Lewandowski Konrad - Diablu ogarek 01 - Czarna wierzba

Konrad T. Lewandowski

Diabłu ogarek Cz.1 Czarna wierzba

Moim przodkom

Autor

1 W obronie sąsiada

– Coś wasze za jeden?! – Stanisław Jakub Lawendowski herbu Paprzyca... – Pieprz i lawenda? – zarechotał z własnego dowcipu. – A gdzież takowe zioła kupą rosną, he? – Zaścianek Korzeń nad Liwcem, będzie dwie mile od Węgrowa, pół od Starej Wsi... – A na co mnie to wiedzieć, hę?! Oj, wyglądało na to, że trzeba będzie zsiąść z konia. Nazwisko i herb najwyraźniej nic durniowi nie mówiły. Trochę dziwne, bo jak mazowiecka równina między Bugiem a Wieprzem szeroka, Lawendowskich znali wszyscy, w każdym znaczeniu słowa znać. Osobliwie zaś Stanisława. No, tu może przesadzał. Połowa mężczyzn w zaścianku miała na imię Stanisław i Jakub, w tej albo odwrotnej kolejności, druga połowa Zdzisław i Grzegorz, takoż zamiennie. Przy specjalnych okazjach można było spotkać Jakub Grzegorz. Innych imion używać nie uchodziło, z wyjątkiem Henryka i Leona. Szczytem kumoszej ekstrawagancji było dać chłopcu na chrzcie Henryk Leon, ale tak rzadko bywało, bo zaraz się dobrodziej boczył, że to czegoś nie po bożemu. Teologia w Korzeniu, jakby się kto pytał, równie swojska była jak żytni chleb, kiełbasa i zsiadłe mleko. Znaczy lepsza niż w Rzymie... Lecz mniejsza o facecje, od których bledli ojcowie jezuici. Ciekawe, jakże się taki ignorant uchował? bo gdzie, było jasne. Znajdowali się pośrodku dzikich pól między Łukowem a Siedlcami, a tu widać durnego szlachetkę uświadczyć łatwiej niż wedle Dniestru i Dniepru, bo stamtąd głupich Tatarzy już dawno na arkanach wywiedli. Przynajmniej tak to wyglądało z mazowieckiej perspektywy. – Waszmość jest Andrzej Michał Bartnicki herbu Kościesza, dziedzic majątku Paproty? – upewnił się Stanisław, patrząc z niesmakiem na rozmówcę. Pan Andrzej niechybnie dopiero co podniósł się po trzydniowym najmarniej pijaństwie. Raczej tygodniowym, można było o to iść w zakład. Żeby ochędożyć się na przyjęcie niespodziewanego gościa, pan na Paprotach wylał sobie kubeł wody na podgolony łeb i stał teraz przed Stanisławem w mokrej, rozchełstanej koszuli, mrużąc zaczerwienione oczy przed słońcem. Stanisław ze swej strony, dojeżdżając na miejsce, nie bacząc na lipcowy skwar, dopiął swój zielony żupanik pod szyję i nasadził jak należy kunią czapkę z czaplimi piórami. Powaga urzędu winna iść przed wygodą. Za tło dyskursu robił wpółzeżarty przez spuszczele dworek z garbatym dachem, na którym ubytki gontu łatano doraźnie słomianą strzechą, i prowizorka ta miała tak na oko ze sto lat, wnosząc po grubości omszenia niektórych łat. W drzwiach stała pani Bartnicka, wypełniając całą ich szerokość. Równie jak mąż rozczochrana i zapuchnięta. Jej zęby oraz pokrzywiony szczerbaty płot okalający resztę zapuszczonego folwarku zdradzały iście bliźniacze pokrewieństwo. Mówiąc krótko, nagana szlachectwa za samą babę. Albo płot... – A bo co?! – rozmowa najwyraźniej zmęczyła już gospodarza. – Czego wasze chcesz?! – Skarga jest na was, od sąsiadów do sądu ziemskiego w Liwie złożona. – Hę...? A niby kto i o co? – Nie moja rzecz. W pozwie macie wszystko in detalis wyłuszczone. – To wyście są... – dopiero teraz dotarło. – Woźny trybunalski. Weźmiecie pozew po dobroci? – Czeladź! – zawołał, usiłując podnieść głos do krzyku, co mu nie wyszło. – Ku mnie! – zachrypiał. – A żywo! Jontek, panią czarną! – Dalej juchy, pan w potrzebie! – zawtórowała mężowi pani Bartnicka, nadspodziewanie piskliwym głosem. Wyskoczyli z lamusa i zza gumna. Pięciu. Złapali, co kto miał pod ręką – widły, orczyki, wekiery, ale jeden w złachmaniałym kontuszu, pewnie jaki krewny gospodarza, dzierżył w garści pordzewiałą batorówkę. Z dworu wybiegł wezwany pacholik i podał panu husarską szablę. To się Stanisławowi bardzo, ale to bardzo nie spodobało. – Z rycerskim orężem do hultajskiej rozprawy stajecie? Taka z was szlachta?! – rozgniewany zsiadł z konia. po krótkim namyśle zrezygnował z uwiązania wierzchowca. Primo, dlatego że stan płotu zupełnie nie gwarantował skuteczności tego przedsięwzięcia. Secundo, lepiej było polegać na końskim rozumie Grocha, a konisko było umne jak niejeden człowiek. – A wasze swego korda przepomniał czy go może po drodze zastawił? – Bartnicki dopiero teraz zauważył, co Stanisław ma przy boku. Był to tylko myśliwski kordelas, solidny, ale ponad połowę krótszy od normalnej szlacheckiej broni. – My, Lawendowscy, szabel na co dzień nie nosimy – odparł z godnością Stanisław. – To wyście ariany? – Nie – zaprzeczył spokojnie. Lawendowskich z Korzenia nagminnie mylono z węgrowskimi arianami. Zwłaszcza przyjezdnym się to zdarzało, ale nikt z zaścianka się o to nie gniewał. Chyba że kto na dodatek wymyślił sobie, że Lawendowscy też pacyfiści, a to był już duży błąd... – Zwyczaj w naszym rodzie jest taki, że my rycerskiej broni zażywamy wyłącznie na królewskie wezwanie, w obronie wiary i ojczyzny. Gdy takiej potrzeby nie ma, nasze szable i miecze leżą w kościele jako wota. Zwyczaj pradawny, od dwóch moich przodków Jakuba i Grzegorza się wywodzi, którzy z krucjaty do Ziemi Świętej powróciwszy, uroczyście ślubowali swoich mieczy w mniej godnej sprawie nie podnosić, a w testamentach potomstwo swoje po wszystkie pokolenia do tego samego zobowiązali. Przemowa najwyraźniej była zbyt długa i skomplikowana jak na możliwości umysłowe pana Bartnickiego, bo słuchając jej, tak czoło marszczył, że mało mózgu uszami nie wydusił. W końcu jednak pojął jej zasadniczy sens. – Szablice, znaczy się, w kościele trzymacie? – Tak. – Toście kpy! – zarechotał znowu, a za nim cała jego familia, która mimochodem zaczęła obchodzić intruza półkolem.

O sam śmiech Stanisław obrażać się nie zamierzał. Też uważał, że pomysł, aby w nagłej potrzebie lecieć po broń najpierw na plebanię w Starej Wsi, a potem pewnie za organistą z kluczami od kościoła po okolicznych karczmach biegać albo przepatrywać stogi siana, gdzie ów zwykł dziewki obracać, był zdecydowanie mało praktyczny. Słowem, szable jak należy wisiały w domach na ścianach. W kościele zaś i owszem też były, ale te najpiękniejsze i najkosztowniej zdobione jako wota i nikt ich nie ruszał, bo jakże tak? O tym życiowym udogodnieniu obcym się jednak nie gadało. O rodowej tradycji opowiadając, nikt w takie szczegóły nie wchodził, przynajmniej nie od razu, więc trzeba było wybaczyć, gdy czasem Lawendowskich za głupków mieli. bo z pozoru rzecz biorąc, w prawie byli. Wszelako było to jedyne życiowe odstępstwo od zasady przodków. Żaden Lawendowski najpierw bez książęcego, potem królewskiego wezwania szabli z domu nie wyniósł, no chyba żeby gdzie na ustroniu sztukę krzyżową poćwiczyć. Ale żeby tak samowolnie, przy szabli między ludzi iść, a już, nie daj Bóg, w jakiej karczemnej zwadzie ją dobyć...? O co to, to nie! Takiego despektu, jak ród Lawendowskich z Korzenia liczny, nikt świętej pamięci antenatom nie uczynił. Nigdy dotąd oni tam w niebiesiech przed Panem Zastępów za potomków oczami świecić nie musieli, takoż i w tym pokoleniu pokazać się to nie mogło! Pan Bartnicki przestał się śmiać. – Mości Lawendowski, tak żeście mnie uweselili, że daruję was zdrowiem. Idźcie z Bogiem! – Pójdę, jak mi odbiór pozwu skwitujecie. – Skwituję! Płazem na rzyci albo gorzej, jak mnie bardziej rozsierdzicie! – Na znak dla jegomości asesora potrzebuję odcisku waszego pierścienia w wosku. – Uchodź wasze, pókim dobry! – Nie po to żem dwa dni z Liwa do tego kundlowa się telepał. – Wiara! – Ostatni raz spytam, chcecie zacną rycerską broń dla łotrostwa użyć? – Taka ci u nas fantazja! – oświadczył bezczelnie drugi szlachetka. – Dobrze gadacie, kuzynie Albercie! – zgodził się z nim gospodarz. – Taką fantazję mamy, a co?! – A to, żeście chamy nie szlachta! Rycerskiego honoru nie macie. Tak i ja z wami jak z chamami, na chamską modę się sprawię... – Stanisław wyciągnął spod czapraka krótki cep. – Tyyy!!! Pan Albert zamłynkował swoją batorówką, ale zanim zdążył wykręcić pierwszą ósemkę, dostał bijakiem w kciuk i wypuścił broń, która ze świstem wleciała między pozostałych atakujących, zmuszając dwóch z nich do pośpiesznej rejterady. Jeden mało nie stracił nosa. Stanisław zawinął cepem spod pachy i pachołek nacierający z widłami z prawej przystanął, robiąc minę, jakby zobaczył anioła. Zdawałoby się, że bijak tylko musnął jego skroń, ale chłopisko zwiotczało i osunęło na majdan niby mdlejąca dama dworu. Stanisław przerzucił cep za plecami z prawej do lewej ręki i wyciął Bartnickiego w piszczel, aż drewno huknęło o kość. Szlachcic zawył z bólu i siadł, chwytając się za stłuczoną nogę. Omal się przy tym nie wytrzebił własną bronią, bo mu się dłoń zaplątała w kabłąku jelca. A cep Stanisława już z pełnego zamachu bił między oczy następnego pachołka, wgniatając mu nos do środka twarzy. Głęboko, aż między uszy, bo drewno było rozwiercone w środku i wypełnione ołowiem. do tego solidne okucia i dobrze naoliwiony łańcuszek z austriackiej stali, łączący obie części. Tak to sobie Lawendowscy w ciężkim życiu radzili, odkąd antenaci brukać rycerskiego oręża zakazali. Ale, jakby się kto pytał, to krótki kordelas w karczemnym bigosowaniu sprawiał się znacznie lepiej od długiej klingi. Cep tylko wizgał wokół Stanisława. po krzyżu... w kark... w kiść... po grzbiecie... na odlew i w rzyć! Żaden z przeciwników, kompletnie zaskoczonych bronią i wprawą woźnego, nie zdołał go nawet tknąć. Przez pół pacierza nieudolnie próbowali dotrzymać Stanisławowi pola, po czym Bartnicki dał znak do odwrotu, to znaczy, podpierając się husarską szablą jak kulą, pokusztykał w popłochu do dworku, po drodze obalając żonę, która stojąc w drzwiach, usiłowała wyrychtować rusznicę. Reszta towarzystwa wpadła za panem Andrzejem i zabarykadowała się od środka. Na majdanie zostało dwóch rozciągniętych pachołów. Stanisław nie spieszył się. Podszedł najpierw do powalonych. Ten, co dostał między oczy, już dogorywał. Nad miazgą z oczu i nosa widać było odsłonięty mózg. Woźny zdziwił się trochę, bo choć owszem, po takim uderzeniu delikwent do końca życia powinien smarkać w gardło, to jednak czaszka rozpadła się przesadnie, jak zgniła dynia. Widać wcześniej była już nadtłuczona albo kość franca jaka nadżarła. Trzeba będzie przy okazji cep siarką okadzić. Zrobił nad konającym znak krzyża i ruszył do tego z anielską miną. Ów właśnie odzyskiwał przytomność. Stanisław chwycił go za kołnierz, postawił na nogi i paroma kopniakami pogonił w pole. Upewniwszy się, że obity stracił ducha do dalszej walki, woźny zwrócił się ku dworowi. – Obawiam się waszmość, że jednego sługę będziesz musiał pochować! – zawołał. – Przyjmiesz teraz pozew bez dalszych wstrętów?! – Zapłacisz za krew! – odwrzasnął z wnętrza Bartnicki. – Sprzeciwiając się prawu, sam jesteś sobie winien wszelkich szkód i zranień! – odkrzyknął Stanisław. – Jakże to będzie z pozwem? – Będziem się bronić! Mamy kule i proch! – Ja też... – woźny ruszył do konia. Odłożył na miejsce cep, a w zamian wyjął z olster pistolety i wsunął ją za pas. Potem z sakwy za siodłem wydobył szczelny pakunek z natłuszczanej skóry. Groch zrozumiał, co się święci, bo gdy tylko jego pan wziął, czego potrzebował, niezwłocznie potruchtał za najgrubszą z rosnących w pobliżu wierzb. Woźny podszedł do drzwi dworu. Z wnętrza dolatywały odgłosy pośpiesznego ładowania broni palnej, szczęk stempli, grzechot rozsypanych kul i zduszone przekleństwa. Niesporo im szła ta robota z poprzetrącanymi nadgarstkami... Stanisław rozwinął swój pakunek i wyjął małą, ale solidnie okutą dębową baryłeczkę z lontem. Drzwi dworu Bartnickiego ocenił na dwa funty prochu. W baryłeczce miał trzy. – Będziesz, wasze, brał nas głodem?! – pan Andrzej odzyskał rezon. – Wieczerzać myślę w Siedlcach – odparł Stanisław, mocując ładunek do klamki. – A to waść musisz rychło w drogę ruszać, żeby tam na wieczór stanąć! – zachichotał kuzyn Albert. – Prawdę waść mówisz... – woźny wyjął z kieszeni zapalniczkę zrobioną z zamka kołowego od starego pistoletu. – Ostatni raz pytam, panie Bartnicki, weźmiesz pozew po dobremu? – Pokaż no się tylko, ladaco, to cię z dziurawym łbem w chlewie pochowam! Stanisław podpalił lont. Zanim obrońcy zdążyli zareagować, przemknął chyłkiem pod oknami i stanął za węgłem. Ktoś we dworze poniewczasie wystrzelił na oślep. – Niech baby i małoletni skryją się prędko z tyłu domu! – przestrzegł głośno woźny.

