wskazówek. I piłam wino. Im częściej sięgałam po kieliszek, tym bardziej udzielane przez Zadworną rady wydawały mi się interesujące. Doszło do tego, że szczegółowa instrukcja mieszania ługu z roztopionym masłem w celu wyprodukowania domowego mydła wywołała wypieki na mojej twarzy. Summa summarum, gdy późną nocą wracaliśmy do domu, liczyłam wszystkie mijane drzewa i pełnym głosem śpiewałam piosenki Franka Sinatry. Właściwie to śpiewałam w kółko jedną piosenkę: Let’s forget about tomorrow Let’s forget about tomorrow Let’s forget about tomorrow for tomorrow never comes!

[21]

W nocy źle spałam. Dopiero nad ranem, gdy przestała boleć mnie głowa, zapadłam w głęboki, dający wypoczynek sen. I wtedy przyśnił mi się koszmar. Początek był niewinny: weszłam do kuchni, w której Celińska i Wandzia plotkowały sobie w najlepsze. – Dzień dobry – odezwałam się, podchodząc do kredensu. Żadna z nich nie odpowiedziała, więc powtórzyłam głośniej: – Dzień dobry! Nic, nawet na mnie nie spojrzały. – Obraziłyście się czy co? Znowu brak reakcji. Wtedy, rozeźlona, podbiegłam do kucharki i chwyciłam ją za ramię, krzycząc ile sił w płucach: – Pani Felicjo! Pani Felicjo! Kucharka ani drgnęła. Od tego momentu zwykły sen stał się koszmarem, bo to koszmarne uczucie być niewidzialnym i niesłyszalnym dla innych ludzi. Chcąc dać im jakiś znak, podbiegłam do kredensu, chwyciłam pierwszy z brzegu kubek i rzuciłam nim o ziemię. – W tym domu straszy! – zawołała pokojówka, patrząc na potłuczone naczynie. – A co się dziwisz? W starych domach zawsze straszy. Pozamiataj, Wandzia, te skorupy, bo Obrycka zaraz tu wejdzie i będzie na nas.

Chciałam krzyczeć, tupać, ale raptem jakaś siła uniosła mnie w powietrze i sen się urwał. Otworzyłam oczy – sypialnia, Olek ubiera się za parawanem. – Dzień dobry! – wrzasnęłam tak głośno, że wyskoczył zza parawanu goły jak święty turecki. – Co ci się stało? – Widzisz mnie? – upewniłam się, bo strach z koszmaru jeszcze nie odpłynął. – Widzę, ale tylko głowę – odpowiedział figlarnym tonem, włażąc pod kołdrę.

Marzec 1939 Służba nie drużba. Zwłaszcza służba u dziedzica Gibowskiego, który, jak wiadomo, dobrze płacił i niemało wymagał. Krótko przed ślubem Jerzemu trafił się służbowy wyjazd, rotmistrz musiał bowiem przesłać swojemu stryjowi jakieś notarialne dokumenty, tak ważne, że nie do pomyślenia było, aby powierzyć je poczcie. Dokumenty, w zalakowanej kopercie, włożono do eleganckiej teczki, teczkę wręczono sekretarzowi – i w drogę, panie Jerzy, do Kowna, gdyż tam mieszkał stryj Gibowskiego. Przez tydzień Zadworne musiały radzić sobie same, ale nie miały źle. Ludwika Gibowska zapraszała je na posiłki do drugiego stołu, czyli do pokoju kredensowego, gdzie obiadowali księgowy, leśniczy, kasjerka oraz różni praktykanci. Stołu w kredensowym nie przykrywano obrusem, tak jak w jadalni jaśnie państwa, lecz jedzenie było to samo, smaczne i wykwintne. Wierzbiniec także dbał o rodzinę Jerzego. Prawie codziennie wysyłano konie po panią Dunię z pociechami, a potem goszczono je po staropolsku. Hektorowej najbardziej do gustu przypadła Edyta, która w rozmowie umiała bronić swojego zdania i dawać cięte riposty. Natomiast Lula tak się zżyła z całą trójką, że trójka zamieniła się w czwórkę. – Zobacz, Aniu, jak to szybko Lula złapała wspólny język z familią Kardynała! – zauważył kiedyś Olek i dodał żartem: – Wygląda na to, że zaraz po ślubie zabierze się z nimi do Zadworza, a młody żonkoś będzie kisł w samotności. – Nie sądzę, mój drogi. – Prawdę mówiąc, ja też nie sądzę. Mąż to mąż!

– A żona to żona – zakończyłam równie odkrywczo. – Ał! Ałał! Przechodziłam akurat przez hol, kiedy od strony sutereny dobiegł mnie ten krzyk. Puściłam się pędem i przestraszona wpadłam do kuchni. Widok był zaskakujący: w otwartych drzwiczkach pieca chlebowego zobaczyłam dolną połowę czyjegoś ciała, ściślej mówiąc, wypięty tyłek, który gramolił się z pieca. Po paru sekundach z jamy wynurzyła się reszta, łącznie z głową pana Wilka, zduna, który naprawiał nam piece. Gdy stanął na nogach, od razu złapał się za pośladek i krzyknął: – Ktoś mnie znienacka użarł, jak siedziałem w piecu! – Ale w kuchni nikogo nie było, ja weszłam dopiero co... Zdun przez chwilę rozglądał się wokół z ogłupiałym wyrazem twarzy, a potem w jego oczach pojawił się strach pomieszany z odrobiną dumy. – Znaczy... sam diabeł mnie użarł! Użarł i uciekł! – Co pan opowiada, to niemożliwe. – Już chciałam się roześmiać, ale Wilkowi do śmiechu nie było. – Niemożliwe? Niemożliwe? – spytał natarczywie, odwrócił się i pokazał mi przedziurawione spodnie, wyraźny ślad po ugryzieniu. Wszystko jasne – to na pewno sprawka Muszki, bo Bajka i Ton były poza wszelkim podejrzeniem. Pewnie Muszka wybiegła z kuchni, zanim ja wbiegłam. – Nasz pies pana ugryzł. Przepraszam, zapłacę za spodnie – kajałam się. – Tu nie było żadnego psa! Facet wiedział swoje i nie dał sobie tego wyperswadować. Zdołałam go jedynie przekonać, że skoro do diabelskiego ugryzienia doszło w mojej kuchni, to ja ponoszę odpowiedzialność za szkodę, czyli dziurę w spodniach. Kiedy Wilk trochę się uspokoił, spytałam ze współczuciem: – Bardzo pana boli? – A pewno! Jak diabeł ugryzie, to musi boleć! Kuchenny diabeł jest osobliwością tyleż niesamowitą, ile niespotykaną. A właściwie – dlatego niesamowitą, że niespotykaną. Jedno z drugim bardzo się łączy, bo gdyby różne czarty i czarciki leżały koło kredensu razem z psami, to szybko przestałyby być czymś nadzwyczajnym, zdumiewającym, nieziemskim. Patrząc na to z drugiej strony, można powiedzieć, że psy także są fenomenem, tylko że przyzwyczailiśmy się do nich. Podobnie jak do kotów, drzew czy wody.

2011 Psy, koty i rośliny to cuda, które zdarzają się każdego dnia, ale nie każdego dnia kobieta po czterdziestce planuje akcję o kryptonimie: „Duch w hotelu”. Na początku marca zajęłam się sprawą ostatecznego wykurzenia Pieniążków. Plan był prosty, acz ryzykowny. Postanowiłam razem z moim modrzewiem (zwiniętym w rulon) pojechać do hotelu De Rome w Inowrocławiu. Nigdy wcześniej tam nie byłam, ale na pewno w hotelu są korytarze wysłane dywanami. Schowam obraz pod dywanem gdzieś blisko apartamentu Pieniążków, po czym teleportuję się do toruńskiego mieszkania. Tam zmienię swój wizerunek na bardziej „zjawiskowy” i będę czyhać, to znaczy czekać. Gdy Albinowie wejdą do korytarza – POJAWIĘ SIĘ na moment, a następnie zniknę. To powinno napędzić im strachu oraz przepłoszyć, ponieważ wymyśliłam jeszcze pewien dodatkowy rekwizyt – list, który rzucę na hotelowy dywan; list, który nie zniknie. Albin i Gryzelda będą mogli przeczytać takie oto przesłanie z zaświatów: Cave ne cadas[22] Odejdź daleko od domu siostry swej zmarłej matki! I pamiętaj – omnia mea mecum porto[23] Dixi[24] Pieniążkowie uczyli się kiedyś łaciny, więc zrozumieją każde słowo. Pozostał tylko jeden problem do rozwiązania – strój. Siedem lat temu przebierałam się za zakonnicę i Cygankę, teraz będę duchem. Rola wydawała mi się łatwa, tym bardziej że występ potrwa nie dłużej niż pięć sekund. Dobrze wychowany duch wie, kiedy należy zniknąć. Włączyłam internet i zaczęłam przeglądać różne kostiumy wystawione na eBayu. Diabeł nie przypadł mi do gustu, ponieważ składał się z czerwonej szaty oraz trójzębnych wideł i bardziej przypominał skrzyżowanie kardynała z Neptunem niż kogoś z piekła rodem. Wampira Draculę z kłami uznałam za zbyt przerażającego. Albin pewnie by Drakulę wytrzymał, ale Gryzia? Żal mi się jej zrobiło. Była pazerną kobietą bez empatii, jednak nie chciałam jej katować widokiem ociekających krwią zębów. Rambo komandos, samuraj oraz waleczny wiking nie nadawały się na

hotelowego ducha, natomiast szkieletor – tak! Był to obcisły kombinezon z czarnej dzianiny, na którym w odpowiednich miejscach namalowano ludzkie kości. W ciemnym korytarzu taki kostium wywoła niezłe wrażenie. Gdyby jeszcze dodać do tego odgłos grzechoczących piszczeli... Nie! Lepiej dołożyć zabawkowy świetlisty miecz z migającymi diodami. Albinowie zobaczą parosekundowy zwiastun Gwiezdnych wojen, kościotrupa z mieczem, którego ostrze otacza tajemnicza poświata. Stop, Duszkowska! Chyba się zagalopowałaś. Niechętnie wyłączyłam komputer i przestałam fantazjować. Mogłam naturalnie wystąpić w kostiumie szkieletora, z mieczem, ale to jakieś niepoważne, o krok od farsy. A ja chcę być stateczną zjawą, która w porządnym hotelu kogoś porządnie nastraszy. Wystarczy mi powłóczysta szata z welonem zakrywającym twarz. Przed Pieniążkami zakołysze się nagle czarna dama, rzuci list, a potem rozpłynie w powietrzu. Dixi. Pierwszego marca, w środę, niespodziewanie przyjechała do nas Lula. Gdy otworzyłam drzwi, wpadła do holu blada, skurczona, załamana. – Jerzy nie przyjechał! – załkała, rzucając mi się w ramiona. – Wszystkie cztery czekałyśmy na peronie, ale nie wysiadł z pociągu. Zaprowadziłam ją do biblioteki i pocieszałam, jak mogłam. – To jeszcze nic nie znaczy. Coś się przedłużyło o jeden dzień, na pewno jutro przyjedzie. – Tak myślisz, Aniu? – spytała, pochlipując. – Oczywiście. Napijesz się herbaty? Kiedy godzinę później, wciąż blada, ale z suchymi oczami, odjechała do Wierzbińca, państwo Obryccy spojrzeli na siebie z niepokojem, który przy Luli starali się ukryć. Rotmistrz wysłał Jerzego do Kowna, niby nic nadzwyczajnego, lecz w tysiąc dziewięćset trzydziestym dziewiątym roku stosunki Polski z Litwą dopiero się normalizowały po wieloletniej wojnie podjazdowej. Jeszcze rok temu panowała otwarta wrogość wywołana sporem o Wileńszczyznę, nie można było na Litwę pojechać ani wysłać tam listu. Teraz się poprawiło, oba państwa nawiązały stosunki dyplomatyczne i handlowe, lecz o przyjaźni nikt nie mówił. Z perspektywy okolic Samborzewa Kowno znajdowało się bardzo daleko, a co gorsza – za pasem przeoranej ziemi, który ludzie nazywają granicą i na którym

ustawiają zasieki. Jerzy Zadworny nie przyjechał ani w czwartek, ani w piątek, ani żadnego następnego dnia. Ślub się nie odbył, lecz to najmniejsze zmartwienie. Wszyscy czekaliśmy na szczęśliwy powrót Jerzego albo na jakiś znak życia. Pani Dunia z Lulą wypłakiwały oczy, Krysia godzinami klęczała w kościele, Edyta wypalała trzydzieści papierosów dziennie. Gibowscy także byli strapieni, rotmistrz nawet telefonował do Warszawy, by przez swoje koneksje czegoś się dowiedzieć, niestety bez skutku. Stan zawieszenia trwał do dziesiątego marca – tego dnia przyszły trzy listy: do Duni, do Luli i do chlebodawcy naszej zguby. Jerzy donosił, że ukradziono mu paszport i czeka, aż poselstwo wyda nowy. Nie wiadomo, jak długo to potrwa. Dach nad głową ma zapewniony, bo stryj Gibowskiego, wielkoduszny człowiek, opłaca pensjonat, w którym Jerzy obecnie mieszka. Po dziesięciu dniach niepokoju i odganiania czarnych myśli wiadomość o kradzieży paszportu wydała nam się wielkim szczęściem. Lula określiła to tak: – Czekanie w spokoju a czekanie w niepewności to jak niebo a ziemia. – Teraz jesteś w niebie? – Heaven, I’m in heaven[25] – zaśpiewała w odpowiedzi, patrząc na mnie z błogim uśmiechem, tak jakby ona była roztańczonym Fredem Astaire’em, a ja Ginger Rogers w białej sukni. Niebiański nastrój trwał jakiś czas, potem, jak to w życiu bywa, zmienił się na bardziej powszedni. Kardynał słał list za listem, jednak wcale nie zanosiło się na szybki powrót. Dunia i jej córki zaczęły rozważać wyjazd do Zadworza. – Czy rzeczywiście rodzina Jerzego chce jechać do domu? – spytał mój mąż, w chwili gdy odłożyłam słuchawkę telefonu po rozmowie z Lulą. – Tak, pojutrze. – Aha – mruknął i dalej głaskał Bajkę, która patrzyła na niego z oddaniem, jakiego żaden człowiek w sobie nie ma. Dumając o psiej i ludzkiej miłości, zabrałam się do przyszywania ucha pluszowemu misiowi. – Aniu... – Po głosie Olka poznałam, że się nad czymś zastanawia. – A co byś powiedziała na to, aby je zaprosić? – Kogo?

– Zadworne. Niech u nas poczekają na powrót Kardynała, bo wiadomo, że w Dębińcu czują się obco i trochę niezręcznie. – A Wierzbiniec nie wchodzi w grę? – Lula pewnie nie chce nadużywać dobroci pani Hektorowej, a może uważają, że nie wypada, nie wiem... – powiedział w zamyśleniu i żwawiej dodał: – To co robimy? – Zapraszamy! Zaproszenie zostało przyjęte z wdzięcznością i już następnego ranka rodzina Jerzego wprowadziła się do Annopola. Pani Dunia wybrała sobie sypialnię listopadową (tę najbardziej okazałą, z tarasem), Edyta niebieską, Krysi przypadła różowa. Trochę czasu zajęło im rozpakowywanie walizek, potem otworzyły się drzwi trzech sypialni i trzy panie Zadworne zeszły na dół (chciałoby się napisać: z sukien szelestem, lecz trzeszczenie schodów zagłuszyło szelest). Po obejrzeniu wszystkich pokoi na parterze, kiedy zasiadłyśmy w bibliotece przy kawie i cytrynowych ciasteczkach, Dunia raz jeszcze w imieniu całej rodziny podziękowała za gościnę. – Nie spodziewałyśmy się takiej uprzejmości. Widać, że prawdziwa przyjaźń łączy państwa z naszym Jureczkiem. I zapewniam, że my tu zawadą nie będziemy, niech pani zajmie się swoimi sprawami, bo nie chcemy przeszkadzać. – Ależ nie ma mowy o przeszkadzaniu – zapewniłam szczerze. Starsza pani posłała mi miły uśmiech, po czym oświadczyła, że po ostatnich przeżyciach ma „wymęczone nerwy” i musi się położyć. Gdy poszła na górę, zaproponowałam pannom Zadwornym spacer oraz zwiedzanie folwarku. – Za zimno na spacer – stwierdziła Edyta. – Do obiadu sporo czasu, może się trochę zabawimy? – Zabawimy? – zdębiałam. – No... na przykład... zróbmy żywy obraz. Lubi pani taką rozrywkę? Nie wiedziałam, czy lubię, czy nie, ale domyśliłam się, o czym mowa. W czasach przedtelewizyjnych były popularne różne gry i zabawy towarzyskie, o których dwudziesty pierwszy wiek dawno zapomniał. Zabawa w żywy obraz polegała na odtworzeniu jakiegoś znanego malowidła za pomocą odpowiednio ubranych i ustawionych osób. W latach trzydziestych takie przebieranki wychodziły już z mody, ale widocznie nie wszędzie. – Mam album malarstwa – oświadczyłam, podnosząc się z kanapy. – Może coś

w nim znajdziemy. Wybór padł na Jesień albo winobranie Francisca Goi. Centralną postacią obrazu jest młoda dama trzymająca na głowie kosz winogron. Wokół niej znajdują się jeszcze trzy osoby: kobieta w czarnej sukni, zniewieściały arystokrata oraz kilkuletni brzdąc (trudno określić płeć dziecka, ponieważ stoi tyłem do patrzącego, lecz spodenki sugerują, że to chłopczyk). Na drugim planie widać winnicę i ludzi pracujących przy zbiorze winogron, a jeszcze dalej zamglone góry. Szybko ustaliłyśmy podział ról: Krysia stanie w środku z koszem na głowie, przed nią Walentynka z rękami wyciągniętymi, jak na obrazie, w stronę kiści winogron, Edyta zaś będzie kobietą w czerni. Dla mnie pozostał wymuskany młodzieniec – czyli najciekawsza kreacja. – Mama, ale my nie mamy winogron, ani jednego – zauważyło nagle moje dziecko, wciągnięte oczywiście w tę zabawę. – Winogrona zastąpimy Dobrą Ludwiką – wyjaśniłam, przesuwając z Edytą kanapę, która za chwilę miała zamienić się w niski murek, odgradzający jedną winnicę od drugiej. Dobra Ludwika to stara francuska odmiana gruszek o korzennym posmaku, w dwudziestym pierwszym wieku zapomniana, a szkoda, bo to najlepsze gruszki, jakie jadłam. Wychodząc do kuchni po owoce, tuż za drzwiami biblioteki natknęłam się na Wandzię. – Bądź tak dobra i przynieś nam ze spiżarni koszyk – poprosiłam. – I z piętnaście gruszek. Wandzia, jak to Wandzia, musiała swoje powiedzieć. – Piętnaście gruszek przed obiadem? Ho, ho, to się państwu apetyt poprawił. – Gruszki są potrzebne do obrazu, zamiast winogron – wytłumaczyłam mętnie. – I proszę cię... – Nachyliłam się nad jej uchem. – Nie zrób mi wstydu przed gośćmi, nie popisuj się... – Kiedy to ja, pani Obrycka, się popisuję? – fuknęła również szeptem. – Jestem sobą i już. A gruszki zaraz przyniosę. Następna godzina minęła na przygotowywaniu osiemnastowiecznych kostiumów. Najwięcej przyjemności sprawiła nam praca nad strojem towarzyszącego Hiszpankom amanta. Facet ma na sobie złocisty żakiet ze stójką, obcisłe spodnie do kolan, do tego białe pończochy oraz trzewiki

z klamerkami na podbiciu. Z żakietem poszło łatwo, w szafie znalazłam swoją starą, kupioną jeszcze w Berlinie, garsonkę z żółtego lnu. Ale takiego towaru jak obcisłe, złote spodenki w naszym domu nie było. Były natomiast panny Zadworne, które nie z takimi problemami sobie w życiu radziły. – Pani Anno, widziałam w łazience żółty ręcznik... może z tego uszyjemy? – zaproponowała Krysia, zerkając w stronę starszej siostry. W krótkim czasie moje gospodarstwo domowe zbiedniało o jeden kąpielowy ręcznik, ale za to wzbogaciło się o parę frotowych gaci, sorry... o parę złocistych spodni dla arystokraty. Jak zabawa to zabawa! Końcowy efekt naszych starań był, w pełnym znaczeniu tego słowa, malarski. Krysia, w jasnej szacie, z różową chustką narzuconą na włosy, stanęła za kanapą, podtrzymując ręką umieszczony na głowie kosz gruszek. Po jej prawej stronie, na kanapie, usadowiła się Hiszpanka Edyta, po lewej zaś podobny do kanarka wytworniś w trzewikach na obcasach. Żywy obraz dopełniała Walentynka ubrana w zielony kombinezon ozdobiony kryzą z papieru. Mała ustawiła się przed nami, wyciągając ręce w stronę Krysi, jakby w prośbie o gruszkę – i zastygłyśmy w bezruchu. Rozległy się oklaski. Celińska z Wandzią śmiały się szczerze, bijąc nam brawo aż do chwili, gdy moje dziecko poskarżyło się cicho: – Ręce mnie bolą, już nie wytrzymam... Po zakończeniu zabawy żadna z nas nie miała ochoty na rozstanie się z kostiumem, w związku z czym do obiadu w annopolskiej jadalni zasiadło czteroosobowe hiszpańskie towarzystwo, które właśnie powróciło z winnicy, oraz dwuosobowa, polska mniejszość. – Nie zdziwię się, Aniu, jeśli zaraz zaczniesz mówić po hiszpańsku – zażartował mój mąż. Wszyscy, łącznie ze mną, się roześmieli, a gdy śmiech przebrzmiał, powiedziałam: – Alejandro, estoy muy contenta de haber invitado a la familia del cardenal![26] Język hiszpański znam słabo, lecz coś tam wydukać potrafię. Wieczorem, leżąc w łóżeczku, Walentynka zapytała: – Mama, ten malarz nazywał się Goya? – Tak.

– A jak było mu na imię? – Francisco. – To znaczy: Franek? – Tak, kochanie, Franek Goya. – Franek Goya, Franek Goya – powtórzyła sobie cicho i zasnęła. Wiedziałam, że w tym momencie moja córka na całe życie zapamiętała nazwisko wybitnego hiszpańskiego malarza. W środku nocy wstałam z łóżka, by sprawdzić, czy Walentynka jest dobrze przykryta kołdrą, a potem poszłam do łazienki zrobić siusiu. Kiedy cichutko zamykałam za sobą drzwi sypialni, poczułam, jak coś chwyta mnie za ramię. Nogi się pode mną ugięły, lecz odważnie odwróciłam głowę i – krzyknęłam na cały ciemny korytarz, bo tuż za moimi plecami stała mumia! Egipska mumia! Jeśli ktoś sądzi, że opisuję swój sen, to nic bardziej mylnego. Opisuję to, co naprawdę zdarzyło się na piętrze annopolskiego dworu w nocy z dwudziestego na dwudziestego pierwszego marca tysiąc dziewięćset trzydziestego dziewiątego roku. A więc krzyknęłam i jednym susem dopadłam kontaktu, jednocześnie myśląc o diable, który ugryzł zduna. Może diabeł opuścił kuchnię i pod postacią mumii włóczy się nocą od drzwi do drzwi? Pstryk. Światło rozjaśniło korytarz, a przy okazji mój ogłupiały umysł. Przede mną, owszem, stała mumia, ale bardzo podobna do matki Kardynała. – Przepraszam, że niechcący przestraszyłam – zaszemrała. – Pani Duniu... – spytałam nieswoim głosem, patrząc na jej owiniętą bandażami głowę. – Co się pani stało? – Ach... to... – Przesunęła ręką po ciemieniu. – Ja zawsze śpię w bandażach, bo jak się na noc nie zamotam, to potem cały dzień w uszach mi szumi. – Rozumiem... – A teraz szłam do kuchni napić się kompotu. Pani też nie może spać? Z reguły nie pijam kompotu w nocy, nie miałam jednak sumienia odmówić Duni towarzystwa. Trzecia nad ranem to nie jest dobry czas na samotność. – Chętnie pójdę z panią, tylko najpierw skoczę do łazienki. W kuchni spędziłyśmy razem godzinkę, popijając kompot truskawkowy i gawędząc, to znaczy Zadworna gawędziła. Gawędziła i gawędziła: o sposobach

wędzenia kiełbasy, o gotowaniu jaj na miękko („Pięć jajek wkładam do płóciennego woreczka, poczem woreczek wpuszczam do wody”), o obsznurowaniu mięsnych rolad szpagatem oraz o wielu innych sprawach. Może to i ciekawe rzeczy, lecz nie wtedy, gdy człowiekowi przydzielono wyłącznie rolę słuchacza. Noc mijała, moja kochana mumia wciąż nadawała na tej samej fali, a ja usiłowałam szerzej otwierać klejące się oczy. W pewnej chwili, wśród monotonnie wypowiadanych słów, wychwyciłam coś, co zabrzmiało jak opis tortur: „...przypiekać żelazem”. „Oho – pomyślałam – pani Dunia zmieniła temat”. – ...przypiekać żelazem ciastka z masy marcepanowej najlepiej kuchenną łopatką. Niech kucharka nabierze na nią rozżarzone węgle i przesuwa wolniutko nad ciastkami. Po takim przypiekaniu ciastka ładnie się rumienią na czerwony kolor i dlatego mówię o nich – kardynałki. – Kardynałki? – parsknęłam śmiechem. – Prawda, że śmiesznie, kotuniu? – Bardzo śmiesznie, pani Duniu! Rano wstałam z łóżka niewyspana, lecz z miłym przeświadczeniem, że przede mną następny interesujący dzień w towarzystwie pań Zadwornych. Zabawa w żywy obraz (a nawet dwa obrazy, bo nocą, na widok „mumii” odtworzyłam Krzyk Muncha) bardzo mi się podobała. Ciekawe, co będzie dzisiaj. Dunia z córkami zeszły na śniadanie dopiero o dziesiątej. – Pani już na nogach? – zdziwiła się Edyta. – Cha, cha, cha! Nie bardzo rozumiałam, dlaczego się śmieje, może dlatego, że śmiech to zdrowie? Żeby zdrowia było więcej, również się roześmiałam: – Zawsze wstaję razem z mężem, chcę trochę z nim pobyć, zanim wyjedzie do pracy. – To się chwali – stwierdziła Zadworna, siadając do stołu i kładąc sobie serwetkę na kolanach. – A gdzie nasz aniołek? – Córka wybrała się z wizytą do przyjaciół. – Gdzieś w okolicy? – Tak, w bliskiej okolicy, pani Duniu. Nie dodałam, że ta okolica to annopolskie czworaki. Rano stara Gudejkowa, babcia Bronka i Kasi, zabrała Walentynkę, ponieważ dzisiaj cała miejscowa dzieciarnia szyła i wypychała słomą kukłę Marzanny, którą, jak co roku w pierwszym dniu wiosny, czekał ten sam los – utopienie w naszym stawie.

– Przepraszam, że dopytuję, ale wczoraj niani nie widziałam... – My nie mamy niani. Pani Celińska i panna Wandzia trochę mi pomagają przy dziecku. – Ach tak... – Zadworna wyraźnie się stropiła. – To... rozsądne rozwiązanie. – I oszczędne – podsumowała Edyta. – Cha, cha, cha! „Cha, cha, cha” – odpowiedziałam w myśli, gdyż nie chciało mi się ich przekonywać, że najlepszą nianią dla dziecka jest mama. – Edyto, ja cię bardzo proszę, nie śmiej się tyle. – Dunia delikatnie zganiła starszą córkę i znów spojrzała na mnie. – Słyszałam, że pani Krajewska wprost zakochana w Walentynce. – Tak, to obopólna miłość, bo nasza mała też lgnie do pani Hektorowej. – Dzieci zawsze lgną do dobrych ludzi, a cioteczka Luli, bez wątpienia, zacna dusza. I bogata! Słowa „bogaty, bogata” nie należą do moich ulubionych, zapytałam więc bez ogródek: – Ma pani na myśli jej bogactwo duchowe? – Nie, kotuniu, mam na myśli majątek, który młodym bardzo by się przydał, prawda? – Roześmiała się szemrząco, dając do zrozumienia, że to żart. Po śniadaniu Dunia podreptała do swojej sypialni na drzemkę, co zdaje się, było jej stałym zwyczajem, córki natomiast nie zaaranżowały żadnej wspólnej rozrywki. Edyta, paląc papierosy, przeglądała stare numery „Bluszczu”, Krysia, z wypiekami na twarzy, czytała Żywoty świętych. Nie było potrzeby, abym im asystowała, wymknęłam się więc do czworaków z dwoma dużymi, niebieskimi guzikami w kieszeni, bo Marzanna powinna mieć niebieskie oczy. – Pan Aleksander lubi głośne czytanie? – zwróciła się do mnie Dunia, choć rzeczony pan Aleksander siedział obok nas. – Oboje lubimy – powiedzieliśmy jednocześnie. – To może ja coś teraz państwu poczytam? – Z przyjemnością posłuchamy. – Olek wygodniej umościł się w leniwcu i zapytał: – Fajka pani nie przeszkadza? Odpoczywaliśmy w bibliotece tylko w trójkę, gdyż panny Zadworne pojechały do Wierzbińca, zabierając ze sobą (na wyraźne życzenie Hektorowej) Walentynkę. Dunia wzięła do ręki niewielką książkę w czarnej oprawie i wyjaśniła, że to

Ćma Gawalewicza, prezent, który dostała od swojego, świętej pamięci, męża. – Anatol dał mi Ćmę zaraz po ślubie, jakieś czterdzieści lat temu. Powiedział, że to bardzo pouczająca powieść. Siadłam więc na derierze i przeczytałam od deski do deski. Potem wracałam do tego jeszcze wiele razy. No, to zaczynam. Włożyła okulary i pochyliła się nad książką. „Zamiast prologu Znacie te letnie wieczory, kiedy się zdaje, że ziemia omdlała po całym dniu rozkoszy w objęciach słońca, i cała natura, jak namiętna kobieta, marząc o pocałunku, z przymkniętemi oczyma, z otwartemi usty, z głową w tył przechyloną, oddycha głęboko, a cicho śni... W taki wieczór siedzieliśmy we trzech na werandzie od ogrodu”[27]. Dalej rzecz dotyczyła pięknej Lili, która, mimo że była mężatką, zakochała się nieprzytomnie w niejakim Izydorze, tak opisanym przez autora Ćmy: „Młody, przystojny brunet z głową Antinousa, z cerą śniadą, z małym aksamitnym wąsikiem nad świeżemi ustami, z oczyma tak czarnemi, że niekiedy zdawało się, iż zamiast źrenic ma dwa głębokie, ciemne otwory, prowadzące w jakąś bezdenną przepaść, z figurą zgrabną i smukłą panny na wydaniu”[28]. Nagła miłość do tego stopnia opętała Lilę, że zostawiła męża oraz synka Michasia i wyruszyła do Wiednia, by tam spotkać się z ukochanym Izydorem. Początek wydał mi się dziwnie podobny do Anny Kareniny, jednak napisany był nudnym, pełnym pseudofilozoficznych wstawek, językiem. Dunia zakończyła głośne czytanie na stronie siedemdziesiątej pierwszej, kiedy to okazało się, że Izydor nie pojedzie za ukochaną do Wiednia, ponieważ zakazał mu tego starszy brat. – Jutro będzie ciąg dalszy historii – obiecała, zamykając swoją Ćmę. Olek, który, dzięki Bogu, nie miał aksamitnego wąsika ani figury panny na wydaniu, jakoś wytrzymał ten seans, ale wiedziałam, że na następny nie da się namówić. Ze wszystkich usłyszanych zdań zainteresowało go tylko jedno. Kiedy zostaliśmy sami, zapytał: – Aniu, matka Kardynała powiedziała, że czytając książkę pierwszy raz, siadła na derierze. Na czym ona właściwie siadła?