– Jędruś, mnie się zdaje, że on co knuje... – zaniepokoił się pan Albert. – Pies mu mordę lizał! – odparł gospodarz. – Mierz dobrze, jak tylko łeb wystawi! Stanisław sięgnął za pazuchę po flaszeczkę z wódką. Była to najpodlejsza chłopska przepalanka, na dodatek oczywiście obrzydliwie ciepła, ale właśnie takiej teraz potrzebował, żeby przy wybuchu wziąć nerwy w karby. Miał tak od czasu bitwy smoleńskiej, kiedy to przy szturmie moskiewskie prochy opodal niego gruchły tak, że cudem z życiem uszedł. Od tej pory przy działach i minerskiej robocie na trzeźwo ani rusz. Choć tak z drugiej strony, prawdę powiedziawszy, stale korciło go, aby przeżyć to znowu... Wizja spadła nagle. Znów stał na rozrytym wybuchem szańcu, wokół leżeli powaleni podmuchem ludzie i konie, tylko on sam jeden na nogach, nic nie pojmując, nie czując, nie słysząc. Cyrulik gadał potem, że impet eksplozji duszę z niego wymiótł. BWUM!!! Jezuuuu...! Echo załomotało potężnie o coraz odleglejsze olszyny i dąbrowy. Na koniec, jakby po namyśle, stęknął i zapadł się dach dworku. Z walącego się strychu wyleciały spłoszone gołębie. Stanisław wyszedł zza węgła, dopijając gorzałkę. Wyglądało na to, że daleko przecenił solidność drzwi, stoczonych od wewnątrz przez robactwo. Funt prochu wystarczyłby w zupełności. Wybuch wyrwał ponadto nadproże, framugi, złamał próg i po obu stronach rozszczepił ścianę na bale. Jeszcze parę uncji, a z całego domostwa nie byłoby co zbierać. Nie wchodził do środka. Poczekał, aż duszący siarkowy tuman wygna domowników na zewnątrz. Pierwszy, kaszląc i rzężąc, wyskoczył kuzyn Albert. Stanisław wyrżnął go kolbą krócicy za ucho. Następny był pachołek z wekierą. Cały osmalony, z szałem wściekłości w przekrwionych ślepiach, za jedno mu było, przeciw komu staje, byle tylko zabić. Woźny bez wahania wypalił mu w pierś i wymienił pistolet. Postrzelony pachołek w pierwszej chwili z rozmachem siadł pod ścianą, po czym, zgrzytając zębami, zaczął wstawać, ale nagle opuściły go siły i osunął się w poprzek wejścia. Nie trzeba było drugiej kuli. Z dworu nikt więcej nie wyszedł, więc Stanisław dobył kordelas, przestąpił drgające ciało i zagłębił się w cuchnący siarką mrok. Szybko usunął się w bok, by nie stać jak tarcza na tle jasnej wyrwy, i rozejrzał się po zdemolowanej izbie. Bartnicki, chwiejąc się na nogach, czaił się w najciemniejszym kącie. Musiał dostać w twarz urwaną od drzwi antabą, która wybiła mu garść zębów. Krwawił też z ran na brzuchu i piersiach, a lewa ręka zwisała bezwładnie. Prawą macał po ścianie, szukając wiszącej na niej karabeli, ale chwilowo ważniejsze było, że nie ma rusznicy i nie jest zdolny jej użyć. Ostatni z czeladzi siedział na podłodze i bełkotał coś, gmerając palcami w krwawych oczodołach. Drzazgi wyłupiły nieszczęśnikowi oczy. Jak wyżyje, będzie jeden żebrak więcej. Serce Stanisława zamarło... Dalej leżał Jontek. Pan nie pozwolił mu odejść, kazał nabijać rusznicę. Podmuch rzucił podrostkiem o ścianę i skręcił kark jak psiakowi. Gdzieś w głębi domu lamentowały dziewki, jękliwie zawodziła pani Bartnicka. Boże, wybacz... Stanisław przeżegnał się i zamknął pacholikowi powieki. Potem z lodem w oczach zwrócił się do gospodarza. Ten zdołał już dostać karabeli i przybrał postawę szermierczą. Woźny doskoczył. Jego kordelas miał przy jelcu wcięcie do łamania kling. Bez trudu zablokował tam ostrze przeciwnika i wyłuskał mu broń. – Przyjmiesz teraz pozew? – oparł Bartnickiemu nóż o gardło. – Nie mogę... – stary warchoł ani myślał ustępować. – Bom niezdrów... – wybełkotał. – Mogę przysiąc na krucyfiks, że kiedym tu przybył, byłeś waść w dobrym zdrowiu. – Stanisław wsunął krócicę za pas. Wolną ręką wyjął pozew i wcisnął go Bartnickiemu za resztki koszuli. – Teraz o skwitowanie pierścieniem w wosku grzecznie waści proszę. – A takiego! – szlachcic zacisnął w pięść dłoń, na której miał herbowy sygnet. Woźny bez słowa wykręcił mu rękę i powalił na ziemię. Przydeptał nadgarstek, zmuszając do rozprostowania palców, po czym szerokim ostrzem kordelasa zadał szybki sztych w dół. Bartnicki zawył przeraźliwie i wyszarpnął rękę, tuląc ją do siebie. Z dwóch palców, które zostały na podłodze, Stanisław podniósł ten z sygnetem, a z sakwy przy pasie wyjął sztabkę wosku. Powiódł wzrokiem po pobojowisku. Przy wejściu dopalała się jakaś drzazga. Woźny rozgrzał wosk nad płomykiem i odcisnął w nim herb gospodarza. – Bierz waść! – odrzucił palec właścicielowi. – Jam nie złodziej. A gdyby jaki kauzyperda dociekał, to kiedyśmy się kwitowali, pierścień był in extenso na twoim palcu i na nim przy tobie pozostał... – I tak... się... nie stawię! – wycedził z nienawiścią szlachcic. – Takiś hardy? – Stanisław zaciął usta. – No to zobaczymy... – cofnął się, podniósł drugi z obciętych palców, po czym zawinął go w chustę i schował. – A to... na co to...? – Skoro waść sam nie przyjdziesz, czort cię za ten palec przed trybunał sprowadzi. Bartnicki zbladł, jakby go kostucha dotknęła. Dopiero teraz pękła w nim dusza, a w oczach błysła czysta groza. Woźny wyszedł, nie oglądając się za siebie. Na zewnątrz siedział pan Albert, trzymając się oburącz za głowę. – Gwałt... gwałt... gwałt... – mamrotał monotonnie. Był niegroźny. Stanisław zdjął rękę z krócicy. Groch przybiegł na pierwszy gwizd. Woźny wskoczył na siodło i ruszył w powrotną drogę. po jakich stu krokach natknął się na gromadę chłopów, którzy zbiegli się z okolicy zobaczyć, co się dzieje, ale nie ważyli się podejść bliżej. – Wielmożny panie! – najstarszy spośród nich zdobył się na odwagę i wystąpił, zdejmując czapkę. – Zali to na Bartnickich zajazd? Widać było wyraźnie, że wszyscy tu cieszą się na tę myśl. – Zajazd, dobry człowieku, to dopiero będzie, jak trybunał dekret wyda – odparł spokojnie Stanisław, prostując się w kulbace. – Na razie! – obwieścił głośno. – Biorę was, ludzie, jako to dobrych chrześcijan, na świadków, że urodzonemu panu Bartnickiemu doręczono urzędowo wezwanie do stawiennictwa przed trybunałem ziemskim w Liwie! Pomieniony stawiał opór, ale ad finitum pismo przyjął, kwitując odbiór pieczęcią własną. Chłopi słuchali z przejęciem. – Od tej pory pan Bartnicki jest w ręku prawa i żadnego uszczerbku na mieniu i osobie własnej ponieść nie może! – dodał z naciskiem woźny. – Znaczy, rabować dworu nie próbujcie, bo na stryk pójdziecie! – Ano, mnie się widzi, wielmożny panie – stary chłop uśmiechnął się przymilnie – że tu już żadnego więcej zajazdu nie potrza...

Stanisław uśmiechnął się pod wąsem i rzucił mu srebrnego trojaka. – Wypijcie, dobry człowieku, za zdrowie Lawendowskich z Korzenia.

Stanisław ominął Siedlce szerokim łukiem od zachodu, przez Wołyńce i Broszków. Wieczerzać tam ani myślał, ale gdyby jacy krewni Bartnickich umyślili pościg, to mieli w mieście dużo karczem do zlustrowania. „Pod Pierogiem” Żyd Samuel, po starej przyjaźni, wszystkich pytających o Stanisława Lawendowskiego herbu Paprzyca wysyłał na liwieckie bagna pod Mordami, nie mieszkając przedtem wziąć godziwie srebra do garści. Jak dostał za mało, kazał jeszcze szukać na bagnach szałasu. Woźny przenocował w lesie pod Ziomakami, a następnego dnia pokłusował raźno wzdłuż lewego brzegu Liwca i minąwszy mały Wyszków, wczesnym popołudniem zajechał do Liwa. Z miejskiej rogatki skierował się prosto do ratusza, a tam jął wypytywać o asesora Wygonowskiego. Stajenny tylko wzruszył ramionami, zaś w sądowej kancelarii przywitała Stanisława głucha cisza. Dwóch interesantów mieszczan nie wiedziało nic, po prostu czekali cierpliwie, aż pojawi się notariusz Maciejak. Gorzej, że stary Jędrzej, pisarz ziemski, też gdzieś przepadł, zostawiając cały urząd na łasce boskiej opatrzności. Znaczy, coś się stało... Stanisław po chwili namysłu zszedł do piwnic, gdzie mieli kwatery podręczni jegomości asesora. Już w połowie schodów usłyszał rozgorączkowane głosy. – Nie schodzi! Nijak nie idzie! – poznał głos Rzepki, młodszego pisarza, w którym pobrzmiewała rozpacz. – Jakże to tak? Jakże można było dać się tak wychędożyć?! – zrzędził swoim zwyczajem Jędrzej, zupełnie bez współczucia. – Na miły Bóg, czemuście księgi wieczyste bez baczenia zostawili?! – warknął na niego Stanisław, wchodząc do izby. – Da wam wielmożny asesor popalić, jak się o tym dowie! – Wasza miłość już z powrotem? Bogu dzięki! – stary pisarz bardziej ucieszył się, niż przejął reprymendą. – Ano, popatrzcie tylko, jak nam tego nieboraka urządzili... Na środku sutereny stała balia, a w niej jakaś bezkształtna bryła ze smoły, pierza i trocin. Trudno było rozpoznać w tej kukle człowieka. Stanisław potrzebował dobrej chwili by dojść, że to Zygmuntek, praktykant trybunalski przyuczający się na podsędka. Obok klęczał zdenerwowany Rzepka w koszuli z podwiniętymi rękawami i z miernym skutkiem usiłował przywrócić bryle ludzki wygląd. Dotąd zdołał tylko z grubsza odskrobać twarz ofiary, dzięki czemu woźny mógł zorientować się, kto zacz. Wszędzie poniewierały się lepkie od smoły pakuły. Rzepka miał ją nawet we włosach. Zygmuntek ciężko dyszał. Skóra prześwitująca w wolnych od smoły miejscach była sina. – Wasza miłość! On iście w oczach słabnie! – Zwrócił się pisarczyk do Stanisława. – Poradźcie co! – Gołego go w smole tarzali? – woźny podszedł bliżej. – Tak, wasza miłość. Stanisław obejrzał się na pisarza i notariusza. Stare kutwy cofały się chyłkiem na schody. Obaj doskonale wiedzieli, co trzeba zrobić, ale gdyby doradzili, to im wypadałoby grosz wyłożyć. Ciekawe, czy patrzyliby do końca, jak chłopak się dusi. – Zygmuś, co tobie?! Nie omdlewaj! – pisarczyk bezskutecznie próbował ocucić towarzysza, któremu głowa chwiała się coraz bardziej. – Smoła zatkała pory w skórze, przez które wapory żywotne krążą – wyjaśnił Stanisław. – Nie tylko samymi płucami człek dycha. – To co tu począć, wasza miłość? Po Jędrzeju i Maciejaku nie było już śladu. Stanisław z ciężkim sercem sięgnął po sakiewkę. Obiecywał sobie porządny obiad z wieczerzą po robocie, a tu nici z tego. – Pietrek! – skinął na przyczajonego pod ścianą pacholika. – Biegnij duchem na rynek i kup cały garniec masła. Masz tu... – wyłuskał srebrnego talara. – Mało będzie, jaśnie panie – burknął chłopak, patrząc spode łba. Stanisław bez słowa dołożył mu orta. – Śmigaj! Reszta dla ciebie. Tylko nie wyżryj po drodze! – pogroził mu palcem. Bose stopy Pietrka zaklaskały po kamiennych stopniach za drzwiami. – Na co nam masło, wasza miłość? – zapytał Rzepka. – Od masła smoła puszcza i schodzi – wyjaśnił woźny. – Sposób niezawodny na takie przygody, ale drogi, bo trzeba grubo smarować. No, jak to w życiu... – zreflektował się, że złą naukę daje, więc czym prędzej zmienił temat. – Jakże do tego doszło? – Ja jemu mówiłem, wasza miłość, żeby poniechał, ale on chciał koniecznie mości panu podsędkowi się przypodobać, że tak samo jak wasza miłość pozwy donosić potrafi. – Bez asesorskiego polecenia? Bez mojej delegacji? Aż to dureń! Przecież taka samowola mocy urzędowej nie ma. Każdy się takim pozwem legalnie podetrze. Tylko papieru i pisania szkoda. Nie wiecie o tym aby, bęcwały jedne?! – Wiemy, wasza miłość, ale Zygmuś myślał, że pozwani się nie spostrzegą, a pan asesor sankcję da potem... – Mało wam było losu Jaśka?! – Stanisław rozsierdził się nie na żarty. Strata pięciu ćwierci talara tym bardziej wzmagała jego gniew. Jasiek był jego pomocnikiem i uczniem, który też bardzo chciał się wykazać. Dwa lata temu, a pół roku po tym jak zaginął, baby zbierające grzyby w lesie pod Drohiczynem znalazły go powieszonego na suchej gałęzi. Poznali trupa, bo w gardle miał niedoręczony pozew. Adresat oczywiście nie wiedział o niczym. – Myśleliśmy, wasza miłość, że tu w samym Liwie nic... – Znaczy, to miało być dla braci Tycowskich? – Stanisław miał zająć się tą sprawą zaraz po powrocie z Paprotów. – Tak, wasza miłość – Rzepka spuścił głowę. – Głupich nie sieją – woźny z rezygnacją machnął ręką. – A gdzież to jegomość asesor się zapodział? Ledwie trzy dni mnie nie było, a już cała jurysdykcja na głowie stanęła!

– Pan asesor od samego rana na zamku konferuje. Biskup Flicowski z całym orszakiem zajechał. Stanisław gwizdnął z cicha. Jego ekscelencja Flicowski, biskup pomocniczy arcybiskupa płockiego, zawsze przywoził do Liwa same kłopoty. Pasterskiego błogosławieństwa zaś dla odmiany nigdy, bo to nie jego diecezja, co stale zwykł podkreślać. Wpadł Pietrek z garncem masła. Rzeczywiście duchem się chłopak uwinął, aż nie wypadało pytać go o resztę. Zresztą słowo się, psiakrew, rzekło. – Szorujcie tego bęcwała! – polecił głośno woźny. – Potem dajcie mu kubek gorzałki i do łaźni. A jak już do siebie dojdzie, przyprowadzić do mnie na darcie pasów! – powiedział to takim tonem, by nie mogli odgadnąć, czy mówi poważnie, czy żartuje. Odwrócił się do drzwi, bo patrzeć, jak paskudzą dobre masło smołą, było ponad jego siły. Póki asesor Wygonowski nie wróci, miał czas zająć się na mieście swoimi sprawami. Przed wyjściem z sądu Stanisław zajrzał jeszcze do księgi wokandy, by sprawdzić, co tam dokładnie Tycowskim zapisano. Zdziwił się mocno, po czym machnął ręką i wyszedł na rynek. Zaczął od warsztatu rusznikarza Eugena Wouwermana. U Niemca jak zwykle było czyściej niż w kościele, pachniało świeżo umytą podłogą i naoliwionym metalem. Nigdzie ani opiłka, a wszystko poukładane niczym w tabernakulum. Woźny przed wejściem odruchowo wytarł buty. – Herr Stanislaw! – rusznikarz w czarnym surducie i kudłatej peruce wyszedł zza lady, kłaniając się nisko. – Następna bum-baryczleka potszebna? – zagadnął domyślnie. Sprowadził się do Liwa osiem lat temu, zaraz po zarazie, ale polskie słowa wciąż kaleczył śmiesznie. Tym śmieszniej, im poważniej starał się mówić. – Tak – odparł krótko woźny. – Znowu jeden dureń drzwi przed prawem otworzyć nie chciał. – A u nas w Rzeszy starczyło w ”imię prawa” powiedzieć... rycht przed wojną starczyło... – zasępił się Niemiec. – Mój Herr Gott, kiedy to tej zawieruchy koniec będzie? – Już ponad dwadzieścia lat – Stanisław pokiwał głową ze współczuciem. – Ciężko was Pan Bóg doświadcza. – Miasta popalone, ludzi glodne, ordung żaden, nicht, nicht... – Eugen spuścił głowę. Pochodził z Badenii, gdzie zostawił brata i siostrę. Jak mógł, wspomagał ich groszem w wojennej biedzie, ale już ponad rok, od czasu batalii pod Breisach, nie miał od rodzeństwa żadnych wieści. po prostu kamień w wodę. Żal było patrzeć, jak się Niemczysko męczy. Ostatnio zdesperowany Wouwerman, choć sam kalwin, w intencji szczęśliwego odnalezienia swoich dał na mszę w liwieckim kościele, a na dodatek zamówił nabożeństwo w ariańskim zborze w Węgrowie. – Ja, ja... Jusz slusze, herr Stanislaw – Niemiec otrząsnął się z przygnębienia i postawił na ladzie identyczną baryłkę z lontem jak ta, którą woźny zużył na drzwi Bartnickiego. – Tak samo ubite? – upewnił się Stanisław. – Jak zawsze – zapewnił sprzedawca. Ręczne bomby Wouwermana miały siłę wybuchu żeliwnego granatu z podwójnej kolubryny, mimo że były znacznie mniejsze i wykonane z drewna. Nie było w tym żadnych czarów, a tylko sztuka granulacji i ubijania prochu. Na początku, kiedy jeszcze poczciwy Niemiec nie wiedział, co to polskie picie, Eugen dał się przy szklanicy starki pociągnąć za język i objaśnił, że w środku baryłki, tam, gdzie najpierw dociera lontowa iskra, ziarna prochu mają kształt kulek kaczego śrutu i są słabiej ubite. Każda kulka prochu spala się tak osobliwie, że w miarę palenia jej powierzchnia maleje, przez co ognia jest coraz mniej, a miejsca dla niego coraz więcej. Dzięki temu napór wzrasta umiarkowanie i baryłka nie pęka za wcześnie. W zamian płomień równiej rozchodzi się wewnątrz ładunku i dociera do drugiej warstwy prochu, uformowanego w laseczki i mocno ubitego bliżej ścianek. Powierzchnia prochowego ziarna w kształcie laski lub pałki – przeciwnie niż kuli – rośnie w miarę spalania, przez co ognia gwałtownie przybywa i wybuch nabiera wielkiej mocy. Pospolicie nikt w wojsku, nawet w artylerii, w takie pirotechniczne arkana się nie bawił, bo w bitwie czy w pochodzie czasu na to nie ma, ale rzemieślnicza robota to co innego. Stary Eugen był mistrzem w tym fachu. Miał też dość rozumu, aby drugi raz nie dać się spić, i już nikt nie zdołał od niego wyciągnąć, jakim to sposobem prochowym ziarnom kształt kulek albo pałek się nadaje i jeszcze żeby one wszystkie takie same były... Ot, chytra niemiecka sztuczka! – A jakże tam mój półhak? – zagadnął woźny, pakując bombę. – Arkebuzik jusz gotowy! – oznajmił rusznikarz i zaraz przyniósł broń z zaplecza. Prawdziwe cudeńko to było, przemyślnej italskiej roboty, w rodzie Lawendowskich od czasów króla Stefana używane. Skąd był, nikt nie mówił, więc pewnie zdobyty w przygodzie, którą chwalić się nie wypadało. Zwali go swojsko półhakiem, choć po prawdzie to Niemiec miał rację, mówiąc nań „arkebuzik”, bo w istocie był to mały arkebuz, pół łokcia krótszy od zwykłego. W zamian gwinty miał w lufie, przez co kula dalej i celniej leciała niż z najdłuższej rusznicy. Tylko szwedzkiemu muszkietowi ustępował, ale to nadrabiał lekkością i poręcznością. Półhakiem nazwali go od stempla z rękojeścią jak u laski, bo takim urządzeniem podczas ładowania łatwiej było kulę przez gwinty przepchać. Zachwyt starego rusznikarza, kiedy zobaczył tę broń po raz pierwszy, wzbudziło jednak coś innego, czego nikt z Lawendowskich przez lata nie dostrzegł, choć niejasne podejrzenia mieli. Otóż wnętrze kanału zapałowego, a także resztę lufy od środka pokryto hiszpańskim sreberkiem, zwanym platinium. Eugen mówił, że dokonano tego za pomocą alchemicznej sublimacji i arszeniku... Czort z nim tańcował! To było już całkiem nie na głowę Stanisława. Wyjaśniło się jednak, czemu lufa wciąż kaliber trzyma, a otwór zapałowy się nie poszerza, choć trzy pokolenia Lawendowskich często gęsto z tej rury grzały. Każda inna broń palna, gdy z niej pięćset, a najwięcej tysiąc razy wystrzelić, nadawała się na szmelc, bo ognie prochowe otwór zapałowy niby piczę starej kurwy rozdziawiały, przez co stopniowo coraz więcej impetu przez panewkę uciekało, aż kula ledwie miała siłę lecieć. Dziwnym dla Stanisława było tylko to, że tak pożyteczna sztuka konserwowania lufy i zapału za pomocą owego platinium nie przyjęła się nigdzie szerzej. To jednak Wouwerman wyjaśnił chętnie. Otóż hiszpańskie sreberko, całkiem bezwartościowy niby-metal, a raczej kamień, którego kuć ani topić nie sposób było, przydawał się najbardziej do wypełniania fałszywych złotych monet, dużo lepiej od ołowiu, bo wagę miał taką samą jak złoto i równie kamienie probiercze oszukiwał. W obawie, by ta zaraza po ich krajach się nie rozeszła, Hiszpanie urzędowo, całymi cetnarami topili w oceanie znalezione w Amerykach sreberko. Tylko paru rusznikarzy znało pożytek, jaki można było z niego mieć, ale już samo posiadanie platinium było zabronione pod gardłową karą. Stąd, takich cacek jak półhak Stanisława, zdaniem rusznikarza, w całej Europie można było ledwie kilkanaście sztuk naliczyć. Wszakże choć lufa niespożyta, to staroświecki zamek kołowy przez ponad pół wieku używania rozsypał się ze szczętem. Żadne restauracje już nie pomagały i Niemiec orzekł, że trzeba ten szajs na moderny skałkowy zapłon wymienić. Z tym jednak sprawa trudna, bo należało dać dno do panewki, ale bez kucia, żeby tak znakomitej lufy nie rozhartować. Eugen trzy miesiące bawił się, obrabiając metal na zimno i łącząc go na występy, a Stanisław bez najlepszego oręża z pozwami jeździł. Wreszcie jednak koniec temu nadszedł. Woźny napiął kurek, przeszedł z bronią w najciemniejszy kąt izby i nacisnął cyngiel. Iskra od skałki poszła jak drut. Wyborna robota! – Wielmoszny pan zadowolony? – rusznikarz z godnością wyprostował się za ladą. – Pięknie dziękuję! – Stanisław sięgnął po sakiewkę. Ugodzili się za tę pracę na dwanaście czerwonych złotych, a woźny dał już z góry całego portugała. Teraz wyjął brakujące dwa złote dukaty oraz dołożył srebrną klipę za baryłeczkę. Drogo, ale na broni tylko głupi oszczędza. Lepiej już nie dojeść. Rusznikarz sprawdził pieczęcie mennicze oraz wagę monet na podręcznej wadze i pokłonił się klientowi w pas. – Wielmoszny Herr Stanislaw jeszcze czego nie potszebuje? Prochu i kul mosze? – Nie dzisiaj – odparł woźny. – Ostańcie z Bogiem, panie Wouwerman! Na liwskim rynku znów dopadła Stanisława chandra. Wszystko przez to nieszczęsne masło! W kiesie została mu już tylko jedna dwutalarowa klipa, którą przyobiecał swoim białogłowom wydać na domowe sprawunki przed powrotem do zaścianka, nadto trzy orty, pięć trojaków i jakieś szelągi, sześć, może osiem, nie chciało mu się sprawdzać. Można było

za to dobrze zjeść albo dobrze wypić, ale żeby oba naraz, jak sobie Stanisław na leśnych biwakach obiecywał, to już nie za bardzo. Talar, za który myślał się dziś pocieszyć w karczmie Wampija, poszedł na masło dla tego głupka Zygmuntka. Prawda, że asesor Wygonowski miał mu akurat wypłacić koszta i pobory, no ale nie było go w kancelarii. Może jutro, jak znów jakich zaległości w wypłatach nie będzie. Słowem, szajs!, jak mawia stary Eugen. W pół drogi na obiad woźny z wisielczym humorem doszedł do wniosku, że powinien zacząć łupić kupców na gościńcu. bo niby kto, jakby co, doręczyłby mu pozew, ha? Tylko uczciwym ludziom wiatr zawsze w oczy! Ech, napić się za to trzeba, najlepiej u Wampija. Przezwisko pochodziło od holenderskiego nazwiska arendarza, któremu było Peter van Wij albo van Ryj i coś tam jeszcze, co brzmiało, jakby kto chciał charknąć, ale się zatchnął. Nikt z Liwa i okolicy nie był w stanie tego spamiętać ani wymówić, stanęło więc z polska na Wampiju. Sam przemianowany też przywykł, bo minął mu już dwunasty rok, jak się do Liwa sprowadził. Arendarz tak jak Wouwerman był wychodźcą z Niemiec, tyle że północnych. W przeciwieństwie jednak do rusznikarza, który do Rzeczpospolitej zawczasu przez rozum zjechał z całym dobytkiem, Wampij po duńskiej kampanii Tilly’ego przebiegł wielkopolską granicę jak zaszczute zwierzę, tylko w koszuli, co ją miał na grzbiecie, wygłodzony i ranny, z córką Dafne sponiewieraną do obłędu przez cesarskich kondotierów. Tylko ona jedna została z całego jego rodu, którego zagładę na własne oczy oglądał. Nieborak trafił do obozu dla uciekinierów, który pod Poznaniem ojcowie jezuici założyli. Tam przeżył największy szok swego życia. Nikt go bowiem luterskim psem nie nazwał ani nawet o wiarę nie spytał, tylko zaraz jak Łazarza opatrzyli, miskę gorącej kaszy dali i ciepłą odzież. Córką zajęły się jakieś dobre kobiety. Nagle się pokazało, że prawdziwi chrześcijanie istnieją i na dodatek są nimi polscy papiści... po tym, co przeszedł, mało mu serce nie pękło. Chłopisko do tej pory się wzruszał, tamte chwile wspominając. Wkrótce przez nikogo nie namawiany na katolicyzm przeszedł, a Polakiem stał się lepszym od samego polskiego króla. Ponieważ był przy tym zawołanym piwowarem, dostał arendę w Liwie. Jego Dafne po paru latach doszła do siebie na tyle, że zaczęła z domu między ludzi wychodzić i niebawem przechrzczona na Dośkę wyszła za mąż za krawca Zająca, poczciwego mieszczanina z Węgrowa. Wampij do tej pory dochował się trojga wnucząt – Lecha, Mieszka i Jadwigi. Pierwsze, co zobaczył Stanisław po wejściu do karczmy Wampija, to byli trzej bracia Tycowscy rozparci za stołem w rogu izby. Przy innych stołach siedziało paru mieszczan, jacyś chłopi, a co najważniejsze, było też trochę okolicznej szlachty. Znaczy się, byli świadkowie. Stanisław zerknął kątem oka, czy jego cep luźno siedzi w sakwie, którą niósł przerzuconą przez ramię, po czym ruszył wprost do Tycowskich. – Dwa są sposoby doręczania wezwań przed oblicze trybunału – powiedział, stając przy ich stole. Mówił głośno, na całą izbę, tak że gwar ucichł momentalnie. – Pierwszy na piśmie za pokwitowaniem rodową pieczęcią. Drugi przez ogłoszenie w przytomności godnych wiary świadków – skinął głową w stronę szlachciców przy sąsiednim stole. ci odkłonili się na znak, że pojmują i zaświadczą. Trzej siedzący nieco dalej byli zbyt pijani, by w lot pojąć, o co idzie. Tycowscy siedzieli nieruchomo, nie spuszczając oczu z woźnego. Chłopy były na schwał, najstarszy dopiero co przekroczył wiek chrystusowy. – Takoż i ja zawiadamiam obecnych tu ichmości urodzonych panów Tycowskich, braci rodzonych herbu Sas, dziedziców majątków Dzierzby i Jabłonne, pozwanych przez imć pana Fabiana Sockiego z Czerwonki, w sprawie o granicę posesji w obrębie miasta Liw, że termin rozprawy wyznaczony został na dzień dwudziestego września roku pańskiego 1639, na godzinę dziesiątą. Sprawę do trybunału ziemskiego przekazał sąd grodzki z racji... – A pewnie, że się stawimy! – przerwał mu Anzelm, najstarszy z Tycowskich. – Siadaj waść z nami i nie zdzierajże już gardła na sucho. Ani nam w głowie uchylać się od wezwania. Można było w to wierzyć, bo Socki był pieniacz zajadły, który nie pierwszy raz procesował się z Tycowskimi, chociaż jeszcze ani razu z nimi nie wygrał. Bracia nie mieli żadnego powodu, by unikać sądu. Ostatnio kupili dwie posesje koło węgrowskiej rogatki, remontowali drewniane domy tam stojące i stawiali nową kamienicę. Stąd poszedł spór o granicę placów, a i smoły mieli pod ręką dosyć, żeby intruza utaplać. – Mości pan woźny pewnie krzyw na nas za ów żarcik niewinny... – odezwał się średni, Kacper. – Aplikant podsędkowski chciał sobie zażartować z nas, dokument bez urzędowej wagi nam przynosząc, to my sobie zażartowalim z niego – wyjaśnił Anzelm. – Ot, psikus za psikus... – Ale żeby nijakiej szkody i żalu potem nie było – dodał najmłodszy Bolesław – tośmy najpierw kauzyperdkę do gołego rozebrali, aby się zacne czeskie sukno nie powalało. Jutro szatkę odeślemy, jak obeschnie, bośmy ją naszym dziewkom wyprać kazali, gdyż inkaustem gęsto wyplamiona była! Wszyscy trzej roześmiali się serdecznie. Stanisław milczał. Postanowił, że nie będzie Tycowskich uświadamiać, że ich troska o odzież sponiewieranego aplikanta mogła go kosztować życie. – Widzieliśmy, jak chłopak trybunalski z garncem masła biegał! – parsknął Bolesław. – Jak teraz kauzyperdkę z góry na dół masełkiem godziwie namaszczą, tym łacniej będzie mógł on panu podsędziemu się przypodobać! Uśmiali się z tej konkluzji do łez. Woźny stał nadal z zaciśniętymi ustami. – Oj, panie Stanisławie! – zawołał Kacper. – Minę macie taką, jakbyście to wy, a nie pan podsędek za owo masło zapłacili. – Bom zapłacił! – nie wytrzymał Stanisław. – A ile? – zainteresował się Anzelm. – Pięć ćwierci. – Toście przepłacili! – skwitował Bolesław. – U naszej Pająkowej, co ma stragan przy węgrowskiej rogatce, dostalibyście garniec masła za talara. A gdyby tak do mleczarza w samym Węgrowie iść i hurtem brać, dałoby się nawet do trzech czwartych stargować. – Szczęście w nieszczęściu, że Liw nie Warszawa, bo w stolicy masło po półtora talara stoi – pocieszył woźnego Kacper. Cokolwiek o braciach Tycowskich mówić, głowy do interesów mieli. Prócz zwyczajnych intrat z dziedzicznych folwarków, browarów i gorzelni, bardzo rozumnie zarządzanych, żyli z manufaktury pasów kontuszowych, w której zatrudniali panny wywodzące się z miejscowej gołoty gniazdowej, które inaczej o posagu marzyć by nie mogły. Bracia zaś dzięki temu mogli każdemu klientowi ręczyć, że ich pasy, jako że wyłącznie przez szlacheckie córki tkane, o wiele godniej jest nosić. Ostatnio namawiali starego Eugena, by na spółkę założyć młyn prochowy, ale że Niemiec przez rodzinne troski głowy do tego nie miał, kupili w Liwie place i stawiali kamienicę aż na cztery piętra wysoką, bo twierdzili, że miasto ma dobre perspektywy. co ma do miejskich intrat perspektywa mazowieckich łęgów widziana z okna na czwartym piętrze kamienicy, tego i sam pan burmistrz nie pojmował, ale Tycowscy swoje wiedzieli. – Znaczy się, myśmy kiesę mości pana woźnego niczego złego niechcący na szwank narazili – oznajmił poważnie Anzelm. – Wątpić w to nie można – przyświadczył Kacper. – Ale jednakowoż zwady z Lawendowskimi mieć nie chcemy – podał myśl Bolesław. – Nie chcemy! – zgodzili się z nim pozostali bracia, pół żartem, pół serio. – Takoż jeszcze raz prosimy waszmość do kompanii! – rzekł najstarszy. – Słowo szlacheckie, że stratę sobie przy nas powetujecie!