– Na tym samym co dzisiaj. – Derier to jakiś rodzaj kanapy? – Nie, Olku, derrière to po francusku „tyłek”. Obudziły mnie jakiś rumor, krzyk i szczekanie psów. Potem wszystko ucichło. Siadając na łóżku, zobaczyłam, że Olek stoi już przy piecu i sięga po pogrzebacz. – Co chcesz zrobić? – spytałam szeptem. – Nie wiem. Pilnuj dziecka. Podbiegłam do Walentynki, a on ostrożnie otworzył drzwi. W tym samym momencie w sypialni listopadowej stanęła Dunia. Jej obandażowana głowa nie zrobiła na mnie wrażenia, natomiast na Olku – tak. – Pani jest ranna? – Nie, nie... ale słyszałam hałas. – Idę sprawdzić. Razem z Dunią w napięciu obserwowałyśmy, jak mój mąż, jedyny facet w tym domu, skrada się w kierunku schodów. Coś tam zobaczył, lecz chyba nic groźnego, ponieważ opuścił rękę z pogrzebaczem. Wtedy podbiegłam do niego. Na półpiętrze, w przykrótkim, różowym szlafroku, stała Krysia. Za nią, na schodach, walały się rozgniecione ptysie, imbirki i biszkopty, poza tym skorupy potłuczonych talerzy oraz metalowa taca. Bajka z Tonem siedziały na dole, Muszka zaś wespół z Panią Kotką zlizywały ptysiowy krem. – Potknęłam się! I taca poleciała! – Krysia wytłumaczyła to, co i tak było widać. – Zaraz posprzątam. – Grunt, że nie spadła pani ze schodów. A do sprzątania weźmiemy się obie. Podczas zbierania imbirków panna Zadworna wciąż mówiła o rozgardiaszu, jakiego narobiła przed chwilą. – Taca tak głośno leciała w dół, że wszystkich pobudziła. – Wszystkich oprócz pani siostry. – Uśmiechnęłam się. – Pewnie ma wyjątkowo mocny sen. – Edyta? Ależ skąd! Ona zawsze śpi z watą w uszach, żeby nie słyszeć, jak inni chodzą nocą po domu. Nie musiałam pytać, kim są ci inni. W niedzielę, o dziesiątej rano, bicie dzwonu wzywało wiernych na mszę. Co prawda, w naszym domu nie było tego słychać, ale mieliśmy zegarki

i wiedzieliśmy, że już czas zbierać się do kościoła. W moim poprzednim życiu bardzo rzadko bywałam na nabożeństwach, jednak tu dostosowałam się do Olka, to znaczy jeździliśmy do kościoła średnio raz na dwa tygodnie. Neorenesansowa świątynia budziła wśród samborzewian podziw swoją wielkością, a także wyjątkowo pięknym brzmieniem dzwonu. Jego fundatorką była pani Krajewska i z tego powodu jej ławka kolatorska znajdowała się blisko ołtarza, pierwsza po prawej stronie od głównego przejścia (po lewej swoją ławkę mieli Gibowscy). Mosiężne tabliczki z nazwiskiem przykręcone do pulpitów były widomym znakiem objęcia danej ławki w wyłączne posiadanie oraz, cokolwiek by mówić, wynoszenia się ponad innych. Pani Hektorowa taki stan rzeczy, czyli korzystanie w kościele z własnej ławki, uważała za naturalne, przysługujące jej prawo i nie dostrzegała w tym nic niestosownego. Nie dziwiło mnie to, wszak urodziła się w połowie dziewiętnastego wieku w rodzinie posiadaczy. Jej ojciec był posiadaczem niewolników, czyli poddanych mu chłopów. Wrócę do niedzieli. Z uwagi na większą liczbę obecnych mieszkańców naszego domu Gudejko podjechał przed ganek dużym, starym landem, zaprzężonym w Bajaderę oraz Śnieżkę. Chwilę potem otworzyły się drzwi dworu i wyszliśmy. Na przodzie pan Aleksander, prowadzący pod ramię, z należytą pieczołowitością, matkę Kardynała. Potem panna Edyta wystrojona w popielaty, twarzowy toczek. Następnie panna Krysia z książeczką do nabożeństwa w ręce. Za nimi pani Anna, ciągnąca córeczkę ubraną w niebieski płaszczyk z kapturkiem. Za córeczką Muszka. Za Muszką panna Wandzia. Wandzia złapała psa, najpierw za ogon, później za obrożę, po czym wciągnęła go do domu i zamknęła za nami drzwi. Do kościoła przyjechaliśmy w ostatniej chwili. Wszystkie ławki były już zajęte. Na szczęście listonosz Miodyński, zobaczywszy wchodzącą z nami starszą panią, ustąpił jej miejsca. Dunia została usadowiona, a reszta naszej ekipy stanęła w nawie bocznej, obok gipsowej figury świętego Antoniego. Wzrokiem poszukałam Hektorowej i Luli – panna Patek w skupieniu

wpatrywała się w ołtarz, Krajewska przeglądała modlitewnik. W chwili gdy ksiądz wychodził z zakrystii, Olek niezauważalnym ruchem szturchnął mnie w ramię i szepnął: – Spójrz do tyłu. W kościele pojawiły się dwie spóźnione osoby. Dostojnym krokiem szły przed siebie, mijając rzędy ławek. Zatrzymały się dopiero przy pierwszej. Schyliły głowy w powitaniu i usiadły obok Krajewskiej. Nie był to nikt inny, jak Albin ze swoją Gryzeldą! Domyślałam się, że postanowili udobruchać ciocię publicznie, na oczach setek osób, bo w kościele staruszka nie miała ruchu, musiała przynajmniej ścierpieć ich obecność, a tym samym – chcąc nie chcąc – pokazać wszystkim, że między nią a Biniami dobrze się układa. Rozumiałam, jaką mękę przechodzi teraz Hektorowa, uchwycona w sidła kolatorskiej ławki. Rozumiałam? A gdzież tam! Bo oto w ławce uczynił się ruch. Krajewska zerwała się na równe nogi, przepchnęła się obok nieproszonych gości i opuściła swoje uprzywilejowane miejsce. Lula poszła w jej ślady. Cały kościół, łącznie z księdzem, patrzył, jak pani Hektorowa Krajewska kieruje się w stronę wyjścia. Szła krokiem nie za szybkim i nie przesadnie wolnym, nie rozglądała się na boki, ale też nie wydawała się usztywniona, biła od niej spokojna stanowczość. Biniowie zostali w ławce sami, jak ostatnie dwa pieniążki w brązowej portmonetce. Godzinę później wśród wychodzących z kościoła ludzi spotkaliśmy Wysockich. – W życiu nie zapomnę tej mszy! – zawołała Bibi. – Tak cię poruszyło kazanie księdza Grzybowskiego? – Nie żartuj, Ani, dzisiaj nikt nie słuchał proboszcza. Wszyscy patrzyli na pierwszą ławkę i plecy tych Pieniążków. Pewnie męczyli się jak pod pręgierzem – stwierdziła z uciechą. – Po takim afroncie już ich tu nie zobaczymy. – Tak myślisz? – A co! Widziałaś, jak pani Hektorowa szła przez kościół? Sama Sarah Bernhardt lepiej by tego nie zagrała. – No to po Pieniążkach – westchnęłam lekko, myśląc o pewnej czarnej damie, która nie pojawi się w hotelu De Rome, i przez to na świecie będzie o jedną legendę mniej.

W poniedziałek biblioteka została tymczasowo zamieniona w sypialnię, ponieważ na górze murarz walił młotem w ścianę – rozpoczął się remont. Nasze warunki mieszkaniowe uległy zmianie. W bibliotece właściwie nie można było się swobodnie obrócić. Wszędzie leżały albo wisiały ubrania, przy serwantce stało dziecięce łóżeczko, obok „łóżeczko” mężowskie, to znaczy łóżko polowe dla Olka, bo na wąskiej kanapie mogła spać tylko jedna osoba. Do tego psy, kot, a nawet okazjonalnie biały królik. – Nie rozumiem, dlaczego na pięć dni przytaszczyłaś do biblioteki modrzew – dziwił się mój mąż, ustawiając obraz za fotelem. Zamiast odpowiedzi rozłożyłam bezradnie ręce, jakbym sama nie wiedziała dlaczego. Olek oparł malowidło o ścianę i zaczął się w nie intensywnie wpatrywać. – Może i dobrze zrobiłaś – odezwał się po chwili. – Wiesz co? Ja też lubię ten bohomaz. Jakoś przy nim raźniej. – Odwrócił się w moją stronę i dodał: – Zostawmy to wszystko i chodźmy do jadalni. Jadalnia była teraz jedynym ogólnodostępnym pokojem, bo salony i kredensowy stały nieogrzewane, a na górze nie mieliśmy czego szukać (oprócz zarzuconej cegłami łazienki). W ostatnim czasie annopolski dwór bardzo się skurczył, lecz wcale mi to nie przeszkadzało. Nie urodziłam się w pałacu i nadmetraże traktowałam z takim samym przymrużeniem oka jak złote klamki. Przechodząc przez hol, roześmiałam się na widok Muszki, która uciekała z kuchni z podkulonym ogonem. – Patrz, Olku! Pewnie pani Felicja znów ją ścierką przegoniła. Ale on, zamiast pośmiać się z Muszki, położył sobie palec na ustach. Zdezorientowana rozejrzałam się wokół i dopiero wówczas zauważyłam Krysię. Klęczała w kącie pod schodami z zastygłą w modlitwie twarzą. Wyglądało to jakoś średniowiecznie, ale cóż... zbliżała się Wielkanoc, trwał post i czas chrześcijańskiej zadumy. Z poważnymi minami, na palcach, jakbyśmy przechodzili klasztornym krużgankiem, minęliśmy Krysię i szczęśliwie dotarliśmy do drzwi jadalni, która na pewno nie była refektarzem. W jadalni Pani Kotka wygrzewała się przy piecu, pani Dunia zaś bawiła się w nauczycielkę rysunku. – Twoja mysz chyba za duża, na następne myszki zabraknie ci miejsca –

poinstruowała Bronka, który, podobnie jak Kasia i Walentynka, z kredką w ręku pochylał się nad kartką papieru. – Na co tyle małych myszów malować? Na prezynt lepszo jedna duża. – Dla kogo prezent? – zapytałam, siadając obok Bronka. – Dla moigo Mruczka. – A moje myszki dla Pani Kotki – pochwaliła się Walentynka. – A twoje, Kasiu? – Dla boćka, bo już przylecioł. Na tym skończyła się rozmowa z dziećmi, ponieważ Dunia miała dla nas propozycję. – Ja tu z Ćmą przyszłam, to może poczytam teraz państwu następny kawałek? – zaszemrała i nie widząc entuzjazmu na twarzy mojego męża, szemrała dalej: – Oj, coś czuję, że panu Aleksandrowi moja powieść się nie spodobała... Na końcu zdania zawisło oczekiwanie na gorliwe zapewnienie, że wprost przeciwnie, że książka interesująca. Takie słowa jednak nie padły, Olek nie zamierzał przez następną godzinę umierać z nudów. – To prawda, nie spodobała się – przytaknął. – Nic nie poradzę. Niech pani poczyta mojej żonie. – Posłał mi słaby uśmiech i zwrócił się do dzieci: – Zostawcie te myszy, idziemy do stajni. Ha! Wolałabym popołudnie spędzić z mężem, ale wypłoszyła go z domu czarna Ćma. Gdy zostałyśmy same, Dunia otworzyła książkę, lecz zamiast rozpocząć czytanie, wyjęła z niej ostemplowaną kopertę. – Dziś przyszedł list od Jureczka – oznajmiła. – I wyznam, że niepokojący... – Sprawa z paszportem zbyt wolno się toczy? – To też, ale jeszcze co innego. Niech pani posłucha. – Poszukała wzrokiem odpowiedniej linijki tekstu i przeczytała: Jeszcze muszę Mamie napisać o chlebie wileńskim, w którym się w Kownie rozsmakowałem. Nie ma dnia, żebym nie brał bochenka z piekarni po sąsiedzku. Zaprzyjaźniłem się nawet trochę z właścicielem tej piekarni, panem Gejdasem. To człowiek serdeczny i wielki jak topola. Po długim namawianiu zdradził mi recepturę na chleb, co pewnie Mamę i innych ucieszy.

Skończywszy czytać, Zadworna spojrzała na mnie znacząco. – I co pani na to? – Jak to co? Mam nadzieję, że dostanę tę recepturę i po powrocie Jerzego upieczemy w Annopolu pyszny chleb wileński. – A ja się boję, żeby Jureczek nie upiekł sobie tam w Kownie kłopotów... Czuję, że wplątał się w szpiegowskie sprawy, i teraz szyfrem do mnie pisze. – Ściszyła głos do konspiracyjnego szeptu: – Niech pani pomyśli, pani Anno: chleb wileński w Kownie – to już samo w sobie jakoś podejrzane! Dalej: ten piekarz ZDRADZA recepturę i do tego wielki jak TOPOLA! Brakuje jednej literki na końcu. – Jakiej literki? – K! TO POLAK! – wyjaśniła z triumfem. Teoria o chlebie, topoli i szpiegostwie Kardynała była kompletną bzdurą, ale jak to powiedzieć uroczej, starszej pani, która właśnie odkryła w sobie talent do łamania szyfrów? – Moim zdaniem nie ma się czym martwić – stwierdziłam z przekonaniem. – Jerzy pisze o chlebie, bo tęskni za domem i za ukochaną matką. Takie ujęcie sprawy chyba uspokoiło Dunię, bo wkładając list do koperty, uśmiechnęła się z matczyną dumą, a później otworzyła książkę na stronie siedemdziesiątej pierwszej i obie zainteresowałyśmy się losami Lili, bohaterki Ćmy. Lila szybko przebolała fakt, że ukochany Izydor nie przyjechał za nią do Wiednia, bo wokół pełno było innych „Izydorów”. Wdała się w różne romanse i romansiki, które tłumaczyła swoją „opaczną, przewróconą moralnością”[29]. „Muszę żyć na swobodzie – mówiła do jednego z mężczyzn odwiedzających jej buduar. – Nie ma we mnie ani cienia zwyczajnej banalności dzisiejszych kobiet. Nie wiem, czy jestem złą, czy dobrą, i mniejsza o to – jestem sobą. Nic mnie nie obchodzi moralność i opinia waszego świata, robię to, co w danej chwili robić chcę i basta... Widzisz pan, jak się odsuwasz ode mnie, jak w panu walczą teraz dwa uczucia wręcz przeciwne: jedno, które pana do mnie przyciąga całą mocą, a drugie, które pana gwałtem odpycha i wstrętem przejmuje – prawda?... Przyznaj pan, że prawda. Ja się tem ani obrażę, ani zdziwię. To całkiem naturalne. Ale pomyśl pan, że w takich sprzecznościach musiałbyś spędzić całe życie przy moim boku, gdybyś został moim mężem; musiałbyś się zszarpać i ztargać w miłości do szalonej istoty, której żaden mężczyzna całkowicie

opanować nie potrafi. Gdybym pana nawet szalenie kochała, nie umiałabym się zmienić i przezwyciężyć dla tego uczucia i tem bardziej dręczyłabym cię bez litości, a w końcu znienawidziła tem więcej, im bardziejby mi miłość ta ciążyła”[30]. I w takim stylu leciało następnych sto stron. Zadworna czytała, a ja zaczęłam wyobrażać sobie autora Ćmy, pana Gawalewicza, jak siedzi przy lampie naftowej i pisze te wszystkie zdania. Co go skłoniło do wymyślenia chimerycznej Lili? Jak zrozumieć szpagat psychologiczny, na który ją skazał? Bo najpierw dał jej wszystko co najlepsze: szczęśliwe dzieciństwo w majątku rodziców na Wołyniu, kochającego męża, synka i wysoką pozycję wśród warszawskiej elity. A potem Lili padło coś na mózg, zostawiła swoje życie i uciekła do Wiednia, by poznawać facetów w ilościach hurtowych i okolicznościach sypialnianych. – Zostało nam do końca dziewięćdziesiąt stron – oświadczyła nagle Dunia, zamykając książkę. – I co pani sądzi o naszej Lili Malińskiej? – Skomplikowana kobieta – odparłam i z grzeczności nie dodałam, że według mnie Lila to erotomanka, która w te pędy powinna udać się na terapię do doktora Zygmunta Freuda. – I życie sobie skomplikowała. Chce pani wiedzieć, co dalej? Oczywiście, że chciałam. – Może zamienimy się rolami i teraz ja będę głośno czytała? – zaproponowałam. Dunia, mile połechtana tą propozycją, podała mi książkę i znów znalazłyśmy się w świecie Lili. Niestety, przestało być tam wesoło, Lila leciała ku swemu przeznaczeniu jak ćma do ognia. Rozrywkowe życie tak rozzuchwaliło naszą bohaterkę, że postanowiła zostać primadonną włoskiej opery. Potem nastąpiły nieszczęścia: szkarlatyna zabrała do grobu synka, o czym Lila dowiedziała się pół roku po jego pogrzebie. Ponadto na Wołyniu umarł jej ojciec, porażony wiadomością o wstąpieniu swojej ukochanej jedynaczki na scenę. No, i wielki finał. Noc, jezioro, łódka. W łódce Lila oraz jej obecny kochanek, tenor operowy, który wywodził się z nizin społecznych, ponieważ jego ojciec był oberżystą.

W napadzie zazdrości kochanek wypchnął Lilę z łódki, a gdy wypłynęła na powierzchnię wody, uderzył ją wiosłem w głowę, co spowodowało śmierć bohaterki oraz zakończenie powieści. – Taki los czeka szalone kobiety – podsumowała Dunia, kiedy oddawałam jej książkę. – Pouczająca przestroga... – ...napisana przez mężczyznę, żeby żony cicho siedziały przy mężach. Bo jak nie – to wcześniej czy później jakiś potomek oberżysty trzepnie je wiosłem w głowę. – Ale to prawda, pani Anno, tak właśnie kończą niewierne żony! – A niewierni mężowie? Jak kończą? – spytałam zapalczywie, myśląc o świętej pamięci Anatolu Zadwornym, który za życia święty nie był. – Inaczej. Spojrzałam z sympatią na matkę Kardynała, ale nie spotkałyśmy się wzrokiem, bo akurat poprawiała siwe włosy na skroni i lekko skręciła głowę w bok. Od Bibi dowiedziałam się, że w Samborzewie o Walentynce mówi się teraz: „ta mała od Obryckich, co odziedziczy Wierzbiniec”. – Głupie plotki, które rozsiał Albin, nic więcej – oświadczyłam podenerwowanym głosem. – Jesteś tego pewna, Ani? Widziałaś testament? – Nie. – Czyli jest taka możliwość! Hektorowa z siostrzeńcem na bakier, legatu po sobie mu nie zostawi, a Walentynkę bardzo lubi! – Wysocka klasnęła w ręce z zadowoleniem, tak jakby moja córka pojutrze miała się przeprowadzić do Wierzbińca. – Bibi, daj spokój – hamowałam ją. – Najbliższą osobą dla Krajewskiej jest Lula. – Tak, ale, proszę ja ciebie, w testamencie mogą być wymienione dwie spadkobierczynie. Pół Wierzbińca to też tłusty kąsek. Nie byłam łasa na ten kąsek, bo nadciągająca historyczna burza miała wszystko zmienić. Jeszcze za życia Hektorowej... Raptem zapragnęłam poznać powojenne losy Wierzbińca i na własne oczy zobaczyć, jak wygląda ten dwór w roku dwa tysiące jedenastym. Okazja nadarzyła się w środę rano, kiedy to trzy panie Zadworne wraz z Walentynką wyruszyły na wycieczkę do Inowrocławia, z żalem zostawiając

w domu panią Annę, którą jak na złość przed samym wyjazdem rozbolała głowa.

2011 Kwadrans później, z zupełnie zdrową głową, jechałam samochodem do Wierzbińca. Dopiero w połowie drogi zorientowałam się, że mam na sobie annopolskie ciuchy. Co prawda na tylnym siedzeniu leżała dżinsowa kurtka, ale pasowała teraz do mnie jak bejsbolowa czapka do Bajadery. Przez roztargnienie na dwudziestopierwszowieczną wycieczkę wybrałam się w krótkim żakiecie z marynarskim kołnierzem oraz w pumpach, czyli w bufiastych spodniach, ujętych pod kolanem w wąski mankiet. Nie zawróciłam do Torunia, bo w takim stroju człowiek może wyglądać albo jak awangardowo ubrana laska, albo jak totalnie niemodna ofiara; wszystko zależy od poczucia pewności siebie bądź jego braku. Postawiłam na pewność i jechałam dalej. Zbliżając się do Wierzbińca, dumałam o tym, co tam zastanę: niszczejącą jak Annopol ruinę czy wypasioną, prywatną rezydencję, należącą do jakiegoś przedsiębiorcy z młodego chowu? Ostatni kilometr ciągnął się niemożliwie aż do momentu, gdy w dali zobaczyłam wierzby. Dobry znak. Wierzbową aleją dojechałam przed sam dwór, który ani się nie postarzał, ani nie odmłodniał. Zaparkowałam obok innych stojących tu samochodów i zbliżyłam się do schodów. Wyglądały tak samo jak w latach trzydziestych – łagodnie spływały w dół, otoczone z obu stron murkiem. Nawet dwie kamienne kule znajdowały się na swoich miejscach, idealnie okrągłe, nienaruszone zębem czasu. „Witajcie po latach” – pomyślałam, dotykając jednej z nich, i lekkim krokiem wbiegłam na schody, obok drzwi bowiem wisiała czerwona tablica z napisem: Szkoła Podstawowa w Wierzbińcu Do szkoły może wejść każdy, kto ma tu jakąś sprawę do załatwienia, bez obaw więc nacisnęłam klamkę. Wystrój holu bardzo się zmienił. Po prawej stronie, zamiast stoliczka przykrytego nicianą serwetką, stał pojemnik na zużyte baterie, nad nim galeria

uczniowskich rysunków, przedstawiających warzywa. Najbardziej spodobała mi się papryka. – Pani do kogo? – Do dyrektora. – To ja. Odwracając się, zobaczyłam faceta trochę podobnego do Bartka. Miał na sobie szary golf oraz oryginalną kamizelkę z wełny. Przez parę sekund przypatrywałam się indiańskim wzorom na kamizelce, a on lustrował moje pumpy à la Jadwiga Smosarska. Potem zostałam zaproszona do kancelarii, gdzie wśród zwykłych, biurowych mebli królował secesyjny antyk – dobrze znane mi biurko pani Hektorowej! Dyrektor Rusinek (tak się przedstawił) nie podszedł do biurka, lecz do stojącego przy ścianie stołu z krzesłami i tam usiedliśmy. – Słucham panią. Zaczęłam wyłuszczać cel wizyty, mówiąc, że jeszcze mieszkam w Toruniu, ale za miesiąc przeprowadzam się na wieś, w te okolice. – I przyniosła pani swoje CV? – spytał. – Nie chodzi o pracę. Przyjechałam zobaczyć szkołę, do której będą chodziły moje córki. Rusinek wyraźnie się ucieszył i zaraz przeszedł do konkretów. – W jakim wieku są dzieci? Na takie pytanie trzeba odpowiedzieć błyskawicznie, bo głupio, żeby matka zastanawiała się nad wiekiem własnych dzieci. – W tym samym – odparłam, poprawiając coś przy marynarskim kołnierzu. – To bliźniaczki, czwarta klasa. Aby uwiarygodnić powód wizyty, wypytywałam o różne rzeczy związane ze szkołą (języki obce, świetlica, zajęcia pozalekcyjne) i słuchałam z uwagą odpowiedzi dyrektora. Robiłam to z przyjemnością, gdyż facet miał taki sposób bycia, który lubię najbardziej – nie dodawał sobie niczego i niczego nie odejmował, odjazdową kamizelkę nosił z wdziękiem, ale gdyby ją zdjął, nie ubyłoby ani grama tego wdzięku. Kiedy zaspokoiłam ciekawość dotyczącą edukacji nieistniejących bliźniaczek, przyszedł czas na zapuszczenie sondy. – Podoba mi się budynek szkoły, to chyba zabytek? – powiedziałam, spoglądając w stronę łukowego okna. – Jak każdy dwór, który ma dwieście lat.

– A szkoła? Od kiedy tu jest? – Od czterdziestego szóstego. Właściwie na tym powinna się skończyć nasza rozmowa, wyczułam jednak, że Rusinek nigdzie się nie spieszy i chętnie jeszcze pogawędzi z interesantką, która wygląda, jakby żywcem wyszła z archiwalnego filmu. – W kronikach szkoły pan to wyczytał? – spytałam, zakładając nogę na nogę (i eksponując pumpy). – Nie musiałem czytać w kronikach. – Wstał z krzesła, podszedł do biurka Hektorowej i klepnął ręką w mahoniowy blat. – Ja się tu urodziłem! – Na tym biurku? – zażartowałam. – W Wierzbińcu. A to biurko ma swoją historię... Zaczęła się opowieść. Może nie fascynująca, ale zaskakująca. Otóż pan Rusinek urodził się w rodzinie od pokoleń związanej z Wierzbińcem i znał z opowiadań przedwojenną właścicielkę dworu, Krajewską. – Taka typowa ziemianka starej daty, ani lepsza, ani gorsza od innych, wie pani? – Wiem. – Mój pradziadek miał z nią do czynienia – ciągnął Rusinek. – Mogę nawet powiedzieć, że każdej nocy służył jaśnie pani. – Był jej kochankiem? – udałam zaciekawienie, wiedząc, że pradziadek konfabulował, bo Hektorowa nie należała do romansujących kobiet. – Był stróżem nocnym w majątku. – Aha. Potem Rusinek opowiedział historię biurka, dzięki której dowiedziałam się wszystkiego, czego chciałam. W tysiąc dziewięćset trzydziestym dziewiątym Wierzbiniec zajęli Niemcy i osadzili w nim swojego Treuhändera[31]. Ten człowiek obszedł się z Krajewską łaskawie, pozwalając jej zostać; zażądał jedynie, by zamieszkała w wyznaczonych pokojach. Tak minęła wojna. Po wyzwoleniu hektary zostały rozparcelowane, a dwór zdewastowany przez okoliczną ludność, czyli tych, z których rodzina Krajewskich latami wyciskała ostatnie soki. Wydziedziczona dziedziczka dała drapaka, wyjeżdżając z jedną walizką. Podobno znalazła schronienie u jakichś krewnych czy przyjaciół. Chłopi porąbali dworskie meble na opał lub rozszabrowali, ale kilka sztuk ocalało, między innymi potężne biurko z gabinetu Krajewskiej. Kierownik

powstałej w wierzbińskim dworze szkoły wstawił je do kancelarii i tak już zostało. – Kilkadziesiąt lat później zrodził się przesąd, że wieś tak długo będzie miała swoją szkołę, jak długo biurko dziedziczki będzie tu stało – powiedział Rusinek, patrząc na szacowny mebel. – Wie pani, ostatnio nasz burmistrz zamknął trzy wiejskie szkoły... ale nam nic nie grozi. – Bo macie stare biurko, obrosłe legendą? – Nie! Bo mamy dwustu uczniów! Dużych szkół nikt nie zamyka. – Roześmiał się miło, siadając za swoim biurkiem jak za tarczą ochronną. Ze szkoły wyszłam w takim humorze, że postanowiłam przedłużyć wycieczkę i zahaczyć o Dębiniec. Jechałam wolno, z zainteresowaniem obserwując okolicę. Dużo się zmieniło. Prawdę powiedziawszy, oprócz ziemi i nieba zmieniło się wszystko. Wzdłuż dawnej, czereśniowej alei rosły klony, w miejscu sosnowego młodniaka, w którym zbierałam poziomki, postawiono stację benzynową, Stary Las został wycięty co do pnia. Mijałam znane pola oraz rozsiane gdzieniegdzie nieznane domy i sklepy. Zaraz powinien pokazać się dębiński dwór. Pokazało się co innego: parterowy budynek z płaskim dachem i dużym napisem przy wejściu: Zajazd U Jacka. A gdzie dwór Gibowskich? Albo chociaż resztki dworu? Zapytamy Jacka... Weszłam do przydrożnej knajpki, nazwanej szumnie zajazdem – stoliki z laminatowymi blatami, automat do gry, za barem ostrzyżona na zapałkę dziewczyna rozwiązywała sudoku. – Dzień dobry. – Dzień dobry. – Szybko odłożyła broszurkę i długopis. – Poproszę kawę bez mleka i cukru. Gdy sięgała po papierowy kubek, spytałam o miejscowy dwór. – Dwór? – zdziwiła się. – Tu nie ma dworu. – Ale był! – zawołałam (trochę za głośno). Dziewczyna zareagowała uśmieszkiem, postawiła przede mną kawę, za którą zażądała cztery złote, i na tym wywiad się skończył. Zabrałam swoją kawę do stolika i wtedy z kąta wynurzył się jakiś starszy mężczyzna w kaloszach. – Szuka pani pałacu po dziedzicach?

– Tak. – Rychło w czas. Sfajczył się dwadzieścia lat temu, do cna – wyjaśnił i tupiąc kaloszem w podłogę, dodał: – Stał dokładnie w tym miejscu. – Co tam było? Szkoła? – Pegeery. – Aha... Dziękuję. – A piwo pani postawi? Postawiłam. Potem siedliśmy razem przy stoliku. Mój nowy znajomy miał chyba coś jeszcze w zanadrzu, bo zapytał: – Powiedzieć, co ludzie gadali o tym pożarze? – Niech pan mówi, chętnie posłucham. – Jak komuna padła, państwo wystawiło pałac na sprzedaż. Dwóch takich chciało kupić... – Facet zrobił przerwę na łyk piwa i kontynuował. – Był przetarg i jeden wygrał, a ten drugi się wściekł. Rozpowiadał, że to szwindel, że wszystko z góry ustawione było. A później, w jedną noc, ktoś benzyną podlał pałac i dom tego, co go kupił. Paliło się, aż łuna szła... – Złapali podpalacza? – Nie. – A żal panu tego pałacu? – Gdzie tam! – Machnął ręką. – Mój nie był. „Mój też nie był, ale mi żal” – pomyślałam, dopijając kawę, która miała smak spalenizny.