– A niechże na dziś będzie pokój z trybunalskimi sprawami – Stanisław z ulgą rzucił swoje rzeczy pod ścianę. – Muszę trochę odsapnąć. – Wampiju, dzban pięciorniaka! – krzyknął Bolesław. – Piwa nie ma? – zagadnął woźny, po raz nie wiadomo który dziwiąc się osobliwej fizjognomii arendarza, którego włosy i brwi były jasne jak u wieprzka, może nawet jaśniejsze, aż do metalicznego połysku. Przy tym były też świńsko krótkie, bo karczmarz nie strzygł się nigdy dłużej jak na dwa palce. – Piwo jeszcze nie doszło, proszę waszmości – powiedział Wampij, stawiając na stole spotniały dzban i czwarty kufel. Mówił po polsku bez choćby cienia obcego akcentu. Zwykle o tej porze roku było jeszcze marcowe, ale w tym całą nastawę wysuszyli ze szczętem jeszcze w kwietniu, pijąc za szczęśliwy połóg królowej Cecylii Renaty i zdrowie pierworodnego królewicza Zygmunta Kazimierza, być może, jak da Bóg i wolna elekcja, następcy polskiego tronu. Kiedy brakło piwa wampijowej roboty, a bywało to często, bo przednie było i amatorów miało wielu, stąd, nawiasem mówiąc, bracia Tycowscy coraz częściej o powiększeniu browaru przebąkiwali, piło się inną specjalność arendarza – wytrawny miód pięciorniak, który ów wyuczył się robić zaraz po tym, jak w Liwie nastał. Napitek był lekki i orzeźwiający, zwłaszcza latem z plastrami limonii, niejeden go przedkładał nad piwo. A wspomnieć jeszcze wypadało o cydrze Wampija, robionym jesienią, gdy jabłka dojrzewały. Na ten specjał jednak trzeba było do września zaczekać. – Przepióreczki na przekąskę zaraz powinny dojść, to się z waści podzielimy – powiedział Anzelm do Stanisława, nalewając miód. – Za pozwoleniem mości panów – odezwał się Wampij. – Ja tak sobie pomyślałem, że mości panowie swoim zwyczajem jeszcze kogo do stołu zaproszą, więc zawczasu dwie przepióreczki więcej do pieca włożyć kazałem. – Bardzo rozumnie, mój dobry Wampiju – rzekł Kacper z uznaniem. – A jakże tam nasze rydzyki smażone na... masełku – zerknął z szelmowskim uśmiechem na Stanisława. – A już, już, wasza miłość, dziewczynę z patelnią przysyłam! – zawołał karczmarz, biegnąc z powrotem do kuchni. – Na główne danie zamówiliśmy antrykot wołowy, duszony z czosnkiem w italskiej oliwie – rzekł Bolesław do woźnego. – Ale słyszeliśmy, że z wołu waść gicz cenisz najbardziej, więc jakby co... – Nie będę waszmościom przy proszonej kolacji grymasił – odparł Stanisław, unosząc kubek. – Wypijmy zatem po porządku. – po porządku pijemy! – zawołał Anzelm Tycowski na całą karczmę. Wszyscy czterej powstali z miejsc, a za ich przykładem poderwali się wszyscy, którzy hasło usłyszeli, z wyjątkiem jednego chłopa, który szarpnięty przez kamrata za ramię, miast wstać, pod stół się zwalił. Bóg z nim. – Za pokój duszy jaśnie oświeconej księżnej pani Anny Mazowieckiej, miłościwie nam wciąż w sercach naszych panującej! – wygłosił toast Anzelm. – Amen! – odkrzyknięto wokół i wypito. – I za wolne księstwo mazowieckie! – dodał Stanisław. – Zdrowie! – odpowiedzieli mu Tycowscy. – Za Mazowsze! – Na Kraków! – porwał się do karabeli stary szlachcic pijany w siwy dym. – Bić Koronnych! – Cichajcie no, stryjku Adamie – zmitygował szlachcica jeden z młodszych kompanów. – Myśmy już Koronę do Mazowsza przyłączyli i stolica teraz w Warszawie. – A tak... – zreflektował się szlachcic. Zostawił szablę i rozmasował sobie skroń. – No, ale żem jeszcze się nie przyzwyczaił... – Z podziękowaniem waszmości! – Kacper Tycowski podszedł do pana Adama, by się z nim stuknąć kuflem. Stanisław natychmiast zrobił to samo, po czym z kolei przepił do braci. – Za gniazda Tycowskich! – I za Korzeń Lawendowskich! – zawołali tamci. Różnie to między oboma familiami się układało. Bywały koligacje, bywały i zajazdy, ale dobrze pamiętano sobie nawzajem rok 1537, kiedy to ich pradziadowie społem odpierali od liwskiego zamku wojska koronne, broniąc sierocego dziedzictwa księżnej Anny, a zarazem ostatniego skrawka wolnego Mazowsza, którym była ziemia liwska przez jedenaście lat od śmierci księcia Janusza, stojąc wtedy za udzielne księstwo. Społem też antenaci obu rodów dzielili kielich goryczy, kiedy Włoszka Trucicielka, której imienia się nie wymawiało, przynajmniej tam, gdzie pluć na podłogę nie uchodziło, umiłowaną księżnę panią przed sejmem upokorzyła, Liw do własnych majętności przyłączając. Nim zasiedli do parujących rydzów i przepiórek, także po porządku wypili zdrowie króla Władysława, królowej Cecylii oraz małego królewicza Zygmunta. Przy trzeciej kolejce użalili się nad losem królewskiego brata Jana, już drugi rok w niewoli przez zdradzieckich Francuzów trzymanego. – Słyszałem, że tam ponoć pludraki ślimakami go karmią – mruknął Stanisław, ogryzając przepiórcze udko. – Wybornie soczyste to mięso! Ani za suche, ani za twarde... Jakżeż ta bestia to robi?! Wampij skłonił się dwornie za szynkwasem. – Ślimakami?! Nie może być! – zgniewał się Bolesław. – Polskiego królewicza torturować się ośmielają?! Ileż to jeszcze zniewag Rzeczpospolita ścierpieć potrafi?! – Ech, wysłać by lisowczyków do Paryża... – burknął Kacper z ustami pełnymi smażonych rydzów. – Wpadliby i umknęli...mm... zanimby się koronkowe fircyki spostrzegły, mhm... rozumu nauczyli. Osobliwie zaś tego ich żabiego kardynała Richu-rechu, czy jak mu tam... bo ja po żabiemu nie umiem... Temu by jaki głęboki staw znaleźli... i do szyi kamień, żeby żabsko nie wypłynęło, a z królewiczem Janem do kraju... Pludrakom tęgi mores by został... Rydzyki palce lizać! – Na taką wyprawę dalibyśmy i pięćset czerwońców! – stwierdził z zapałem Bolesław, sięgając kopyścią do patelni. – No, może trzysta... – pomiarkował Anzelm młodszego brata. – Ale z całego serca dalibyśmy! – podsumował Kacper. – Wypijmy za to – powiedział Stanisław, unosząc dzban. Tymczasem Wampij szedł ku nim z półmiskiem dymiącej wołowiny. Jednak kiedy przyszło do głównego dania, nastrój przy kolacji zmienił się niespodzianie. – Ależ dziwne to, panie Stanisławie, gdy tak wokół popatrzeć... – rzekł Anzelm, z racji starszeństwa dzieląc mięsiwo i chleb. – Na Zachodzie burza i zawierucha bez końca, na Wschodzie też wiecznie ciemne chmury, a tylko nad Rzeczpospolitą słońce jasne. Szczęśliwa to rzecz, prawda, ale czegoś dziwna... bo jakby tak owa aura, nie daj Bóg, się odwróciła?

– Moskwie trzeba co dwadzieścia lat po łbie dać i spokój będzie – odparł z przekonaniem Stanisław. – Jak było za króla Stefana, za Zygmunta i teraz za Władysława pod Smoleńskiem. Dopiero jakbyśmy tego kiedy zaniechali, to ani chybi, nieszczęście gotowe. – Nie poniechamy! – zapewnił Bolesław. – W trzydziestym czwartym moskwicina praliśmy, to i w pięćdziesiątym czwartym spierzem, a Bóg już tam dobrze wie gdzie i pod jakim królem to będzie. – Ano chyba, żeby nam co w tym przeszkodziło... – mruknął Anzelm. – Kraczecie, mości bracie, jak kruk w nowiu! – zirytował się Kacper. – Wypiliście znowu jeden kufel za dużo! Najstarszy z Tycowskich tak właśnie miał, że popiwszy, miast weseleć, w czarną melancholię wpadał. – Czasem mi się wydaje – kontynuował niezrażony – jakby teraz właśnie los Rzeczpospolitej na cienkim włosku się ważył. Albo będzie jak dotąd, pokój i dostatek coraz większy, albo pogrążymy się w takim samym upadku jak Niemce. Wszak to niedawno, w czerwcu, słońce się nad naszą Rzeczpospolitą zaćmiło, co za przestrogę poczytywać należy. – A wiecie, że mnie niedawno śniło się, jak diabeł z Bogiem w kości o Polskę grają – zadumał się woźny. – I nagle się pokazało, że ten niby Bóg to też diabeł, tylko większy i jeszcze na kościach oszukuje... Aż żem się spocony obudził. – Rzut kością mówicie? – Anzelm uniósł brwi. – Coś w tym jest... Mała, nieznaczna rzecz, a przeważy szalę na wieki. Cóż to takiego może być? Jego bracia zdzierżyć tych posępnych dywagacji nie mogli, więc jak tylko zjedli, zaraz wynieśli się od stołu. Kacper przesiadł się do pana Adama i jego siostrzeńców, po czym społem zaczęli wyśpiewywać sprośne kuplety na pohybel wrogom Rzeczpospolitej. Bolesław stanął z kuflem przy szynkwasie i jął droczyć się z dziewkami służebnymi. Stanisław przeciwnie, wolał Anzelmowi kompanii dotrzymać. Wciąż miał przed sobą martwe oczy małego Jontka i zamarłe w nich pytanie „za co?”. po zajściu w Paprotach potrzebował się wygadać, a jak zaczął, Tycowski zaraz zawołał o starkę. – Głupia zawziętość – stwierdził, gdy woźny skończył opowieść. – Powiadam ci, panie Stanisławie, że ostatnimi czasy coraz więcej tego w ludziach widać. Niby jeszcze nic, niby mało kto, ale ani chwili spokoju nie ma. A to tkaczki nam próbują buntować, że niby praca nie jest dla szlachcianek, a to znów rozpowiadają, że zamtuz w Liwie stawiamy, żeśmy już bardziej łyki, nie szlachta, i szlachectwo trzeba nam odebrać. Jak kiedyś tego Sockiego za język złapiemy, będzie, powiadam ci, panie Stanisławie, będzie proces o potwarz! – Jemu w to graj – zauważył woźny. – Ale niby co innego mają te szlachcianki z waszej manufaktury robić, skoro wszystkie białogłowy zawsze coś tam po domach przędą i tkają? – Dla nich to niby dyshonor ma być, że one na handel te pasy robią. Że nie uchodzi szlachcie własnymi rękami na życie zarabiać. – To co mają robić? – powtórzył pytanie Stanisław. – Ponoć lepiej, żeby ich ojcowie do jakiego wielkiego pana na służbę poszli, przy magnackim dworze się zaczepili. – Tak bez własnego kąta ni piędzi ziemi? – zdumiał się woźny. – Wysługiwać się każdemu kaprysowi jaśnie oświeconego pryncypała? Toż to głupota! – Ano tak, panie Stanisławie, ano tak... – Anzelm nalał nową kolejkę. – Ale mimo to już co niektóre panny wahać się zaczęły, a parę za zatrudnienie podziękowało. Inne zaraz przyszły na ich miejsce, prawda, ale wiecie, jak to jest z tym ludzkim szszzzz po kątach. Niby nic, ale ani się obejrzysz, jak nagle wszędzie wokół bagno obmowy, a błoto do gardła się wdziera i nad głową się zamyka. Szacunek dla ludzkiej poczciwości i starunku stale gdzieś jakimiś dziurami uchodzi, a w zamian głupia pycha się wciska. To jeszcze nie za rok ani nie za dwa, ale boję się, panie Stanisławie, że Niemce kiedyś w kułak śmiać się z nas Polaków będą, a nie podziwiać jak teraz. – Chyba, że ową dziurę znajdziemy i zatkamy zawczasu – poddał myśl woźny. – Ba, ale gdzież ona jest? Szukali tak przy kolejnych butlach przyczyn zła skrycie drążącego nawę Rzeczpospolitej, aż koniec końców znaleźli, tylko potem za nic nie potrafili sobie przypomnieć, jakie one były.

Stanisław obudził się późnym rankiem z głową jak kubeł popiołu, prawda, ale nie bolącą, jak zwykle po trunkach Wampija. Leżał w izbie gościnnej, a w wezgłowiu łóżka złożono jego rzeczy. Mowy nie ma, żeby w tej karczmie komu co przepadło po pijaku. Paru złodziei, którzy nie chcieli uwierzyć, że arendarz ma oczy wokół głowy, od dawna nawoziło mandragorę przy warszawskim gościńcu. Na sąsiednim posłaniu chrapał sprawiedliwie Kacper Tycowski, na stoliku pod oknem stały gotowe słój kiszonych ogórków i garniec maślanki, jak kto wolał. do tego misa z dzbanem wody. Woźny ogarnął się i zszedł do głównej izby. Tam zastał go Pietrek z wiadomością, że asesor Wygonowski oczekuje go w kancelarii. Stanisław zamówił chłopakowi pajdę chleba ze smalcem, a dla siebie jajecznicę. Razem dokończyli śniadanie i poszli do ratusza. Po drodze woźny zaczął przygotowywać się w duchu na kolejną rozprawę z biskupem Flicowskim. Jego ekscelencja pierwszy raz pojawił się w Liwie rok temu, krótko po rakowskim skandalu, przywożąc ze sobą sekwestr na drukarnię ariańską w Węgrowie. Stanisław miał ów sekwestr doręczyć i wyegzekwować. Zamiast tego utopił ów dokument w wychodku, a na dodatek, nie bacząc, czyje tam podpisy i pieczęcie, sumiennie oszczał pismo z góry. O co tam w Rakowie poszło i kto miał rację, woźny wnikać nie zamierzał. Zawiłe jezuickie wywody księdza biskupa też nie były na jego prostą, mazowiecką głowę. Stanisław wiedział jedno, to mianowicie, że wszystkie niemieckie nieszczęścia wzięły się z nastawania na ludzi innej wiary i ręki do tego przykładać nie zamierzał. Kiedy przy kolejnej wizycie biskup zaczął się ciskać, że sekwestr jeszcze nie doręczony, woźny odpalił mu, że z Liwa do Węgrowa dojechać nie mógł z powodu złych dróg... Ekscelencji mało co jasny szlag na miejscu nie trafił, no i szkoda, że nie. Chryja wynikła stąd jak trzy zajazdy. Także dlatego, że Stanisław pisma nie zwrócił, choć roztropnie zmilczał, gdzie należy go szukać. Chcieli mu za to odebrać urząd, ale asesor Wygonowski się nie zgodził, więc próbowali złożyć i asesora, lecz za asesorem stanęła murem szlachta na sejmiku, aż się cała afera o królewski majestat oparła. Tu w sprawę wszedł ksiądz dobrodziej Aleksander, który, zanim otrzymał liwską prebendę, był wychowawcą synów króla Zygmunta i w porę przypomniał wielkiemu Władysławowi, jak to monarcha, pacholęciem będąc, w czas letniej kanikuły jeździł z nim do Liwa i jak to jegomość królewicz ze Staśkiem z Korzenia łowili w Liwcu ukleje. Król nakazał sprawę rozpatrywać tak wnikliwie, aż się po kościach rozeszła. Albo i nie rozeszła, skoro teraz biskup Flicowski wrócił i Bóg raczy wiedzieć, co zamierza... Asesor Wygonowski nie przyjął nikogo przed przybyciem Stanisława, więc nie kazał czekać. – Witajcie, mości panie woźny! – podniósł się zza biurka. Był niski, pleczysty, bardziej do drwala niż gryzipiórka podobny. Szło mu już na pięćdziesiątkę, ale zupełnie nie było tego po nim widać.

– Jak zdrowie waszmości? – zagadnął Stanisław. Sędziemu było Maciej, po imieniu byli od zawsze, ale przy ludziach tytułowali się, jak należy. – Dobrze, dziękuję – zamknął drzwi. – Choć Stasiu, to się policzymy. Woźny bez słowa podał mu sztabkę wosku, w której odcisnął sygnet Bartnickiego. Przy herbowym znaku czerniała skrzepła, rozmazana kropla krwi. Asesor uniósł brwi na ten widok. – Za ile dusz mam dać na mszę? – spytał, wracając za biurko. – Trzy, może cztery... – Opowiedziałeś się i przestrzegłeś wpierw? – otworzył księgę wokandy. – Tak – odparł woźny. – Siadaj, Stasiu – sędzia umoczył pióro. – Wobec tego piszemy: „pozwany zawezwan prawidłowo”. A teraz, Stasiu, niespodzianka! Spłacam dziś wszystko, com ci powinien. Ile masz świeżych kosztów? – Sześć złotych w srebrze za baryłkę prochu. – To będzie razem... – zmienił księgi i przeczytał głośno: – Dwadzieścia złotych polskich miesięcznej pensji i osiemnaście złotych zaległych kosztów. Zgadza się? Woźny skinął głową. Jego nastroju nie poprawił fakt, że asesor zaczynał spotkanie od wypłaty wszelkich należności. Wygonowscy i Lawendowscy byli ze sobą tak gęsto skoligaceni, że właściwie stali już za jeden ród. Krewniakom nie uchodziło liczyć się w pieniądzach, najwyżej przysługach, więc Stanisław na wypłaty nie nalegał. Sędzia ze swej strony starał się wypłacać sumiennie, ale nigdy nie było tak, żeby jakiejś sumy nie trzeba było odłożyć na potem. I tu nagle pierwszy raz taka manna z nieba! Czyżby dzisiaj mieli się pożegnać...? – Jak zwykle wypłacić ci pół srebrem, pół złotem? – zagadnął sędzia, otwierając szkatułę. – A po ile groszy teraz dukat stoi? – zapytał Stanisław, czekając, co będzie dalej. – Sto pięćdziesiąt, czyli równo pięć złotych. Ale talar tylko sto pięć... – Znaczy, znowu złoto poszło w górę? – Ano tak, srebro straciło na wartości. Wszystko przez tę niemiecką wojnę. Stanisław porachował szybko w rozumie. – Daj mi pięć czerwońców, trzy talary i trzy orty. Ja ci oddam trojaka, dwa szelągi i dwa denary reszty. Wygonowski sprawdził rachunek na abakusie i uśmiechnął się z uznaniem. – Maszci ten dryg do cyfr! – stwierdził jak zawsze przy takiej okazji. – Ale żadnej reszty nie musisz mi wracać – dodał. – Ja dołożę ci jeszcze trzy dukaty premii. Teraz już woźny zaniepokoił się nie na żarty. Toż to odprawa jak nic! Nie dał jednak nic po sobie poznać, tylko kalkulował dalej. – Tę premię wypłać mi w srebrze. Daj dwie klipy, orta, trojaka i dwa szelągi. O denarki już nie stoję. – Jeszcze będzie zwrot kosztów masła od pana podsędka. – Nie wezmę. To mi już bracia Tycowscy z nawiązką zwrócili. – Jak sobie chcesz – mruknął asesor i zaczął układać na biurku monety. Pięć złotych i dwanaście srebrnych według rozmiaru, od kwadratowych klip wielkich jak klamra pasa, po malutkie blaszki szelągów. Stanisław obejrzał uważnie stemple najwyższych nominałów. Były czysto wybite, ba, nówki, rzadko się takie poza Warszawą oglądało. Dla porządku zważył jeszcze monety parami w dłoniach, by sprawdzić, czy nie różnią się ciężarem. – Chcesz wagę? – Nie, na tyle krewniakowi wierzę – woźny schował wypłatę do dwóch sakiewek. Tę ze złotem powiesił sobie na szyi. – Napijesz się? – Wygonowski sięgnął po dzwonek, by wezwać sługę. Po chwili Stanisław ze szklanicą maślacza w dłoni czekał na dymisję jak na cięcie katowskiego miecza. – Znaczy się, Stasiu, teraz zrobimy tak... – sędzia otarł wąsy. – Miałeś mieć trzy dni wolnego, a ja dam ci cały tydzień. Naciesz się dziatkami, żonkę uściskaj. – Jakże to?! – woźny z wrażenia podskoczył na krześle. Omal nie oblał się winem. – Wieść o Bartnickim już musiała się rozejść, bo dwaj następni delikwenci stawili się dzisiaj z samego rana, bardzo grzecznie instygując, kiedy im wysoki trybunał termina wyznaczyć raczył i z ucałowaniem ręki sami swoje pozwy wzięli... Słowem, na razie, Stasiu, nie mam dla ciebie żadnej roboty i stąd też premia, żebyś się stratny nie czuł. Ale jakby co, zaraz pchnę umyślnego do Korzenia. – A ja żem myślał... No, bo Flicowski jest w mieście... – Eee tam, Stasiu! – sędzia machnął ręką. – Wczoraj na zamku żadnej mowy o tobie nie było. Sprawa zamknięta i zapomniana. – Więc po co on tutaj? – Ksiądz biskup czyni starania, aby w Liwie otworzyć kolegium ojców jezuitów i szpital. Zaprosili mnie do komitywy, bo tu wszak notariusz potrzebny, a trybunał ziemski nad księgami wieczystymi sprawuje pieczę. No, cóżeś tak, Stasiu, gębę z wrażenia rozdziawił? Ze zbożną sprawą tym razem jego ekscelencja przybył. – Prędzej bym się nagłej śmierci spodziewał. Wszak to nie jego diecezja. – Też się zdziwiłem, ale co tam. O szkołę i szpital krzywi nie będziemy, zwłaszcza że dają na koszt własny. – Ciekawość, co wezmą w zamian?

– Jak będą chcieli chytrzyć, to się jeszcze okaże, kto tu kogo przechytrzy. A ty lepiej, Stasiu, nagłej śmierci nie wywołuj, bo następnym razem możesz nie mieć tyle szczęścia co z ludźmi księcia Mniszeczko. – A co? – woźny odtajał i wypił swoje wino do dna. – Samego w potrzebie byście mnie ostawili? Asesor parsknął śmiechem na tamto wspomnienie. Rzecz działa się w trzydziestym piątym roku, zaraz po tym jak Stanisław objął urząd woźnego. Przyszło mu dostarczyć pozew kniaziowi Mniszeczko, jakiemuś pociotkowi Wiśniowieckich, któremu się zdawało, że jest u siebie na Ukrainie. Stanisław jeszcze dość doświadczenia nie miał, więc dał się podejść i porwać. No i wtedy się pokazało, że Mazowsze to jednak nie Ukraina. Korzeń z natury mocno w ziemi siedzi, ale jak się już ruszy, to niech ręka boska broni! do Lawendowskich i Wygonowskich przyłączyli się Godlewscy, też krewniacy i Wojtczuki, którzy choć nie szlachta, a wolni kmiecie, to jednak sąsiedzi. Razem na własnym terenie w try miga osaczyli Mniszeczkową zgraję i przyparli ich do Bugu. Stanisław uwolnił się w zamieszaniu, porywacze schronili się we młynie postawionym na palach na środku rzeki, pewni, że tam ich nikt nie sięgnie i zdołają przeczekać. Jednak taki hyr poszedł po zaściankach, że w parę godzin na brzegu znalazły się dwie oktawy i dość biegłych puszkarzy. Woźny trybunalski był już wolny, ale szlachta dokończyła sprawę z czystej złości za to, że wieczerze niedojedzone w domach musiała zostawić. No, może jeszcze by się po chrześcijańsku pomiarkowali w ostatniej chwili, aby tylko na postrach ognia z dział dać i do poddania hultajów wezwać, ale tamci pewni swego zaczęli drwić z Lawendowskich, którzy jak zwykle bez szabel byli, tylko w większości z przystosowanym do ręcznego boju gospodarskim sprzętem, suponując, że oni tymi rolniczymi przyborami zwykli jak Żydzi domokrążnym sposobem handlować. Takiej zniewagi nikt z Korzenia płazem nie puszczał nigdy i nikomu. W kwadrans z młyna same szczapy zostały, a trupy książęcych wyławiano z rzeki jeszcze pod Wyszkowem. Mimo że skończyli spotkanie krotochwilą, Stanisław wyszedł z sądu z ciężkim sercem. Zbyt mocno mu ten Flicowski za skórę zaszedł. bo jakże tak? Zamiast jak dotąd ścibolenia z sądowych kosztów i przychodów, nagle gotowe pieniądze z Warszawy przyjechały, a wraz z nimi ksiądz biskup, jedno z drugim niby bez związku? Zbyt wielki zbieg okoliczności. Ale z drugiej strony, nic mądrego na to poradzić nie mógł i męczyło Stanisława to coraz bardziej, aż wreszcie pełna kiesa zaciążyła mu tak, że poszedł prosto do kościoła. Proboszcza Aleksandra znalazł w bocznej nawie. Siwy jak gołąbek staruszek instruował właśnie kościelnego na drabinie, jak przewiesić pod sklepieniem pogrzebowe chorągwie, aby znalazło się miejsce na nowe. – Cóżeś to panie Stanisławie taki markotny? – zagadnął dobrodziej. – Chciałbyś się może wyspowiadać? O Paprotach już mnie słuchy doszły... – Czy ja wiem? – zamyślił się Stanisław. – Może lepiej sami osądźcie, czy potrzeba mi spowiedzi przed Wielkanocą. – Dobrze – uśmiechnął się pleban, po czym przeszli do zakrystii. Tam usiedli i woźny opowiedział o śmierci Jontka. – Nie wasza wina i nie wasz grzech – odparł na koniec ksiądz Aleksander. – Chyba że wam jeszcze o co inszego idzie... – spojrzał woźnemu prosto w oczy. – Tylko to mi ciąży najbardziej – odparł spokojnie Stanisław. Obaj doskonale wiedzieli, o czym nie mówią. – Zatem cóż... – proboszcz zawiesił głos. Stanisław położył na stole klipę. – Odprawcie mszę za duszę tego dzieciaka. – Jeden talar by wystarczył – ksiądz Aleksander podniósł monetę. – Chcecie jeszcze czegoś? – Drugi niech będzie na świece do tej mszy i dla kościoła. – Ech, wy Lawendowscy... – staruszek pokiwał głową z dezaprobatą. – Myślicie, żeście tacy chytrzy jak sam król Jagiełło? – Za drugiego króla Władysława działo się dobrze. – Nie będę się z wami spierał. Msza przy sześciu świecach, ale w bocznej kaplicy. – Dziękuję, dobrodzieju. – Idźcie z Bogiem, Stanisławie.

Zaraz za Starą Wsią woźny skierował konia w Liwiec i pojechał środkiem rzeki. Woda była płyciutka, sięgała jedną, najwyżej dwie piędzi nad pęciny. Groch szedł noga za nogą, równo z niespiesznym nurtem, ani szybciej, ani wolniej niż rzeka, więc było tak, jakby płynęli. Stanisław w samej koszuli odchylił się do tyłu w siodle i wystawił twarz do słońca. Jak zawsze w takich chwilach ogarniała go słodka niemoc. Woda pluskała z cicha, do tyłu przesuwały się nabrzeżne łachy gruboziarnistego, rudawego piasku, przetykanego gęsto brązowymi grudkami darniowej rudy. Niepiękny był piasek znad Liwca, w porównaniu z wiślanym wypadał jak szorstki samodział przy złocistym jedwabiu, ale gdy wziąć go do ręki, wydawał się znacznie prawdziwszy. Na pewno zaś mniej płocho umykał spomiędzy palców. I nie ma się co dziwić, bo Liwiec to on, Wisła ona, a przez Bug mieli się ku sobie... Stanisław otrząsnął się z sielanki, kiedy w zasięgu wzroku pojawiła się Czarna Wierzba rosnąca na niewielkim wzniesieniu za zakolem rzeki. Nazywali ją Czarną, bo rok w rok biły w nią gromy, paląc korę na węgiel. Dwa lata temu wydawało się, że ubiły ją już doszczętnie. Stary wypróchniały od środka pień, skręcony na dodatek pod ciężarem gałęzi, rażony większym niż zwykle piorunem, spłonął tak, że został tylko czarny kikut, pusty niczym rękaw z wystrzępionym mankietem i z powypalanymi dziurami. Nikt nie postawiłby złamanego miedziaka, że ten zgorzały szczątek drzewa jeszcze kiedyś odżyje. Jednak teraz Czarna Wierzba znów kipiała rozwichrzoną zielenią. Najpierw odbiły pędy od korzeni, potem pod warstwą spalenizny nabrzmiały jakieś niby żyły, które pobiegły w górę, długie, proste i równe, a z nich wystrzeliła nowa korona. Ta zdumiewająca żywotność nie brała się znikąd. W promieniu trzech kroków od Czarnej Wierzby nie rosło nic, choćby najlichsze źdźbło, nawet mech czy psi grzyb ani pleśń się nie pożywiła. Drzewo-Bestia w swoim gnieździe zagarniało dla siebie wszystkie soki ziemi. Dopiero trochę dalej, na samym brzegu Liwca rósł skłębiony gąszcz bielunia. Stanisław wyprowadził tu konia z rzeki i zerwał dwa dojrzałe owoce jadowitego ziela. O siodło przytarł ich kolce, po czym schował do sakwy, w zamian wyjmując zawiniątko z palcem Bartnickiego. Wolał nie sprawdzać, czy padlina się już zaśmiardła. Patykiem wykopał dołek u podnóża Czarnej Wierzby i zagrzebał w nim kawałek wroga. Reszta obrzędu potem. Wrócił do rzeki, starannie umył ręce, po czym dosiadł Grocha i pogalopował do Korzenia. Było już niedaleko, mniej niż ćwierć mili, ale Stanisławowi zrobiło się nagle pilno do domu. Przed przydrożnym krzyżem na wschodnim skraju zaścianka znów zsiadł z konia i pokłonił się babce Zofiji, która jak zwykle siedziała naprzeciw Ukrzyżowanego, przesuwając w palcach ziarenka różańca. Stanisław miał trzydzieści dwa lata i nie pamiętał, by kiedykolwiek było inaczej. Jeszcze trudniej było wyobrazić sobie, że babki Zofiji kiedyś zabraknie, ale wtedy z pewnością inna staruszka da baczenie, żeby złe nie weszło do Korzenia. Gdy robiło się groźnie, jak podczas zarazy w 1631 roku, przybywały z pomocą inne starki i złe nie przemogło.

Jakby zaś niebezpieczeństwo z tego świata pochodziło, mogło stanąć ze stu chłopa, licząc od wyrostka do starca zdolnego utrzymać siebie w siodle, a w garści bandolet. do tego ze czterdzieści niewiast i panien dobrze z rusznicami obeznanych. Stanisław wziął głęboki wdech, jakby właśnie budził się ze snu. Powiódł wzrokiem po domach bielonych wapnem, dachach krytych modrzewiowym gontem, dźwigających gniazda bocianie, zaś pod okapami kryjącymi jaskółcze, wreszcie po ogródkach przed chatami, gdzie w każdym jak herbowy znak kipiała zielenią i błogim zapachem grządka lawendy. Ziele to nie rosło w Polsce samo z siebie, trzeba było nasiona z południowych krajów sprowadzać i dlatego lawendowe krzewy od frontu były znakiem, że wbrew skromnym pozorom nie mieszkają w tych chatach chłopi, a szlachta. Od tej ozdoby obcy przechodnie nazywali Korzeń Lawendowem bądź Lewandowem. Woźny pociągnął Grocha za uzdę i wszedł między opłotki. Natychmiast z radosnym wrzaskiem zbiegła się do niego cała Lawendowska dzieciarnia. Wiadomo, wuj Stach ma urząd, a urząd to słodkości! Trzy funty miodowych pierniczków czekały już w płóciennym woreczku, utkniętym przezornie na wierzchu drugiej sakwy, w którą zapakował domowe zakupy. – Macie! – podał pierniki Grześkowi od wuja Leona, który wśród najmłodszych robił za starostę. – Podzielcie sprawiedliwie, a nie zapomnijcie o głupim Antku. Pamiętajcie, żeście szlachta! Dzieciaki bezładnie wykrzyczały podziękowania i pobiegły na pobliską łąkę z całą powagą sejmikować nad podziałem smakołyków. Stanisław, pozdrawiając po drodze napotkanych krewniaków, ruszył do swojej zagrody, czując, jak z każdym krokiem mięknie mu serce. Daria musiała usłyszeć krzyki rodzeństwa, bo wypatrując ojca, uczepiła się wierzchołka płotu jak sroczka. Młodsza – Rózia, która dopiero co zaczęła chodzić, chciała się wdrapać za siostrą, ale nie poradziła sobie i była już bliska płaczu. Stanisław pochwycił na ręce obie dziewuszki i całując na przemian, poniósł ku Jagusi, która wyszła z chaty, przytrzymując wzdęty brzuch. Może piąte będzie syn? Dwoje innych już pochowali. – Wróciłeś – powiedziała żona ni to ze zdziwieniem, ni ulgą. Obojętnie niemal. Minęły już czasy, kiedy jak on wyjeżdżał za powinnością, ona żegnała go, łykając łzy, a gdy wracał cało, witała żarem pocałunków. Minęły też i głupie babskie dąsy, że kto inny winien w świecie karku nastawiać, a oni pola dokupić i tak żyć. Rozstępowały się ich światy. Jego był w Liwie, przy trybunale i karczmie Wampija oraz w zwadach rozlicznych. Jej w Korzeniu przy dzieciach, siostrach i kumach. Niedługo pewnie zaczną sobie mówić per „moja jejmość” i ”panie mężu”, a jak na niego termin przyjdzie, ona wyjmie ze skrzyni gotowy już wdowi strój, nad otwartą mogiłą zgodnie z obyczajem polamentuje i tyle. Ech, zawsze tak było, więc pewnie tak być musiało. Miłowanie nieuchronnie się wypalało. – Jaguś... – pocałował żonę w czoło. Jeszcze w jej oczach mignęło coś, kąciki ust drgnęły w uśmiechu, ale zaraz spojrzała w bok. – Mietek! – zawołała na parobka. – Rozkulbacz konia, a sakwy do dom nieś! – Jak jejmość każe! – chłopak w biegu ukłonił się panu i zabrał do roboty. Przed dom wyszła matka. Stanisław odstawił dzieci i przyklęknął do jej ręki. – Głodnyś? – spytała. – Zaraz daję obiad – nie czekała na odpowiedź. – Nie mogłeś to wcześniej wrócić? Prawie już wystygło! Wystygnięcie czegokolwiek żadną miarą nie wchodziło w grę. Prędzej by słońce wychłodło niźli matce strawa. Choćby Stasiek z nagła w samym środku nocy wrócił, garnek polewki czekałby w wygrzanym piecu chlebowym. Tyle tylko, że wtedy matczynego sztorcowania byłoby grubo więcej. Siedli przy stole wyniesionym z domu pod jabłonkę. Matka postawiła misę grzybowej zupy ze śmietaną, drugą pasternaku gotowanego ze skwarkami i koprem, a trzecią zsiadłego mleka. Mięso jedli tylko od święta. – Powiedzcie kuzynostwu, żeby dziś wieczór z miodem do nas nie przychodzili – powiedział Stanisław między jedną a drugą łyżką. – Jutro pogadam z nimi, co tam w świecie słychać. – Idziesz w nocy nad rzekę? – spytała żona, a matka zmarszczyła brwi. – Tak. Nachmurzyły się i o nic więcej nie spytały. Kończyli jeść w ciszy. – Dziadziuś! Dziadziuś! – rozkrzyczała się nagle Daria i pobiegła do furtki. – Niech będzie pochwalony! – powiedział starzec w amarantowym kontuszu i z białą brodą sięgającą do pół uda. Wspierał się na poskręcanym kosturze z dębowego korzenia. – Pokój wam! Stanisław natychmiast odłożył łyżkę i wstał od stołu. Pokłonił się nisko najstarszemu z rodu. – Witajcie, pradziadku Jakubie. Siadajcie... – Nie musiał wołać o krzesło. Mietek już ją niósł. – Zjecie może co z nami? – matka też wstała. – Dziękuję za staranie, ale tylko kubek wody dajcie. Upał wielki. – Mamy i kwas chlebowy – matka ruszyła do chaty. – Nie wolicie może? – Z miłą chęcią. Pradziad Jakub sprawiał wrażenie, jakby zaszedł tylko przypadkiem, zaspokoić pragnienie. Pochwalił napitek, po czym zaczął zagadywać Stanisławowe dziewuszki, które niezwłocznie wdrapały mu się na kolana. Zupełnie nie było po nim znać, że ma pilną sprawę, a mieć musiał, gdyż nigdy bez wielkiej potrzeby nie ruszał się ze swego sadu z pasieką, gdzie zwykle przesiadywał. To do starego Jakuba Grzegorza przychodziło się ze wszystkim, co ważne, poczynając od drewnianego konika, któremu ułamał się ogon, po radę, jak zagadać do panny Agnieszki Godlewskiej, kiedy ta z kościoła wyjdzie, i przed wyjazdem na wojnę lub elekcję. Stanisław nie nagabywał pierwszy. Czekał cierpliwie, aż pradziad sam przejdzie do rzeczy. – Pójdźmy, Stasiu, przejść się na miedzę – powiedział Jakub, kiedy matka zebrała puste misy. Nic nie mówiąc, odeszli paręset kroków od zagrody i usiedli w cieniu dzikiej gruszy. Zboże było już zebrane, powietrze falowało nad rżyskami, a w górze akurat stado jaskółek przeganiało jastrzębia ze swego terenu. co chwila któraś podlatywała od tyłu i zaciekle dziobała go w ogon. Drapieżnik nawet nie próbował chwytać szybkich, zwinnych ptaszków. Kiedy spostrzegł, że nie poradzi sobie z całą rozsierdzoną czeredą, zawinął się i odleciał. Kuraki na podwórkach były znów bezpieczne. Warto było dawać schronienie dymówkom, choć wymagało to więcej starania, żeby zaścianek nie wyglądał jak chłopska wieś. Czasem też jaskółki z boćkami się powadziły i wtedy dzieciaki miały mnóstwo uciechy. – Dobre płoty czynią dobrych sąsiadów – powiedział pradziad. – Także między dobrem a złem – mówił powoli, z namysłem. – Zło się nigdy obłaskawić nie da, ale i wyplenić też nie. Samo dobro tylko u Boga. Na ziemię zaś najpierw Lucyfer za rebelię strącony został, potem Adam i Ewa wygnani za nieposłuszeństwo. Od tej pory upadłe anioły i ludzie muszą żyć obok siebie i nie ma na to innej rady jak boża amnestia dla jednych lub drugich.