1939 Po południu siedzieliśmy z Olkiem i Walentynką w bibliotece. Zatopiona w myślach o powojennych losach sąsiedzkich dworów nie zwracałam uwagi na to, co dzieje się w pokoju – aż do momentu, kiedy z zadumy wyrwał mnie głos męża. – Tyle razy cię prosiłem, żeby mała nie bawiła się telefonem! Spojrzałam na córkę; speszona okrężną reprymendą taty odkładała słuchawkę na widełki. – Mój drogi, o ile pamiętam, tylko raz o tym wspomniałeś – stwierdziłam

wesołym głosem, aby uspokoić Walentynkę. – Zresztą nic się nie stało. – Stało, nie stało... – burknął. – Ona ma wiedzieć, że telefon nie jest zabawką. Wzruszyłam ramionami, bo ten rozdrażniony ton był niepotrzebny i absolutnie nie na miejscu. Walentynka też straciła dobry humor, wdrapała się do swojego łóżeczka i przytuliła do śpiącej na poduszce kocicy. Chciałam zaprosić Olka na spacer po parku, by na osobności, w cztery oczy, uświadomić mu, że odezwał się z taką pretensją w głosie, jakby chodziło o zniszczenie centrali telefonicznej w Samborzewie, a nie o niewinne podniesienie słuchawki z widełek. Nie zdążyłam jednak nic powiedzieć, ponieważ nagle zabrzęczał telefon. Dzwoniła Lula. – Muszę się z tobą zobaczyć. Przyjedź do mnie. Proszę cię. Te podejrzanie krótkie zdania wypowiedziała tak ponurym tonem, że zaraz po odłożeniu słuchawki zaczęłam zbierać się do wyjścia, pozostawiając Walentynkę (i telefon!) pod opieką Olka. Lula przyjęła mnie w pozycji leżącej, ściślej mówiąc, leżała w łóżku przykryta kocem, spod którego wystawała tylko górna część głowy. Nie pytałam, co się stało. Siadłam przy niej i lekko odchyliłam koc. Najpierw się rozpłakała. Tak zaraźliwie, że ja też zaczęłam płakać, choć kompletnie nie wiedziałam, co opłakujemy. W pewnej chwili, wśród wspólnych szlochów i pochlipywań, wyłowiłam: – Chyba jestem w ciąży, Aniu... Gdyby Lula chciała poinformować mnie, że przed chwilą zabiła niewinnego człowieka, to nie mogłaby użyć bardziej obwiniającego się tonu. A przecież sytuacja była odwrotna! Niestety, nasza rozmowa toczyła się w czasach, kiedy panny młode powinny iść do ołtarza nieskalane (cokolwiek to słowo znaczy) i najwcześniej po dziewięciu miesiącach powić dziecię. Innych opcji kodeks społeczny nie przewidywał, a jeśli się zdarzyły, wówczas kobietę czekał los napiętnowanej na całe życie bezwstydnicy, rozpustnicy, grzesznicy i tak dalej. Mężczyzn naturalnie obowiązywał inny kodeks. Nagle uzmysłowiłam sobie własny udział w tym „nieszczęściu”. Wszak nikt inny, tylko Ania Obrycka namówiła w stajni przyzwoitą pannę Patek do rozwiązłości. Ogier Fiołek może to poświadczyć. Leśną ambonę, sanie i pozostałe interesujące miejsca narzeczeni zorganizowali sobie sami, lecz Jerzy nic by nie zdziałał, gdybym wcześniej nie udzieliła Luli

szeptanych rad. – Lulu, kochanie, wszystko będzie dobrze – obiecałam, ściskając jej rękę. „Wszystko będzie dobrze” – to czarodziejskie zdanie, które każdy z nas chciałby usłyszeć w ciężkiej chwili i które naprawdę pomaga. Lula otarła wierzchem dłoni zasmarkany nos, po czym spojrzała na mnie z nadzieją. – Dlaczego będzie dobrze? Wszyscy się dowiedzą! I mnie zadziobią! – Może jeden z drugim dziobnie. I cóż? Przetrzymasz to, a potem ludzie zapomną. Powiedz, który to miesiąc? – Nie wiem. Wypytałam ją o różne objawy i okazało się, że Lula, kobieta, która zna dwa języki obce oraz dobrze gra na fortepianie, ma żenująco skromną wiedzę biologiczną. Wspólnymi siłami ustaliłyśmy, że prawdopodobnie jest w ciąży od szóstego grudnia, czyli prawie cztery miesiące. Ale co to za ustalenie, jeśli sama zainteresowana nigdy nie zapisywała dat miesiączek i nie łączy ich zaniku z zajściem w ciążę? – Powinnaś iść do ginekologa – doradziłam. – Oszalałaś! Sapnęłam cicho, ponieważ namówienie jej na wizytę u lekarza było marzeniem ściętej głowy – w latach trzydziestych do ginekologa chodziły wyłącznie kobiety zamężne. Zostawiłam ten temat i przeszłam do następnego. – A Jerzy? Wie? Pokręciła głową, znów chowając się pod kocem. – Idiotka! Głupia idiotka! – zawołałam. Takiej, skierowanej do siebie, inwektywy Lula nigdy wcześniej nie usłyszała – koc nieznacznie się odchylił. – Co powiedziałaś, Aniu? – To co słyszałaś, Lulu! Jerzy musi wiedzieć – oświadczyłam podniesionym głosem, a potem złagodniałam. – Napisz do niego dzisiaj... Boże, jak on się ucieszy... Efekt moich starań był taki, że Lula wstała z łóżka i otworzywszy pudełko z papeterią, długo wybierała papier listowy, na którym miała napisać list do narzeczonego. Po powrocie do domu wzięłam do ręki ostatni numer „Bluszczu” i jeszcze raz przeczytałam felieton doktora Ottona Grossa. „Pamiętnik lekarza domowego

W moim rejonie do przeszłości należą wypadki takie, jakie zdarzały się w pierwszych latach mej pracy, że kobieta w 5-tym miesiącu ciąży zgłasza się z „guzem” brzucha, pragnąc się go pozbyć za wszelką cenę, z największym zdziwieniem (autentyczne!) dowiaduje się, że jest w ciąży, mieszka u swoich rodziców, ma 18 lat, uczęszcza do szkoły, o małżeństwie na ma mowy. Jak można pomóc nieszczęśliwej – w takiej sytuacji? Jest zrozpaczona i nieprzytomna ze strachu przed rodzicami, otoczeniem etc. Uspokoiłem ją, jak mogłem, obiecałem zająć się ewentualnym umieszczeniem dziecka, poleciłem zgłosić się na miesiąc przed oczekiwanym porodem, aby ją umieścić w szpitalu. Po kilkunastu dniach przywożą ją z zapaleniem otrzewnej i przedziurawioną macicą i niebawem umiera, a nazwiska sprawców swej tragedii zabiera ze sobą do grobu!”[32]. Opisana przez doktora Grossa historia pokazuje, jak wielki był strach kobiet przed osądem purytańskiego społeczeństwa. Lula też bała się złych spojrzeń i złych słów, ale byłam pewna, że żadnej krzywdy sobie nie zrobi. Miała dla kogo żyć.

Kwiecień 1939 Już po remoncie! Między sypialnią a łazienką cieśla Maziejuk wstawił białe drzwi i wszystko wróciło do normy. Dla obrazu z modrzewiem skończyło się zesłanie za parawan. Malowidło zostało oprawione w ramy i powieszone na ścianie, przy której stały fotele, czyli vis-à-vis sypialnianej szafy. Po biwakowych warunkach w bibliotece państwo Obryccy znów mogli spać w jednym łóżku, jednak nie wiązały się z tym żadne fajerwerki namiętności. Powodem był czujny sen Walentynki. Ostatnio budził ją byle szmer, a od pewnego czasu nocnych szmerów i szurań w Annopolu nie brakowało. Panie Zadworne w ciągu dnia prowadziły siedzący tryb życia, natomiast nocą dwie z nich stawały się nadzwyczaj ruchliwe. Krysia kursowała na trasie sypialnia – kuchnia, zaopatrując się w słodycze, jej mama zaś, z owiniętą bandażami głową, godzinami spacerowała po całym dworze. A schody trzeszczały...

Nie chcę przez to powiedzieć, że ciążyła nam obecność gości, ależ skąd! Gość w dom – Bóg w dom. Kilka dni przed świętami Dunia z córkami bez ceregieli włożyły fartuchy i przyszły do kuchni w charakterze pomocnic do wszystkiego. Celińska zabierała się akurat do pieczenia mazurków, ja razem z Wandzią sprzątałam spiżarnię. – Przydamy się na coś, kotuniu? – spytała od progu Zadworna. – Pewnie, że tak! Chwilę potem stały już przy stołach, przesiewając mąkę i krojąc bakalie, które podkradała im łasiczka. – W Zadworzu mamy własną pasiekę, do wszystkich wypieków dodajemy tylko miód – odezwała się Edyta, zauważywszy, że Celińska sypie cukier do miski. – W Annopolu dodaje się miód tylko do pierników i do prześcieradeł – odparowała Wandzia, wychylając głowę ze spiżarni. – Do prześcieradeł? Cha, cha, cha... Co też Wandzia wygaduje? Stuknęłam się ręką w czoło, dając pokojówce na migi do zrozumienia, że niepotrzebnie miele ozorem, a następnie zostawiłam spiżarnię i weszłam do kuchni, aby wytłumaczyć sprawę. – Kiedyś owinęłam się prześcieradłem zamoczonym w śmietance z dodatkiem miodu, to taki zabieg kosmetyczny. Oczekiwałam nagannego spojrzenia, przynajmniej ze strony seniorki rodu Zadwornych, ale Dunia zareagowała zupełnie inaczej. – Słyszycie, co pani Anna mówi? – zwróciła się do córek. – A ja ciągle muszę wam przypominać, żebyście czoło na noc smarowały śmietanką! O urodę trzeba dbać przed ślubem i po ślubie. – O czyim ślubie mama mówi? – spytała Edyta. – A chociażby o twoim, toć masz starającego... pan Leon, poważny człowiek. – W tym momencie Dunia uznała, że należy mi się słówko wyjaśnienia. – Pan Leon jest mierniczym przysięgłym! W Stanisławowie ma swoje biuro, ale ona go nie chce... – Bo czeka na kogoś lepszego niż mierniczy – wtrąciła Krysia. – W dodatku to stary dziad. – Twoja siostra skończyła trzydzieści cztery lata! – zaperzyła się Zadworna. – Ile można czekać? – Jak w domu dobrze, to można długo czekać, mamo kochana. – Edyta objęła

swoją rodzicielkę i pocałowała ją w policzek. Później, kiedy mazurki piekły się w piecu, siadłyśmy do drugiego śniadania, składającego się z chleba, twarogu oraz kiszonych ogórków. Ser był pyszny, jednak Zadworne jadły go zupełnie inaczej niż ja. Każdy kęs żuły z namaszczeniem, podkreślając, że umartwiają swoje ciało, ponieważ poszczenie w ich pojęciu polegało na odmawianiu sobie mięsa i tłuszczu. Inne pokarmy jakoś się nie liczyły, szczególnie dla Krysi, która nie mogła zrozumieć, dlaczego Obrycka z mięs jada tylko odrobinę wątróbki i nic poza tym. – Po co pani pości cały rok? – spytała, patrząc, jak z apetytem zajadam następnego ogórka. – Ja nigdy nie poszczę, po prostu jem to, co lubię, panno Krysiu. Powyższe stwierdzenie wywołało konsternację przy stole, lecz udawałam, że tego nie widzę, i znów sięgnęłam po ogórka, który długo kisił się w dębowej beczce. W sobotę z samego rana przed naszym gankiem zapachniało feudalizmem. Nitecki ustawił przy schodach zbite z desek stoły, Wandzia przykryła je białymi obrusami i tym sposobem zostało przygotowane miejsce dla koszyków ze święconką, które od dawien dawna w Wielką Sobotę przynosili tu wszyscy mieszkańcy Annopola. Każda rodzina swój koszyk (a raczej kosz) szykowała z pieczołowitością oraz z myślą o tym, aby dobrze wypaść w święconkowym rankingu. Bo co tu kryć – czym kosz większy, czym więcej w nim kiełbasy, tym lepiej. Liczyły się też baranki z masła, którym robiono oczy z ziaren pieprzu oraz oczywiście pisanki! Pisanki najbardziej cieszyły oko, ponieważ dzięki nim było widać, że ludziom w duszy gra. Sąsiadka nie naśladowała sąsiadki, lecz tworzyła własne, kolorowe wzory, zapominając na chwilę o codziennej szarzyźnie. Koszyk, który na stole ustawiała Walentynka, niczym specjalnym się nie wyróżniał, może tylko tym, że nasze pisanki do arcydzieł nie należały. O jedenastej, kiedy Gudejko wyjechał bryczką po księdza Grzybowskiego, poszłam do kuchni pomóc przy ostatnich świątecznych przygotowaniach. Pani Felicja stała przy piecu, opalając nad ogniem kaczki, które po obiedzie miały wylądować w brytfannie. Ciało ptaka pozbawionego piór, łap oraz głowy, nie jest – według mnie – apetycznym widokiem. Prawdę mówiąc, nie mogłam na to patrzeć, minęłam więc bokiem Celińską i zajęłam się zmywaniem naczyń.

– Ksiądz zaraz będzie? – spytała. – Za pół godziny. – A... to zdążę jeszcze sos musztardowy do śledzi zrobić. Śledzie... Chciała coś dodać, ale przerwał jej Olek, który akurat wszedł do kuchni. – Aniu, mam ochotę na herbatę z lipy. – Dobrze, tylko musisz poczekać, aż woda się zagotuje. – Czajnik jest pusty? – Pusty. Zrobił niezadowoloną minę i popatrzył na opalaną kaczkę. – Fiołkami to tu nie pachnie – stwierdził. – Bo zupy z fiołków nie gotuję – odcięła się Celińska. Gdy parsknęłam śmiechem, mój mąż posłał mi zupełnie bezsensowne spojrzenie pod tytułem: Et tu, Brute, contra me?[33], po czym bez słowa opuścił kuchnię. Przez moment było tylko słychać, jak skwierczą przypalane na kaczce resztki piór. – Pan Obrycki coś ostatnio nie w humorze... – To widać? – Ano widać – mruknęła Felicja. – Lipowa herbata na to nie pomoże. „Hmm... może święta pomogą” – pomyślałam. Olek odpocznie, oderwie się od codziennej rutyny i na pewno miło spędzimy ten czas, bo na jutrzejszy obiad zaprosiliśmy całą rodzinę z Torunia, a także Hektorową z Lulą. Kończąc zmywanie, postanowiłam nie zawracać sobie głowy tym, że mój mąż chwilowo stał się poburkującym, trochę zrzędliwym facetem. Miłość nie takie rzeczy wybacza. Uroczyste poświęcenie złożonych na stołach darów bożych odbyło się dość szybko. Potem ludzie zabrali swoje koszyki, ksiądz zaś został zaproszony do nas na tak zwane skromne śniadanie, które wcale skromne nie było. Podczas posiłku Krysia nie odrywała oczu od proboszcza i nie uroniła ani jednego słowa z tego, co mówił, choć w gruncie rzeczy ksiądz Grzybowski mało kiedy miał coś ciekawego do powiedzenia. Najczęściej obwieszczał powszechnie znane prawdy albo – co gorsza – wygłaszał absolutnie nieprzemyślane opinie. Kiedyś nawet ścięłam się z nim ostro, ponieważ bezmyślnym gadaniem mieszał mojemu dziecku w głowie.

Przyjmowaliśmy wtedy proboszcza w salonie. Olek częstował go cygarem, ja nalewałam kawę do filiżanki, Walentynka, zadowolona z nowej, niebieskiej kokardy, spokojnie siedziała na kanapie, nad którą wisiała Miłość niebiańska i miłość ziemska Tycjana. – Córeczka grzecznie się sprawuje – zauważył nasz gość. – Ale lepiej będzie, jeśli pani ją stąd wyprowadzi. Nie powinna oglądać tej, tej... – Wskazywał ręką nagą miłość niebiańską, nie wiedząc, jak ją nazwać. – Tej miłości niebiańskiej – podpowiedział Olek. – Właśnie! – Ksiądz proboszcz pozwoli, że sami z żoną będziemy decydowali, co córka może oglądać, a czego nie. Grzybowski gładko to przełknął, towarzyska rozmowa toczyła się dalej. Lecz gdzieś po dziesięciu minutach, w chwili gdy Walentynka podeszła do stołu, popatrzył na nią z sympatią, mówiąc: – Szkoda, że nie miałaś szczęścia urodzić się chłopcem, już za parę lat byłby z ciebie ministrant. Z zaciśniętymi zębami wyprowadziłam córkę z pokoju, później uprzejmie poprosiłam księdza, aby w przyszłości powstrzymał się od takich uwag. – A cóż ja takiego powiedziałem, pani Obrycka? – Dał jej ksiądz do zrozumienia, że chłopcy są czymś lepszym od dziewczynek. – A to nieprawda? – zapytał obrażonym tonem. Witając w niedzielę gości, pomyślałam żartem, że oto dla duszy Anki Duszkowskiej zaczyna się duchowa uczta. Do wielkanocnego obiadu zasiądzie razem dwanaście osób – moja rodzina i przyjaciele. Do pełnego szczęścia brakowało nam Kardynała, ale była nadzieja, że za dwa tygodnie wróci do domu. Babcia Helena przywiozła Walentynce wiosenną czapkę, którą sama zrobiła na szydełku, Marysia przytuliła mnie tak, jak się przytula bliską osobę, Józka mogłam klepnąć w plecy, a ozdoba tego towarzystwa, Tadeusz, w mig oczarował wszystkie obecne panie, bez względu na wiek. Krajewska, wyjątkowo dziś ożywiona, zażądała, aby sędzia Rawicz usiadł obok niej, gdyż tak przystojnego mężczyzny nie widziała od dnia, kiedy złożyła w trumnie swojego męża. Tadeusz momentalnie dostosował się do figlarnego tonu Hektorowej. – Nareszcie poznałem damę, która mnie doceniła – powiedział, całując z atencją jej dłonie. – Bo moja żona twierdzi, że jestem pokraką.

– To przykre – odparła Krajewska. – Ale nie da się zaprzeczyć, że żona zna pana lepiej niż ja. W jadalni panowała tak wesoła atmosfera, że wszyscy zgodzili się zostać w Annopolu do późnego wieczora. Gdy zupa została zjedzona i na stół wjechały naszpikowane słoniną kaczki oraz inne mięsiwa, zauważyłam, że z Lulą dzieje się coś niedobrego. Udawała, że słucha Duni i jednocześnie tak mocno ściskała widelec, jakby chciała z metalu wycisnąć sok. Raz i drugi spojrzałam w jej kierunku, pytając wzrokiem, czy nie potrzebuje pomocy, jednak nie reagowała. Tak minęło kilka minut, potem Lula w jednej sekundzie zzieleniała na twarzy i odskoczyła od stołu, ale było już za późno. Nie zdążyła wybiec z jadalni, odwrócona do nas plecami, zwymiotowała wszystko, co zjadła. Wśród stołowników powstało zamieszanie, ja rzuciłam się w stronę Luli, Olek wybiegł do kuchni, inni starali się słowami uspokoić pannę Patek, która zgięta wpół, trzymając się za brzuch, przeszła w mojej asyście do biblioteki. Kiedy leżała już na kanapie i otulałam ją kocem, w drzwiach pokazała się Edyta. – Czy coś przynieść? – Ręcznik, miętowa herbata – rzuciłam krótko. Po chwili wróciła z tym zamówieniem oraz z Marysią, która przyniosła miednicę. – Lulu, napij się gorącej mięty – poprosiła Edyta, klękając przy kanapie. – To najlepsze lekarstwo na taką chorobę. – Nie jestem chora... jestem w ciąży. Ostatnie zdanie zadziałało jak podmuch z silnika odrzutowca, Edyta błyskawicznie zerwała się z klęczek. – W ciąży? – powtórzyła cicho, a potem już głośno: – W CIĄŻY?! Ty chyba wstydu nie masz! – Zszokowana rozejrzała się wokół, oczekując wsparcia, a ponieważ obie z Marysią stałyśmy jak skamieniałe, kontynuowała występ. – Taki skandal wpędzi moją mamę do grobu, zobaczysz! Ty... ty... Szukała jakiegoś raniącego słowa, lecz nagle sama została zaatakowana. – Zamilcz, głupia dziewucho! – rąbnęła Marysia. – Bo nie ręczę za siebie! Moja matka chrzestna była o głowę wyższa od Edyty, miała dwa razy większy biust, poza tym autentyczną groźbę w oczach. Wszystkie konwenanse poszły w kąt; nie zważała na to, że jeszcze piętnaście minut temu zwracały się do siebie per pani Edyto, pani Marysiu.

Teraz naprzeciw „dziewuchy” stała Maria Rawiczowa pod pełnymi żaglami. – Natychmiast przeproś swoją przyszłą bratową! Edyta obrzuciła naszą trójkę niechętnym spojrzeniem, po czym ustąpiła pola, to znaczy wyszła z pokoju. Jednak zanim zamknęła za sobą drzwi, postarała się, by ostatnie słowo należało do niej. – To się jeszcze okaże, czy ona wejdzie do rodziny. Nosi tę swoją twarz jak cenną rzeźbę, a pod spodem jedno zepsucie... Jerzy nie musi się z taką żenić! Czekałam na końcowe „Cha, cha, cha”, ale się nie doczekałam. Gdy Edyta zniknęła za drzwiami, jej przyszła bratowa nachyliła się nad miską i zwymiotowała trochę żółtawej cieczy. – Już lepiej? – spytała Marysia. – Nie. – Lula spojrzała na nią nieszczęśliwymi oczami, po czym odwróciła głowę do ściany i zaczęła pochlipywać. Wtedy moja matka chrzestna straciła cierpliwość. – Po co te szlochy? – prychnęła szorstko w stronę kanapy. – Pogodzicie się szybko z Edytą, bo ona głupia i pani też głupia! Odpowiedzią był przeciągły jęk, zakończony wybuchem płaczu. – Koniec z tym koncertem! – Marysia doskoczyła do Luli, chwyciła ją za ramiona i bezceremonialnie potrząsała. – Kobieto! Jesteś teraz SZCZĘŚLIWA! Nie rozumiesz? Będziesz miała dziecko... pokrako! Ta krótka, wstrząsowa terapia przyniosła nadspodziewany efekt – Lula z całych sił wtuliła się w Marysię. Patrzyłam na nie, pociągając nosem i myśląc o pewnej rozmowie, która odbyła się pod koniec lat dziewięćdziesiątych. – Ciociu, kiedy dowiedziałaś się, że nie będziecie z wujkiem mieli dzieci? – Przed ślubem. – Jak to? – osłupiałam, pamiętając o panującej przed wojną pruderii. – Już przed ślubem chciałaś zajść w ciążę? – Nie, nawet o tym nie pomyślałam. Wujek Tadeusz w noc poślubną na rękach niósł mnie do sypialni. – Uśmiechnęła się do swoich wspomnień. – Ale już wtenczas wiedziałam, że dzieci nie będzie... Daj mi papierosa, Aniu. Kilka razy zaciągnęła się głęboko nikotynowym dymem i dokończyła historię. Na wszystkim zaważyła jedna styczniowa noc podczas powstania wielkopolskiego. Tadeusz, ukrywając się przed niemieckim oddziałem, aż do świtu przesiedział w lodowatej wodzie Warty. To spowodowało odmrożenie jąder

oraz w konsekwencji – bezpłodność. Wiele lat później, zakochany w Marysi, poprosił o jej rękę. Ale to nie były romantyczne oświadczyny z kwiatami i pierścionkiem. Rawicz umówił się na ważną rozmowę z Marysią w obecności jej matki. – Wtedy wyznał, że bardzo mnie kocha – opowiadała ciotka. – Lecz jeśli zgodzę się zostać jego żoną, to nie będziemy mieli dzieci. Wyjaśnił dlaczego, potem sięgnął po kapelusz, rękawiczki i wyszedł... Widzisz... on, taki odważny człowiek, śmiertelnie bał się odpowiedzi. – I nigdy nie żałowałaś, ciociu? – Nigdy. Kiedyś zrozumiesz, że nie można mieć wszystkiego. Pani Krajewska dokończyła obiad, ale na podwieczorku nie chciała zostać. Przy pożegnaniu, gdy Lula siedziała już w powozie, Hektorowa wzięła mnie na stronę. – Mam prośbę, Aniu – szepnęła. – Daj do zrozumienia pani Zadwornej, że ja murem za Lulą stoję. Gdy powóz ruszył sprzed ganku, wróciłam ze wszystkimi do jadalni, gdzie w wesołej atmosferze spędziliśmy czas do wieczora, jedząc, pijąc i podśmiewając się z byle czego, bo przecież żadne nieszczęście na Annopol ani okolicę nie spadło. Wypada jednak dodać, że trzy panie Zadworne, wymówiwszy się zmęczeniem oraz natłokiem wrażeń, odpłynęły na górę. W poniedziałek sytuacja jako tako się wyklarowała. Podczas poufnej rozmowy (w której nie omieszkałam wspomnieć, że Krajewska murem za Lulą stoi) Dunia wzdychała, szemrała i przełykała ślinę, tak jak przełyka się wstyd. – Trzeba cicho siedzieć – stwierdziła pod koniec. – Bo co innego możemy zrobić? – No... coś można zrobić – mruknęłam. – Na przykład pani Edyta może przeprosić Lulę. – A za cóż miałaby ją przepraszać, kotuniu? Ze szczegółami odpowiedziałam na to pytanie i wtedy Zadworna zachowała się jak na kardynalską matkę przystało. – Nie wiedziałam, że to tak wyglądało... Edyta jeszcze dziś zadzwoni do narzeczonej Jureczka i cofnie słowa. Rzeczywiście, jeszcze tego samego dnia Edyta ugięła się pod naporem

rodzicielskiej władzy. Przeprosiny zostały oficjalnie złożone i oficjalnie przyjęte przez stronę poszkodowaną, co oznaczało tylko tyle, że zabandażowano ranę, w której ciągle tkwiła kula. Są burze w szklance wody i burze targające morzami. W naszym światku bulgotało, gdyż pewna niezamężna kobieta ośmieliła się zajść w ciążę, a wystarczyło włączyć radio, by usłyszeć zupełnie inne bulgotanie. Chwilami miałam poczucie odrealnienia. Jak to możliwe, że ja, Anka Duszkowska, urodzona w tysiąc dziewięćset sześćdziesiątym dziewiątym roku, na własne uszy słyszę o strzałach na pograniczu Gdańska? Jak to możliwe, że przyjdzie wrzesień i wysłucham takich oto słów: „Halo, halo, tu Warszawa i wszystkie rozgłośnie Polskiego Radia. Dziś rano o godzinie piątej minut czterdzieści oddziały niemieckie przekroczyły granicę polską, łamiąc pakt o nieagresji. Bombardowano szereg miast. Za chwilę usłyszą państwo komunikat specjalny. A więc, wojna! Z dniem dzisiejszym wszelkie sprawy i zagadnienia schodzą na plan dalszy [...]”[34]. Krótko potem cały naród przejdzie przyspieszony kurs języka niemieckiego lub rosyjskiego, dla wielu będzie to ostatnia nauka w życiu: Halt!

[35]

Hände hoch!

[36]

Raus aus dem Haus! Schnell!

[37]

[38]

Ruki wwierch!

[39]

Mołczat’! [40] Każdy o tym wie. Ale nie w kwietniu 1939 roku... Teraz lęk przed wojną wszedł u mnie w fazę uciekania w świat wyobraźni. W momentach paniki roiłam sobie tak zwane szczęśliwe zakończenie. Jutro obudzę się w toruńskim mieszkaniu, sześćdziesiąt sześć lat po wojnie. Mąż skoczy rano po bułki, w radiu między „Żegnamy reklamy” a „Witamy reklamy” powiedzą coś o Gazpromie albo o Claudii Schiffer, a potem Maleńczuk zaśpiewa Ostatnią nockę.

Po śniadaniu odprowadzę Walentynkę do przedszkola, Olek pojedzie do pracy... Gdzie on mógłby pracować? Może w sklepie ogrodniczym przy rondzie Niepodległości? Mój mąż oczywiście nie wiedział, że w marzeniach przenoszę całą naszą rodzinę do współczesnego Torunia. Rok dwa tysiące jedenasty był dla niego taką samą abstrakcją jak rok dwa tysiące sto jedenasty, cudowny zaś obraz z modrzewiem był zwykłym, pokrytym farbą, płótnem. Tak więc modrzew wisiał sobie spokojnie na ścianie, a świat wokół stawał się coraz bardziej niespokojny. Parę tygodni temu Hitler wkroczył do Czechosłowacji i wtedy Olek zrozumiał, że to nie przelewki i że wszystko może się wydarzyć. Od marca abonował więcej gazet niż zwykle, nawet „Dziennik Kujawski”, ponieważ teraz liczyło się każde źródło informacji. W gazetach dominowały takie słowa jak: hitlerowcy, prowokacja, wojsko, patriotyzm, pogranicze, a wyraz ojczyzna coraz częściej pisano przez duże O. W prasie codziennej ukazywały się artykuły wyszydzające Niemców. (W tym samym czasie niemieckie gazety szydziły z Polaków). Większość tych tekstów to były kompletne bzdury, na przykład, że Hitler jest poważnie chory, że Niemcy masowo bezczeszczą krzyże albo że ich czołgi są z tektury. – Aniu, wierzysz w to wszystko? – zapytał Olek, zrezygnowanym ruchem zamykając gazetę. – Skąd! To czysta propaganda. Nie dodałam, że Niemcy mają dwa tysiące siedemset czołgów, a my dwieście sześćdziesiąt sześć. Musiałam trzymać język za zębami, bo taka informacja w tysiąc dziewięćset trzydziestym dziewiątym dostępna była dowództwu sił zbrojnych, a nie szerokim masom. Szerokie masy miały ufać swoim politykom i wpłacać pieniądze na Fundusz Obrony Narodowej. Dawanie pieniędzy na armię stało się obowiązkiem patriotycznym. W Inowrocławiu, Toruniu i innych miastach odbywały się wiece, podczas których kobiety w ekstazie zsuwały z palców ślubne obrączki i pierścionki, panowie zdejmowali złote zegarki lub sięgali do kieszeni po banknoty oraz srebrne papierośnice. Wszystko oddawano Ojczyźnie. Fundusz Obrony Narodowej zgromadził łącznie miliard złotych! Wiedziałam, że gotówka rzeczywiście pójdzie na dozbrajanie wojska, ale darowizny w złocie i srebrze na nic się nie przydadzą. We wrześniu skrzynie z oddawanymi w szlachetnym

porywie drogocennościami zostaną wywiezione przez uciekający polski rząd. Te skrzynie czekały różne losy, część włożonego do nich złota i srebra wróci po wojnie do kraju, a część nie. Teraz, w kwietniu, Rząd Rzeczypospolitej zorganizował dodatkową zbiórkę funduszy, to znaczy rozpisał Pożyczkę Obrony Przeciwlotniczej. Każdego dnia w prasie pojawiały się apele wzywające obywateli do wzięcia udziału w subskrypcji. Wszystkie mniej więcej w takiej tonacji: „Polacy Rząd Rzeczypospolitej rozpisał Pożyczkę Obrony Przeciwlotniczej. Kto ją subskrybuje, ten stanie na straży naszych granic, ten broni Niepodległości Polski, swego mienia i życia, ten broni pokoju. Musimy byś silni, zwarci, gotowi – wtedy zyskamy miłość przyjaciół i szacunek wrogów. Mobilizujemy się psychicznie i materialnie. Czas nagli, a szeregi nie są jeszcze kompletne. Liczne rzesze obywateli stanęły do apelu w granicach najdalej posuniętych możliwości. Cześć im! Ale są jeszcze ospali, obojętni. Do Was zwracamy się, byście natychmiast stawali w szeregi subskrybentów P.O.P. »chociażby w krzyżach trzeszczało«, jak mówił Wódz, musimy pracować i »o sile nie zapominać«. Świadectwem polskości jest nie patos patriotyczny, lecz wydajny czyn – subskrypcja P.O.P. Świadczenia na rzecz Obrony Państwa są obowiązkiem obywatela. Kto tego nie wykonuje – nie jest godzien miana obywatela. Będzie on przez całe społeczeństwo traktowany tak, jak na to zasłużył. Niech nikt swym potomnym nie przekaże zhańbionego imienia. Powiatowy Komitet Kontroli Subskrypcji Pożyczki Obrony Przeciwlotniczej”[41]. Pomijam pompatyczny styl tych apeli, ale twierdzenie, że jeśli ktoś nie zadeklaruje finansowego poparcia P.O.P., zhańbi swoje imię, było impertynencją! Przynajmniej połowa narodu żyła w skrajnej biedzie i nie mogła wysupłać ani jednej złotówki na jakikolwiek cel! Komitet, który podpisał się pod apelem, w ogóle nie brał tych ludzi pod uwagę.