Stanisław słuchał coraz bardziej zdziwiony. Pradziad Jakub powtarzał naukę, którą każdy wyrostek w Korzeniu odbierał od starych zaraz po bierzmowaniu albo po pierwszej sprawie na śmierć i życie, w której dobrze stawał. Milczał jednak i słuchał dalej. – Skoro zaś ludzie i diabły na tej ziemi muszą żyć razem – kontynuował pradziad Jakub – to niech żyją jak sąsiedzi, choćby nawet sobie krzywi. Nie podnosi się ręki na sąsiada, jeżeli on ci w niczym nie zawinił... Oj, tę część lekcji Stanisław zapamiętał dobrze, po tym jak w pacholęcym wieku przez szczeniacką głupotę i zapalczywość z kuzynem Zdziśkiem zakradli się nocą do Czarnej Wierzby, by skropić ją święconą wodą. Ojcowie spostrzegli się i zgarnęli ich w pół drogi, a potem, piorąc tyłki rzemieniami, powtarzali te słowa bez końca. – Nawet nieżyczliwy sąsiad zawini ci rzadko, skoro pomiędzy wami stoi dobry płot. Światowe mędrki nazywają to równowagą dobra i zła, ale to głupie gadanie, nie znaczy nic. No, może tyle, że jakieś zło zawsze musi być, żeby była ta równowaga. Jeżeli zaś zło już musi istnieć, to najlepiej małe, nie wielkie, ale też i nie za małe. bo gdy ją nad miarę umniejszyć spróbujesz, to ono ci przewrotnie urośnie. Taka jest jego natura. Im więcej się na zło zaweźmiesz, tym więcej będziesz go mieć. Głupi Niemce tej prawdy znać nie chcieli, zawzięli się i mają teraz piekło na swojej ziemi zamiast pod nią. Druga prawda jest taka, że skoro zło ma prawo do swego miejsca w świecie, to dobrze jest wiedzieć, gdzie owo miejsce jest, i szanować je, bo gdy złe stamtąd wygnasz, ono potem wlezie ci tam, gdzie się najmniej spodziewasz i gdzie byś sobie nie życzył. – Czemu mi o tym, pradziadku, przypominacie? – nie wytrzymał Stanisław. – Bom tak sobie pomyślał, Stasiu, żeś może przepomniał, po świecie biegając. – Nie zapomniałem, pradziadku. – To i dobrze – stary Jakub wsparł się na kosturze i powstał z miedzy. – Idziesz dziś do Czarnej Wierzby? – Tak, pradziadku. – Weź półhak. – Na co mi on, pradziadku? – Weź, Stasiu. – Wedle waszej woli – skłonił głowę. – Zostań z Bogiem, Stasiu.

Najpierw zażył antidotum, żeby następnego dnia nie mieć kłopotów z sikaniem. Węgiel z kości, kreda i kamień winny grubo zawinięte w liście szczawiu smakowały ohydnie, kwaśno i mdło zarazem, aż język stawał kołkiem, na dodatek zgrzytały w zębach jak piasek, ale przez rozum zjadł, ile trzeba. Potem roztarł w dłoni owoc bielunia, po omacku odliczył półtora tuzina nasion, rozgryzł ją starannie, nie bacząc na przenikliwą gorycz, połknął i aż się wzdrygnął. Czym prędzej zapił to wszystko odrobiną gorzałki i odetchnął z ulgą. Stał, czekał, a w miarę upływu czasu ciemność wokół niego zaczęła się rozjaśniać. Pozornie, bo to nie światła przybywało, tylko źrenice woźnego robiły się wielkie jak ślepia sowy. po półgodzinie nadliwska olszyna, w której stał, wyglądała jak skąpana w szarości przedświtu. I równie jak wtedy nie było widać żadnych kolorów. Stanisław wyszedł z zarośli, ruszył w stronę Czarnej Wierzby. Ta już miała kolory. Korona była krwistoczerwona, a pień fioletowy i jarzyły się próchniczną poświatą. Na obszarze gołej ziemi wokół drzewa połyskiwały tęczowe skry, jakby ktoś rozrzucił garść diamentów. Woźny zatrzymał się na granicy kręgu, zaczerpnął głęboko tchu i zaczął wygłaszać przywołanie. Tylko ciemni durnie utrzymywali, że jest to chrześcijańska modlitwa wypowiadana wspak. Stanisław mówił w prastarym języku, z którego rozumiał tylko rzadkie, pojedyncze słowa, na dodatek najmniej znaczące, ale zbyt wiele było tam „eś”, „ąś”, „ń” i ”sz”, aby mogła to być łacina, nawet i wyonaczona. Tylko raz w życiu słyszał podobną mowę, kiedy rozmawiało ze sobą dwóch służących Indusów ze świty tureckiego posła, którego widział w Warszawie. Jednak choć coś swojskiego w ich gadaniu pobrzmiewało, też nic nie dało się zrozumieć. Ze szczeliny w pniu Czarnej Wierzby, tuż nad ziemią wysunęła się głowa srebrnego lisa. Pełzały po niej zielone zygzaki, a oczy zwierza świeciły purpurowo. Stanisław równym głosem, głośno wymawiał wyuczone na pamięć wyrazy. Lisia głowa wysunęła się bardziej i okazało się, że jest to wąż z lisim łbem. Wzory na grzbiecie gada nieustannie zmieniały kolory – od szmaragdu przez złoto do rubinu; oraz kształt – od zygzaków do pierścieni i cętek. Nieziemski stwór miał sześć łokci długości, a na jego końcu znajdował się mały psi tułów z merdającym szczenięcym ogonkiem. Woźny zamilkł, a mieszkaniec Czarnej Wierzby ruszył ku niemu. Nie wprost, tylko po spirali, zataczając coraz węższe kręgi, pośrodku których stał woźny. Wreszcie owinął się wokół jego nóg, podniósł lisi pysk na wysokość twarzy i wysunął rozcapierzony potrójnie język, jakby chciał ją polizać. Nie wolno było teraz okazać lęku. Gdyby Stanisław spróbował się wyrwać, zostawiłby w splotach gada połowę swojej duszy i skończył jako szaleniec, podpalacz, morderca, samobójca, mężołożnik lub boży człowiek – nigdy nic nie wiadomo. To była tylko próba strachu. Pierwsza. po niej nastąpiła druga – pokusy. – Czego chcesz za tę odwagę? – zaszemrało w głowie woźnego. Proś, o co chcesz... Wiem, żona ci już nie daje rozkoszy, znajdą się inne... Chcesz wielkim panem być... – Nie chcę nic od ciebie, to ja daję tobie! – wygłosił ustaloną formułę. Równie jak uciekać, nie wolno było wdawać się w żadne pakty. – Co mi dajesz? – Przystęp do duszy Andrzeja Michała Bartnickiego herbu Kościesza z Paprotów, którego palec tutaj leży. – Połączył imię ze szczątkiem ciała leżącym w niepoświęconej ziemi. Nieodwracalnie. Teraz można było jedynie rzecz oklauzulować. – Pod jednym warunkiem! – podkreślił stanowczo. – Jakim? – Będzie on twój, jeśli nie stawi się przed trybunałem dziesiątego września, od północy. – A jak się stawi? – To wtedy czekaj do śmierci wedle bożego prawa. Gad odwinął się niepostrzeżenie i zwinnie odsunął od Stanisława. Jego tylny koniec po psiemu odgrzebał zawiniątko z palcem, a lisi łeb zeżarł padlinę razem z tkaniną. Wyraźnie słychać było jak chrupią kości w zębach.

– Dziękuję, sąsiedzie za poczesne... – Maszkara rozpłynęła się w zielonkawy dym, który momentalnie wsiąkł w jałową ziemię. Poświata Czarnej Wierzby zaczęła z wolna gasnąć i szarzeć. To już było wszystko. Stanisławowi zrobiło się chłodno, więc dopiął kaftan pod szyją, poprawił półhak na plecach i nie zwlekając, ruszył w drogę do zaścianka. Należało iść umiarkowanym tempem, żeby przed czasem nie opaść z sił, a było to nieuchronne. Zmysły jednak miał wciąż wyostrzone, więc choć przeszedł już jakieś sto pięćdziesiąt kroków, głosy za sobą usłyszał wyraźnie. Natychmiast zawrócił, ale nie wprost, tylko okrężną drogą przez nabrzeżne chaszcze. Opodal Czarnej Wierzby w rzece leżała karpa i plusk omywającej ją wody skutecznie zagłuszył szelest kroków skradającego się Stanisława. Tam, gdzie on przed chwilą, stało teraz trzech mnichów. Musieli go obserwować, gdy wypełniał obrzęd. Woźny zaklął w duchu. Na pewno nie widzieli tego co on, ale bez wątpienia usłyszeli dosyć. Wynikało to z ich rozmowy. – Takie oto sprawki, wasza wielebność, odbywają się pośród tego niby to katolickiego ludu – głos był znajomy, ale nie był to biskup Flicowski, jak wydało mu się w pierwszej chwili. Stanisław wytężył pamięć. To mówił brat Filip, sekretarz jego ekscelencji. Oślizgły krętacz i pochlebca. Tymczasem drugi mnich przełożył te słowa na obcy język. Zdaje się na hiszpański. – Prawdziwa wiara przemieszana jest z pogaństwem i herezją jak chleb z gnojem – przemówił znowu brat Filip. – Wiele, bardzo wiele pobożnej pracy wymaga ten ugór, zanim się kąkol oddzieli od zboża. Hiszpan zagdakał coś w odpowiedzi. – Jego wielebność pyta – odezwał się tłumacz – czemu tego człowieka nie można pojmać i postawić przed świętym trybunałem? Jego wielebność jest gotów ujawnić swoje incognito i osobiście zaświadczyć o tym, co tu widział. – W tym kraju szacunku dla prawa nie ma. Sprawę zaraz zaczęto by wywracać na nice, piętrzyć przeszkody i przewlekać w nieskończoność, aż wszyscy by o niej zapomnieli. Jego wielebność musiałby w Polsce na całe lata zamieszkać, a gdyby w końcu zapadł jakiś wyrok, to najpewniej lekka pokuta, gdyż innego krewni winnego i tutejsza szlachta nie pozwoliliby wykonać. Trzeba nam najpierw cierpliwie nowe pokolenia wychować, dusze dziatek niewinnych ze szponów herezji i pogańskich błędów wyrwać i dopiero, gdy ci dorosną, a ich serca gorliwą wiarą zapłoną, będzie można pomyśleć o stanowczej rozprawie z tymi czarownikami. Pora nam już wracać! Obcy, gdy mu to przełożono, zawrzał gniewem i zaczął mówić tak szybko, że tłumacz chyba poprosił go o powtórzenie. – Jego wielebność mówi, że nie odejdzie z tego miejsca, zanim nie wygna z niego Szatana i nie opatrzy świętymi relikwiami, które akurat ma ze sobą, aby zły duch nie zdołał tu wrócić. – To niepolityczny pomysł – zaoponował brat Filip. W odpowiedzi Hiszpan chwycił go za habit na piersiach i warknął coś, patrząc prosto w oczy. – Jego wielebność mówi, że w was także prawdziwej wiary nie znajduje. Przesiąkliście diabelską zgnilizną jak inni! – A niech se robi, co chce... – Brat Filip uwolnił się z uchwytu. Obcy podszedł do Czarnej Wierzby, unosząc krucyfiks. W drugim ręku pojawiło się przenośne kropidło. – In nomine... – Wara! – Stanisław wyszedł z krzaków, odciągając kurek półhaka. – Powiedzcie mu, by wracał tam, skąd przyszedł! Hiszpan obejrzał się na woźnego. Był bardziej zaciekawiony niż zmieszany. O coś spytał. – Jego wielebność pyta, czyś waść chrześcijanin i katolik? – odezwał się tłumacz. – Jedno i drugie. – Odruchowo zrobił lufą znak krzyża. – Więc dlaczego złego bronicie? – Bronię ładu. – A cóż to niby za ład? Boski może? – Tutejszy. Nie będę z wami w dyskusje wchodził. Precz, powiedziałem! Obcy przechylił głowę, jakby chciał się Stanisławowi baczniej przyjrzeć. Potem demonstracyjnie odkręcił główkę kropidła. Wyraźnie zamierzał chlusnąć na wierzbę całą zawartością. – Niech się usunie, bo strzelam! – woźny uniósł półhak do ramienia. Tłumacz niespodziewanie zawołał coś w kierunku zarośli po przeciwnej stronie. Wyszło stamtąd dwóch kolejnych mnichów, wysokich, barczystych z tęgimi kijami. Z rozcięć habitów wystawały rękojeści sztyletów, albo i czegoś dłuższego. – Odstąp, mości szlachetko, bo inaczej pogadamy – rzekł wyniośle tłumacz. – Kul na nas wszystkich nie masz. Musiał dojrzeć mimo mroku, że prócz półhaka Stanisław ma przy pasie jeszcze tylko kordelas i pistolet. Zatem w najlepszym razie pozostawałoby trzech na jednego. Ale należało doliczyć jeszcze osłabienie po bieluniu i fakt, że cep został w domu... – Starczy mi kula na najznaczniejszego zbója – odparł zimno woźny. – Reszta w ręku Boga. – Dla kogóż to chcecie życie narażać? – spróbował mediować brat Filip. – Dla diabła?! – Dla sąsiada. – W oczach Boga ten waściny sąsiad potępiony jest na wieki. – My tu naszym sąsiadom do sumień nie zaglądamy. co oni tam mają, to rzecz tylko między nimi a Bogiem. Odstąpcie, powiadam! Zaczniecie egzorcyzm, będzie trup... Obcy wyzywająco popatrzył w oczy Stanisława i przeżegnał się demonstracyjnie, po czym wziął zamach pojemnikiem ze święconą wodą. Wciąż patrząc woźnemu w oczy, tylko zamarkował rzut... Zdezorientował Stanisława na tyle, że ten przez ułamek chwili nie wiedział, czy ma strzelać, czy jeszcze raz ostrzec.

Woda święcona chlusnęła na Czarną Wierzbę. Widać Hiszpan uznał, że przeciwnika opuściła determinacja. Mylił się, bo woźny wypalił mu prosto w pierś. Mnóstwo rzeczy stało się naraz. Nie sposób było ustalić ich kolejności. Czarna Wierzba zwinęła się w konwulsji. Być może tylko w oczach Stanisława, ale nie wiadomo, jak on to zobaczył, bo ogień z własnej broni oślepił go kompletnie, a huk ogłuszył jak uderzenie młota w skroń. Nigdy dotąd nie strzelał w nocy po bieluniu, mając przeczulone zmysły. I miał już zupełną pewność, że nie zrobi tego nigdy więcej, nawet jeśli przeżyje. Wszystko wokół pływało i nie dawało się rozpoznać. Zdołał jeszcze wyszarpnąć krócicę i odciągnąć kurek, ale wytrącono mu pistolet, zanim się zorientował, w którą stronę go zwrócić. Krzyki ludzi wokół oraz wycie poparzonego święconą wodą diablika w głowie Stanisława zlały się w jedno. Kij podciął mu kolana od tyłu i woźny runął jak długi na plecy. Przytrzymały go silne ręce, odebrali mu kordelas. – Zapłacisz za to! – wysyczał tłumacz. – Tu i teraz! Rozkazał coś po hiszpańsku. Stanisław bardziej domyślił się, niż zobaczył, że do jego gardła zbliża się ostrze. Co było dalej, to mu później powiedzieli. Gruchnęła salwa samopałów. Stanisław od huku stracił na chwilę przytomność. Kiedy się ocknął, wokół trwała walka, a on leżał przywalony ciałem jednego z mnichów. Drugi, choć ranny, dzielnie opędzał się drągiem od trzech Lawendowskich naraz. Jednego z nich zdołał ogłuszyć, zanim padł przebity postawioną na sztorc kosą. – Odstąp, heretyku! – tłumacz prawą ręką zastawił się krucyfiksem przed wujem Leonem, lewą za plecami chował sztylet. – Nie bluźnij – odparł na to wuj Leon i zajechał go berdyszem w zakapturzony łeb, aż się ostrze oparło o mostek. Brat Filip zdołał się wymknąć spod kul i ostrzy. Już zniknął w krzakach, ale nie docenił talentu stryjka Grzegorza Zdzisława oraz jego ulubionej broni, którą stryjek potrafił sam jeden rozpędzić w karczmie całe bigosowanie. Kolczasta, żelazna kratownica rzucona z pełnego obrotu zawarczała w ciemnościach i po chwili rozległ się przeraźliwy wrzask biskupiego sekretarza. I zaraz łoskot padającego ciała. Z broną w plecach brat Filip daleko ujść nie zdołał. Najwyżej pięć kroków. Zapalono pochodnie. Stanisław musiał mocno mrużyć oczy. Krewniacy uwolnili go spod trupa i odszukali jego broń. Woźny nie był w stanie sam ustać na nogach, więc podtrzymali go pod ramiona, kiedy podszedł pradziad Jakub. – Oj, Stasiu, Stasiu – powiedział starzec z życzliwą dezaprobatą, opierając się na kosturze. – Ty tak w głębi duszy marzyciel jesteś albo i poeta. Kiedy wracasz do dom, to gdy mijasz Starą Wieś, całkiem cię czujność opuszcza i już tylko niebieskie migdały ci w głowie. Mogliby ci ją ściąć, ani byś się spostrzegł. Dawno już o tym wiem, więc kazałem dawać na ciebie baczenie, żeby pod samym Korzeniem nam cię kto nie ubił. Stąd doniesiono mi, że cię śledzą. – Wybaczcie, dziadku, nie ustrzegłem... – Stanisław spojrzał na Czarną Wierzbę. Pradziad podszedł do drzewa i oszacował szkodę. – Ulejcie mu sutą obiatę z gorzałki i zapalcie ogarek, a do siebie dojdzie – rzekł uspokajająco. Niezwłocznie wykonano polecenie. Chwilę później okazało się, że Hiszpan jeszcze dycha. Znaczy, nie tyle dycha, co po prostu umrzeć nie chce. Kula Stanisława trafiła go w serce i wyszła na wylot. Przez dziury z przodu i z tyłu wylała się z ciała bodaj cała krew, ale że pocisk był ze zwykłego ołowiu, więc oczy wciąż patrzyły. Nienawistne, zawzięte, lodowate. Nie było w nich nic ludzkiego. Inkwizytor padł w kręgu jałowej ziemi, skutkiem czego ujawniła się jego prawdziwa natura. Bez wahania dostrzelili hiszpańskiego strzygonia srebrną kulą między te ślepia. – Truchła pogrzebcie tam gdzie zwykle – rozkazał pradziad Jakub. – Dać każdemu po osikowym kole w pierś i kłaść twarzami do dołu. A nie zapomnijcie zabrać im wszystkiego co święte, żeby dłużej nie było profanacji. Z mroku wyjechał drabiniasty wóz, na który zaczęto ładować trupy. W Liwcu woda płyciutka, ale i w niej kamień przepada bez śladu... Zaskrzypiał drugi wóz, przeznaczony na podwodę dla rannych. Usadzono na nim Stanisława oraz półprzytomnego kuzyna Henryka, któremu kij hiszpańskiego mnicha rozbił głowę tak, że potrzebne było co najmniej duże szycie. Możliwe, że trzeba będzie wzywać trepanatora, żeby usunął wgniecione kości, ale to się zobaczy przy lepszym świetle. Przysiadł się do nich jeszcze pradziad Jakub i ruszyli. W pół drogi do zaścianka Stanisław zdołał wreszcie na tyle zebrać myśli, by pojąć, co zaszło. – Pradziadku Jakubie – zwrócił się do starca. – Wybroniliśmy dzisiaj jedną wierzbę, a co z całą Rzeczpospolitą? Patriarcha milczał.