Zapomniał o ich istnieniu. Bo czasem wygodnie o czymś zapomnieć, nawet o połowie narodu. Poza apelami gazety publikowały imienne listy osób, które zobowiązały się do wpłacenia dużych sum na P.O.P. Duże sumy to było trzysta, pięćset lub tysiąc złotych. Niekiedy zdarzały się wyjątkowo hojne subskrypcje, zasługujące na osobne ogłoszenie, na przykład: „B. właściciel Lesienickiej Fabryki Drożdży Izydor Goldberg wystosował depeszę do p. Marszałka Śmigłego-Rydza, w której deklaruje na Pożyczkę Obrony Przeciwlotniczej kwotę 30 000 zł”[42]. Anna i Aleksander Obryccy także nie pożałowali grosza. Pewnego dnia po naradzie rodzinnej Olek wpłacił pięćset złotych na Fundusz Obrony Narodowej. Pamiętam, że wrócił wtedy do domu targany sprzecznymi uczuciami: z jednej strony cieszył się, że ofiarował pieniądze na zbożny cel, a z drugiej mocniej przeląkł się wiszącej nad nami wojny. Byliśmy w bibliotece sami, bo Zadworne zabrały Walentynkę na spacer. Olek usiadł w leniwcu, zamknął oczy i powiedział dwa zdania, pozornie bez związku: – Wszystko minie... Ciągle nie wiem, dlaczego na świecie są wojny... To nie było pytanie, a jednak odpowiedziałam. – Bo ludziom brak dobrej wyobraźni. – Co masz na myśli? – Olku... Wyobraź sobie, że nie ma państw To naprawdę proste I nie ma nic dla czego można by zabijać albo umierać [...] Wyobraź sobie, że wszyscy ludzie dzielą się światem[43]. – Pięknie to powiedziałaś. Jakbym muzykę słyszał. Olek znowu zamknął oczy, a we mnie odżyło pewne wspomnienie z roku dwa tysiące dziewiątego, kiedy to pojechaliśmy z Bartkiem na wakacje do Anglii i przez kilka dni mieszkaliśmy w Welwyn, w zabytkowym hotelu The White Hart, czyli w Białym Jeleniu. Jego właściciele szczycili się tym, że w roku 1824, w zajeździe, który wówczas znajdował się w tym budynku, stanął na jedną noc dyliżans wiozący trumnę ze zwłokami George’a Byrona.

W dwudziestym pierwszym wieku nie było już w Białym Jeleniu koni, stajni ani dyliżansów, lecz pozostał przyjemny zapach starości. Schody trzeszczały jak w Annopolu, a w mieszczących się na parterze restauracji i pubie wisiały czarnobiałe sztychy przedstawiające mapy. W pubie poznałam starszego dżentelmena (miał na imię Kim), który całymi godzinami pił piwo, czytał gazetę i chętnie wdawał się w rozmowy albo słuchał, o czym dyskutują inni ludzie. Pewną rozmowę podsłuchaliśmy razem, Kim i ja. Obok nas, przy barze, siedziały dwie dziewczyny – Angielka oraz Niemka. Widocznie dopiero zawierały znajomość, bo Angielka zapytała: – Skąd jesteś? Z jakiego miasta? – Z Drezna. – Nie kojarzę – oświadczyła Angielka, śmiesznie marszcząc nos. – To jest to miasto, które całe zbombardowaliście podczas wojny. – Aha! Już wiem. Nalot dywanowy, tak? – Tak. Sprawa z Dreznem się wyjaśniła, dziewczyny zamówiły następnego drinka i zaczęły podrywać chłopaka w czarnym T-shircie. – Słyszałaś? – odezwał się do mnie Kim. – Rozdział wojen został zamknięty. Walentynka razem z Pusią przeżywała błogie chwile, ponieważ znów odwiedziła nas Hania. Gdy królica została nakarmiona, poprzytulana i wygłaskana przez cztery ręce, przyszedł czas na spacer. – Proszę pani, Pusia chciałaby pokicać na trawie. Możemy ją wynieść na dwór? – Możecie – zgodziłam się. – Pokicajcie sobie we trójkę, ale tylko przed oknem biblioteki, bo chcę was widzieć. W bibliotece jak zwykle skupiało się życie Annopola. Wandzia układała w wazonie niezapominajki, Dunia cerowała fildekosową pończochę, co rusz spoglądając znad okularów na swoje pociechy, które siedziały w leniwcu z atlasem świata na kolanach. Kiedy weszłam, Edyta przekładała akurat następną kartę. – Patrz! Antarktyda – powiedziała do Krysi. – Sama biel. – No, na Antarktydzie wszystko jest białe, nawet niedźwiedzie. Z zaciekawieniem spojrzałam na Wandzię. Zareaguje czy nie?

Zareagowała. – Tam nie ma białych niedźwiedzi. Obie panny Zadworne roześmiały się z pobłażliwością, z jaką często osoby wyedukowane traktują swych niedouczonych bliźnich. – Są, Wandziu, są. Zawsze tam były i będą! – Nigdy ich tam nie było – upierała się Wandzia. – Białe niedźwiedzie żyją w Arktyce, tak samo jak lisy polarne. – Kto ci to naopowiadał, cha, cha, cha? – Pani Obrycka. „Cha, cha” urwało się jak nożem uciął. Obok ringu stanął zawodnik wagi ciężkiej – administratorowa Obrycka, kobieta światowa, wieloletnia mieszkanka Berlina, a także absolwentka słynnego uniwersytetu w Heidelbergu, przy którym pensja Agaty Krążkiewiczowej w Stanisławowie prezentowała się nader skromnie. – Czy to prawda, pani Anno? – Tak. – Hmm... – Atlas został zamknięty, podobnie jak temat Antarktydy, bo po co zapuszczać się w niebezpieczne rejony? Zadworne odczekały, aż pokojówka skończy układać niezapominajki i wyjdzie z pokoju. Gdy zostałyśmy same, Dunia zdjęła z nosa okulary, odłożyła pończochę, po czym chrząknęła znacząco. – Pani doucza służącą? – Codziennie, od pięciu lat. Ta wiadomość miała swoją wagę – Edyta z Krysią zrobiły się jakieś zmięte na twarzy, jakby urażone myślą, że pokojówka może przerastać je wiedzą. Dunia też nie była zachwycona. – Nie szkoda czasu, kotuniu? Taki wysiłek, a mało co pani z tego ma. – Jeden mądrzejszy człowiek na świecie to mało? – Ale nie o świat chodzi – westchnęła, zasmucona moją naiwnością. – Służąca udaje, że panią lubi, a gdy znajdzie lepsze miejsce, to stąd pójdzie, bo prawdziwie przywiązana nie jest! Chciałam odpowiedzieć, że przywiązany to był chłop do ziemi, jednak dałam sobie spokój. Zamiast tego rozłożyłam ręce, pokazując gestem, że jestem przygotowana na każdą ewentualność, nawet na to, że zaraz otworzą się drzwi i Wandzia wręczy mi napisane na maszynie wymówienie z pracy. Drzwi rzeczywiście się otworzyły. Ujrzałyśmy dwie dziecięce głowy oraz

całego królika, który został wpuszczony do pokoju. – Mama, przypilnuj Pusię, bo pani Celińska zrobiła dla nas budyń, a w kuchni Muszka siedzi. Po tym wyjaśnieniu drzwi się zamknęły, Pusia zaś wkicała na środek dywanu. Obecność zwierząt zawsze dobrze wpływa na ludzi, toteż wszystkie z uśmiechem popatrzyłyśmy na królika. Niestety, ani uśmiechy, ani białe króliki nie mają wpływu na nasze uleżałe w głowie poglądy. – Przepraszam najuprzejmiej – odezwała się Dunia delikatnym głosem. – Ale czy to nie jest szkodliwe dla Walentynki? – Królik? Szkodliwy? – Mam na myśli towarzystwo dzieci z gminu. Ich maniery pozostawiają wiele do życzenia, dlatego... – Wzięła do ręki cerowaną pończochę i oglądając ją, szukała w głowie dalszych, odpowiednich słów. W tę chwilę pauzy wpasowała się Edyta. – Mama chce powiedzieć, że Walentynka niepotrzebnie spoufala się z byle kim i nie wie, że są różnice. Ona jest dzieckiem pańskim, a z tamtych nie wiadomo co wyrośnie. „Coś tam wiadomo” – pomyślałam, nie wdając się w dyskusję, bo czasami człowiekowi wszystkiego się odechciewa. Krótko po świętach wysłałam do Naszej Księgarni maszynopis mojej czwartej książki o Lesie Idealnym. Tydzień później dostałam telefon od dyrektora Włodarskiego. – Pani Aniu, teksty przyjęte bez poprawek. – A jak podobała się panu bajka o orle? – Historia orła?! – zawołał. – Jest najlepsza! Tak zatytułujemy książkę i na okładkę damy białego orła. W tym roku to się będzie dobrze sprzedawało, rozumie pani? – Rozumiem – przytaknęłam melancholijnym tonem. – Ale boję się, że idą ciężkie czasy... dla bajek. Włodarski dobrze wiedział, o czym mówię, bo chwilę potem, gdy kończyliśmy rozmowę, do słów pożegnania dodał takie zdanie: – Jakby coś mi się stało, to niech pani pamięta, że... zawsze panią lubiłem. Odkładając słuchawkę, miałam zamyśloną, poważną twarz, co bardzo pasowało do atmosfery w bibliotece, ponieważ obok biurka klęczała Krysia.

Właściwie głupio rozmawiać przy modlącej się osobie, ale co mogłam poradzić? Nasz telefon miał krótki kabel, a Krysia często zmieniała miejsca modłów i nigdy nie było wiadomo, gdzie padnie na kolana. W dodatku ostatnio rozmawiała z Panem Bogiem po kilka godzin dziennie. Dunia powiedziała mi na osobności, że córka modli się w intencji szybkiego powrotu Jerzego i o to, by jego narzeczonej zmiękło serce. – Zmiękło serce? – zdziwiłam się. – Według mnie Lula ma wyjątkowo miękkie serce. – Ale nie w stosunku do Edyty! – Zadworna otarła chusteczką mokre oczy. – Przecież sama pani widziała, jak chłodno się Lula do niej odnosi. To była prawda. Od czasu feralnego obiadu i awantury w bibliotece panna Patek złożyła rodzinie Kardynała (i nam) tylko jedną wizytę, podczas której Dunię i Krysię traktowała z dawną serdecznością, natomiast z Edytą rozmawiała tak jak w dwudziestym pierwszym wieku rozmawia się z automatyczną sekretarką. Wszystko to razem sprawiało, że we własnym domu nie mogłam się swobodnie roześmiać, bo gdziekolwiek spojrzałam, tam zasmucona kobieta w brunatnoziemistej sukni albo wzdychała, albo klęczała, albo odgrywała ofiarę zatwardziałego serca Luli. W ciągu jednego miesiąca panie Zadworne mimowolnie, acz skutecznie, zamieniły Annopol w jakiś zamierzchły klasztor o zaostrzonej regule. Ba! Nawet gorzej – w niejednym klasztorze jest więcej seksu niż w naszym domu wiosną trzydziestego dziewiątego roku. W jeden z ostatnich kwietniowych dni jadłyśmy śniadanie na ganku – Zadworne, ja i Lula. Pani Dunia długo i zawile opowiadała o tym, jak dziesięć lat temu smołowano w Zadworzu wszystkie ściany, aby pozbyć się wilgoci. Potem przeszła na temat walki z owadami. – Co roku wytruwam z pięćdziesiąt tysięcy much, wierzcie mi! Padłe muchy należy palić w piecu, a nie, jak niektórzy myślą, wyrzucać na śmietnik. Bo od tego szczury się mnożą. Roztoczona przez starszą panią wizja pięćdziesięciu tysięcy much oraz pewnej liczby szczurów odebrała mi apetyt na następnego rogalika z agrestową galaretką. Luli chyba też, ponieważ bardzo wolno przełykała ostatni ugryziony kęs.

Skończywszy swój wywód, Dunia z troską spojrzała na przyszłą synową. – Kochanie, taka bladziutka jesteś. Zrób to dla mnie i wypij jeszcze trochę soku z marchewki, Krysia specjalnie dla ciebie go wyciskała. Lula posłusznie sięgnęła po szklankę z sokiem i nagle ta szklanka wypadła jej z ręki. Gęsty, pomarańczowy płyn wsiąkał w obrus, a my wszystkie zerwałyśmy się z miejsc, bo w otwartych drzwiach stał Jerzy Zadworny. Zbiedzony, zdrożony, z dwudniowym zarostem, nie odrywał oczu od swojej królowej. Reszta świata nie istniała. – W Wierzbińcu powiedzieli, że tu jesteś, najdroższa. – Przebiegł trzy kroki, przygarnął Lulę do siebie, wtulając twarz w jej włosy, i długo trwali tak w jedności, do której nikt nie miał dostępu. Nawet matka. Dwa dni później w Samborzewie odbył się cichy ślub Lucyny Patek i Jerzego Zadwornego. Podczas ceremonii Dunia popłakiwała ze wzruszenia, siedząca zaś obok Hektorowa kichnęła parę razy, bo akurat miała katar. Prosto z kościoła pojechaliśmy do Wierzbińca na weselny obiad, w którym pani Krajewska z powodu złego samopoczucia nie uczestniczyła. Starczyło jej jednak sił, by młodą parę zaprosić do gabinetu na poufną rozmowę. Lula opowiedziała mi później, jak ta rozmowa wyglądała. Otóż Hektorowa ujawniła treść swojego testamentu, mówiąc, że w ostatniej woli przekazuje Wierzbiniec państwu polskiemu i nikomu więcej. Potem wyjęła z szuflady biurka grubą kopertę i wręczyła ją Zadwornym jako prezent ślubny. – Trzy miesiące temu z myślą o tobie, Lulu, sprzedałam las – powiedziała między jednym a drugim kichnięciem. – Ten za jeziorem. W kopercie było trzydzieści tysięcy złotych.

Maj 1939 W maju zauważyłam, że jest maj. Chcę przez to powiedzieć, że w kwietniu jakoś wiosny nie widziałam, zasłoniły ją trzy ciemne suknie oraz smutna twarz Luli.

A teraz pojaśniało zielenią. Młode listki na drzewach wykorzystywały ciepłe dni i rosły w oczach, jak wychodzące z ziemi tulipany, którymi szczycił się annopolski park. Dwa dni po ślubie Zadworne odjechały do Zadworza, odpowiednio przedtem wycałowane, wyściskane oraz obdarowane niemałą sumą pieniędzy (od nowożeńców) i łakociami (od Obryckich). Po powrocie z dworca otworzyłam wszystkie wychodzące na południe okna i spacerując po domu, rozkoszowałam się majowym powietrzem. – Aniu, znalazłem ćmę! – Chyba motyla! – zawołałam, idąc w kierunku jadalni, bo stamtąd dochodził głos męża. Okazało się, że chodzi o książkę. – Musimy ją odesłać matce Kardynała. – Olek położył czarną Ćmę na parapecie, a potem, wyglądając przez okno, spytał: – Czy twoja mama była podobna do Zadwornej? – Przecież widziałeś zdjęcia. – Pytam o to, czego na zdjęciach nie widać. – Ach... – westchnęłam, myśląc o tym, że już niedługo pojadę do Nałęczowa. – Moja mama była zupełnie inna. A twoja? – Moja też była inna. Ale matka to zawsze matka... Tego samego dnia zaczęliśmy przerabiać różową sypialnię na pokój dla dziecka i tego samego dnia zadzwoniła Marysia z prośbą o pożyczkę. – Aniu, bardzo cię proszę, pożycz nam Walentynkę, chociaż na dwa tygodnie. Kilka dni pomieszka u mamy, kilka dni u nas, pokażemy jej Toruń – trajkotała łaszącym się tonem. – Co ty na to? Zgadzasz się? – Zgadzam się, ale muszę porozmawiać z Olkiem. Mój mąż, mile zaskoczony propozycją Marysi, oświadczył, że z pełnym zaufaniem możemy oddać Walentynkę pod skrzydła rodziny, i w sobotę osobiście odwiózł małą do Torunia. Gdy późnym wieczorem wrócił z podróży, w Annopolu czekał na niego ciemny dom. W całym dworze oświetlone było tylko jedno okno, w oficynie u Celińskiej. Trochę zawiedziony otworzył drzwi, przywitał się z psami, po czym zawołał: – Kochanie! Jestem! Nie słyszałam tego ani nie widziałam, ale przecież łatwo się domyślić, co było dalej.

Ponieważ żona nie dała znaku życia, przypuszczając, że zasnęła, poszedł do sypialni. Lecz w sypialni był tylko porządek. Następnie, pokój za pokojem, obszukał cały dom – niestety, bez rezultatu. Wtedy, mocno zaniepokojony, poleciał do oficyny. – Pani Celińska, gdzie się podziewa moja żona? Czy coś się stało? – Wyjechała. – Jezus Maria! Dokąd? – Nie wiem, ale zostawiła list dla pana... – Felicja cofnęła się do środka i po paru sekundach wróciła z kopertą. – Proszę. Olek capnął kopertę i od razu ją rozerwał. List od żony był bardzo krótki: Idź do łasiczki. A. Łasiczka, to znaczy przedstawiająca łasiczkę akwarela, którą dostałam na gwiazdkę, wisiała w sypialni. Tam, za ramką obrazka, czekały na Olka dwie wiadomości: zasuszona gałązka wrzosu oraz kolejny liścik: Wzięłam Lotkę, ty weź Ciotkę. A. Mój mąż prawdopodobnie z zadowoleniem potarł wierzchem dłoni policzek, potem przebrał się w bryczesy, włożył golf, sportową marynarkę i pobiegł do stajni. Czekałam na niego w Starym Lesie. Trochę się bałam, ale była przy mnie Lotka, duże, ciepłe zwierzę, które pozwalało siedzieć mi na swoim grzbiecie. Klacz delikatnie przestępowała z nogi na nogę, czujnie nasłuchując dochodzących zewsząd dźwięków. W pewnej chwili zastrzygła uszami – spośród drzew wyłonił się czarny koń i jeździec. Na oświetlonej księżycem polanie każdy człowiek wygląda inaczej niż zwykle, bardziej tajemniczo. Wypowiadane w środku lasu słowa też brzmią inaczej, jakoś pierwotnie i przez to podniecająco. – To ty? – To ja. Nieważne, kto zadał to pytanie, a kto odpowiedział. Przez następne dwa tygodnie w naszym domu kwitło życie małżeńskie. Mieliśmy z Olkiem wspaniałe warunki do rozkwitania, ponieważ Annopol chwilowo się wyludnił. Walentynka, rozpieszczana przez Babcię i Marysię, poznawała smak

miejskiego życia, Celińska pojechała do Kcyni, odwiedzić kuzynkę, Wandzi również należały się wakacje. Tak więc państwo Obryccy mieli cały dwór do dyspozycji. Dwadzieścia cztery godziny na dobę, nie licząc oczywiście czasu, jaki Olek spędzał w pracy, a ja poświęcałam na obowiązki domowe. Choć... z tymi obowiązkami bym nie przesadzała. Bez żadnych skrupułów do pracy zaprzęgłam swoją dwudziestopierwszowieczną „służbę”. Do gotowania SŁUŻYŁY mi elektryczne płyty. Do zmywania SŁUŻYŁA mi zmywarka. Do prania SŁUŻYŁA mi pralka. I tak dalej. Dzięki tej wyręce miałam czas na czytanie w wannie, przesiadywanie przed lustrem, odwiedzanie przyjaciółek i w ogóle na załatwianie różnych spraw. Najpierw napisałam list do Babci w Nałęczowie, w którym potwierdziłam swój przyjazd w drugiej połowie czerwca (tak uzgodniłyśmy już w zeszłym roku). Droga Pani Zofio! Przyjadę wieczornym pociągiem w poniedziałek, dziewiętnastego czerwca i posiedzę u Was do końca miesiąca. Będę tylko z Walentynką, bo mąż o tej porze nie dostanie urlopu. Już nie mogę się doczekać spotkania z Panią i Pani rodziną. Ogród w czerwcu pewnie najpiękniejszy i jaśminy będą kwitły. Napisałam o kwitnących jaśminach, ponieważ nigdy wcześniej nie byłam u Babci w czerwcu. Zawsze jeździłam do niej w lipcu albo w sierpniu. W tym roku wyjątkowo zaplanowałam wcześniejsze wakacje – z uwagi na wojnę. Stała za progiem, wszyscy o niej mówili, wszyscy się jej bali, nie chciałam więc narażać Olka na niepotrzebny stres, na denerwowanie się, czy żona z dzieckiem zdążą wrócić z wakacji, czy nie. Gdy list został wysłany, zajęłam się domowym zwierzyńcem. Bajka i Ton miały już swoje lata, konkretnie po osiem, bo pochodziły z jednego miotu. Osiem lat dla wilczura to niemało i dlatego postanowiłam zrobić im badania profilaktyczne, a przy okazji przebadać Panią Kotkę. Do tej pory naszymi zwierzętami zajmował się Stefan Wysocki, jednak tym razem nie zamierzałam skorzystać z jego usług. Z prostej przyczyny – Stefan nie

miał gabinetu wyposażonego tak, jak wyposażone są lecznice weterynaryjne w dwudziestym pierwszym wieku, nigdy nie słyszał o badaniu USG ani o błyskawicznym wykonaniu biochemicznej analizy krwi. We wtorek rano na gospodarstwie została tylko Muszka, którą miałam zawieźć do weterynarza w innym terminie. Kiedy Olek pojechał do pracy, razem z wilczurami i kocicą zniknęłam za modrzewiem.

2011 Ton oraz Pani Kotka byli już w moim mieszkaniu, lecz Bajka weszła tu pierwszy raz. Zrobiła parę kroków do przodu, metodycznie obwąchała korytarz, jednak pozostałych pomieszczeń nie chciała zwiedzać. Wróciła do łazienki i siadła przed lustrem, tam gdzie było tajne wejście do domu, w którym mieszkał jej pan. Tłumaczyłam suce, jak mogłam, że za dwie godziny wrócimy do Annopola i ciągnąc za smycz, wyprowadziłam ją na zewnątrz, to znaczy na ulicę Słowackiego. Oczywiście z resztą menażerii. Idąc w stronę parkingu z dwoma wilczurami na smyczach i z kotem na ramieniu, musiałam wyglądać interesująco, ponieważ zwrócił na mnie uwagę jakiś mężczyzna w granatowym mundurze. – Dzień dobry – powiedział, zastępując mi drogę. – Ładne pieski pani prowadzi. – Dzień dobry, przepraszam, spieszę się. Chciałam go wyminąć, ale facet złapał mnie za ramię. Nie bałam się, był ranek, w pobliżu przechodziło parę osób, poza tym słyszałam już miłe dla ucha (mojego ucha) powarkiwanie Bajki i Tona. – O co chodzi? – spytałam ostro. – O mandacik. Nie zna pani przepisów? Dopiero wówczas zorientowałam się, że mam do czynienia ze strażnikiem miejskim. – Jakich przepisów? – Psa wyprowadza się w kagańcu, proszę pani! – Ojej... Oprócz grzecznego „ojej” nie miałam nic na swoją obronę. Nie mogłam

przecież facetowi powiedzieć, że żyję w dwóch światach i czasem mylą mi się różne rzeczy. Tutaj wymagają kagańca, tam nie. Tam są dziesięciozłotowe monety z Piłsudskim, tu nie. Moja wina była bezsprzeczna. Potulnie poddałam się karze, ale i tak nie zdołałam wzbudzić sympatii strażnika. Wypisując mandat, krytycznym okiem spojrzał na Panią Kotkę, jakby miał pretensję, że kot jest bez kagańca i bez rękawiczek ochronnych. Dojazd do lecznicy także nie był prosty. Moje zwierzęta nigdy w życiu nie jechały samochodem, więc gdy ruszyłam, cała trójka solidarnie wyraziła sprzeciw. Kot miauczał, psy szczekały, a Duszkowska jechała dalej. Na szczęście podróż trwała krótko; lecznica, którą wybrałam, znajdowała się niedaleko, na Baśniowej. W poczekalni siedziały dwie panie, jedna z białym kundelkiem, druga ze śpiącą w kartonie tchórzofretką. Wyglądało na to, że raz-dwa znajdę się w gabinecie lekarza. Annopolskie zwierzaki, mimo że zdenerwowane, w poczekalni zachowywały się wzorowo. Psy ułożyły się przy moich nogach, a kocica na kolanach. Miałam chwilę odpoczynku. Patrząc na plakat przedstawiający kleszcza, zastanawiałam się, jak wytłumaczę weterynarzowi brak książeczek zdrowia. Nic nie wymyśliłam, ponieważ w pewnym momencie otworzyły się drzwi i do poczekalni wszedł następny pacjent – dog arlekin. Dla Pani Kotki to było duże przeżycie, tak duże, że w okamgnieniu (albo szybciej) skoczyła na parapet otwartego okna, po czym zniknęła. – Pani goni kota, bo jeszcze pod samochód wpadnie – doradziła mi współczującym tonem właścicielka tchórzofretki. – Wiem! – zawołałam, wybiegając z psami z poczekalni. Przed budynkiem kota nie było, ale Bajka z Tonem złapały trop, który prowadził do sąsiedniej posesji. Psy od razu sforsowały ogrodzenie, ja poleciłam wzdłuż płotu i przez furtkę wpadłam do czyjegoś ogrodu. Wilczury warowały na kupie zeschłych liści, a nasza zguba siedziała niecałe trzy metry dalej. Niestety, to były trzy metry w górę! Na drzewie. – Kici, kici, kici, kici, ci, ci, cii! – prosiłam ją przymilnym głosem o zejście. Żadnego odzewu. Kocica przyrosła do gałęzi i udawała, że nas nie zna. – Kici, kici – powtarzałam bez przekonania, myśląc już o drabinie. Pokiciałam jeszcze trochę, a później poszłam szukać drabiny. Najbliżej było do stojącego w ogrodzie domu.

Weszłam po schodach, lecz nie musiałam pukać do drzwi, bo właśnie się otwierały. Stanął w nich chudy, przygarbiony siedemdziesięcioletni staruszek. – Idę, idę! – powiedział tak, jakbym go przed chwilą wołała. – Pokażę pani, gdzie stoi drabina. – Czy pan jest jasnowidzem? – Nie. Mam okna. Te owczarki ostre? – Mądre. – A jak się wabią? – Bajka i Ton, a ja jestem Anna Duszkowska. – Budryk. Mirosław Budryk. – Miło mi. Tak sobie rozmawialiśmy, idąc na tyły domu po drabinę. Potem przeprowadziłam akcję na drzewie. Właściwie była to krótka walka, podczas której polała się krew, innymi słowy, kocica pokazała pazury i przeciągnęła nimi po mojej ręce. – Tak nie można tego zostawić. – Budryk skrzywił się na widok krwi. – Trzeba zdezynfekować. Pani pozwoli do domu. Powiedziałam, że nie chcę robić mu kłopotu, ale machnął tylko ręką i kazał mi iść za sobą. Przy Baśniowej nie ma starych domów, tu wszystko jest nowe, cała ulica jest nowa. Dom pana Budryka też był nowy, ale gdy weszłam do środka, otoczył mnie inny świat, taki spatynowany. Czuło się, że każda szafka i szafeczka ma swoją historię, że stojących za szybką filiżanek dotykały ręce ludzi, którzy już nie żyją, i że mole miałyby tu raj, bo sztucznych tkanin nigdzie nie zauważyłam. – Piękny pokój! – Ech, tak samo piękny jak ja. – Budryk znowu machnął ręką. – Tu wszystko stare. Szurając nogami, obszedł stół i z jakiejś szuflady wyjął buteleczkę z wodą utlenioną. Dezynfekując podrapania, rozejrzałam się dookoła, aby nie stracić z oczu kotki, która kręciła się po pokoju, i wtedy zwróciłam uwagę na wiszący obok okna portret młodej kobiety. To była pierwsza miłość mojego ojca! – Tereska Jabłonowska! – zawołałam. – Znam ją! Przemiła dziewczyna, przyjechała na kulig i... – I w tym miejscu ugryzłam się w język. Budryk drgnął.

– Skąd pani ją zna? – spytał powoli, jakby z namaszczeniem. – To moja matka. Teresa Budryk, z domu Jabłonowska. Nie żyje od dwudziestu lat. Ratowałam się, jak mogłam. – Z przedwojennych zdjęć. Tereska, przepraszam, pana matka, była znajomą mojego taty, poznali się na kuligu. Chyba mieli się ku sobie czy coś – zakończyłam nieporadnie. Te słowa stały się przepustką do serca starego mężczyzny. Od razu zażądał, abym zwracała się do niego per panie Mirku, poza tym oświadczył, że bez wypicia kawy mnie nie wypuści. Mam siadać i głaskać kota, a on idzie do kuchni przygotować, co trzeba. Rzecz jasna nie zgodziłam się na taki podział ról. Do kuchni poszliśmy razem. Ja układałam na talerzu kruche ciasteczka (korzenne), mój gospodarz szukał w szafkach kawy. – Gdzieś tu powinna leżeć, ale nie leży – poinformował mnie wesołym tonem. – Czy może być herbata? – Jak najbardziej, panie Mirku. – No, to teraz pogawędzimy o mojej matce. Czy coś jeszcze pani pamięta? – Tata mi opowiadał, że... Potoczyła się opowieść o Teresce. Opisałam jej wygląd, poczucie humoru (posługując się przykładami) oraz zainteresowanie filmem. Budryk słuchał w skupieniu i co rusz potakiwał, mówiąc: – Tak, tak, zgadza się. Taka była. Gdy wypiliśmy herbatę i wizyta dobiegała końca, oświadczył, że ma dla mnie prezent. – Latem umarł Gapcio, pochowałem go w ogrodzie pod krzakiem ligustru, ale została klatka po nim. Mnie niepotrzebna, a pani się przyda dla tego czarnego kota. Wszedł do spiżarni i po chwili wyszedł z niej ze starodawną, stylową klatką dla ptaków! – Myślałam, że Gapcio był kotem... – Nie, kanarkiem. W lecznicy pojawiłam się więc z psami oraz z kotem w ptasiej klatce. Weterynarz przebadał całe towarzystwo, zapewnił mnie, że wszystko dobrze, a na koniec spytał, czy nie odsprzedam mu tej pięknej klatki. – Nie odsprzedam, panie doktorze, to prezent. „Prezent od syna Tereski, który mieszka przy ulicy Baśniowej i niedawno

pochował kanarka pod krzakiem ligustru” – dodałam w myśli.

1939 Tydzień później, gdy zbliżał się czas wyjazdu po Walentynkę, dostałam telefon z miłą informacją, że w kasie Naszej Księgarni czeka na mnie pięćset sześćdziesiąt dwa złote. Mogli mi te pieniądze przysłać pocztą, ale powiedziałam, że sama je odbiorę. Miałam wielką ochotę na jednodniowy wypad gdzieś w Polskę, ustaliliśmy więc z Olkiem, że w sobotę pojadę do Warszawy, a wracając, zahaczę o Toruń i odbiorę córkę. Babcia Helena, usłyszawszy o tym pomyśle, natychmiast zaoferowała mi nocleg. – Nie ma sensu ciągnąć dziecka nocą po pociągach. Prześpisz się u nas i w niedzielę pojedziecie do Annopola, zgoda? – Zgoda! Dziękuję, Heleno. Do Warszawy wybrałam się w słońcu, w kapeluszu ozdobionym stokrotkami i w takim nastroju, jakbym jechała na bal. W planie miałam krótką wizytę w redakcji na Świętokrzyskiej, a potem hulaj dusza! Hulaj po sklepach na Nowym Świecie. W Naszej Księgarni nie spotkałam nikogo znajomego, szybko odebrałam pieniądze i wyszłam nieco rozżalona na los, bo od sekretarki dowiedziałam się, że rano redakcję odwiedził Janusz Korczak. Tak bym chciała zobaczyć tego człowieka! Zamienić z nim kilka słów albo chociaż minąć go na schodach. Cóż, nie było mi dane. Skręcając ze Świętokrzyskiej w prawo, spojrzałam na zegarek i w tym samym momencie blisko chodnika, którym szłam, zatrzymał się rykszarz. Wyczekująco spojrzał mi w twarz, z wyraźną nadzieją, że zamówię kurs. Ryksza kojarzy mi się z lektyką i oba te środki lokomocji uważam za uwłaczające ludzkiej godności. To prawie tak, jakby wskoczyć komuś na grzbiet i zawołać: wio! Nie zdradziłam oczywiście rykszarzowi swoich myśli, zamiast tego dyskretnie wręczyłam mu złotówkę i dopiero wtedy pokręciłam głową, dając do zrozumienia, że nie chcę nigdzie jechać. Co zresztą było prawdą, bo miałam ochotę na spacer, na oglądanie sklepowych wystaw i w ogóle na delektowanie się Warszawą.

Na placu Napoleona moją uwagę przyciągnął jakiś mężczyzna, który przystanął przed budynkiem poczty głównej. Kogoś mi przypominał, ale nie wiedziałam kogo. On też mnie dostrzegł... lekko zmarszczył czoło i nagle oboje parsknęliśmy cichym śmiechem. – Nie poznałam cię w pierwszej chwili, Józefie! – Ja też cię nie poznałem. – Zdjął kapelusz i pochylił się nad moją ręką. – Myślałem, że to łąka na mnie patrzy. Któż mógł mnie tak pięknie przywitać? Poeta. Poeta Józef Czechowicz. Dawno go nie widziałam, chyba ze dwa lata. Od trzydziestego szóstego roku Czechowicz już nie pracował w „Płomyczku”, ponieważ pewna gazeta oskarżyła go o niemoralny tryb życia. Była to kalumnia zrodzona z ludzkiej zawiści, jednak Józef nie chciał, żeby jakiś brudny cień padł na tygodnik dla dzieci, i odszedł z redakcji. – Spieszysz się gdzieś? – spytałam. – A ty? – Ja mam całą łąkę czasu. Znów się roześmieliśmy i było już wiadomo, że najbliższą godzinę spędzimy razem. Nie mieliśmy ochoty na przesiadywanie w kawiarni, bo w maju kusi gołe niebo. Ruszyliśmy przed siebie, rozmawiając o pracy Józefa w Polskim Radiu, o czarnej bieliźnie z koronkami (którą chciałam sobie kupić dzisiaj), o święcie Trzeciego Maja. Czechowicz opowiadał mi o wielkiej defiladzie, jaka kilkanaście dni temu przeszła Alejami Ujazdowskimi. – Na czele maszerowali słuchacze podchorążówki, wiesz, takim defiladowym krokiem. Za nimi piechota i kawaleria. Potem jechały lawety z haubicami, pojazdy pancerne, a w górze ryczały samoloty, mówię ci, było co oglądać. – I serce rosło? – Może innym rosło, ja tylko czułem, że mnie uszy bolą od tego hałasu. – Czechowicz uśmiechnął się z kpiną i zapytał wesoło: – Pójdziemy nad Wisłę, Anno? Krakowskim Przedmieściem i Bednarską doszliśmy do bulwaru nadwiślańskiego. Po rzece pływały łódki, kajaki i kaczki, w pewnej chwili przepłynął nawet parostatek wiozący grupę krzykliwych, radosnych wycieczkowiczów. – Chyba płyną do parku Młocińskiego – powiedziałam, wdychając zapach zielonej wody. – Zobacz, jacy tu, na Wiśle, wszyscy szczęśliwi. Wówczas spojrzał na mnie dziwnym, świdrującym wzrokiem.

– Anno, tu tylko kaczki są szczęśliwe. Bo mało wiedzą. W dali widać było most Kierbedzia z misternym ożebrowaniem, które upodobniało go do mostu z bajki. Wisła płynęła spokojnie, a w mojej głowie płynęły linijki wiersza Czechowicza:

ja przy foliałach jurysta zakrztuszony wołaniem gaz ja śpiąca pośród jaskrów i dziecko w żywej pochodni i bombą trafiony w stallach i powieszony podpalacz ja czarny krzyżyk na listach [44] Ten czarny krzyżyk już został postawiony przy jego nazwisku. We wrześniu Józef zginie pod gruzami, trafiony bombą, tak jak przewidział... Serce mi się ściskało z żalu, kiedy spacerowałam bulwarem nadwiślańskim z człowiekiem, który kiedyś będzie miał w Lublinie swój pomnik i swój plac. Plac Poety. Po rozstaniu z Czechowiczem nie miałam nastroju na szukanie po sklepach czarnej bielizny. Włóczyłam się samotnie ulicami, nie zwracając uwagi na wystawy sklepowe, bo bardziej ciekawiły mnie twarze mijanych ludzi. Krótko przed odjazdem pociągu weszłam do księgarni, w której kupiłam kilka książek z przeznaczeniem na prezenty dla toruńskiej rodziny. Chciałam w ten sposób podziękować im za opiekę nad moim dzieckiem. Kiedy przyjechałam do Babci Heleny, Walentynka już spała. Weszłam na palcach do ciemnego pokoju, pogłaskałam córkę po włosach, a potem długo poprawiałam kołdrę, ocierając łzy i zastanawiając się, jak mogłam wytrzymać tyle dni bez mojego skarbu. Może jestem wyrodną matką? Jakąś kukułką? Leniwą babą? Musiałam mieć te wyrzuty sumienia wypisane na twarzy, bo gdy pojawiłam się w kuchni, Babcia Helena z czułością poklepała mnie po ramieniu. – Po co się tak truć?! Dla nas to była wielka przyjemność, Walentynka miała urozmaicenie, a wy z Aleksandrem... – Nie wiedziała, jak zakończyć, więc

poratowała się powtórzeniem, trafiając w dziesiątkę. – A wy z Aleksandrem też mieliście urozmaicenie. Obie się roześmiałyśmy i kuchnia od razu pojaśniała. Usiadłam przy stole i masowałam zmęczone całodziennym chodzeniem nogi, Babcia Helena zaś krzątała się przy garnkach. – Zaraz będzie gorąca kolacja. Odgrzeję ci bulion i naleśniki z kapustą. Czy może masz ochotę na coś innego? – Zjem wszystko, co podasz na stół, Heleno. Jestem bardzo głodna – powiedziałam swobodnie, jak w domu. – A gdzie się Józek podziewa? – Do kina poszedł. – Babcia Helena postawiła przede mną miseczkę parującego bulionu i raptem roześmiała się w głos. – U nas tak zawsze w soboty! Józek znika z domu, a ja za całe towarzystwo mam tylko tych dziadów. – Ruchem głowy pokazała wiszący w kuchni obraz, czyli „dziadów”. Był to oleodruk Ottona Quante przedstawiający dwóch starych mężczyzn. Nie wiadomo, kim są, ale wiadomo, że są szczęśliwi. Siedzą sobie na ławce, gdzieś wśród zieleni, i kontemplują urodę życia. Nie martwią się swoimi łachmanami, starością ani brakiem bagażu. Nie mają nic, jeden z nich nawet nie ma butów, ale co tam! Na świecie jest maj i słowik dla nich śpiewa (trzeba się dobrze przyjrzeć, żeby dostrzec na gałązce tego słowika). Babcia Helena traktowała dziadów z obrazu jak serdecznych znajomych, w chwilach dobrego humoru gawędziła z nimi albo prosiła, żeby przesunęli się na ławce i zrobili dla niej miejsce, bo ona też chce posłuchać słowika. Nie wiem, co stało się później z obrazem, prawdopodobnie ktoś go ukradł, bo po wojnie „dziadów” w domu już nie było. Moja stara, sparaliżowana Babcia Helena nigdy nie opowiedziała mi o ukochanych wagabundach. Pewnie dlatego, że byłam za mała na taki rodzaj mądrości. Teraz Babcia Helena spojrzała na obraz tylko przelotnie, po czym wróciła do rozmowy ze mną. – Józek zawsze po kinie odprowadza Tereskę do domu. Wiesz, Aniu, jak to jest. W tym momencie z korytarza dobiegł nas odgłos otwieranych kluczem drzwi i zaraz potem usłyszałyśmy wesoły, zadyszany głos Józka. – Kuzynka Anna już jest? – Jest! Jest! – zawołałam, zrywając się z miejsca. – Przyjechałam dziesięć minut temu. W kuchni zrobiło się takie zamieszanie, jakby z kina wrócił nie jeden Józek,

ale piętnastu Józków. Wszędzie było go pełno: przy zlewie, przy patelni z naleśnikami, przy kredensie, a do tego ciągle coś mówił. – Od domu Tereski pędem leciałem na Słowackiego, żeby jak najszybciej być. Musicie iść do kina na Pani minister tańczy! Tola Mankiewiczówna gra tam dwie osoby: panią minister i jej siostrę bliźniaczkę, taką Lolę, co śpiewa w kabarecie. Cały czas człowiek się śmieje na tym filmie. A wie kuzynka Anna, że nauczyłem Walentynkę strzelać z procy? Mamo, widzę paterę z keksem, ale gdzie są bułeczki? Skończyły się? Szkoda, taką mam ochotę na bułeczki z rodzynkami! – Ja też! – wtrąciłam bez wahania, myśląc o wszystkich bułeczkach, które kiedyś razem z rodzicami jadłam w tej kuchni. Babcia Helena niepewnie spojrzała na mnie, na Józka, a później zaczęła się głośno zastanawiać. – Mąka jest, drożdże są, jajka też... może sobie upieczemy bułeczki? Ciasto szybko wyrośnie. Co wy na to? – spytała na końcu niepotrzebnie, bo Józek już poleciał do spiżarni po jajka, a ja wkładałam fartuch. Dochodziła jedenasta w nocy, lecz wcale nam to nie przeszkadzało. Rozpoczęło się nocne pieczenie bułeczek. Kiedy przykryte ściereczką ciasto rosło w ciepłym miejscu przy piecu, a my piliśmy herbatę, w pokoju stołowym odezwał się telefon. – To Marysia dzwoni – powiedziała Babcia Helena. – Idź, Aniu, odbierz, ona na pewno z tobą chce porozmawiać. Rzeczywiście, w słuchawce usłyszałam Marysię. – Jeszce nie śpicie? – spytała głupio. – Bo bałam się, że was pobudzę. – Walentynka śpi, a my pieczemy bułeczki z rodzynkami, to znaczy na razie czekamy, żeby ciasto urosło. Marysię zatkało. – Powariowaliście? – odezwała się po chwili. – Przecież jest noc! – O ile mi wiadomo, o każdej porze wolno wypiekać ciasta. – Nie mądrz się – fuknęła. – Tadzio zasnął, to nie będę go budzić, ale ja wkładam płaszcz i lecę do was. Dziesięć minut później siedzieliśmy w kuchni już we czwórkę. Marysia trochę się wyróżniała wyglądem, ponieważ prochowiec, w którym przyszła, wisiał w korytarzu, a pod spodem miała tylko nocną koszulę. Nikomu to nie przeszkadzało, bo przy stole siedzieli sami swoi. Po powrocie z toruńskich wakacji Walentynka była trudna do okiełznania.

Mówiąc krótko, do Torunia pojechała grzeczna dziewczynka, a po dwóch tygodniach przyjechała stamtąd rozkapryszona księżniczka. – W Toruniu są takie sklepy, gdzie zabawki dają za darmo, wiesz? – Mama, dlaczego u nas nie ma windy w kuchni? – Owsianka? W Toruniu na drugie śniadanie jadłam ciastka z bitą śmietaną! Temat ciastek z bitą śmietaną został rozwinięty, mała z dumą opowiedziała, że ciocia Marysia codziennie zabierała ją do „takiej kawiarni z fortepianem i tam były różne koleżanki cioci, i jadłam ciastka z bitą śmietaną”. Ha! Wyglądało na to, że Marysia wciągnęła Walentynkę w wir swojego życia towarzyskiego i w ogóle rozpuściła ją do ostatnich granic możliwości. I to mi się bardzo podobało! Rodzice są po to, by trzymać dziecko w ryzach, a babcie i ciotki są od rozpieszczania. Raz na jakiś czas śniadanie w postaci ciastka z bitą śmietaną jest ze wszech miar wskazane. Nowe zabawki, wspomnienia z kawiarni, śmieszne minki – to były ślady pobytu u Marysi, Babcia Helena natomiast zostawiła inny ślad – opowiadane melodyjnym głosem bajki. W niedzielę wieczorem Walentynka objęła w posiadanie różową sypialnię, ustawiła na półkach swoje zabawki, pokazała Muszce nowe legowisko pod oknem i oświadczyła, że wszystko jej się tu podoba. – Nie będziesz się bała spać sama? – spytałam. – Nie będę się bała – odparła dzielnie. – Tylko dzisiaj śpij ze mną. – Tak, kochanie. Ułożyłyśmy się razem, zgasiłam światło i opowiedziałam córce bajkę o solniczce, która bardzo chciała zostać cukierniczką. Gdy skończyłam, Walentynka cmoknęła mnie w policzek, a następnie z dziecięcą szczerością wyznała: – Babcia Helena opowiada bajki lepiej niż ty, mama. – Wiem. – Skąd wiesz? Tobie też opowiadała bajki? Nie mogłam powiedzieć prawdy, mruknęłam więc cicho: – Babcia Helena ma głos stworzony do opowiadania bajek. A teraz zmruż oczka, dobranoc, Walentynko. Różowa sypialnia powinna być miejscem różowych snów, jednak sen, który przyśnił mi się tej nocy, bardziej pasowałby do sypialni listopadowej. Była jesień. Jechałam bryczką z Marysią, tak samo jak w październiku tysiąc dziewięćset trzydziestego ósmego roku na jawie. Dookoła zaorane pola i szare

niebo. Ja powoziłam, Marysia paplała wesoło, zwykła przejażdżka. Lecz w pewnej chwili Bajadera wyplątała się z uprzęży i pogalopowała do przodu. Patrzyłyśmy z Marysią na uciekającą klacz, czując, że zaraz coś się wydarzy. I znów sytuacja się powtórzyła – z bocznej drogi wyszli żołnierze. Szli dwójkami w naszym kierunku, ale tym razem nikomu nie było do śmiechu. Żołnierze mieli na sobie mundury utkane z pajęczyn albo z mgły i wstydzili się, że przez tę mgłę prześwitują ich kości. Oni się wstydzili, a my płakałyśmy.

2011 Po tym smutnym śnie dopadła mnie następna fala lęku. Postanowiłam jak najczęściej wymykać się za modrzew, by szukać w internecie tego, co nazywałam srebrną rybką – informacji o wojennych losach rodziny Obryckich. W poniedziałek spędziłam przy komputerze dwie godziny. Wpisałam w wyszukiwarkę mnóstwo kombinacji takich słów jak: Obrycki, Annopol, wojna, wspomnienia, okupacja, administrator Gibowskich, dwory Wielkopolski. I nic! Zupełne nic, żadnych rybek, ani srebrnych, ani miedzianych. W końcu odeszłam od komputera i, aby uspokoić nerwy, włączyłam telewizor. Skacząc po programach, trafiłam na jakiś polski film wojenny. Nie wiedziałam, czy film się zaczyna, czy kończy, ale od razu przykuł moją uwagę. Na ekranie zobaczyłam małą stacyjkę. Wzdłuż torów stoją ustawieni w jednym szeregu ludzie. A na wprost nich też ludzie – w niemieckich mundurach, z bronią. Jakiś oficer pyta, do kogo należy znaleziony w pociągu karabin. Tłumacz powtarza te słowa po polsku. Cisza. Brak odpowiedzi. Oficer nie zamierza się patyczkować. Oświadcza, że daje wszystkim pięć minut – jeśli w tym czasie nie dowie się, kto wiózł karabin, to co piąty podróżny zostanie rozstrzelany. Panika. Nagłe zawirowanie w szeregu, każdy chce zmienić miejsce. Na lepsze, na to, które nie jest co piątym. Żołnierze opanowują zamieszanie, po paru sekundach wszyscy na powrót karnie stają w szeregu. Minuty oczekiwania, słychać tylko szum pary wydobywającej się z lokomotywy, rytmiczne: szu – szu – szu – szu.

Gdy wyznaczony czas minął, zaczęło się odliczanie: – Eins, zwei, drei, vier, fünf! Eins, zwei, drei, vier, fünf! Kamera pokazuje szereg od tyłu. Widać jedynie plecy stojących obok siebie ludzi. Pierwsze fünf padło na mężczyznę w kurtce. Szarpnął się nerwowo, ale dwóch żołnierzy sprawnie wyciągnęło go z szeregu. Następne fünf to starszawy pan w czarnym płaszczu. Gestem pokazał, żeby go nie dotykać, że sam zrobi ten jeden krok do przodu. I znowu: Eins, zwei, drei, vier, fünf! Los wybrał pięcioletnią dziewczynkę, trzymającą za rękę swoją mamę. Mama krzyknęła: – To dziecko! Ona się nie liczy, ja tu stoję. Niemiec uznał ten argument za przekonujący, puścił dziewczynkę i wyszarpał do przodu jej matkę[45]. Wtedy nacisnęłam guziczek na pilocie. Czarny ekran. Wojna się skończyła. Siedziałam w przycichłym nagle mieszkaniu, w którym nic mi nie groziło, wciąż mając przed oczami ostatnią scenę: rozsuwające się z uścisku ręce matki i dziecka. Potem spojrzałam w stronę łazienki – tam jest wejście do tego piekła i tam są ludzie, których kocham.

1939 Listy z Nałęczowa zawsze sprawiały mi radość, ponieważ Babcia Zofia potrafiła ciekawie, a czasem i rozczulająco pisać o swoich zwykłych spawach. Jednak list, który przyszedł pod koniec maja, był zupełnie inny. Nałęczów, 19 maja 1939 r. Droga pani Anno! Piszę w sprawie Pani przyjazdu. Bardzo się zdenerwowałam i nie wiem, co teraz będzie. To moja wina, pomyliło mi się coś, bo myślałam, że Pani przyjedzie w sierpniu i na sierpień trzymałam dla Was pokój. W czerwcu mają do mnie przyjechać letnicy z Lublina. Już wpłacili zaliczkę. Jak to możliwe, to niech Pani przyjedzie w sierpniu, a jak nie da rady

przełożyć wakacji, to ja odmówię tych ludzi z Lublina i dla Pani i Walentynki pokój będzie wolny. Z innych rzeczy, to dodam, że u nas wszyscy zdrowi i dobrze się układa. Jasia na całe lato pojechała do Garbowa, do Tosi i Kajetana. Wróci pod koniec sierpnia, więc teraz w domu jesteśmy same ze Stasią. Niech Pani napisze mi, czy odmawiać tych ludzi z Lublina? I przepraszam za nieporozumienie. Pozdrawiam serdecznie Panią i Pani Rodzinę Zofia Leśniak Zanim skończyłam czytać list, już wiedziałam, że żadne z proponowanych przez Babcię rozwiązań nie jest dobre. Wyjazd w sierpniu albo w lipcu odpadał ze względu na zbliżającą się wojnę. Odprawienie z kwitkiem letników z Lublina, którzy zarezerwowali pokój na czerwiec, też nie wchodziło w grę. Dla Babci byłby to dyshonor, bo nie cierpiała robić z gęby cholewy, a poza tym poniosłaby stratę finansową. Do tego nie mogłam dopuścić. Trzeba wymyślić trzecie rozwiązanie. Ale co? Położyłam się na kanapie i patrząc w sufit, wytężałam umysł. Może wynająć pokój w Marzannie lub w innym pensjonacie? Zamieszkam tam, a Babcię będę codziennie odwiedzać? Nie, to bez sensu. Chcę być przy Babci i Stasi od rana do wieczora, jeść z nimi posiłki Pod Orzechem, przesiadywać w szlafroku na schodach werandy... Odrzuciłam pomysł z Marzanną i znowu utkwiłam oczy w suficie. Sufit! Mam! Nad sufitem jest poddasze! A na poddaszu u Babci świetnie się śpi. Wiem o tym, bo wiele razy w poprzednim życiu tam nocowałam. Bałam się trochę, że Babcia uzna swój strych za miejsce nienadające się do wynajmowania, postanowiłam więc nie pisać listu, lecz wysłać telegram. Utrzymany w definitywnym tonie telegram rozwieje wszelkie wątpliwości i nie pozostawi pola do dyskusji. Dzień później Babcia przeczytała, co następuje: DOSTAŁAM PANI LIST – STOP – POSTANOWIŁAM SPAĆ NA STRYCHU – STOP – NIEODWOŁALNIE – STOP – PRZYJEŻDŻAM Z CÓRKĄ 19 CZERWCA – STOP – CAŁUJĘ. ANIA OBRYCKA.

Czerwiec 1939 – Mama, ale pachnie! Czujesz? – Czuję. Już na peronie, zaraz po wyjściu z pociągu, otoczyło nas balsamiczne powietrze. Nałęczów! Przed dworcem na przyjeżdżających z Warszawy podróżnych czekały dorożki. Tylko cztery, więc kto pierwszy, ten lepszy. Udało nam się zająć ostatnią dryndę, Walentynka sama wdrapała się do środka, ja wstawiłam walizkę, pudełko z ciastkami, siadłam przy córce i jazda! Zaczęły się moje ostatnie przedwojenne wakacje. Była już jedenasta wieczorem, zatem cztery kilometry drogi upłynęły w słabo oświetlonych księżycem ciemnościach. Ale wiedziałam, że na końcu tej drogi czeka na mnie jasna kuchnia. Dorożkarz wysadził nas u wlotu ulicy Pocztowej (przemianowanej teraz na Piłsudskiego). Pozostał najprzyjemniejszy odcinek podróży – wejście na górkę. Taszcząc walizkę i trzymając Walentynkę za rękę, minęłam dom Zelików, później po prawej majaczącą w ciemności Marzannę i przyspieszyłam kroku, bo do domu Babci pozostało tylko sto metrów. Jednak poczułam opór ze strony Walentynki. – No chodź, nie ciągnij się! Jeszcze kawałeczek i będziemy w domu... u pani Zofii. – Ale coś mi nogę obciera... – szepnęła płaczliwie. – Może ci kamyk do buta wpadł? – Nie! Wyżej! Postawiłam walizkę i obejrzałam, a raczej obmacałam, nogę. Niczego tam nie było, lecz nagle coś otarło się o moją rękę – w ciemnościach dostrzegłam szarego kotka! – To kot! – roześmiałam się. – Kot witający! – Tak się nazywa? – Walentynka ukucnęła i uspokojona pogłaskała zwierzątko. – Czemu nie? Kot Witający razem z nami wszedł do ogrodu i wcale nie przestraszył się Psa Witającego, czyli Urwisa, który zaraz za furtką doskoczył do nas szczęśliwie

rozszczekany. Po paru sekundach zza rogu domu wyszły Babcia ze Stasią. – Nareszcie! Już nie mogłam się doczekać! – Ja też się nie mogłam doczekać, pani Zofio. Wycałowałyśmy się wszystkie, Stasia wzięła ode mnie walizkę i przez werandę weszłyśmy do rozświetlonej kuchni. Rozświetlonej elektrycznie, bo już od roku zwisała tu z sufitu, otoczona kulistym kloszem, żarówka. Innych zmian nie było, ta sama co przed laty niebieska zasłonka ukrywała taboret z miską do mycia, na piecu stały te same garnki i pachniało rzodkiewkami. – Siadajcie, kolacja czeka, a herbatę zaraz zrobię. – Babcia serdecznym gestem wskazała nakryty do posiłku stół. Uszczęśliwiona bardziej niż Urwis wręczyłam jej pudełko z ciastkami, po czym siadłam na krześle, jakby było moje. Stasia stała przy kredensie i łaskotała rozbawioną Walentynkę. – Chyba trochę urosłaś przez ten rok – powiedziałam, patrząc na mamę z podziwem, bo od zeszłego roku wypiękniała. – Walentynka też urosła. – A ja? – zażartowałam. – Pani to się nic a nic nie zmienia. Uśmiechnęłam się na to i zmieniając niewygodny temat, zapytałam: – Powiedzcie, kto teraz mieszka we frontowym pokoju? – Letniczka z Lublina. Nazywa się Pelagia Zawadzka. – Babcia postawiła na stole szklanki z herbatą. – Ale ja o was się martwię, czy tam na górze dobrze będzie... – Dobrze będzie, pani Zofio, bardzo dobrze. Pół godziny później objęłam w posiadanie kawałek strychu, który Babcia dla nas wyszykowała. Przy oknie, na wyszorowanej podłodze stały: łóżko, mały stolik oraz dwa krzesła. Obok, zawieszone na lince, bujały się wieszaki do ubrań. To wszystko. Ale żadne przepierzenie nie oddzielało tego miejsca od reszty poddasza, które wyglądało, jakby zaaranżował je jakiś projektant wnętrz, lubujący się w starociach. Na środku królował zbudowany z czerwonej cegły komin. Wokół niego było dużo wolnej przestrzeni, ponieważ rezydujące na strychu przedmioty, różne kosze, kamienne gary, skrzynki, znajdowały się po bokach, blisko ścian. Wśród tej staroświeckiej scenerii najbardziej cieszyła oko babcina apteka, czyli poustawiane na półkach albo wiszące na gwoździach woreczki z ziołami.

– Podoba ci się tutaj? – spytałam Walentynkę, gdy leżałyśmy już w łóżku. – Tak, mama. Córka przytuliła się do mnie, ale podekscytowana wrażeniami dnia nie mogła zasnąć. – Chcesz? Opowiem ci bajkę. – O zwierzątkach? – Nie, nie o zwierzątkach. Posłuchaj: dawno, dawno temu, w środku wielkiego miasta, żyła sobie pewna dziewczynka o imieniu Ania. – To tak jak ty. – Uhm... Ta dziewczynka miała mamusię i tatusia, którzy bardzo ją kochali. – To tak jak ja. – Tak. Kochali ją bardzo, ona ich kochała i żyli sobie szczęśliwie przez wiele lat. Aż pewnego dnia rodzice Ani odeszli daleko. Nie chcieli tego, ale musieli odejść. – Dokąd, mama? – Tego nikt nie wiedział, Ania została sama, sama jedna, i bardzo płakała. – Ja nie chcę. – Walentynka zakryła sobie oczy piąstkami. – Posłuchaj dalej. Pewnego razu przez okno wpadł listek, to znaczy liścik do Ani. I tam było napisane, że kiedy przypomni sobie wszystkie bajki, jakie opowiedziała jej mama, i wszystkie bajki, jakie opowiedział jej tata – to dowie się, gdzie są rodzice, i będzie mogła do nich pojechać. – I co? – Piąstki zostały odjęte od oczu. – Przez trzy dni i trzy noce Ania przypominała sobie bajki. O krasnoludkach, o złotej rybce, o burym kotku i jeszcze sto innych. A gdy przypomniała sobie wszystkie, przez okno wpadł pegaz... – Co to jest pegaz? – Koń ze skrzydłami. Ania usiadła mu na grzbiecie i popędzili daleko. Wiesz do kogo? – Wiem! – zawołała Walentynka uszczęśliwionym głosem. – Do rodziców! – Zgadłaś, mądralo. Oni cały czas czekali na Anię, więc kiedy przyleciała do nich, przytulili ją z całych sił – zakończyłam bajkę i sama z całych sił przytuliłam córkę. – O, tak! Okno na strychu nie miało firanek ani zasłon, więc już o ósmej rano nasze łóżko zostało, mówiąc poetycko, opromienione. A mówiąc zwyczajnie, słonce świeciło mi prosto w twarz i nie było mowy o dalszym spaniu.

Szybko doszłam do wniosku, że w taki ranek szkoda życia na wylegiwanie się pod pierzyną. Otworzyłam okno i unosząc ręce, przeciągałam się jak kot. Raptem spostrzegłam czyjąś podniesioną głowę. W dole, pod oknem, stał przystojny facet w krótkich spodenkach, tak na oko sześciolatek, i nie spuszczał ze mnie wzroku. – Dzień dobry! – zawołałam do niego wesoło. – Szykuję się do lotu. Zaraz stąd wyfrunę i będę latała nad ogrodem. Zanim dokończyłam, dzieciaka już nie było, przynajmniej pod oknem. Chyba nie miał poczucia humoru. Myśląc, że niepotrzebnie przestraszyłam go swoim żartem, poprawiłam kołnierzyk od nocnej koszuli i już chciałam odejść od okna, gdy wtem w polu widzenia ukazała się nieznana kobieta w białej sukience. – Dzień dobry – powiedziałam grzecznie (i dosyć cicho, żeby jej nie przestraszyć). Odpowiedzią było dystyngowane skłonienie głowy oraz wycofanie się za róg domu. Zdążyłam tylko zauważyć, że babka wyglądała młodo, ale jakby nad wiek poważnie. Przestałam dumać o kręcących się po ogrodzie ludziach, ponieważ Walentynka otworzyła oczy... i buzię. – Dzień dooobry. Aaach... muszę iść siusiu. – Dzień dobry. – Cmoknęłam ją w nosek. – Zaraz obie pójdziemy do wygódki, ale najpierw trzeba się ubrać. – Dlaczego? Mama? Dobrze rozumiałam tę pretensję w głosie córki. W poprzednich latach wolno jej było wybiegać do ogrodu w koszuli, tak samo jak wszystkim innym domownikom. Ani rodzina Babci, ani my nie czułyśmy się skrępowane porannym, nieformalnym strojem, bo po co robić wersal, gdy pod jednym dachem mieszkają bliskie sobie osoby. Jednak w tym roku, z uwagi na obecność obcej letniczki, nie wypadało paradować po ogrodzie w negliżu. Jakoś to wytłumaczyłam Walentynce, więc dopiero po dłuższej chwili mama i córka Obryckie, ubrane w sukienki, zeszły z drabiny i pędem puściły się w kierunku ustronnego miejsca. Ludziom żyjącym w dwudziestym pierwszym wieku wygódka na pewno nie kojarzy się z wygodą, bo to przecież nieskanalizowana budka, której jedyną ozdobą jest wycięte w drzwiach serduszko.

Wszystko prawda, jednak wygódka mojej Babci była wyjątkowa. Nie prowadziła do niej zwykła, wydeptana w trawie ścieżka, lecz wijąca się alejka obsadzona jaśminami. Rosnące gęsto krzaki stykały się gałęziami nad przejściem, tworząc zielony, kręty tunel. Na jego końcu, w rogu ogrodu stał biały domeczek, także otoczony jaśminami. Odwiedzanie wygódki było zatem czystą przyjemnością, przeżyciem estetycznym oraz tak zwanym kontaktem z przyrodą. Inna sprawa, że zimą ten kontakt stawał się mniej atrakcyjny. Zdecydowanie mniej. Po powrocie z jaśminów umyłyśmy się w kuchni, a potem siadłyśmy z Babcią do śniadania, oczywiście Pod Orzechem. Nad naszymi głowami, na najniższym konarze, siedział Kot Witający, który, jak się okazało, należał do rodziny. Naprawdę miał na imię Szarek i był synem Łaśki. Można powiedzieć, że pierwsze śniadanie jadłyśmy Pod Orzechem i Pod Kotem. Smarowałam miodem bułki dla Walentynki i dla siebie, a Babcia opowiadała o rodzinie. O tym, co słychać w Garbowie, u Tosi, do której niedawno pojechała Jasia, i co się dzieje w Warszawie, u Władzi i Sabiny. – Sabinka odeszła z pracy w drogerii, ale to pisałam pani w liście. – Pamiętam. I nie żałuje? – Nie, Janek bardzo nalegał, aby została w domu, bo już o dzieciach myślą. – W głosie Babci zabrzmiała tęsknota za wnukami. „Jeszcze trochę musisz poczekać, Babciu – pomyślałam. – Ale w końcu się urodzą i będziesz miała więcej do kochania”. Aby ukryć wzruszenie, klepnęłam się w łydkę, udając, że odganiam komara, i zapytałam o mamę. – O której Stasia kończy pracę? – O piątej. – Dobrze jej w tym sklepie, pani Zofio? – Dobrze. Pan Rejmak porządny człowiek i bardzo Stasię lubi. Nic więcej nie dodała, ale ja, rzecz jasna, znałam szczegóły. Mama nieraz opowiadała mi o pracy w sklepie i zawsze z sympatią wspominała swego pierwszego pracodawcę, jego żonę i córkę Wiesię. Wiedziałam, że jeszcze wiele lat po wojnie utrzymywała z nim kontakt, nie

było wakacji w Nałęczowie bez wizyty u Michała Rejmaka. Sam sklep też pojawiał się w opowieściach. Mama mówiła o nim z dumą, bo to nie był byle jaki sklep! W pięknym domu, przy głównym wejściu do parku, oferował klientom towary z górnej półki: sery, wędliny, słodycze, bakalie, kawę oraz wysokiej klasy trunki. Pan Rejmak za wojenne zasługi otrzymał koncesję na sprzedaż alkoholi. A ponieważ w Nałęczowie nie brakowało dobrze sytuowanych osób, których stać było na kupno drogich win, likierów czy koniaków, interes kwitł. Co jakiś czas właściciel sklepu jechał wozem na stację kolejową i odbierał z pociągu zamówiony towar, czyli wymoszczone słomą skrzynki pełne butelek z zagranicznymi nalepkami. Później mama ustawiała te butelki na błyszczących półkach, wyobrażając sobie smak ananasowego likieru albo koniaku oznaczonego literami V.S.O.P. Zakończenie opowieści o sklepie zawsze wyglądało tak samo. Ojciec, który znał tę historię na pamięć, mrużył ironicznie oczy i prosił: – Stasiu, opowiedz jeszcze Ani i mnie o spotkaniu z ministrem, bo dawno tego nie słyszeliśmy. Wtedy mama, niezrażona kpiną, opowiadała. – Kiedyś zimą wszedł do sklepu wysoki mężczyzna w płaszczu z szalowym, obszytym futrem, kołnierzem. Od razu go poznałam! To był minister Beck! Obejrzał koniaki i wybrał courvoisier. – A potem? – Ojciec udawał, że nie może się doczekać nadzwyczajnego, mającego zaraz nastąpić, wydarzenia. – A potem zapłacił i wyszedł. Kończyłyśmy już śniadanie, kiedy do budy Urwisa podbiegł chłopaczek, który bał się fruwających kobiet. Postał chwilę i uciekł. – Mam kolegę! – zawołała ucieszona Walentynka, zeskakując z krzesła. Obie z Babcią patrzyłyśmy, jak w podskokach pognała szukać chłopca po drugiej stronie domu. – To synek tej pani, która wynajmuje pokój? – spytałam. – Tak. Bolek. – A co on taki nieśmiały? – Nieśmiały? – zdziwiła się. – Nie... Potwierdzeniem słów Babci był błyskawiczny powrót mojej córki. – On się nie chce bawić – powiedziała markotnie. – Odgonił mnie.