2 Zburzony ład

Kac po bieluniu tym razem był wyjątkowo nieprzyjemny i długi. Trwał trzy dni, a pierwszego ranka zaczął się od niezwykle silnego światłowstrętu. Iście jak u wampira. Sińców, zadrapań i skaleczeń Stanisław miał po walce nad rzeką tyle, że ukąszenie mogło się gdzieś przemycić, a doprawdy diabli wiedzą jak to z tymi strażnikami inkwizytora-strzygonia było... Ta myśl w pierwszej chwili napędziła woźnemu wielkiego strachu. Czym prędzej kazał sobie podać czosnek i srebrny krucyfiks, po czym z ulgą stwierdził, że zapach jarzyny wciąż zdaje mu się miły a poświęcony, księżycowy metal nie parzy i nie odpycha dłoni. Potem jednak trzeba było swoje odleżeć, czekając cierpliwie, aż minie przeczulica zmysłów i majaczenia. Wizje nadchodziły falami. Najpierw zwykły chrobot korników w ścianach i powale raptownie przybierał na sile i potęgował się tak, jakby pułk traczy naraz cały las piłował. Zaczem kołatki zaczynały dudnić niby kościelne dzwony, a potem spadało znienacka wspomnienie wystrzału z półhaka, rozsadzając głowę piorunowym gromem, wielekroć potężniejszym, niż faktycznie było, i za każdym razem duszę Stanisława znów przenosiło na smoleński szaniec, na którym właśnie wybuchały zaprószone iskrą prochy. Zdawało mu się, że wchodzi w zionącą kipiel eksplozji, pchany niewidzialną siłą pod prąd, na przekór fali podmuchu. I kiedy docierał do ogniście czerwonego jądra chaosu wszystko nagle zastygało. Stanisław dostrzegał nieruchomą jasną rysę, jakby pęknięcie umysłu czy też świata... Potem stopniowo zapadała ciemność, a w niej lśniła tylko ta wąska smuga złocistego blasku, lekko wygięta, jakby od cięcia czubkiem szabli w czarną, teatralną kurtynę, za którą paliło się mocne światło. I nic więcej. Zasłona nie rozstępowała się. Wreszcie wszystko gasło i nikło, Stanisław przysypiał, zapadając w półsen, w którym znów śniła mu się walka nad Liwcem, a zwłaszcza emanująca demoniczną pewnością siebie twarz hiszpańskiego inkwizytora z uniesionym kropidłem... I znów dziki jazgot robactwa w ścianach, strzał, gromy smoleńskich prochów i ta wąska, jasna szczelina, a za nią niepokojące Coś... Szczęściem przerwy pomiędzy nawrotami zwidów były coraz dłuższe, więc w chwilach uspokojenia można było żywić nadzieję, że nie skończy się to wszystko kompletnym obłędem. Po dwóch dniach leżenia w ciemnej komorze, kiedy to matka i żona z całą stanowczością nikogo z zewnątrz do niego nie dopuszczały, Stanisław zdołał wreszcie zebrać myśli na tyle, by zastanowić się, czemu to hiszpański upiór w ludzkim ciele na spokojnego mazowieckiego diablika nastawał? Wszakże mieszkańcy piekieł powinni chyba trzymać się razem, nawzajem wspomagać, a nie prześwięcać... Natomiast to, jak duchowny, z pozoru boży mąż, mógł się szatańskim narzędziem stać, akurat nie było dziwne. Sam dobrodziej Aleksander, człek ongiś światowy, w Rzymie i licznych krajach cesarskich bywały, dobrze rzecz całą już dawno temu Stanisławowi objaśnił. Oto ludziom w służbie bożej zdaje się z czasem, że ich zadaniem jest jedno z dwojga: albo czynienie dobra, albo walka ze złem. Jeśli wybierają to drugie, drogę ecclesia militans, kościoła wojującego, to muszą godzić się zarazem na krzywdę ludzką, boć wiadomo, że gdzie drwa rąbią, tam zawsze wiór poleci i niewinnego tak lub inaczej urazi. To jest koszt bożej sprawy, współczucia okazywać nie należy i w ten sposób kamienieją serca niegdyś świętym powołaniem pałające. Bóg niesprawiedliwość nieborakowi w niebie wynagrodzi, my zasię róbmy swoje – tak sobie tacy myślą. Jeżeli zaś owo mniemanie połączyć z władzą nad życiem i śmiercią bliźnich, jak to właśnie u hiszpańskiej czy rzymskiej inkwizycji bywa, nieuchronnie rzecz cała wyradza się w nieposkromioną pychę, mniej lub bardziej udolnie przysłoniętą pozorami pokory. Zły duch przystępował wtedy niepostrzeżenie. Zrazu po trochu wywlekał duszę i trzebił sumienie, w zamian pozostawiając człowiekowi tylko niezachwianą pewność własnej racji. W końcu z ewangelicznej miłości bliźniego nie ostawało się w sercu nawiedzonego ani jedno żywe źdźbło, tylko same czcze formy i obłuda. Straszne było takie ciche opętanie, za przyzwoleniem wolnej woli opętanego dokonane, bo tu w istocie żadne egzorcyzmy, żadne relikwie i nijakie świętości ani trochę na skrytego w człeku demona nie działały. Święcona woda parzyła demony tylko we własnej postaci się objawiające. Dopóki zaś żyło ludzkie, kiedyś ochrzczone ciało, ono służyło im za tarczę. Usta takiego opętańca mogły przyjmować komunię i wypowiadać wszelkie modlitwy. I nic, zupełnie jakby ewangeliczna miedź zabrzęczała. Było tak, jakby żywy trup się modlił i Najświętszy Sakrament przyjmował. Bez miłości jest się niczym, jako mówi Pismo. Dobrodziej Aleksander ze zgrozą wspominał ów jasny italski dzień, kiedy to noc czarna jego duszę i wiarę ogarnęła. Było to podczas podróży z szesnastoletnim królewiczem Władysławem, gdy stanęli w Rzymie na papieskiej audiencji, wtedy rzecz owa, z bożej woli, jawną mu się stała. W oczy kardynałów spoglądał i widział maszkary piekielne z nich wyzierające. Tylko z rzadka człowieczeństwo lada jakie. I cóż tu było robić? Drugą Reformację? A małoż to wojen i nieszczęść z tej pierwszej wynikło? Dobrodziej Aleksander nie znalazł w sobie sił, aby zostać drugim Lutrem czy Kalwinem, jeno tyle, by dobrze swoją ziemską pracę czynić, a więc królewicza Władysława na zacnego męża i monarchę wykierować, po czym spełniwszy chwalebnie tę misję, po koronacji sławnego wychowanka usunął się z warszawskiego dworu w cień, na prebendę liwską, by tu do końca swych dni prostą posługę kapłańską pełnić. Solennie sobie postanowił wiernych swych cierpliwie wysłuchiwać, napominać z wyrozumieniem, szukać w nich dobra, a nigdy osądzać z gniewem ani przed sądem biskupim o herezje skarżyć, choć mogłoby być i o co. Im więcej wiedzieć, tym więcej milczeć, aby co gorszego z tego nie wynikło. Wreszcie nie głosić swych poglądów publicznie, ale każdym czynem i gestem dawać świadectwo, że nie masz pomiędzy ziemią a niebem takiego prawa, które by pozwalało krzywdzić człowieka innej wiary, choćby i pogańskiej. Za mały jestem, zwykł mawiać dobrodziej Aleksander, by wszystkie tajniki bożego Planu znać, rozumieć i mniemać, że potrafię go wykonać lepiej od samego Stwórcy. Ile możliwego dobra potrafię dostrzec, tyle spełniam. Na marginesie owych zwierzeń wspominał ksiądz dobrodziej rzecz jedną, która teraz zdała się Stanisławowi ważna. Otóż to, że na ziemię Korony Polskiej złe jak dotąd wstępu nie miało. Wszyscy wiedzieli, że wszelka inkwizycja za krótkie w Rzeczypospolitej miała ręce. Kraj niby katolicki, ale zawziętości religijnej jakby kto na granicy „wara!” powiedział. Jakby wokół Korony i Litwy wznosił się mur niewidzialny, za którym inkwizytorzy pokornieli, jurysdykcji swych dochodzić nie śmieli ani nawet tytułami się zbytnio nie szczycili. Tylko ojcowie jezuici czasem z pogardą przebąkiwali, że ”Polska kraj letni”, czyli że bez stosów. Cóż więc się teraz zmieniło? Albo też miało zmienić? Czyżby ów mur miał runąć? Można było mniemać, że zdarzenie przy Czarnej Wierzbie to przypadek, z pychy i arogancji jednego cudzoziemca wynikły. Stanisław czuł jednak, że coś więcej za tym kryć się musi, więc gdy tylko zdołał się zwlec z łoża, pośpieszył do pradziada Jakuba po wieści i radę. Woźny wybrał na odwiedziny porę po zmierzchu, by słońce oczu nie raziło, ale niebo wciąż nienaturalnie jasne mu się zdawało, a w głowie trzeszczało jakby po zmrożonym śniegu szedł. Każde najmniejsze ziarno żwiru piszczące pod butem odbijało się w głowie echem, jakby kto nożem tłuczone szkło kroił. Pradziad Jakub, ujrzawszy Stanisława w progu, o nic nie spytał, tylko od razu dwie z trzech świec palących się w izbie zgasił, a trzecią przysłonił. Potem podał gościowi do picia wywar z suszonego mlecza oraz szałwii na oczyszczenie krwi. Wszelako że szlachcicowi, a zwłaszcza słabującemu, wody pić nie uchodziło, bo rzecz wiadoma, że co mokre, to gnije, gospodarz osłodził lekarstwo godziwą kapką dojrzałego miodu półtoraka, którego i sobie dla towarzystwa nalał. Tak za stołem siedli i zaczęli radzić. Pierwsze zdziwienie Stanisława nastąpiło na wiadomość, że śledztwa żadnego w Liwie nie czyniono. Niby znaczni ludzie przepadli bez wieści, a tu jakby nic się nie stało. Biskup Flicowski po prostu wyjechał z Liwa bez sekretarza i gości, nikomu się nie opowiadając ani nie zostawiając żadnych dyspozycji na wypadek, gdyby tamci wrócili. Zupełnie jakby wiedział, co zaszło i że daremne byłoby zostawianie wiadomości nieboszczykom. Pewne było tylko, że kiedyś znów wróci. Pytanie z czym albo z kim...? Najpierw jego ekscelencja próbował urzędowej powagi, potem hojności wszelakiej, ale nic nie wskórał. Teraz trzeba by mu armii całej, bez mała krucjaty... Druga dziwna wieść była taka, że najwyraźniej niejeden ich diablik od Czarnej Wierzby padł ofiarą strasznego przybysza z Hiszpanii. W tym samym czasie przepadł bez wieści Złoty Pies spod Grębkowa, objawiający się na tamtejszych rozstajach jako fosforyzujący psi szkielet, który merdając przymilnie widmowym ogonem, czepiał się jak rzep wracających po