– Trudno – skwitowałam to lekkim tonem, bo nigdzie nie jest napisane, że wszystkie dzieci muszą pałać sympatią do Walentynki Obryckiej. – Pobawisz się ze mną. Zaraz po śniadaniu poszłyśmy z Babcią po wodę. Marzanna prezentowała się pięknie i jak zwykle wytwornie. Żelazna brama błyszczała świeżą farbą, w ogrodzie kwitły róże, na tarasie siedziało trzyosobowe, rozbawione towarzystwo – dwie dziewczyny oraz młody mężczyzna, wszyscy ubrani w sportowe, jasne stroje. Gdy kręciłam korbą, przez otwartą bramę na dziedziniec wbiegł owczarek podhalański. Na jego widok jedna z dziewczyn zerwała się z miejsca i idąc w kierunku psa, krzyknęła: – Reks, znowu poleciałeś obwąchiwać swój modrzew! Niedobry pies! Nagle cała zdrętwiałam, bo dziewczyna po drodze puściła do mnie oko, jakoś tak serio, jakby chciała powiedzieć: „Koleżanko, ja też stamtąd, zza modrzewia”. To był oczywiście kompletny idiotyzm i złudzenie, więc patrząc na owczarka, parsknęłam nerwowym śmiechem. – Co pani tak wesoło? – spytała Babcia. – Bo przypomniałam sobie ten dzień, gdy pierwszy raz tu przyszłyśmy, i wprosiłam się na brydża, pamięta pani? – Jak przez mgłę. Dwadzieścia minut później, kiedy spocone, z pełnymi wiadrami wróciłyśmy do domu, w ogrodzie pokazała się kobieta w białej sukience, czyli Pelagia Zawadzka. Wychodziła akurat z frontowych drzwi, w jednej ręce niosąc krzesło, w drugiej zaś książkę. – Miło mi panią poznać – odezwałam się zziajanym głosem, stawiając wiadra na ścieżce. – Nazywam się Anna Obrycka. Jesteśmy sąsiadkami, bo ja też przyjechałam na wakacje do pani Leśniakowej. Mieszkam z córką na strychu. – Tak, widziałam panią rano w oknie – przytaknęła, po czym siadła na krześle i otworzyła książkę, która z pewnością była ciekawsza niż to, co ja miałam do powiedzenia. Cóż, złapałam swoje wiadra i poszłam za Babcią w stronę werandy. – Pani Pelagia jakaś mało chętna do rozmowy – mruknęłam, gdy znalazłyśmy się same w kuchni. – Taki typ. – Babcia sięgnęła po stojący pod stołem koszyk z ziemniakami. – Do kuchni tylko po wodę przychodzi, bo stołuje się w pensjonacie przy Pocztowej. Na „dzień dobry” odpowiada i nic więcej.

– To Pod Orzechem jej nie zobaczymy? – A nie. Ona się... – Babcia szukała w głowie trudnego słowa i znalazła: – Ona się separuje. Do ogrodu to od frontu wychodzi i trzyma się tamtej strony. Ale mnie to nie przeszkadza. – Mnie też nie przeszkadza – oświadczyłam pogodnie. – Pani Zofio, a te kartofle na obiad? – Tak. – To ja obiorę. W czerwcu ogród wygląda inaczej niż we wrześniu i co innego daje do jedzenia. Kawałek za północną ścianą domu natknęłam się na małą plantację truskawek, przy grabowym żywopłocie rosły porzeczki: białe, czerwone i czarne – moje ulubione. Były też pierwsze czereśnie, poskubane tu i ówdzie przez szpaki, których nikt stąd nie wyganiał, bo Babcia rozumiała, że szpaki nie mogą kupić sobie owoców w sklepie, więc trzeba się z nimi dzielić. Spacerując z Walentynką po ogrodzie, odwiedziłam wszystkie znane kąty, łącznie z kurnikiem oraz stojącą pod bzami ławeczką. Przy okazji zjadłyśmy deser, zrywając z gałązek wygrzane słońcem owoce. Ale deserów nigdy nie za dużo, po truskawkach i porzeczkach przydałoby się coś bardziej kalorycznego. – Czy panna Walentynka ma ochotę na lody? – spytałam, spoglądając na zegarek. – Ukręcisz, mama? – Nie, pójdziemy do parku i kupimy. Leć umyć buzię. Nieprzypadkowo wyjście z domu zaplanowałam tak, aby za pięć piąta zjawić się przed parkową bramą, w pobliżu delikatesów Rejmaka. Chciałam jak najszybciej zobaczyć mamę i chociaż przez godzinkę mieć ją wyłącznie dla siebie. Patrzeć, dotykać, słuchać. Wiedziałam, że nie będzie głodna, bo pan Rejmak dbał o nią jak o własną córkę. Kiedy w sklepie nie było klientów, na zapleczu czekały na Stasię przygotowane własnoręcznie przez pracodawcę bułki z szynką i herbata. Tak więc, gdy Stasia skończyła pracę, przed sklepem spotkała zaprzyjaźnioną letniczkę z córką. – Dzień dobry! – zawołała. – Pierwszy spacer po Nałęczowie? – Tak, idziemy do parku. Jeśli nie jesteś zmęczona, to zapraszam na lody. Pójdziesz z nami?

– Pójdziesz z nami? – powtórzyła Walentynka bardzo proszącym tonem. Stasia zareagowała jakoś dziwnie. Najpierw spojrzała w głąb ulicy, potem chwyciła małą na ręce i od razu ruszyła w stronę parkowej bramy, śmiejąc się z nienaturalną kokieterią. – Pewnie, że pójdę! Pokażę ci kaczki krzyżówki. Zostałam krok z tyłu, mogłam więc odwrócić głowę i zbadać teren. Przy jednym z drzew stał przystojny dwudziestolatek, wysoki brunet z gatunku tych, którym trudno się oprzeć. Stał i z zawiedzioną miną patrzył na oddalającą się Stasię. Kaczki o granatowo-zielonych, opalizujących głowach siedziały przy brzegu stawu, niedaleko miejsca, gdzie można było kupić lody. Punkt sprzedaży wyglądał oryginalnie – na taborecie stało wiadro, w którym, oprócz pokruszonego lodu, znajdowało się mniejsze wiaderko z lodami. Sprzedawca, wesoły, żartujący z każdym klientem chłopak, nakładał lody na kwadratowy wafelek, przykrywał drugim wafelkiem i mówił: – Proszę bardzo! Firma daje stuletnią gwarancję na towar. To najlepsze lody między Moskwą a Berlinem! A dla panny Leśniakówny podwójna porcja za to, że mi klientelę nagania! – Nie wygłupiaj się, Witek. – Stasia mrugnęła do niego z sympatią. – Bo co pani Anna pomyśli? Pani Anna pomyślała o łyżce. Pewnie w niedalekiej przyszłości Witek zamieni łyżkę do nakładania lodów na pistolet. Zostanie partyzantem, może bohaterem? Liżąc lody (pyszne, śmietankowe), doszłyśmy do zachodniej bramy parku. – Stasiu, przejdźmy się jeszcze do szkoły rolniczej w Wąwozach, a później Armatnią Górą wrócimy do domu, dobrze? – Dobrze – zgodziła się i nagle posmutniała. – A wie pani, że dyrektor Chmielewski umarł? – Nie! Kiedy? – spytałam zaskoczona, bo wiedziałam tylko, że od trzydziestego czwartego roku Chmielewski był na emeryturze i mieszkał w Warszawie. – Dwa miesiące temu. – Gdzie jest pochowany? – Na Powązkach. Mój kolega pojechał na pogrzeb. Mówił, że w ciszy go żegnali i bez kwiatów, bo Chmielewski tak sobie zażyczył. Żeby nie było przemówień i wieńców. Ale za to było pełno ludzi... wie pani... dawnych uczniów. Oczami wyobraźni zobaczyłam ten pogrzeb, jakże pasujący do człowieka, który spoczywał w trumnie, i postanowiłam, że jeszcze dziś narwę dzikich,

rosnących w Nałęczowie kwiatów. Zasuszę je i kiedyś położę na grobie Zygmunta Chmielewskiego. Kiedy doszłyśmy do szkoły, Stasia pokazała mi balkon na pierwszym piętrze. – Tu mieszkają Paczosowie. On jest dyrektorem szkoły, a Paczosowa, jego żona, lekarką. – Znasz ich? – Pewnie! – przytaknęła. – Wszyscy ich znają. I lubią! Przez kilka minut stałyśmy w milczeniu. Udawałam, że spoglądałam na szkołę, lecz częściej spoglądałam na Stasię, w jej sarnie, młode oczy. – Podoba się pani ten budynek? – spytała. – Jest piękny, ale wracajmy już do domu. W drodze powrotnej Walentynka zrywała kwiatki – rumianki, dziurawiec, koniczynę. – Dasz mi swój bukiecik do zasuszenia? – Tak, mama, tylko tych żółtych więcej nazbieram. Następne dni upływały podobnie. Wiodłam spokojne życie, mieszkając z najbliższymi mi kobietami. Nic nadzwyczajnego się nie działo: śniadanie – obiad – kolacja – miłość. Nie mam większych wymagań. Choć, jak się dobrze zastanowić, jest to najwyżej ustawiona poprzeczka, której wielu noblistów nie sięga. Codziennie wysyłaliśmy z Olkiem do siebie listy, jak podczas każdej rozłąki. Wieczorami zasiadałam przy kuchennym stole z kartką papieru oraz z miłym przekonaniem, że właśnie w tej chwili Olek bierze pióro do ręki. Nasza korespondencja nie ociekała tęsknotą ani miłosnymi wyznaniami. Były to raczej dowcipne komunikaty o tym, jak minął dzień (w domyśle: dzień bez ciebie). A co dnia zdarzało się coś, co było warte opisania. W środę Walentynka, przełażąc przez płot, rozdarła sukienkę i zaczepiła się tą sukienką o sztachetę. Małej nic się nie stało, po prostu bezradnie wisiała na płocie. Na szczęście zauważył to Urwis, który przestał już być psem łańcuchowym (nie powiem, że nie urabiałam Babci w tej sprawie). Urwis wbiegł do kuchni, spojrzał na mnie i wybiegł na werandę, potem znowu wbiegł i wybiegł, co w psim języku oznacza: „No, chodź, muszę ci coś pokazać”. Poszłam, a właściwie pognałam za psem. Z daleka zobaczyłam niebieską, powiewającą na płocie sukienkę oraz machającą rękami córkę. Zobaczyłam także Bolka – ukryty w malinach obserwował, jak młode tej pani, która mieszka na

strychu, uczy się fruwać. W niedzielę słuchałyśmy Wesołej lwowskiej fali, słynnej, nadawanej ze Lwowa audycji. Od trzech lat Babcia miała radio kryształkowe – skrzyneczka o wymiarach piętnaście na dwadzieścia centymetrów działała bez prądu i była wyposażona w jedną parę słuchawek (radio nie posiadało głośnika, więc bez słuchawek nic się nie słyszało). Korzystanie z radia kryształkowego zaczynało się od tego, że Babcia wyjmowała z szafy swój ślubny prezent – samowar, który służył jako uziemienie. Drutem łączyłyśmy radio z samowarem, potem siadałyśmy bardzo blisko siebie i przykładałyśmy uszy do słuchawek. Wymagało to pewnego sprytu, bo musiałyśmy obdzielić troje uszu dwiema słuchawkami. Ale nie takie rzeczy ludzie robili, żeby słuchać Wesołej lwowskiej fali. Kiedy Szczepcio kłócił się z Tońciem, a ciotka Bańdziuchowa dorzucała swoje trzy grosze, sześć milionów siedzących przy odbiornikach słuchaczy pokładało się ze śmiechu. Podczas audycji, w momencie gdy zaśmiewałyśmy się z Babcią i ze Stasią do łez, w kuchni pojawiła się pani Pelagia. Spojrzała na nas jak na wariatki, zabrała stojące przy piecu wiadro wody i szybko zniknęła za drzwiami sieni. Lecz ta Pelagia nie była uciążliwą osobą. W kuchni widywałam ją rzadko, a w ogrodzie jeszcze rzadziej. Ona trzymała się frontowej części, ja zaś werandy i okolicy orzecha. Można więc powiedzieć, że lokatorki Zofii Leśniakowej nie wchodziły sobie w drogę i żyły w zgodzie. Trochę inaczej rzecz miała się z dziećmi. Walentynka przez tydzień próbowała obłaskawić Bolka, jednak słabo jej szło. Chłopak wolał bawić się sam i wyraźnie unikał towarzystwa mojej córki. W piątkowy wieczór dowiedziałam się dlaczego. Szykowałyśmy się już do spania. Otuliłam Walentynkę pierzyną, pocałowałam na dobranoc, a potem zgasiłam światło i z Łaśką na kolanach usiadłam przy otwartym oknie. – Mama... – Słucham? – Ja nie chcę spać. – A co chcesz robić? – spytałam, podchodząc do łóżka. Wówczas Walentynka podniosła się z poduszek i złożyła ręce jak do modlitwy. – Ja chcę zejść na dół – poprosiła tak dramatycznym głosem, jakbyśmy

znajdowały się na ostatnim piętrze drapacza chmur, w którym nie ma windy. – Możemy zejść na dół, tylko powiedz po co? – Żeby tam spać! Chcę spać w pokoju pani Zofii. Tyle błagania było w tym zdaniu, że wzięłam córkę na ręce i przyłożywszy usta do jej ucha, zapytałam szeptem: – Kochanie, boisz się spać na strychu? – Nie! – zawołała. – Nie boję się, ale Bolek powiedział, że on się ze mną nie bawi, bo ja śpię na strychu jak byle kto. Jakbym spała w pokoju na dole, toby się ze mną bawił. Rozumiesz, mama? – Rozumiem. – I co? – spytała z nadzieją. – Pójdziemy na dół? – Nie, dziecko. To nic nie pomoże. Bolek i tak nie będzie się z tobą bawił. Nie płacz. – Przytuliłam ją mocniej. – Jutro w Nałęczowie jest odpust, zobaczysz, jak będzie wesoło. Już od szesnastego wieku patronem tutejszej parafii jest święty Jan Chrzciciel i dlatego, w imieniny Jana, dwudziestego czwartego czerwca w kościele celebrowana jest długa msza odpustowa. Po modłach wierni nie rozchodzą się do domów, gdyż na przykościelnym placu czeka na nich nie lada atrakcja – doroczny festyn, zwany odpustem, który ściąga około tysiąca osób. Jak święto, to święto! W południe wystroiłam Walentynkę w zieloną sukienkę z białym kołnierzykiem bebe, na czubku głowy zawiązałam jej kokardę, do tego na nogi włożyłam córce białe skarpetki i czarne lakierki. Sama też ubrałam się staranniej niż zwykle i wyruszyłyśmy na odpust. Za furtką zobaczyłam Reksa, owczarka podhalańskiego z Marzanny, który wylegiwał się pod modrzewiem. Nie przeszkadzało mi to w niczym, ponieważ ten modrzew dawno już stracił swoją nadprzyrodzoną moc (przynajmniej dla mnie). Zamieniłyśmy kilka słów z Reksem, to znaczy my mówiłyśmy, a pies uważnie słuchał i ogonem dawał do zrozumienia, że też nas lubi. Po tej wymianie grzeczności odciągnęłam Walentynkę od psa i już bez żadnych przystanków zeszłyśmy z górki. Na dole od razu wpadłyśmy w tłum ludzi, którzy z całej okolicy zjechali na odpust. Ulicą Pocztową przejeżdżały furmanki, jedna za drugą, i wszystkie ciągnęły w stronę kościelnego wzgórza, tak samo jak przechodnie. Wszędzie czuło się ożywienie, nie tyle religijne, ile handlowe. Bo dziś można było w Nałęczowie wszystko kupić i wszystko sprzedać!

Plac przed kościołem wyglądał jak wielkie ludzkie mrowisko, które skojarzyło mi się ze współczesną galerią handlową w dniu otwarcia. Tyle że w galeriach nie ma okien i światła dziennego, a tu, pod gołym niebem, słońca nie brakowało. Mocniej ścisnęłam torebkę pod pachą, bo wiadomo, że w tłumie zawsze czają się złodziejaszki, chwyciłam Walentynkę za rękę i weszłyśmy między stragany, w kolorowy świat Pierzastych kogucików, baloników na druciku Motyli drewnianych, koników bujanych Cukrowej waty i z piernika chaty[46]. – Mama, kupisz mi lizaka? – Nie. Kupię ci coś innego – pańską skórkę. – A z czego ta... skórka? – spytała Walentynka naburmuszonym tonem, rozżalona, że nie dostanie czerwonego, wielkiego jak talerz, lizaka. Córka nie znała pańskiej skórki, bo w naszych stronach nie sprzedawano tego przysmaku. Były to duże, biało-różowe cukierki, które słynęły z błogiej dla języka gładkości. I stąd wywodziła się ich nazwa, nawiązująca do gładkiego lica młodej panienki. Po rozwinięciu papierka i włożeniu cukierka do buzi twarz Walentynki nabrała wyrazu absolutnej szczęśliwości. – Kup dużo tej skórki, żeby starczyło dla wszystkich – wymamrotała, bo przyklejony do języka cukierek utrudniał mówienie. – I tacie zawieziemy. Zaczęły się więc zakupy. Po słodyczach przyszła kolej na zabawki. Było tu wszystko, o czym marzyły dzieci: laleczki, gwizdki, trąbki, organki, odpustowe świecidełka, Twardowski na kogucie i mnóstwo innych uciech. Walentynka wybrała sobie czerwono-niebieską bryczkę. Dwa płaskie, wycięte z deski konie ciągnęły pojazd w formie trzydziestocentymetrowej skrzyneczki z doklejonymi kołami. Sprzedawca drewnianych zabawek wyglądał tak, jakby własnymi rękami wyrywał z ziemi drzewa, z których potem fabrykował swój towar. – A fujarki dla córki pani nie kupi? – zagadnął tubalnym głosem olbrzyma. – Niech sobie dzieciak trochę w święto pogra! Pomysł z fujarką nie przypadł mi do gustu, zainteresowałam się natomiast figurkami przedstawiającymi zwierzęta. Przydałoby się kupić jakieś prezenty

dla młodych Sokolnickich oraz dla Hani. Wśród oferowanej menażerii królika nie było, zdecydowałam się więc na białego kota, osiołka oraz lisa. Wprawdzie ten ostatni bardziej przypominał pomalowaną na czerwono łasiczkę niż lisa, ale tym lepiej. – Jak myślisz, spodoba się Kasi Sokolnickiej ten lisek? – spytałam córkę, lecz córki przy mnie nie było. Rozejrzałam się wokół, a ponieważ nigdzie jej nie dostrzegłam, zaczęłam chodzić od kramu do kramu, wołając: „Walentynko! Walentynko!”. Mało kto zwracał na to uwagę, ponieważ mój głos rozpływał się w odpustowej wrzawie, wśród głośnych śmiechów, strzelania z kapiszonów i pokrzykiwań przekupniów. Zdezorientowana wróciłam do sprzedawcy drewnianych zabawek. – Kupiłam tu bryczkę dla córki, pamięta pan ją? – Pamiętam, czerwono-niebieska. – Ale ja mówię o córce! – krzyknęłam. – Przed chwilą tu stała! Nie wie pan, w którą stronę poszła? – Co się pani tak drze? – burknął niefrasobliwie i patrząc spode łba, dorzucił: – Było dzieciaka pilnować. Też mi matka! Raptem zrozumiałam, że ten człowiek ma rację. Nie upilnowałam Walentynki! Jak mogłam wypuścić jej rączkę ze swojej dłoni? Aby nie ulec panice, wzięłam kilka głębokich oddechów, starając się spokojnie przeanalizować sytuację. Przecież nic się nie stało, Walentynka gdzieś tu jest, dziesięć albo dwadzieścia metrów ode mnie. – Wyświadczy mi pan przysługę? – spytałam kramarza. – Podsadzi mnie pan na mur przy kościele? Zrozumiał w lot, o co mi chodzi, lecz miał obiekcje. – A kto mi w tym czasie towaru przypilnuje? – Jak coś zginie, to za wszystko zapłacę – obiecałam, ruszając w kierunku wysokiego na dwa mery muru, który świetnie nadawał się na punkt obserwacyjny. Podążający za mną mężczyzna był chyba najwyższym człowiekiem w okolicy, a i krzepy mu nie brakowało, przy murze podniósł mnie bowiem bez wysiłku, jakbym była wypchana słomą. Chwyciłam się pnia, rosnącego obok drzewa, i ogarnęłam wzrokiem ludzkie mrowie. – I co? Widzi pani dzieciaka? – Nie.

– To ja sam wejdę, wyższy jestem. – A pamięta pan, jak moja córka wygląda? – Pamiętam – mruknął, wdrapując się na mur. – Zielona. Przez dłuższą chwilę oboje wypatrywaliśmy Walentynki, ale nic to nie dało. Mężczyzna pomógł mi zsunąć się z muru i powiedziawszy kilka słów pociechy, wrócił do swoich zabawek. Zostałam sama. Przez moment pomyślałam o nałęczowskim, trzyosobowym posterunku policji, jednak dziś, w dniu święta i wielkiego zamieszania, posterunek na pewno był zamknięty, bo policjanci pracowali w terenie, to znaczy na odpuście. Znalezienie ich w tym tłumie było tak samo prawdopodobne jak znalezienie Walentynki. Lepiej nie tracić czasu. Weszłam więc znowu między stragany i rozglądałam się za zieloną kokardą. Rozpytywałam też ludzi. – Czy widział pan może pięcioletnią dziewczynkę, która niosła zabawkę z drewna? Nie? To przepraszam... Szukam córki, ma na sobie zieloną sukienkę... Tak, rozumiem. Dzieci się gubią, a potem odnajdują. Do widzenia. W pewnej chwili potrąciła mnie jakaś zdenerwowana kobieta w chuście na ramionach. Odwróciłam się i ujrzałam, jak podbiega do zapłakanego trzylatka. – Michaś! – krzyknęła. – Gdzie się podziewałeś? Od pięciu minut cię szukam. Spojrzałam na zegarek – od zaginięcia mojej córki upłynęła pełna godzina! Dlaczego do tej pory jej nie znalazłam? Odpowiedź mogła być tylko jedna: dlatego że Walentynki już nie ma na kościelnym wzgórzu. Została uprowadzona! Boże... Jakiś zły człowiek zabrał mi dziecko... Kto? W mózgu natychmiast pojawiły się dwa najgorsze słowa – sadysta! i pedofil! Potem zaczęłam się pocieszać: może to tylko żądny okupu kidnaper? Albo matka, której umarło dziecko i która z tego nieszczęścia dostała pomieszania zmysłów? Czułam, że sama zaraz dostanę pomieszania zmysłów. Potrzebowałam pomocy! Zostawiłam kościelne wzgórze i popędziłam prosto do domu. Kiedy wpadłam do kuchni, Babcia lała naleśnikowe ciasto na patelnię. – Pani Zofio! Zgubiłam dziecko! Ręka jej drgnęła, ciasto, zamiast na patelnię, polało się na rozgrzane fajerki. Ale gdy odwróciła głowę, zobaczyłam, że w oczach ma siłę i opanowanie. – Wszystko będzie dobrze, niech się pani nie denerwuje – powiedziała,

rozwiązując troczki fartucha. – Znajdziemy Walentynkę. W drodze do drzwi chwyciła swój żakiet i szybkim krokiem wyszłyśmy z domu. Schodząc z górki, układałyśmy plan działania, to znaczy Babcia układała. – Weźmiemy dorożkę i objedziemy cały Nałęczów, bo Walentynka może sama chciała wrócić do domu i pobłądziła. A przy okazji rozpuszczę wici. Chwilę potem jechałyśmy już dryndą, ale z przystankami, bo Babcia wszystkim napotkanym znajomym mówiła o zaginięciu dziecka. Taka metoda docierania do ludzi wydała mi się mało skuteczna w porównaniu z możliwościami, jakie daje dwudziesty pierwszy wiek. Tam mogłabym w kilka minut wydrukować sto plakatów ze zdjęciem Walentynki, napisać komunikat na Facebooku z prośbą o udostępnianie, skontaktować się z lokalnym radiem albo samochodem krążyć po ulicach i przez (załatwiony skądś) megafon informować przechodniów o poszukiwaniu dziecka. Ale na bezrybiu i rak ryba. Siedząc w dorożce, rozumiałam, że Babcia robi to, co można zrobić, i bardzo się stara. Na ulicy Granicznej Babcia wdała się w rozmowę z kobietą, która niosła koszyk jajek. – Dzień dobry, pani Zielonkowa! Na odpuście zgubiło się nam dziecko, mała dziewczynka, jakby pani coś wiedziała... Pani Zielonkowa, przejęta ważnością chwili, postawiła koszyk na ziemi i oświadczyła: – Toć wiem! Dopiero co Tarkowa mi powiedziała, że na drzwiach plebanii wisi jakieś ogłoszenie o dziecku. Jedźcie tam zaraz! Podziękowałyśmy jej obie z Babcią, dorożkarz krzyknął: „Wio!” i ulica Graniczna zamieniła się w ulicę Ku Drzwiom. Na klamce w drzwiach przypominającej szlachecki dworek plebanii wisiała kartka następującej treści: Zagubione dziecko, Walentynkę Obrycką, zabrałem do swojego domu Stanisław Brogowski Folwark Sadurki

Uszczęśliwione wycałowałyśmy się z Babcią, potem zapukałam do drzwi plebanii, żeby dowiedzieć się czegoś więcej. Nikt nie otworzył, więc wróciłyśmy, a właściwie dofrunęłyśmy do dorożki. – Pani Zofio, kto to jest ten Brogowski z Sadurek? – Wiem, że tak nazywa się administrator Śliwińskich, tych co mają Antopol i Sadurki – wyjaśniła, a później złapała mnie za rękę i ściszonym głosem dodała: – To się pani strachu najadła... Ja też, ale już dobrze. – Już dobrze... – powtórzyłam szeptem i dopiero w tym momencie zalałam się łzami. W dorożce i w ramionach Babci. Po odwiezieniu jej do podnóża górki pojechałam po Walentynkę. Do Sadurek nie było daleko, to tylko pięć kilometrów drogi od Nałęczowa. Gdy kawałek za Antopolem ukazały się zabudowania folwarczne, wiedziałam, że dojeżdżamy do celu. Na rozdrożu, przy drewnianym krzyżu, dorożkarz skierował konia w lewo i wjechaliśmy w topolową aleję, prowadzącą do dworu, w którym mieszkał pan Brogowski. Najpierw zobaczyłam gościnnie otwartą żelazną bramę, dalej różany klomb i otoczony zielenią dom. Był to parterowy budynek zbudowany w stylu nałęczowskiej architektury kurortowej, a więc drewniany, z gankami i sprawiający wrażenie lekkiego. Zdążyłam jeszcze zauważyć, że ganek, przed którym się zatrzymaliśmy, obrośnięty jest winobluszczem. Kiedy wysiadłam z dorożki, natychmiast obszczekał mnie duży, brązowy kundel. – Kangur! Co się dzieje? Moment później na ganku pojawił się mężczyzna w wieku Olka i tak jak Olek ubrany w bryczesy oraz sportową marynarkę. – Dzień dobry. Nazywam się Anna Obrycka, czy pan Brogowski? Skinął głową, po czym uśmiechnął się ciepło. – To ja. Czekamy na panią... – Pocałował mnie w rękę, a następnie szerokim gestem wskazał drzwi swojego domu. – Znalazła pani kartkę? – Tak, mam ją w kieszeni i zachowam na przyszłość jako wspomnienie tego dnia. Przez sień weszliśmy do jadalni. Rozejrzałam się niespokojnie, bo Walentynki tu nie było, w ogóle nikogo nie było. Brogowski wskazał mi krzesło, sam zaś podszedł do otwartego okna i zawołał: – Marylko, pozwól! Pani Obrycka przyjechała po dziecko! Z utęsknieniem patrzyłam na drzwi, zaraz przejdzie przez nie Walentynka,

przytulę ją, poczuję na twarzy dotyk jej rączek... Wzruszenie zamgliło mi oczy, a po paru sekundach zdenerwowanie odjęło mi mowę! Przez drzwi wbiegła bowiem pięcioletnia dziewczynka w kokardzie, ale to nie była moja córeczka! To było jakieś obce dziecko! Chciało mi się wyć albo złapać stojący obok telefon i rzucić nim w wiszącą na ścianie kopię rysunku Grottgera, jedną z cyklu Lithuanii. Nie spodziewałam się już niczego dobrego po tej wizycie, ale szczęście stało za progiem, dosłownie. – Mama! – Kochanie! Moja malutka! Walentynka biegła do mnie przez pokój i ja biegłam do niej przez pokój. Spotkałyśmy się w pół drogi. Chwyciłam ją w objęcia i zaczęłyśmy wirować w jakimś szalonym piruecie, śmiejąc się i płacząc na przemian. Kiedy w końcu postawiłam małą na ziemi, okazało się, że oprócz pana Brogowskiego i tej drugiej dziewczynki nasz występ obserwowały jeszcze dwie kobiety: wyjątkowo ładna brunetka w kremowej sukience oraz wiekowa dama, wyglądająca na seniorkę rodu. Obie były wysokie i szczupłe, lecz to jedyne podobieństwo. Młodsza patrzyła na mnie z rozrzewnieniem, natomiast na surowym obliczu starszej nie drgnął ani jeden mięsień. Podczas prezentacji dowiedziałam się, że jedna jest żoną, a druga matką gospodarza, a mała Jadzia oczywiście córką. Kilkakrotnie, z całego serca, podziękowałam im za zaopiekowanie się Walentynką i nie chcąc przeszkadzać, zaczęłam się żegnać. – Jak to? Już chce pani odjeżdżać? – oburzył się Brogowski. – Chyba należy nam się znaleźne. Zdrętwiałam. – Tak? Słucham pana – spytałam przygaszonym głosem, wstydząc się wymówić słowo: „ile?”. – Koniecznie musi pani zostać na podwieczorku! – Mężczyzna się roześmiał, zadowolony z żartu. – Inaczej ani pani, ani Walentynki nie wypuścimy. I niech pani zwolni dorożkę. Krawczyński odwiezie was do Nałęczowa. – Przepraszam... Zrobiło mi się głupio, lecz równocześnie śmiać mi się chciało z samej siebie i poczułam, że mam wielką ochotę zasiąść z tymi ludźmi do stołu. W trakcie podwieczorku, jedząc placek z rabarbarem, słuchałam opowieści

państwa Brogowskich o tym, jak znaleźli mój skarb. Wracali bryczką z Nałęczowa do Sadurek, gdy przy drodze, kawałek za kościołem, zauważyli zapłakaną dziewczynkę w wieku ich córki. – Zachłystywała się łzami, więc trudno było ją zrozumieć – opowiadała pani Marylka. – Ale w końcu powiedziała, że nazywa się Walentynka Obrycka, że jest tu na wakacjach i zgubiła mamę. Wiedzieliśmy, że nie możemy dziecka tak zostawić na drodze, i wówczas Stach wpadł na pomysł, aby zabrać je do domu, a na plebanii zostawić wiadomość. Bo co innego mogliśmy zrobić? – zakończyła. W tym momencie wszyscy spojrzeliśmy na dziewczynki, które siedziały nie przy naszym stole, lecz osobno – przy białym stoliku z małymi krzesełkami. Walentynka i Jadzia nie były do siebie podobne „w wierzchniej warstwie”, ale pod spodem chyba tak. Piły teraz mleko i w dobrej komitywie, jedna drugiej opowiadały swoje życie. – My mamy Trampa, Miśka i Kangura, a wy? – My mamy Muszkę, Bajkę i Tona. I jeszcze jest Pani Kotka. – PANI kotka? – Jadzia się roześmiała, odstawiając kubek z mlekiem i nie wiedząc, że sama, z racji białych wąsów, upodobniła się do kotki. W ogóle przy obu stołach było wesoło, choć przy jednym pito mleko, przy drugim zaś herbatę oraz coś jeszcze, gdyż w pewnej chwili pan Stach wyjął z kredensu butelkę ziołowej nalewki i poczęstował wszystkich kieliszeczkiem. To znaczy nie wszystkich, bo starsza pani Brogowska ruchem głowy pokazała, że nie ma ochoty na trunek. Krótko potem pożegnała się i wyszła z jadalni, unosząc lekko swoją szeroką, sięgającą ziemi spódnicę. Do domu wróciłam sadurkowską bryczką z Walentynką, bukietem jaśminu oraz z przekonaniem, że Brogowscy są lubelską odmianą Obryckich. Wiek się zgadzał, stanowisko męża się zgadzało, wykształcenie żony, córka jedynaczka, nawet liczba psów. Poza tym jeszcze jedna ważna rzecz – gościnność. W poniedziałek po południu zadzwoniłam do Olka, rzecz jasna, z publicznej rozmównicy na poczcie w Nałęczowie. Przy okienku zamówiłam rozmowę z Annopolem numer 88, a następnie, uzbroiwszy się w cierpliwość, siadłam w kącie i z sentymentem wspominałam telefony komórkowe. W dwudziestym pierwszym wieku ludzie przyzwyczaili się do nich jak do powietrza i nie wiedzą, jak mają dobrze. Komu by się chciało spędzić godzinę lub

dwie (bo i tak bywało) na twardej ławce, licząc muchy na suficie i co rusz zerkając na urzędnika w nadziei, że zaraz zawoła: „Annopol na linii, kabina pierwsza!”? Na takie hasło zerwałam się z miejsca i razem z córką pobiegłam do kabiny, w której wisiał telefon. Teraz wystarczyło podnieść słuchawkę i krzyknąć: – Halo! Olku! Słyszysz mnie? – Słyszę! Wszystko u was dobrze? – spytał lekko przestraszony, gdyż wiedział, że nie lubię spędzać wakacji na poczcie i bardzo rzadko dzwonię z Nałęczowa. – Dobrze. Dam ci Walentynkę. Córka powiedziała tacie, że jest zdrowa, tylko ma trzy bąble na kolanie, bo ugryzły ją trzy komary, że w ogrodzie mieszkają ropuchy i że przywieziemy do domu dużo pańskiej skórki. Trajkotała przez dwie minuty, a potem przyszedł czas na wyznanie winy, oczywiście – mojej winy. Wzięłam do ręki słuchawkę, przełknęłam ślinę i opowiedziałam historię zagubienia oraz odnalezienia naszego dziecka. Gdy skończyłam, Olek milczał przez chwilę, więc jakiś damski głos z centrali spytał: – Mówi się? – Mówi się – zapewniłam, choć po drugiej stronie drutu wciąż trwała cisza. Po paru sekundach usłyszałam męża. – Aniu? Jesteś tam? Bo coś przerywa. – Jestem. – Dziękować Bogu, że tak się skończyło... Sama rozumiesz. – Tak. – Wyobrażam sobie, co przeszłaś... – mówił głośno, bo połączenie szwankowało, czułam jednak, że to są ciche słowa. Porozmawialiśmy jeszcze o innych sprawach, a na końcu Olek poprosił, bym powtórzyła nazwisko tych państwa z Sadurek, którzy znaleźli Walentynkę. – Maria i Stanisław Bro-go-wscy – powiedziałam wyraźnie. – Napiszę do nich list z podziękowaniem. Ucałuj Walentynkę. Tęsknię za wami. W słuchawce znów coś szczęknęło. – Mówi się? – Już się nie mówi – oznajmiłam wesoło osobie, która czuwała nad naszą rozmową. – Teraz idzie się na spacer. W Nałęczowie panowało wakacyjno-kurortowe ożywienie. Wędrując ulicami,

można było odnieść wrażenie, że uzdrowisko żyje własnym rytmem, z dala od garnizonów, mundurów i wielkiej polityki. Ale w rzeczywistości Nałęczów bał się wojny tak jak cała Polska. I tak jak w całej Polsce powstał tu komitet Funduszu Obrony Narodowej. Ludzie chętnie wspierali ten fundusz, dając, co kto mógł: jeden gotówkę, drugi złote ruble, trzeci ziemniaki. Wszystko się liczyło, bo armia potrzebowała broni. A broń mogła nas obronić. Wiedziałam z opowiadań, że już za kilka tygodni w nałęczowskiej ochronce będą rozdawane maski przeciwgazowe i że przy okazji każdy zostanie poinstruowany, jak na wypadek wojny zabezpieczyć okna. Chodziło o zaciemnienie oraz przyklejanie na szybach skrzyżowanych w kształcie litery X pasków papieru (co ma chronić szybę przed pęknięciem na skutek wstrząsów). Z rozmyślań o nadchodzących ciemnościach wyrwała mnie Walentynka. – Mama! Patrz, kto idzie! Od strony Armatniej Góry szła Stasia w towarzystwie młodego mężczyzny, który wydał mi się znajomy. – Już po pracy? – zagadnęłam swobodnie. Nie mogę powiedzieć, że Stasia zareagowała z równą swobodą. Przez moment patrzyła na mnie jak sroka w gnat i dopiero potem nieśmiało przedstawiła chłopaka. – To mój kolega, Zygmunt Krauze. – Miło mi, Anna Obrycka. Zygmunt szarmancko cmoknął mnie w rękę i wówczas uzmysłowiłam sobie, że to jemu zdmuchnęłam Stasię sprzed nosa i sprzed sklepu, zapraszając ją na lody do parku. Chłopak był zdecydowanie przystojny, prawdę powiedziawszy, był dużo przystojniejszy od Józka Duszkowskiego i na pewno niejedna nałęczowianka wodziła za nim wzrokiem. Stasia na wielce zakochaną nie wyglądała, ale przecież nie wiedziałam, co się dzieje w jej siedemnastoletniej duszy. – Idziecie na spacer? – spytałam. – Nie, Zygmunt odprowadza mnie do domu – odparła, lekko się czerwieniąc. Właściwie to ja także miałam ochotę wracać do domu, lecz nie chcąc drugi raz psuć chłopakowi szyków, pożegnałam się z nimi i razem z Walentynką odpłynęłam w przeciwnym kierunku. Po piętnastu minutach, które spędziłyśmy na ciągnącej się wzdłuż Bochotniczanki łące, z czystym sumieniem wróciłam na górkę.

W ogrodzie przywitało mnie coś dziwnego – jakaś niewidzialna orkiestra grała tango, a męski głos śpiewał: Każdemu wolno kochać... to miłości słodkie prawo bo kocha się sercem a każdy je ma Każdemu wolno kochać... a więc za miłości sprawą, niech znikną troski a radość niech trwa[47]. Pędem wbiegłam przez werandę do kuchni i wpadłam prosto w ramiona Sabiny! – Ale niespodzianka! Kiedy przyjechałaś? – Godzinę temu, dopiero się rozpakowałam – odpowiedziała, całując mnie w policzki. – Aniu, nic się od zeszłego roku nie zmieniłaś! – A Walentynka? Sabina podniosła małą do góry i zaczęła ją podrzucać, powtarzając ze śmiechem: – Jaka duża panna! Jaka duża panna! Babcia, cała szczęśliwa, nalewała kompot do szklanek, Stasia zaś wyjadała z pudełka wedlowskie czekoladki, które z pewnością przyjechały z Warszawy. – Powiedzcie, co tak pięknie gra?! – zawołałam, spoglądając w stronę pokoju, bo stamtąd dochodziła muzyka. – Sabinka patefon nam sprezentowała. I dwie płyty. Pokażę pani. – Babcia wytarła ręce w fartuch i przeszłyśmy do pokoju. Patefon był stylowy i jakby stworzony do tego domu. Składał się z wielkiej tuby w kolorze miedzi oraz ze zgrabnego, drewnianego pudełka z korbką. Takie urządzenia nie potrzebowało prądu, co jakiś czas kręciło się korbką – i muzyka gra! – Piękny, pani Zofio – powiedziałam z podziwem. – Piękny, ale Sabinka powinna o sobie myśleć, a nie nam taki drogi prezent robić. – Każdemu wolno kochać – zaśpiewała na to Sabina, przytulając się do Babci. – To miłości słodkie prawo...

Późnym wieczorem, kiedy dom spał, usłyszałam ciche, dochodzące z ogrodu wołanie: – Aniu...! Podeszłam do okna i w ciemności wypatrzyłam ognik papierosa oraz malutką postać Sabiny. – Już schodzę, tylko szlafrok włożę. Potem usiadłyśmy pod bzami jak dobre przyjaciółki, które jeszcze się nie nagadały i którym żal czerwcowej nocy na spanie. – Mogłabym całe życie spędzić w tym ogrodzie... – Ja też, Sabino. – Ale nie spędzimy! – zaśmiała się. – Dlaczego? – Bo na świecie są mężczyźni – powiedziałam, patrząc na Wielki Wóz. – Mężczyźni... – Sabina zaciągnęła się ostatni raz papierosem, rzuciła niedopałek w trawę, po czym skierowała rozmowę na moją mamę: – Koło Stasi kręci się ostatnio młody Krauze, lecz nic nie wskóra. – Nie wiadomo – bąknęłam bez przekonania. – Wiadomo. Ja znam Stasię, ona nigdy nie pójdzie za bogatego. Ze strachu. – Jakiego strachu? – Nie wiesz, jak to jest? Żeby potem nie usłyszeć, że w jednej koszuli ją wziął. – To ten Krauze taki bogaty? – No – przytaknęła. – Jego ojciec ma piekarnię w Nałęczowie. Raptem przypomniałam sobie smak napoleonek z cukierni moich rodziców, której dorobili się wspólnie, zaczynając od długów. Przez następne dni ciągle ziewałam, bo obie z Sabiną uwielbiałyśmy nocne pogaduszki w ogrodzie albo w kuchni. Ona paliła papierosy, ja cmokałam landrynki i nigdy nie brakowało nam tematów do rozmowy. – Aniu, pomożesz mi jutro przestawić szafę? Jak się wszystko wypakuje, to nie będzie taka ciężka. – Pewnie, że pomogę. Ale dlaczego chcesz ją przestawiać? Ja myślę, że teraz ma dobre miejsce. Sabina roześmiała się nerwowo. – Dobre to ono jest, mamusia też tak uważa. Tylko... widzisz, nie o to chodzi. Ta szafa już za długo stoi w jednym miejscu. Trzeba coś zmienić. Gdy spytałam, jak często u siebie, w Warszawie, przestawia meble, sapnęła cicho i przyznała, że przynajmniej raz w tygodniu.

– Janek zagroził, że jeszcze trochę, a gwoździami przybije wszystko do podłogi. Takie żarty, wiesz... – Wiem. Zdaje się, że wiedziałam na ten temat więcej niż sama zainteresowana. Ciotka Sabka nieustannie przemeblowywała swoje mieszkanie, bo życia już nie mogła przemeblować. Przesuwanie babcinej szafy okazało się nie lada wyzwaniem. Myślałam, że bez problemu ją przestawimy, lecz sprawę skomplikowały dwie, nietrzymające się reszty szafy nogi, które trzeba było przenieść, a następnie umiejętnie podstawić pod mebel. – Trzymaj szafę! Ja lecę po nogi – zarządziła Sabina, gdy spocone przytargałyśmy grata na nowe miejsce. Łatwo powiedzieć: „Trzymaj szafę!”. To była dębowa, chybocząca się na dwóch nogach olbrzymka! – Nie dam rady – wystękałam, martwiąc się, że zginę tragicznie, przygnieciona meblem. Sabina podbiegła w ostatniej chwili i udało nam się przywrócić szafę do pionu. Ale co dalej? Babcia poszła razem z Walentynką na zakupy, więc w domu nikogo nie było. Zaraz! Zapomniałam o Pelagii! Dziesięć minut wcześniej widziałam ją z Bolkiem w ogrodzie. – Pani Pelagio! Pani Pelagio! – zawołałam w stronę okna, trzymając się razem z Sabiną szafy jak tratwy, którą morska fala postawiła na sztorc. Po chwili za oknem zobaczyłyśmy głowę Pelagii. – Czy coś się stało? – Niech pani przyjdzie i podłoży nam dwie nogi pod szafę, bo same sobie nie poradzimy – poprosiła Sabina, uśmiechając się do letniczki swoim najpiękniejszym uśmiechem. Niestety, ten uśmiech szybko zgasł. – Uprzejmie przepraszam, ale ja tu do przestawiania mebli się nie najęłam. – Pelagia nieprzyjemnie wydęła usta. – Przyjechałam na wakacje. I poszła. Poszła sobie, zostawiając nas z szafą. – To cholera jedna! – szepnęła ze złością Sabina. – Zobacz, jaka nieużyta. Chciałam machnąć ręką, ale przecież nie mogłam puścić szafy, westchnęłam więc tylko z rezygnacją. – Może oprzemy na ścianie? – zapytałam.

– Lepiej nie, jeszcze się sama zsunie i co zrobimy? Sytuacja była idiotyczna, ale się ustabilizowała – szafa stała nieruchomo tak jak my. Pozostawało czekać. Babcia wróciła po godzinie i we trzy uporałyśmy się z nieszczęsnymi nogami. Gdy szafa o własnych siłach stanęła na podłodze, poszłyśmy Pod Orzech, odetchnąć świeżym powietrzem, z dala od widoku jakichkolwiek mebli. Babcia, zamiast bury, dała nam po kubku kwaśnego mleka. – Starych szaf się nie przestawia – powiedziała, wykładając bułki z papierowej torby na talerz. – Nie wiem, po co ten cały cyrk. – Cyrk? – zainteresowała się Walentynka, która znała cyrk z obrazków w „Płomyczku”. – W cyrku są pajace i małpy. – A są, dziecko, są – mówiąc to, Babcia spojrzała ironicznie, najpierw na Sabinę, a potem na mnie. Walentynka nie wiedziała, dlaczego wybuchłyśmy śmiechem, lecz żeby dostosować się do towarzystwa, zaczęła klaskać. Klasnęła trzy razy i raptem znieruchomiała. W naszym kierunku biegła bowiem pani Pelagia, niosąc synka na rękach. – Pomocy! Pomocy! Ratujcie mi dziecko! Bolek był przeraźliwie blady i tracił przytomność. – Co się stało?! – krzyknęła Babcia. – Źle połknął czereśnię. Uderzałam go w plecy, ale to nic nie dało. Zaraz się udusi! Zrozumiałam, że nie ma ani chwili do stracenia, bo za minutę będzie po wszystkim. Zaczęłam wydawać rozkazy. – Walentynko, leć do wygódki i nie wychodź, aż po ciebie przyjdę! Gdy mała zniknęła w jaśminowym tunelu, zwróciłam się do Sabiny: – Ostry nóż, wężyk do spuszczania wina i denaturat! – Boże najświętszy! Co chce pani zrobić? – jęknęła Pelagia, przytulając mocniej lejącego jej się przez ręce synka. – Przebić tchawicę. – Umie pani? – W tym pytaniu przerażenie mieszało się z nadzieją. – Widziałam w tele... nieważne. To ostatnie sekundy, musimy spróbować. Udawałam zimne opanowanie, ale kiedy Sabina podała mi nóż, straciłam odwagę. Powolnym ruchem go odłożyłam, a potem błyskawicznie wyrwałam Bolka z objęć Pelagii, złapałam go za nogi w ten sposób, że zwisał głową w dół, i rozpaczliwie, z całej siły, potrząsałam.

Gdyby Bolek był rozdartą pierzyną, to wszystkie pióra by z niego wyleciały. Wyleciała tylko jedna żółta czereśnia. Pelagia, Babcia i Sabina krzyknęły z radości, lecz chłopczyk wciąż był bezwładny i nie oddychał. Natychmiast zaczęłam robić sztuczne oddychanie, tak jak uczono mnie na kursie pierwszej pomocy (w dwudziestym pierwszym wieku). Zacisnęłam dziecku nos palcami i wdmuchiwałam powietrze do ust w rytmie jeden oddech na sześć sekund. Pod Orzechem panowała cisza, słychać było jedynie szum wtłaczanego do ust chłopca powietrza. Nagle tę ciszę przerwało kaszlnięcie. To Bolek! Zakaszlał i lekko poruszył głową... Pelagia doskoczyła do synka i całując go, płakała ze szczęścia. Moja rodzina pochlipywała, a ja, dziwnie otumaniona, wciąż siedziałam na trawie. W pewnej chwili Babcia spojrzała na mnie z takim podziwem, że zmrużyłam oczy i tymi oczami powiedziałam jej: „Jestem twoją wnuczką”. Rozumie się, że nie mogła tego odczytać, klepnęła mnie jednak z wyjątkową czułością i łamiącym się głosem oświadczyła: – Pójdę po Walentynkę i powiem jej, że ma dzielną mamę. – Nic takiego nie zrobiłam, pani Zofio. Tylko złapałam Bolka za nogi. Wieczorem, układając Walentynkę do snu, usłyszałam, że ktoś wdrapuje się po drabinie. Nad podłogą strychu najpierw zobaczyłam bukiet czerwonych róż, potem Pelagię. – Nie przeszkadzam? Mogę wejść? Chciałam jeszcze raz podziękować i... zaznajomić się z panią. – Zapraszam serdecznie. Jak się czuje Bolek? – Całkiem zdrowy, te kwiaty to od niego... – Bardzo dziękuję, proszę spocząć – zaprosiłam ją w salonowym stylu, wskazując krzesło stojące obok łóżka, w którym leżała Walentynka. Wtenczas mój gość uznał, że należy się przedstawić. – Jestem Pelagia Zawadzka. – Anna Obrycka, już mówiłam. Walentynka poprawiła sobie jasiek pod głową i patrzyła na nas oczarowana, jakby na tym strychu działy się dziwy nad dziwami. – Anna Obrycka? – powtórzyła Pelagia, przymykając powieki. – Niedawno kupiłam Bolkowi książkę, którą napisała Anna Obrycka. – To mama napisała – szepnęła Walentynka.

Pelagia spojrzała na mnie pytająco, więc uśmiechnęłam się, kiwając głową. – Tak, piszę bajki. – I NIE STAĆ pani na wynajęcie porządnego pokoju? – spytała z rozbrajającą szczerością. – Na poddaszu pani mieszka... „Kogoś na coś stać” – jakie to dziwne wyrażenie. Mówi się na przykład, że Iksińskiego stać na markowe ciuchy albo na podróż do Hongkongu. Dlaczego nie można powiedzieć, że Iksińskiego leżeć na podróż do Hongkongu? Pewnie dlatego, że w kontaktach ze światem lepiej stać, niż leżeć. Pozycja stojąca jest w przyrodzie bezpieczniejsza, zatem każde zwierzę stara się mocno stać na nogach i prezentować światu swoją wysokość. Tak sobie filozofowałam, Pelagia zaś rozglądała się dyskretnie po strychu i czekała na odpowiedź. – Widzi pani, dla mnie najważniejsze jest to, z kim mieszkam. – Nie rozumiem. „Kobieto, ja też nie rozumiem, jakim cudem przechodzę przez modrzew – pomyślałam. – Więc nie wytłumaczę ci tego”. Gdy wizyta dobiegła końca, nalałam wody do czerwonego dzbanka i ułożyłam w nim róże od Bolka i jego mamy. Piękne były. Pięknie też było następnego ranka. Wkładałam sandały, gdy pod oknem rozległo się głośne: – Walentynka! Pobawisz się ze mną? Mam piłkę. Córka jednym skokiem dopadła do okna. – Pobawię się, tylko śniadanie zjem. Rozpromieniona twarz dziecka rozpromienia matkę, więc Pod Orzechem panował radosny nastrój. Co prawda Walentynka, jedząc w pośpiechu, pobrudziła sobie sukienkę dżemem, ale co tam! W brudnej można się tak samo dobrze bawić jak w czystej. – Mogę już iść, mama? Bo Bolek czeka. – Dopij mleko. Mleko zostało wypite na stojąco i moje dziecko zniknęło w malinach. – Szkoda, że dopiero w ostatnim dniu się dogadali – mruknęła Babcia, rzucając Urwisowi i Kotu Witającemu po kawałku sera. – Jutro rano wyjeżdżacie. Uśmiechnęłam się smutno, bo co tu odpowiedzieć? Jutro wyjadę i nie wiadomo,

kiedy wrócę i czy w ogóle wrócę. – O wojnie pani myśli? – Tak, pani Zofio. Wojna wybuchnie pod koniec lata, po żniwach. – Ja też tak czuję. Gdzieś tam, na górze paru bubków postanowi, że ludzie mają się zabijać. – Babcia nagle schowała twarz w dłoniach. – I co z nami będzie? Przyklęknęłam przy jej krześle, a gdy podniosła głowę, szepnęłam: – Jestem pewna, że przeżyjecie wojnę. Wszyscy! – Mówi pani jak wieszczka – odezwała się nieswoim, zachrypłym głosem. – A kto to wie, co przyszłość przyniesie? W tym momencie z kuchennych drzwi wyjrzała Sabina. – Ojojoj, co za romantyczna scena! Ja się tu z kitem męczę, a Pod Orzechem tak uroczyście. – Z jakim kitem? – spytałam, wstając z kolan. – Okno w pokoju uszczelniam. – Pomóc ci? – Nie, sama dokończę, ale możesz zemleć ser, bo dziś robimy pożegnalny obiad. Domyślasz się, co będzie? Pytanie było retoryczne, ponieważ zawsze w ostatni dzień moich wakacji lepiłyśmy na obiad ruskie pierogi. Spojrzałam na Babcię jak zwykła, zaprzyjaźniona letniczka, która zapomniała, że na kilka minut zamieniła się w wieszczkę, po czym poszłam do kuchni mleć ser. Nazajutrz o siódmej rano z górki schodziła grupka kobiet. Jedna z nich niosła walizkę i prowadziła za rękę małą dziewczynkę. Było zimno, więc wszystkie miały na sobie płaszcze, ta z walizką włożyła nawet rękawiczki. Kobietom towarzyszył łaciaty pies oraz maszerujące po płocie koty – biały i szary. Szary ciągle zostawał w tyle, jakby nie miał ochoty być tego ranka Kotem Żegnającym. Pożegnanie przy dorożce było krótkie. Wycałowałyśmy się, a potem jedna przez drugą wołałyśmy: – Pozdrówcie ode mnie Tosię, Jasię i Władzię! – Niech pani pozdrowi męża! W ostatniej chwili, gdy dorożkarz szarpnął lejce, Babcia musiała mi jeszcze coś powiedzieć. – Nie dałam pani butelki z sokiem malinowym, bo maliny dopiero zaczynają

dojrzewać. Ale następnym razem na pewno dam. – Tak, pani Zofio... Wiedziałyśmy, że nie o maliny chodzi, lecz o ten następny raz. W Warszawie miałyśmy przesiadkę i to dość skomplikowaną, ponieważ wysiadłyśmy na Dworcu Wschodnim, a nasz następny pociąg odjeżdżał z Zachodniego. – Na drugi dworzec pojedziemy tramwajem? – spytała Walentynka. – Nie. Weźmiemy taksówkę, będzie szybciej i wygodniej. – Ale ja wolę tramwajem! – Córka upierała się marudnie. – Ale ja niosę walizkę – odpowiedziałam w tej samej tonacji. To wystarczyło. Walentynka pogłaskała mnie po ręce i z grzeczną minką wsiadła do auta. Szofer okazał się gadatliwym człowiekiem, takim, który lubi podowcipkować z pasażerami. Gdy przejeżdżaliśmy przez most Poniatowskiego, poinformował Walentynkę, że codziennie wieczorem robotnicy rozbierają ten most, wycierają do sucha, a rano znowu ustawiają na miejscu. Mała uwierzyła, choć wydało jej się to dziwne. – W Toruniu most stoi cały czas, w dzień i w nocy – oświadczyła tonem osoby bywałej w świecie. – A! W Toruniu to co innego! – zawołał szofer, puszczając do mnie oko. – Tam woda w Wiśle jest mniej mokra. Córka zachichotała, ukrywając w ten sposób swój brak wiedzy na temat bardziej lub mniej mokrej wody, ja też zachichotałam, ale tylko dlatego, żeby nie psuć wesołej atmosfery. Myślałam o wojnie. Oba toruńskie mosty zostaną wysadzone przez polskie wojsko w momencie wycofywania się z miasta, siódmego września. Mosty w Warszawie pożyją dłużej, lecz pod koniec wojny też zwalą się do wody. Wszystko tu wokół będzie ruiną. Moi rodzice widzieli Warszawę krótko po powstaniu. Było to w lutym tysiąc dziewięćset czterdziestego piątego roku, kiedy razem z Babcią Heleną wracali do domu. Podróż zaczęli tak jak ja dzisiaj, w Nałęczowie. Pociąg dojechał do Pragi, do jakiegoś miejsca, gdzie kończyły się tory. Dalej wędrowali pieszo, z psem, kotem

i mnóstwem tobołków. Na drugi brzeg Wisły przeprawili się po rozchybotanym, pontonowym moście, ustawionym przez wojsko. Mama opowiadała, że idąc po pontonach, grzęźli w grubej warstwie błota, które nie zamarzało mimo trzydziestostopniowego mrozu. Bo ludzie szli, szli i nogami mieszali błoto. Za Wisłą zobaczyli, że Warszawy nie ma. Zaczęła się więc droga przez nieistniejące miasto. Musieli dotrzeć w okolice Dworca Zachodniego, ponieważ tam były tory i pociągi wiozące rosyjskich żołnierzy na front. Mijali zwały cegieł, osmolone kikuty murów, resztki barykad, wciąż kierując się na zachód, lecz niełatwo było się rozeznać w tym labiryncie rumowisk. W końcu ojciec wypatrzył jakąś ocalałą ławkę, usadził na niej rodzinę, sam zaś poszedł zasięgnąć języka. Pierwszym napotkanym człowiekiem był mężczyzna w kufajce, rodowity warszawiak. – Jakie szczęście, że pan zna Warszawę! – Ojciec się ucieszył. – Którędy do Dworca Zachodniego? – Panie, teraz trudno się połapać, Niemcy podpalali tu dom po domu, a co nie spłonęło, to wysadzali. Sam nie wiem, gdzie jestem, ale poradzimy sobie. – Uśmiechał się pogodnie, widać jednak było, że jest zażenowany brakiem orientacji w środku własnego miasta. Przez kilka minut biegał tam i z powrotem, w różnych miejscach odkopując nogami śnieg. Czegoś szukał. I znalazł! – Mam! – krzyknął. – Niech pan spojrzy. Ojciec spojrzał i zobaczył trzydzieści centymetrów tramwajowych szyn. Niby nic wielkiego, ale dla warszawiaka była to ważna wskazówka. Już wiedział, że jest na Filtrowej, i mógł wytłumaczyć (w ogólnym zarysie), jak dojść do Dworca Zachodniego. Gdy tata oglądał szyny, żartując z warszawiakiem, mama z Babcią Heleną marzły na ławce. Lecz w pewnej chwili wydarzyło się coś, co sprawiło, że tę ławkę zapamiętały na całe życie. Zza kupy gruzów wyszli dwaj młodzi chłopcy, którzy nieśli swoją koleżankę. Zobaczywszy ławkę, postanowili zrobić sobie postój. Posadzili dziewczynę obok Babci i zapalili papierosy. Cóż w tym nadzwyczajnego? Ano to, że dziewczyna nie miała rąk ani nóg. Miała tylko korpus i głowę z ładną, uśmiechniętą twarzą. – Państwo z Warszawy? Z powstania? – zagadnęła prostodusznie Babcia Helena, chcąc nawiązać rozmowę.

Nie odpowiedzieli. W czerwcu tysiąc dziewięćset trzydziestego dziewiątego roku, przejeżdżając taksówką przez most Poniatowskiego, pożegnałam się z przedwojenną Warszawą. Na dworcu w Samborzewie, zaraz po wyjściu z pociągu, Walentynka wpadła prosto w ramiona swojego taty. Olek wyglądał rewelacyjnie – roześmiany, opalony, w jasnym garniturze, a do tego miał świetnie ostrzyżone włosy, króciutkie po bokach głowy i dłuższe na czubku. Jego oczy mówiły, że ja też nieźle wyglądam. – Zmęczona? – zapytał, całując mnie w rękę i w policzek. – Stęskniona. W odpowiedzi zamruczał do mojego ucha coś takiego, że oblałam się rumieńcem.

Lipiec 1939 Dobrze wyjechać na wakacje i dobrze wrócić do domu, do męża, do Felicji, do Wandzi, do całego Annopola z psami, kotem oraz z Miłością niebiańską i miłością ziemską. Pierwsze dni po przyjeździe z Nałęczowa przebiegały w nastroju świątecznopowitalnym, a potem wszystko wróciło na stare tory. Od Olka dowiedziałam się, że oboje Gibowscy wyjechali do Monte Carlo, pani Hektotrowa zaś kupiła chevroleta i zatrudniła kierowcę. – Teraz do kościoła jeździ samochodem – opowiadał Olek. – A po drodze zabiera Lulę z Kardynałem. – Ho, ho! To mamy zmotoryzowaną przyjaciółkę! – zawołałam z udawanym podziwem (bo wiadomo, że auta nie robiły na mnie wrażenia). – A jak się Lula czuje? – Kwitnie. Postanowiłam na własne oczy zobaczyć kwitnącą Lulę, zadzwoniłam więc do niej i zostałam zaproszona do Dębińca. W ciągu dwóch miesięcy, które minęły od ślubu, Luli udało się zamienić

kawalerskie mieszkanie Jerzego w prawdziwie rodzinne gniazdo, z portretami przodków, z kwiatami w donicach i z tym rodzajem uroku, jaki nadaje wnętrzu kobieta. – Pięknie tu wszystko urządziłaś – powiedziałam, siadając na wielkiej, obitej zielonym suknem kanapie. – Tylko dziecięcego łóżeczka brakuje. – Łóżeczko kupimy dopiero po narodzinach dziecka, w połowie września. Spuściłam oczy... Połowa września 1939 roku to nie jest dobry czas na rodzenie dzieci, to na nic nie jest dobry czas. Siedziałam przygarbiona, ze wzrokiem wbitym w podłogę, Lula zaś, nie zauważywszy mojego przygaśnięcia, spokojnie mówiła dalej. – Wiesz, Aniu, trochę się boję rozwiązania, ale lekarz mówi, że wszystko będzie dobrze. Później do pomocy na czas połogu przyjedzie do nas matka Jerzego z Krysią. – A Edyta? – A Edyta nie przyjedzie. – To zdanie Lula wypowiedziała twardo, bez drgnięcia powieki. – Nie została zaproszona. Zrozumiałam, że rana na jej duszy wciąż jest świeża, i nie wiadomo, czy w ogóle kiedykolwiek się zagoi. Zranione dusze goją się o wiele trudniej niż zranione grzbiety. – Może robisz błąd? – szepnęłam. – To zawsze siostra twojego męża. – Nic nie poradzę, po tym, co mi powiedziała w niedzielę wielkanocną, straciłam do niej serce! A pamiętasz, jak było w lutym? Pokochałam ją od pierwszego dnia, a ona? – Lula niebezpiecznie podniosła głos. – A ona tylko udawała! Sama widziałaś, jaka jest naprawdę! Byłam głupia, że jej zaufałam! Ostatnie zdanie zakończyło rozmowę o Edycie. Przez chwilę w ciszy piłyśmy herbatę. Gdy Lula się uspokajała, ja dumałam o dwóch słowach, które mają zupełnie inne znaczenie, a jednak w ludzkich umysłach się zazębiają. Te słowa to: „ufny” i „głupi”. Swego czasu zajrzałam do słownika synonimów tworzonego online przez internautów, i znalazłam tam językową ciekawostkę. Otóż według wielu ludzi ufny znaczy tyle co głupi, naiwny, ślepy, niedoświadczony. W sensie językowym to niedobre skojarzenia, lecz w sensie życiowym jak najbardziej właściwe. Internauci o tym wiedzą, ja o tym wiem, a od niedawna do naszego grona dołączyła Lula Patek, przepraszam, Lula Zadworna. – Kucharka zauważyła, że Obrycka wciąż taka sama.

– Co masz na myśli, Wandzia? – No... że lat jej nie przybywa. – To prawda. – Celińska postawiła na stole kankę z mlekiem, po które poszła do obory. – Wygląda na dużo mniej, niż ma. Ale nie dziwota. Co ona się w życiu narobiła? Słuchałam tej rozmowy w spiżarni, do której weszłam po rondelek, kiedy w kuchni nikogo nie było. Powinnam od razu, jak tylko pani Felicja z Wandzią wróciły, pchnąć drzwi i ujawnić swoją obecność. Teraz było za późno. Siadłam na jakiejś skrzynce i zastanawiając się, jak wybrnę z tej głupiej sytuacji, podsłuchiwałam. – Trochę się narobiła. – Wandzia stanęła w mojej obronie. – Przecież sprząta, w kuchni pomaga, a do tego bajki pisze. – Od pisania człowiek się nie męczy – mruknęła Celińska, po czym głośniej dodała: – Przynieś mi ze spiżarni to gęste sitko do mleka. Wandzia weszła do spiżarki i wrzasnęła na całe gardło: – Jezus Maria! Pani Obrycka tu leży! Chyba nie żyje! Żyć żyłam, ale w nietypowej pozycji. Zdążyłam się bowiem położyć na podłodze, podwinąć jedną nogę i zamknąć oczy. Celińska, jako starsza od Wandzi oraz bardziej doświadczona, natychmiast przystąpiła do reanimacji czy raczej ocucania. Zastosowała nadzwyczaj skuteczną metodę – kilka razy dała mi w twarz. Podziałało błyskawicznie. Już po trzecim uderzeniu w policzek pani Obrycka oprzytomniała i przestraszonym, słabym głosem spytała: – Co się stało? – Zemdlała pani, ale już dobrze. Razem z Wandzią pomogły mi się podnieść z podłogi i prawie że zaniosły do łóżka. – Posiedzieć z panią? – Dziękuję, nie trzeba, poleżę godzinę i zejdę na dół. Gdy podchodziły do drzwi, odezwałam się jeszcze raz: – Lepiej, żeby mąż nie dowiedział się o tym zemdleniu, nie chcę go martwić. – Rozumiem, pani Obrycka. – Tak, pani Anno. Te dwie krótkie obietnice dały mi pewność, że nie wspomną Olkowi o akcji w spiżarni, bo kucharka i pokojówka tak samo jak ja ceniły dane słowo. Przymusowe leżenie w łóżku przeznaczyłam na myślenie.

Muszę coś zrobić z tą młodością, która przyczepiła się do mnie jak rzep do psiego ogona, inaczej ludzie zaczną szeptać między sobą: „Widzicie Obrycką? Ciągle młoda, pewnie zawarła pakt z diabłem”. „Mówię wam, ona zażywa belladonnę, jeszcze parę miesięcy pociągnie i do ziemi”. „Porządna kobieta w jej wieku traci blask. Widocznie administratorowa prowadzi się niemoralnie”. Uśmiechając się do swoich myśli, postanowiłam, że pewne nieznaczne zmiany wprowadzę już od ręki. Wstałam z łóżka i przed lustrem wypróbowałam zestaw min stosownych dla starzejącej się kobiety. Wypadło fatalnie, ponieważ każda sztucznie upozowana twarz staje się antypatyczna. Przez moment pomyślałam o delikatnej ingerencji chirurga plastycznego... ale nie! Nie i jeszcze raz nie! Odwołuję słowa o rzepie i psim ogonie. Ogon nie narzeka, ogon jest zachwycony swoim rzepem. Młodość to skarb i nie pozwolę zniszczyć go skalpelem. Wystarczy mi zwykła charakteryzacja, bezpieczna oraz odwracalna. Bez zbędnej zwłoki zabrałam się do pracy: kredką w odcieniu zimnej szarości wzmocniłam naturalne linie mimiczne, pod oczami namalowałam worki, a na policzkach popękane naczynka. Efekt był natychmiastowy, to znaczy natychmiast poleciałam do łazienki zmyć mazidła, bo wyglądałam jak klown. Nie wiadomo, stary czy młody, ale na pewno cyrkowy. Szybko zrozumiałam, że najpierw trzeba poznać arkana sztuki charakteryzacji, a dopiero później siadać przed lustrem. Po fachową wiedzę udałam się niedaleko, za modrzew.

2011 Poszukiwania w internecie rozpoczęłam od wpisania hasła: Maquillage vieillissant[48] i przeglądania stron francuskojęzycznych. Na początku skrzętnie notowałam różne dobre rady, lecz w pewnym momencie poczułam narastający w głowie galimatias. Skakanie po witrynach od Annasza do Kajfasza to strata czasu, lepiej pojechać do antykwariatu po książkę dla profesjonalnych wizażystów.

Przed zamknięciem komputera obejrzałam jeszcze jedną stronę. Był to fragment jakiejś gazety z artykułem na temat charakteryzacji teatralnej. Obok tekstu zamieszczono zdjęcia aktorki Nadine Riess, która równie przekonująco wyglądała w roli stewardesy, matki Wilhelma Tella czy dziewczyny pasącej gęsi. Pod zdjęciem z gęsiami znajdował się następny artykuł. Nie czytałam go, tylko ogólnie rzuciłam okiem. I nagle wśród francuskich słów dostrzegłam dwa polskie: Walentyna Obrycka! Zrobiło mi się gorąco, duszno i jakoś bezrozumnie. Patrzyłam na ekran monitora tak, jakbym nie umiała poskładać tych małych czarnych znaczków, zwanych literami, w logiczny ciąg. Szok trwał kilkanaście sekund, potem pozbierałam się, bo w sieci czekała na mnie srebrna rybka. Co mi powie? Czy za chwilę będę rozpaczać, czy tulić łasiczkę? A może wiadomość będzie w połowie dobra, a w połowie zła? Przetarłam ręką spocone czoło i przeczytałam tekst. Chodziło o psa wabiącego się Barni. Barni lekkiego życia nie miał, spotkały go wszystkie psie nieszczęścia – źli ludzie, tułaczka z urwanym łańcuchem, głód, wycieńczenie, a na końcu choroba. Gdy konał pod przydrożnym krzakiem, czyjeś dobre ręce podniosły go z ziemi i gdzieś poniosły. Barni myślał, że skończyła się mordęga, że niesiony jest prosto do psiego nieba, ale to los odwrócił kartę. Psa znalazła Walentyna Obrycka, z zawodu weterynarz, i zrobiła wszystko, by odzyskał wiarę w ludzi. Został pokochany, wyleczony, zamieszkał w domu rodziców Walentyny Obryckiej, w miejscowości Montreux. Na tym historia się skończyła. Nieznacznie przesunęłam myszką stronę. Niżej znajdowało się zdjęcie Barniego – łaciaty pies, podobny do berneńczyka, leżał na dywanie, trzymając głowę na kolanach młodej dziewczyny. To była moja córka! Dorosła i uderzająco podobna do swojej babci Walentyny. Na drugim planie stała kanapa, na której zobaczyłam Olka i siebie. Wyglądaliśmy jak para miłych, starszych ludzi. Nie mogłam oderwać wzroku od tego zdjęcia. To my! Cała rodzina! Po wojnie! Ta fotografia to gwiazdka z nieba zesłana przez moje anioły i psa Barniego, którego znajdzie kiedyś Walentynka i którego wszyscy pokochamy. Wydrukowałam zdjęcie i dopiero potem zainteresowałam się gazetą, w której je zamieszczono. Był to szwajcarski „Courrier de Vaud” z osiemnastego grudnia

1961 roku. Może ktoś, kto teraz czyta to, co napisałam, urodził się w tym dniu? Nie znam Cię, ale datę urodzin masz świetną.

1938 Zgodnie z obietnicą daną pani Felicji i Wandzi po godzinie zjawiłam się na dole. Schody pokonałam wyjątkowo szybko – z impetem zjechałam po poręczy. Prosto na Olka, który właśnie wszedł do holu. – Takiej radosnej dawno cię nie widziałem! – zawołał, podbiegając do mnie w chwili, gdy zeskakiwałam na podłogę. – Teraz już zawsze będę radosna! – A jak się pokłócimy? – To będę radośnie pokłócona. – Zamieniłaś się w potulnego baranka? – zakpił. – Uhm. – To potulnie powiedz, co byś chciała dostać na imieniny? – Zegarek, Olku. Koniecznie szwajcarski! W piątek pojechał do Poznania, niby służbowo, domyślałam się jednak, że głównym powodem był zakup prezentu dla żony. Chyba wszystko zostało załatwione pomyślnie, gdyż po powrocie mój mąż wprost tryskał humorem. – Wyobraź sobie, że spotkałam Julka Szczerskiego! – zawołał, wysiadając z bryczki. – I zaprosiłem go do nas, na twoje imieniny. – Bardzo się cieszę, ale nigdy mi nie wspominałeś o Julku Szczerskim. Kto to jest? – To mój frontowy kolega. Nie widziałem go wieki całe, od jesieni dwudziestego roku. Dowiedziałam się jeszcze, że Julek Szczerski mieszka w Poznaniu, ma jakieś udziały w fabryce maszyn rolniczych i że gdziekolwiek się pojawi, tam jest duszą towarzystwa. W to mi graj! Ostatnie przedwojenne imieniny Ani Obryckiej powinny być ze wszech miar udane, więc każda dusza towarzystwa była mile widziana. Dwudziestego szóstego lipca, o siódmej rano obudziło mnie jakieś łaskotanie

w nadgarstek. A potem pocałunek i szept. – Wszystkiego, co najlepsze, moja solenizantko. – Czy to jawa, czy sen? – spytałam, nie otwierając oczu. – Sen. Śpij dalej. Poczułam, jak zsuwa mi ramiączka nocnej koszuli i jak muska ustami moje ciało. Rozpoczął się długi, wspólny sen po obudzeniu. Lecieliśmy gdzieś razem w ciszy i bez pośpiechu. Później Olek czule pocałował mnie w policzek. – Śpij sobie, kochanie – powiedział. – Ja muszę wstać. Nie miałam ochoty na spanie. Pierwszy raz tego ranka otworzyłam oczy. – Poczekaj, chcę ci podziękować za prezent. – Podniosłam rękę i trzymając ją przed sobą, podziwiałam zegarek, który pół godziny temu Olek zapiął mi na nadgarstku. Była to właściwie złota bransoletka z prostokątnym zegareczkiem. Na cyferblacie dostrzegłam nazwę szwajcarskiej firmy Patek. – Podoba ci się, Aniu? – Piękny, ale to zegarek marki Patek. Chyba bardzo drogi? – spytałam z niepokojem. – Drogi i trwały. Ma wieczystą gwarancję. – To znaczy, że nigdy się nie zepsuje? – Podobno nigdy. – Mój mąż uśmiechnął się tajemniczo, a potem jęknął: – Strasznie mi trudno wyjść z łóżka, jak cię widzę ubraną tylko w zegarek. – To nie wychodź – kusiłam. – Praca nie zając, raz możesz się spóźnić. Cóż... tego dnia administrator Obrycki spóźnił się do pracy, a na dodatek wcześniej niż zwykle wrócił do domu, bo już o trzeciej razem z żoną witał napływających do Annopola gości. Oprócz pani Hektorowej, którą męczyły lipcowe upały, na moje przyjęcie przybyły wszystkie zaproszone osoby, to znaczy toruńska rodzina, Kardynał z Lulą, Wysoccy oraz Julek Szczerski z małżonką Amelią. Państwo Szczerscy zrobili na mnie jak najlepsze wrażenie. Julek był dobrodusznym, korpulentnym jegomościem, jego połowica zaś wysoką brunetką w typie podstarzałej Jagny z Krzyżaków. Kiedy mocno potrząsnęła moją ręką, pomyślałam, że z łatwością łupałaby orzechy pośladkami. Poza tym oboje odznaczali się pozazdroszczenia godną swadą, dowcipnie opowiadali anegdoty albo opowiastki z własnego życia i w ogóle czuli się w Annopolu jak ryby

w wodzie. Gdy obiad trwał w najlepsze, Julek Szczerski stuknął łyżeczką w swój kieliszek, prosząc o głos. – Proszę państwa, wszystkim tu obecnym zapewne wiadomo, że pani Anna jest bajkopisarką. – Z kurtuazją skłonił głowę w moją stronę, chrząknął i kontynuował. – Otóż wczoraj moja żona przeczytała kilka historyjek z Lasu Idealnego. Tak się jej spodobały, że jednej z nich nauczyła się na pamięć! Od początku do końca! W tym momencie przemowę Szczerskiego przerwały brawa połączone ze śmiechem. – Pani Amelio, prosimy o deklamację! – krzyknął Kardynał. – Chcemy bajki! Inni go poparli, więc Szczerska nie miała wyjścia. Upiła łyk wina i zaczęła mówić do nas tak, jakbyśmy byli jej dziećmi: – Borsuk Franek przeczesał grzebieniem futerko, zamachał ogonem i wybiegł z nory. Na polanie zobaczył swoich sąsiadów: wiewiórkę Basię, kumaka Tomaszka oraz węża Mikołaja. „Czekamy na ciebie, borsuczku! – zawołała wiewiórka. – Chodź tu czym prędzej! Listonosz przyniósł nam paczkę. To jest wieelka paczka!”. Przy słowach: „To jest wieelka paczka!” pani Amelia niefortunnie machnęła ręką i zahaczyła palcami o swoją grzywkę. Zastygliśmy w bezruchu, bo grzywka razem z resztą włosów przesunęła się o dziesięć centymetrów, ukazując kawałek łysej głowy. Sama zainteresowana nie zauważyła tej katastrofy, dalej z uczuciem opowiadała bajkę o borsuku. Udawaliśmy, że słuchamy, ale to było bardzo trudne. Bibi i Marysia z całej siły zacisnęły usta, Kardynał zbladł, Babcia Helena utkwiła wzrok w talerzu. Reszta zachowywała się podobnie, dużo wysiłku wkładając w opanowanie swej mimiki i modląc się, aby borsuk z wiewiórką szybciej rozpakowały wielką paczkę, którą przyniósł im listonosz. Po kilku minutach tej męczarni pan Julek zorientował się, że coś jest nie tak. – Amelciu, popraw włosy, bo się lekko przesunęły – poprosił najnaturalniejszym w świecie tonem. Ku naszemu zaskoczeniu Amelcia zareagowała całkiem spokojnie. Przerwała bajkę i uśmiechając się kokieteryjnie, poprawiła perukę. – Już dobrze? – spytała. – Nie. Teraz leży za blisko prawego ucha... Nie, nie, cofnij, w prawo!

Pani Szczerska manewrowała peruką po swojej łysej głowie, mąż dawał jej dobre rady, atmosfera zrobiła się nad wyraz swojska. Można było wypuścić powietrze i złapać oddech, nawet czegoś się napić. Podniosłam kieliszek do ust i... oblałam winem swoją nową sukienkę z jasnozielonej organdyny. Równocześnie wrzasnęłam z przerażenia, dołączając do gremialnego krzyku, który rozległ się w jadalni. Dlaczego w jadalni rozległ się krzyk? Dlatego że pani Szczerska straciła cierpliwość do ślizgającej się peruki. Rzuciła ją na podłogę, a potem jednym ruchem zdarła sobie skórę z głowy! Powinna polać się krew, jednak zamiast krwi zobaczyliśmy myszowate w kolorze włosy! Są chwile, w których człowiek przestaje myśleć, bo gdy rozum nie może czegoś pojąć, to mówi: „Sorry, ale odjeżdżam”. Na szczęście to krótko trwa. Pierwsza połapała się Bibi. Parsknęła śmiechem i zaczęła bić brawo, jakby siedziała w teatrze. Następną osobą, która odzyskała rozum, był Józek. – To było ukartowane, tak? – zwrócił się do Szczerskiej. – Pani miała perukę, a pod spodem sztuczną skórę? Amelia nie musiała odpowiadać, ponieważ Tadeusz dopadł właśnie do rzeczonej skóry i włożył ją sobie na głowę. Wszyscy mogli zobaczyć, jak sędzia Rawicz będzie wyglądał za piętnaście lat. Babcia popłakała się ze śmiechu, Lula poleciała do łazienki, Olek dolewał wina do kieliszków, każdy miał coś do powiedzenia na temat własnych przeżyć, czyli – impreza co się zowie! Kiedy w jadalni zapanował względny spokój, dowiedzieliśmy się, kto był organizatorem tego spektaklu, który przed chwilą obejrzeliśmy. – Muszę coś wyjaśnić – odezwał się Olek, podchodząc do Szczerskich. – Pan Julek rzeczywiście brał udział w wojnie bolszewickiej, ale nie jesteśmy kolegami z frontu. Poznaliśmy się w ubiegły piątek. – Zawiesił głos i zrobił swoją szelmowską minę. – Trochę wprowadziłem was w błąd. Państwo Szczerscy są aktorami z Poznania i zgodzili się dać domowy występ w Annopolu. Aktorzy odebrali należne im oklaski, podczas których rozochocona Marysia wykrzykiwała: „Chcemy bisu, chcemy bisu!”. Bisu naturalnie nie było. Pan Julek i pani Amelia skończyli pracę i resztę wieczoru spędzili z nami zupełnie prywatnie. Ze mną, z bliskimi mi ludźmi i z moją łasiczką.

Za oknem pachniała lipcowa noc, ciepła, spokojna i pełna komarów. Siedziałam w swoim fotelu, lecz duszą byłam w Londynie z przełomu dziewiętnastego i dwudziestego wieku. Kartka po kartce śledziłam opisane przez Galsworthy’ego losy Forsyte’ów. Gdy Soames Forsyte wracał do domu, do żony, która go nie kochała, postanowiłam zrobić sobie przerwę i zobaczyć, co porabia mój mąż (którego kochałam). Odłożyłam książkę, okazało się jednak, że nie mogę wstać. To znaczy – nie wypadało wstać, bo obok na fotelu, na odchylonej pole mojego szlafroka, spała Pani Kotka. Kiedyś pewien mandaryn znalazł się w identycznej sytuacji i nie chcąc budzić kota, kazał służącemu odciąć nożyczkami połę swej szaty. Czasem wystarczy taki mały gest, by przejść do historii. Z rozmyślań o mandarynie przeszłam do rozmyślań o Dalajlamie, z Dalajlamy przeskoczyłam na cały Tybet i wcale nie zauważyłam, że do sypialni wszedł Olek. – No, wreszcie znalazłeś drogę do sypialni – powiedziałam wesoło. – Zaraz godzina duchów, czas spać. Mój mąż chyba nie miał ochoty na sen. Zamiast szykować się do łóżka, usiadł na sąsiednim fotelu. – Jutro pierwszy sierpnia... – Tak, Olku. Spodziewałam się, że zacznie mówić o żniwach albo o tym, że siano dobrze schnie na łąkach, ale nie to było mu w głowie. – Poszukałem swojej karty mobilizacyjnej. Musimy porozmawiać – oświadczył bardzo serio. – Jeśli wybuchnie wojna, to zostaniesz sama z dzieckiem. Nie wiadomo, co się wydarzy. – Westchnął ciężko i dodał: – Aniu... tylko sześć lat razem przeżyliśmy. – Przeżyjemy jeszcze wiele wspólnych lat – obiecałam pogodnym tonem. – Może tak, a może nie. – Nagle głos mu się załamał. – Gdy pomyślę, że jakaś krzywda stanie się tobie albo Walentynce... W tym momencie zrozumiałam, jaka to wielka niesprawiedliwość, że ja znam przyszłość, a on nie. Siedzi tu i się zadręcza, a przecież nie musi tak być! Raptem zakiełkowała we mnie myśl, by zdradzić tajemnicę i podzielić się z mężem wiadomością ze szwajcarskiej gazety. Tak! W obliczu wojny powinnam to zrobić. Z miłości. – Olku – szepnęłam nieśmiało. – Wszystko będzie dobrze. Jestem pewna, że przeżyjemy wojnę, bo widzisz... ja mam kontakt z przyszłością. Stamtąd

przyszłam. – Proszę cię, nie mów mi takich rzeczy, dzisiaj nie mam nastroju na bajki. To nam nic nie pomoże. – Cii... – Położyłam mu palec na ustach. – Pozwól mi dokończyć. Widziałam, że się niecierpliwi, zaczęłam więc od dowodu. – Zawsze dziwiłeś się, że tak lubię obraz z modrzewiem. Otóż wiedz, że to nie jest zwykły obraz, to jest nasze przejście do roku dwa tysiące jedenastego. Wystarczy jeden krok, a znajdziemy się w przyszłości, w mieszkaniu, w którym się urodziłam. Olku! Ja urodziłam się w roku tysiąc dziewięćset sześćdziesiątym dziewiątym! – Podbródek mi dygotał, ale mówiłam dalej, o wszystkim. O tym, że Stasia Leśniakówna jest moją mamą, to znaczy będzie moją mamą, a Józek Duszkowski ojcem. I że świat za modrzewiem wygląda zupełnie inaczej niż ten. – Tam jest lepiej, łatwiej. Prawie po całej Europie można podróżować bez paszportu i wizy, nie ma żadnej kontroli na przejściach granicznych. Ludzie jeżdżą samochodami z GPS-ami, pieniądze wypłaca się z bankomatów. To takie stalowe skrzynie, które stoją na ulicach i z których na żądanie wypadają banknoty – tłumaczyłam rozgorączkowana. – Oj, Olku, tam jest inne życie. Przelot samolotem z Warszawy do Rzymu, jeśli się wcześniej zabukuje bilet, kosztuje tyle co trzy paczki papierosów. I jest internet! To taka łączność z całym światem. Możesz na przykład wysłać list do znajomego w Australii i po paru sekundach ten znajomy ma już list w swojej skrzynce. Właśnie w internecie znalazłam wiadomość, z której wynika, że w 1961 roku będziemy mieszkali w Szwajcarii. – W 1961 roku będziemy mieszkali w Szwajcarii – powtórzył Olek, jakby nie docierał do niego sens tego zdania. – Tak! Ale już teraz, zaraz! możemy przejść przez modrzew do mojego mieszkania! – zawołałam. – To są te same pokoje, w których mieszka Helena Duszkowska i Józek. Zamilkłam na chwilę, bo Olek nie wyglądał dobrze. Oczy mu świeciły, a twarz miał zmiętą przeżywanym szokiem. Nie odwracając głowy, wskazał kciukiem wiszący za nami obraz i spytał: – Chcesz powiedzieć, że za tą ścianą mieszkają Duszkowscy? – Nie! Źle mnie zrozumiałeś – sprostowałam. – Za tą ścianą jest mieszkanie na Słowackiego, ale tam nie ma Heleny ani Józka, bo oni już nie żyją. Teraz to jest moje mieszkanie! Moje! Anki Duszkows... – Przestań, nie mogę tego słuchać!

Skoczył do mnie, chwycił wpół i przeniósł na łóżko. Cała przeprowadzka odbyła się w ciągu trzech sekund. Teraz czułam na sobie ciężar jego ciała, a na twarzy jego oddech. – Aniu, oprzytomnij! Wyrzuć z głowy te mrzonki! Wymyśliłaś sobie jakieś drugie życie z samolotami dla każdego, ze skrzyniami pełnymi pieniędzy, ze słowami, które nie istnieją i w którym ja też nie istnieję. Oboje dyszeliśmy. Z gorąca, z emocji, z bliskości. Chciałam coś powiedzieć, ale on przybliżył usta do mojego ucha i bardzo wolno wyszeptał: – Kochanie, nie uciekaj tam, gdzie mnie nie ma. Wtedy usłyszałam sygnał ostrzegawczy. W mózgu włączył mi się alarm nakazujący odwrót. Ujawnieniem prawdy wyzwolę męża od strachu przed wojną, lecz jednocześnie zburzę jego świat. To za wysoka cena. – Olku... przepraszam, to było głupie – powiedziałam przyduszonym głosem, ale potem udało mi się cicho roześmiać. – Nie przejmuj się moim bajaniem, wszystko będzie dobrze. KONIEC

[1]

S. Jachowicz Chory kotek, w: Upominek z prac Stanisława Jachowicza: bajki, nauczki, opisy, powiastki i różne wierszyki, s. 27, wyd. 3; Poznań, druk i nakład Jarosława Leitgebra,1902. [2]

Ich muss zugeben... (niem.) – Muszę przyznać, że pierwszy raz zostałem pouczony przez pannę służącą. Czy ona w innych dziedzinach jest równie utalentowana? [3] SIE

kann... (niem.) – ONA umie sama odpowiedzieć!

[4]

Ich bin... (niem.) – Mam pewność, że ty również jesteś utalentowany w innych dziedzinach. [5] I.P.

Legatowicz Dawna przodków naszych obyczajność, Wilno, 1859, s. 23.

[6]

J. Brzechwa Ryby, żaby i raki, w: Sto bajek, Czytelnik, wyd. 5, Warszawa 1976, s. 28. [7] W.

Szymborska Wielkie to szczęście w: Koniec i początek, Wydawnictwo a5, Poznań 1997, s. 40. [8]

M. Disslowa Jak gotować, Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Poznań, ok.

1933. [9]

Anegdota zaczerpnięta z: J.M. Szancer Curriculum vitae, Czytelnik, Warszawa 1969. [10] Tamże. [11] J.

Dąbkiewicz Spiżarnia wiejska obywatelska, Wilno 1838, s. 5–6.

[12]

Umówiłem się z nią na dziewiątą, piosenka z filmu Piętro wyżej (1937), tekst E. Szlechter, muz. H. Wars. [13]

Spis abonentów sieci telefonicznych Dyrekcji Okręgu Poczt i Telegrafów w Bydgoszczy i Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej w mieście Bydgoszczy na 1939 r., s. 84. [14] „Słonko”,

1939, nr 21.

[15]

H. Krahelska Zarobki kobiet a ich obowiązki rodzinne, „Bluszcz”, 1938, nr 30, s. 3. [16] Kobiety [17] Tylko

Pistolety, w: Maria Awaria, Maria Peszek (2008).

u polskiego kupca kupujemy podarki!, „Dziennik Kujawski”, 1938, nr

290, s. 3. [18]

„Moja Przyjaciółka”, 1939, nr 8, s. 229 (w cytatach zachowana pisownia oryginalna). [19] Tamże,

s. 230.

[20] Tamże,

s. 229.

[21] Piosenka [22] Cave...

Forget Domani z filmu Żółty Rolls-Royce, 1964.

(łac.) – Strzeż się, byś nie upadł.

[23]

Omnia... (łac.) – Wszystko, co posiadam, noszę z sobą; prawdziwym bogactwem człowieka jest jego wartość wewnętrzna. [24] Dixi

(łac.) – powiedziałem, skończyłem mówić.

[25] Piosenka

Cheek to cheek z filmu Panowie w cylindrach, 1935.

[26]

Alejandro... (hiszp.) – Aleksandrze, bardzo się cieszę, że zaprosiliśmy rodzinę kardynała. [27]

M. Gawalewicz Ćma, Nakład Gebethnera i Wolffa, wyd. 2, z ilustracjami L. Illinicza, Warszawa 1893. [28] Tamże. [29] M.

Gawalewicz Ćma, op. cit.

[30] Tamże. [31] Treuhänder

(niem.) – człowiek zaufany, powiernik.

[32] O.

Gross Pamiętnik lekarza domowego, „Bluszcz”, 1939, nr 28, s. 7.

[33]

Et tu, Brute... (łac.) – I ty, Brutusie, przeciwko mnie? – słowa Cezara wypowiedziane przed śmiercią. [34] Radiowy [35] Halt!

(niem.) – Stop!

[36] Hände [37] Raus

komunikat o wybuchu II wojny światowej.

hoch! (niem.) – Ręce do góry!

aus dem Haus! (niem.) – Wynocha z domu!

[38] Schnell! [39] Ruki

(niem.) – Szybko!

wwierch! (ros.) – Ręce do góry!

[40] Mołczat’!

(ros.) – Milczeć!

[41] „Dziennik [42] „Gazeta

Kujawski”, 1939, nr 97, s. 6.

Lwowska”, 1939, nr 75, s. 2.

[43] Imagine,

John Lennon, 1971.

[44]

J. Czechowicz Żal, w: Nuta człowiecza, Nakładem Księgarni F. Hoesicka, Warszawa 1939, s. 11. [45] Opis

fragmentu filmu pol. Ludzie z pociągu, 1961, reż. Kazimierz Kutz.

[46] Maryla

Rodowicz Kolorowe jarmarki, tekst: R. Ulicki, muz. J. Laskowski.

[47]

Każdemu wolno kochać, piosenka z filmu Każdemu wolno kochać (1933), słowa: E. Szlechter, muzyka: Z. Karasiński i S. Kataszek. [48] Maquillage...

(fr.) – makijaż postarzający.

Książka jest fikcją literacką. Wszelka zbieżność nazwisk i zdarzeń jest przypadkowa. Jednakże niektóre postacie są autentyczne i żyły w opisanych przez Autorkę czasach. Samborzewo, Annopol, Dębiniec i Wierzbiniec to fikcyjne miejscowości umieszczone przez Autorkę w okolicy Inowrocławia.

© Copyright by Wydawnictwo „Nasza Księgarnia”, Warszawa 2014 Text © copyright by Wiesława Bancarzewska, 2014 Projekt okładki Katarzyna Borkowska Zdjęcie na okładce © iStockphoto.com/Peter Zelei Redaktor prowadzący Katarzyna Piętka Opieka redakcyjna Joanna Kończak Redakcja Bogumiła Widła Korekta Ewa Mościcka, Magdalena Adamska, Krystyna Lesińska Redakcja techniczna Agnieszka Matulka Korekta pliku po konwersji Irmina Garlej ISBN 978-83-10-12727-3 Plik wyprodukowany na podstawie Zapiski z Annopola, Warszawa 2014

www.wnk.com.pl Wydawnictwo NASZA KSIĘGARNIA Sp. z o.o. 02-868 Warszawa, ul. Sarabandy 24c tel. 22 643 93 89, 22 331 91 49, faks 22 643 70 28 e-mail: [email protected]

Plik ePub przygotowała firma eLib.pl al. Szucha 8, 00-582 Warszawa e-mail: [email protected] www.eLib.pl