zmroku pijaków i nieodmiennie proponował im wygrzebanie z ziemi złotego skarbu, co to tam niby od wieków specjalnie na durnia czekał. Rzecz jasna za małą przysługę, po której spełnieniu duszę diabli brali. Miejscowi, choćby tęgo wypici albo biedą przyciśnięci i zdesperowani, już od pokoleń nie dawali się na to nabrać, acz niejeden głupi przyjezdny skończył po tej przygodzie jako błędny ognik, w czasie nowiu „wypalający złoto” na polach, jak mawiano w Liwie, nabożnie żegnając się przy tym na wszelki wypadek. Zatem czemuż to obca, piekielna bestia, na większe ubliżenie Bogu sakramentem kapłańskim opatrzona i zdolna wszelkich świętych utensyliów używać, na małe, swojskie, mazowieckie diabliki się porywała? Po prawdzie, swojskie wcale nie znaczy, że poczciwe, bo one wszystkie co do jednego, jak na diabelskie nasienie przystało, wredne były z natury, a bywały też czasem groźne jak głodne wilki, ale zawsze wiadomo było dobrze, co robić, aby takiego nie rozdrażnić, w drogę mu nie wejść i w zaświatowe kłopoty nie wpaść. Reguła była tu prosta i pewna jak to, że upuszczony kamień na ziemię spada – wszedłeś w pakt, zdałeś się na łaskę, to po tobie! Miedze pomiędzy ziemią, niebem a piekłem wszędzie tu, na Mazowszu, jasno i wyraźnie wytyczone były i każdemu od maleńkości znane. Tylko głupi przekraczali je na własną wieczną szkodę. Prawda, że czasem niepisanym obyczajem i z dawien dawna znanym sposobem, jednak zawsze pod surową instancją pro publico bono, można było tego czy innego diablika wyonaczyć, aby się ów wspólnemu ładowi przysłużył. Na ten przykład Złoty Pies nie raz, nie dwa pokazywał instygatorom liwskiego trybunału, gdzie leżą trupy nieboraków przez zbójów na gościńcu ubitych i niepobożnie w lesie pochowanych albo gdzie też szukać w Liwcu topielca, co utknął w podwodnej klatce z korzeni drzew rosnących na brzegu i bez zaświatowej pomocy mogiły w poświęconej ziemi nigdy by nie doczekał. Jeżeli więc Złotego Psa rzeczywiście ktoś prześwięcił na amen, no to będzie z tego prędzej czy później kłopot niemały, aby corpus delicti odnaleźć. Na dodatek, skoro swojskiego diablika nie stanie, jaki inny wlezie na jego miejsce? A w całym świecie i zaświatach niezmiennie horror vacui panuje, czyli tak są one urządzone, że próżni nie znoszą, więc następny diabeł koniecznie wleźć musi. – Burzą ład, Stasiu – kręcił głową zafrasowany pradziad Jakub. – Burzą nam ład! A to podstępem, a to przekupstwem, w końcu zaś będą burzyć przemocą. – To niech burzą – zażartował woźny bez przekonania. – Powiadają wszak, że Polska nierządem stoi... – Nierządem nic nie stoi, Stasiu! – skarcił go patriarcha. – Jeśli zaś mimo wszystko stoi, to takim ładem, którego nie widać. Pomyśl sam, jakże to trybunalska praca iść by miała, gdyby nagle zabrakło czarciąt, którymi się naszych warchołów do respektu dla praw i obyczajów zwykło przymuszać? – To prawda – przyznał mu rację Stanisław, pochmurniejąc. – Starczy jeden niepokarany przykład jawnej kpiny z trybunału, a prawo przestanie działać i nikt już więcej bać się go nie będzie. Spory rozstrzygać zacznie siła, nie sprawiedliwość. Ten praw będzie, kto w więcej koni zajazd uczynić zdoła. – Ku temu idzie! – oznajmił pradziad Jakub, stukając pustym kubkiem w stół. – Pytałeś mnie, Stasiu, wtedy po walce, co z całą Rzeczpospolitą teraz będzie, tedy ci odpowiadam, że ona przepadnie, kiedy nam skrycie twardy grunt spod nóg zabiorą. Przepadnie, gdy zabraknie ładu między światem przyrodzonym a nadprzyrodzonym. Gdy na miejsce małych diablików wielkie czorty wlezą. Te same, co teraz niemiecką wojną trzęsą, kiedy im tam na zachodzie zajęcia nie stanie, do nas przylezą. – To chyba jeszcze nieprędko... – mruknął Stanisław i upił łyk swego miodu z ziołami. – Prawda, końca tej zawieruchy jeszcze nie widać, ale jej koniec pewny. Potem zaś kolej na nas, Stasiu, pomnij to! Choćby taki Szwed bezczynnych armii swoich darmo z własnych szkatuł karmić nie będzie, tylko znów wygłodniałe żołdactwo na łup wyśle do nas. Będzie też w krajach niemieckich mnóstwo najemników bez zajęcia, nie znających innego rzemiosła niż wojenne, więc któż ich do siebie na nowy żołd weźmie, jak nie car ruski! Ruszy więc to wszystko na nas od północy i od wschodu, powiadam ci! A co u nas zastaną, gdy przyjdą? Zamęt, prywatę, prawa w upadku i na domiar złego niezgodę między ludźmi różnych wiar, którą jezuici wszędzie sieją. No to jak my się oprzeć zdołamy? Ja tego, Bogu dzięki, już nie dożyję, ale ty, Stanisławie, pewnie jeszcze dziewuszek swoich za mąż nie zdążysz wydać, kiedy się to stanie. – Przeżyjecie nas wszystkich, pradziadku Jakubie! – zapewnił kurtuazyjnie gość. – Wiem, co mówię! A ty mnie smarku pod włos jak kota nie bierz i materii nie zmieniaj – pradziad ofuknął go niby srogo, ale nalał drugą kolejkę. Stuknęli się kubkami. – Cóż radzicie wobec tego? – spytał Stanisław. – Jeśli cała Rzeczpospolita ma runąć, ani jeden człowiek, ani dwóch poradzić tu nic nie zdoła. Tu i zajazd nie wystarczy, choć kto to wie? Gdyby tak wiedzieć, kogo zajechać i dobrą porą to uczynić... Może więc nasz los jeszcze nie przesądzony? Trzeba swoje robić i baczenie mieć. Ty, Stanisławie, wracaj zatem do swego trybunalskiego urzędowania, ja wśród przyjaciół się rozpytam. A trzeba ci wiedzieć, że aliantów mamy i na tym świecie i w zaświatach... I jeszcze, tak sobie myślę, że niebawem stare meandry Liwca znów ożyją... – Co też mówicie?! – woźny poderwał się na nogi, ale w pół ruchu pomiarkował się i usiadł z powrotem. – Zastoiska miałyby popłynąć?! Stara to była legenda, że w liwieckich starorzeczach lub zapuszczonych bobrowych stawach niekiedy bezdenne otchłanie wodne się otwierały, a z nich wynurzali się czasem ludzie z wieków pradawnych albo i stwory całkiem przedwieczne. Mało kto wiedział, że to więcej niż legenda. Stanisławowi, gdy był pacholęciem, raz jeden zdarzyło się w takie uroczne miejsce trafić i przez nieświadomość pływał w nim nawet. Cud prawdziwy, że go wir czasu nie wciągnął i w przeszłość lub przyszłość daleką nie rzucił. On zaś, myśląc zrazu, że miętusa w gołe ręce łapie, ułowił tam przedziwne stworzonko pływające, które zamiast płetw miało wąsy długie i ruchliwe tuż spod żółtych ślepi wyrastające, wszystkie haczykami zakończone. Chciał to pokazać starszym w zaścianku, ale stwora nie doniósł, bo owo dziwo nagle mu w pół drogi zdechło i obróciło się w pył, a w dłoniach została mu tylko ruda strzałka piorunowa, jakich wiele w rzecznym żwirze się znajdowało. Nikomu więc o przygodzie nie powiedział. A niedługo później ojcowie sami to dziwne miejsce odkryli i wszystkie chodzące się kąpać nad Liwiec dzieciaki przestrzegano, by pilnie baczyły, czy w zamkniętych i grążelem zarosłych meandrach nagle jaki nurt się nie pojawia. Gdyby tak było, to w wodę nie wolno patrzeć i trzeba uciekać zaraz do dom. Trzech podrostków chyba nie posłuchało, bo już nigdy nie wróciło. Mówiło się potem, że utopce ich wciągnęły i że w całym roku onym wyrój utopców w Liwcu był niezwykły. To się działo niezadługo po smucie moskiewskiej, kiedy też powiadano, że na wschodzie siły natury i porządki nadprzyrodzone się przemieszały, granice świata żywych i umarłych tak się pozacierały, że nie wiadomo, kto żyw, a kto chodzący trup, i podobno legiony takich niepogrzebanych po chrześcijańsku upiorów w granice Rzeczypospolitej ciągnęły, pomsty lub zaspokojenia wiecznego głodu szukając, aż dopiero pod Smoleńskiem odparto zarówno widzialną, jak i niewidzialną inwazję. Teraz zaś miałoby coś podobnego się powtórzyć? – Kiedy umiera świat, giną i zaświaty – powiedział z powagą pradziad Jakub. – Tam widzą to lepiej niż my i też po radę przybędą. – Do was? – zdziwił się Stanisław. – Do mnie albo i nie do mnie – rzekł wymijająco starzec. – A teraz trzecią ważną wieść ci powiem. Jutro asesor Wygonowski będzie w Starej Wsi na obiedzie u książąt Radziwiłłów i masz się stawić przed jego obliczem w sprawie trybunalskiej służby. Z wywczasów cię odwołują. – Teraz mi mówicie?! – żachnął się Stanisław. – Muszę się ogarnąć, przygotować... – Zdążysz – uciął pradziad. – Ta wiadomość z tych trojga była akuratnie najmniej ważna. Teraz idź z Bogiem i pomnij, co ci rzekłem. – Pomnę, pradziadku. – Stanisław wyszedł zza stołu i przyklęknął, całując rękę patriarchy rodu. – Ostańcie z Bogiem! Woźny wrócił prosto do siebie. Zioła i miód pradziadka Jakuba dobrze się sprawiły, bo teraz Stanisław już nie szedł jak lunatyk z szumem w skołatanej głowie, ale mógł się cieszyć nocnym spacerem przez pachnący lawendą i krochmalem zaścianek, cichnący z wolna po kolejnym pracowitym dniu. W pół drogi woźny przystanął sobie pod opłotkiem i wysikał się bez trudu, z podwójną ulgą, gdyż był to dobry znak, że jego pęcherz po bieluniu już ozdrowiał. Bogu dziękować, że zatwardziali pozwani nie trafiali się częściej niż dwa razy do roku i nie trzeba było w ich intencji więcej ziela na widzenie w zaświatach zażywać, albowiem trucizna to była straszna. Jeszcze parę rozgryzionych ziaren więcej, a skończyłoby się to ciężką i długą chorobą, może nawet śmiercią w męczarniach. Powiadają, że król Władysław bardzo ostatnio na kamienie nerkowe cierpiał. Stanisław zaś pamiętał dobrze i wyrzucał to sobie, że za młodu, gdy się znali, tajniki bieluniowego ziela objawił królewiczowi bez pozwolenia starszyzny, tylko po to, żeby królewskiemu synowi zaimponować. Oby teraz nie było to tak, że król jegomość na

własną rękę, li tylko na tej szczeniackiej wiedzy polegając, bez zaufanych i doświadczonych pomocników, spotkania z istotami zaświatowymi praktykował. Bo choć wątpić nie należało, że wiele dobrego dla Rzeczypospolitej by tam utargował, to nerki przepadły... Jednak nie było co myśleć nad tym, czego wiedzieć na pewno ani odgadnąć się nie dało! Stanisław wrócił do domu i zaraz położył się spać. Tym razem obyło się już bez snów i majaczeń. Rano zaś wstał jak nowy.

3 Gołysz i świętokradcy

Dzień był piękny, iście lipcowy. Śniadanie znów zjedli pod jabłonką, apetyt dopisywał, ale woźny wolał się nie przejadać, pamiętając, że będzie dziś obiadował przy magnackim stole. Potem dwie godziny bawił się z córkami w sadzie, igrając z nimi w berka, ciuciubabkę oraz w Dzikiego Potwora z Lasu, a tymczasem żona z panią matką grzały balię wody, żeby głowę rodziny na jaśnie oświecone książęce pokoje należycie ochędożyć. Ponieważ było niemal pewne, że po tej audiencji znów trzeba będzie do kogoś z pozwem jechać, szargać się po lasach i wertepach, a może nawet w kolejnej potyczce stawać, odświętnego ubrania lepiej było nie wkładać, ale też godności własnej i zapraszających uchybić nie wypadało. Panie Lawendowskie uradziły więc, że ich syn i mąż stawi się w Starej Wsi w zwykłym urzędowym stroju, ale porządnie wypranym i odświeżonym, sam też wykąpany od stóp do głów jak przed samą Wielkanocą. Płatków lawendy, ma się rozumieć, obie jejmości też nie poskąpiły, skutkiem czego Groch wzbraniał się wyjść ze stajni, kiedy go zapach pana z nagła zaleciał. Pewnie biedne konisko myślało, że jakieś pludraki chcą go ukraść... Ale nic to! Najdalej za trzy dni swojski pot woń lawendy zdusi i znów człowiek będzie pachnieć po ludzku. Stanisław spakował w sakwy żelazną rację żywności na trzy dni, trochę niezbędnego sprzętu obozowego i jak zwykle ręczną bombę od Wouwermana na sam wierzch, cep pod czaprak, pistolety w olstra, półhak na plecy, a kordelas do pasa. Kiedy wiązał zrolowaną derkę do spania, przyszło kuzynostwo z dwójniakiem wypić strzemiennego. Było tego tylko dwie kolejki, więc nie było czasu gadać, co tam w wielkim świecie słychać. O starciu nad Liwcem nie wspomniał nikt. Dla zasady, że jak się między swymi nie mówi, to tym trudniej wygadać się przy obcych. Mimochodem tylko napomknięto, że Henryk ma się lepiej. Czaszka cała, przez pierwszy dzień rzygał, następnego przeszło. Zaraz potem kuzynowie się pożegnali. Stanisław przyjął od matki błogosławieństwo; żonę i dziewuszki wycałował i ruszył w drogę. U wyjścia z Korzenia, obok rozstajnego krzyża czekała woźnego niespodzianka, gdyż prócz babki Zofiji zastał tam jeszcze pradziadka Jakuba, który wsparty na swoim kosturze akurat o czymś ze staruszką deliberował. – Nie zsiadaj, Stasiu! – powstrzymał go patriarcha, widząc, że woźny wstrzymuje konia, aby się ze starszymi pożegnać. – A tu masz ode mnie na drogę... – pradziad Jakub wcisnął mu w dłoń małe, ciężkie zawiniątko. W środku było pół tuzina srebrnych kul ze znakiem krzyża, po trzy do półhaka i krócicy. – Dziękuję, pradziadku Jakubie. – Lepiej nabij od razu, Stasiu, to nie zawadzi... I niechże cię Bóg, jego Macierz i Stare Bogi prowadzą. Stanisław zdjął czapkę, przyjmując kolejne błogosławieństwo od babki Zofiji, przeżegnał się, po czym energicznie popędził Grocha. Chciał być jak najszybciej na miejscu i dowiedzieć się, o co chodzi. W dwie trzecie kwadransa minął las osłaniający Korzeń od strony rzeki, przekroczył strumyk Truchełką zwany, co opodal do Liwca wpadał, i stanął nad rzeką. Woźny wybrał bród koło Czarnej Wierzby, bo tędy do Starej Wsi było najbliżej. Nawiedzone drzewo minął bez zatrzymywania się, tylko nieznacznie zasalutował jego mieszkańcowi. Po chwili wjechał w wodę i bacząc pilnie, by świeżego stroju nie zmoczyć ani nie ubłocić, przedostał się na drugi, „litewski” brzeg. Skręcił w górę rzeki, jednocześnie wspinając się na skarpę, z której szczytu ujrzał przed sobą w niewielkiej oddali Starą Wieś. Dotarł tam, nim minęło pół godziny, wliczając w to mały postój na załadowanie srebrem ognistej broni, tak jak pradziad Jakub radził. Pomiędzy Korzeniem a Starą Wsią Liwiec, tak jak przed wiekami, wciąż robił za granicę Wielkich Księstw Mazowsza i Litwy. Lawendowscy ze swoimi możnymi sąsiadami żyli dobrze, acz zachowując uprzejmy dystans, albowiem za wysokie państwa Radziwiłłów były progi, aby się koło nich bez ujmy na szlacheckim honorze kręcić. Dość było, że się z książęcą familią w kościele starowiejskim często spotykali, gdyż Korzeń do tej właśnie parafii przynależał. Mieli wprawdzie w zaścianku swojego kapelana, w randze wikarego, oczywiście krewniaka, który niemowlątka chrzcił, słabujących namaszczał, a pomarłych grzebał na miejscu, ale na śluby i od wielkiego dzwonu wypadało się w Starej Wsi całym zaściankiem stawić. Tak tedy Radziwiłłowie zasiadali w nyżach wokół samego ołtarza, Lawendowscy zaś mieli swoje ławki z tyłu prawej nawy pod chórem. Wchodząc do kościoła oraz wychodząc z niego, zwyczajowe grzeczności z magnatami się wymieniało i basta! Inaczej jeszcze jakiś młokos z panną mezalians by popełnili, od czego Panie Boże uchowaj!, bo tu z jednej strony koligacja żadną miarą w grę wchodzić nie mogła, a drugiej puścić płazem hańby równie nie uchodziło. A ileż to byłoby potem wrzawy i rwetesu, gdyby tak Lawendowscy Radziwiłłów z dymem puścili, hę? No, ale gdyby tak jakaś Lawendowszczanka miała się z jaśnie oświeconym bękarcim brzuchem pokazać, inaczej nie uchodziło! Honor rodu pierwszy i spalić należało koniecznie! Wiadomo, że potem Radziwiłłowie swoje prywatne wojska by nad Liwiec ściągnęli, a krewniacy i sąsiedzi Lawendowskich samych ich w tym kłopocie by nie zostawili. Potem cała unia Polski z Litwą mogłaby się czegoś zepsować i umiłowany król jegomość miałby kłopot. Dlatego też lepiej było zawczasu na zimne dmuchać, więc na panny i kawalerów z obu stron baczenie dawano surowe. Z kolei wielcy sąsiedzi ze swej strony niezbyt byli radzi, że szlachecki zaścianek leżący najbliżej ich rodowej rezydencji w klienty do nich nie chodzi ani z ręki im jeść nie chce. Kresek na sejmikach Radziwiłłowie co rusz potrzebowali, a na mieszkańców Korzenia w ciemno liczyć w tej mierze nie mogli, chyba że na tych, których do swych projektów przekonali, ale do tłumaczenia jaśnie oświeceni zniżać się nie lubili ani skorzy byli. Owszem, pod włos brać wielekroć próbowali. Zajeżdżał tedy z wizytą do Korzenia, dwa razy tak bywało, sam wielki kanclerz koronny Albrecht Radziwiłł i pobożność Lawendowskich oraz ich wierność katolickiej wierze mocno chwalił. Zajeżdżał wiele razy i książę wojewoda Janusz, który jako kalwin dla odmiany męstwo wojenne Lawendowskich zwykł sławić, osobliwie pod Smoleńskiem. A raz jeden był i młody Bogusław, od roku chorąży litewski, o którym mówiło się, że Starą Wieś szczególnie sobie upodobał i podobno na swą główną rezydencję zamyślał ją przeznaczyć. Skoro taki gość w dom, to jakby Bóg całą Trójcą w dom! Wszystkie miody i wędliny zaraz na stół wyskakiwały. Roboty żadnej, tylko trzy dni i noce biesiada, po czym na wszelkie magnackie propozycje z niezmienną grzecznością się odpowiadało, że Lawendowscy na sejmikach tylko i wyłącznie w zgodzie z własnym sumieniem głosują. Za wszelkie propozycje nadania ziemi na prawym brzegu Liwca pięknie dziękowano. Również za litewskie urzędy czy fundowanie szkół korzeniowej młodzieży, z czego tym zdolniejszym nawet w samej Italii – zawsze uprzejmie, acz stanowczo odmawiano. Kreski Lawendowskich na sprzedaż nie były i kropka. Mądrzej by jaśnie oświeceni państwo zrobili, gdyby posłów sejmowych jako kapłonów na targu kupować nie próbowali. Zawsze po takiej odprawie nad granicznym Liwcem czas jakiś wiało chłodem. Dostojni sąsiedzi przez minimum pół roku się boczyli, ale też w końcu sprawa po kościach się rozchodziła, bo bywały przysługi sąsiedzkie, po których dłużej gniewać się nie wypadało. Choćby ten pożar przed trzema laty, kiedy to, gdyby nie szybka pomoc Lawendowskich, ze Starej Wsi tylko rubryki w księgach wieczystych by się ostały, bo akurat hajducy książęcy pod nieobecność pana na umór się popili i nie byłoby komu gasić. Stanisław zajechał przed pałac Radziwiłłów i zsiadł z konia. Opowiadać się nie musiał, poznano go od razu. Natychmiast podbiegł do niego chłopak stajenny zająć się Grochem, po czym świńskim truchtem przybieżał lokaj w koronkowych pludrach, by poprowadzić przybyłego gościa na pokoje. Stanisław zostawił przy wierzchowcu swój półhak, żeby do domu sąsiada nie włazić jak do lasu na polowanie. Zachował sobie przy boku tylko kordelas. Kiedy szli do pałacu, uwagę woźnego przykuł kręcący się na podjeździe szlachetka, który na pierwszy rzut oka zdał mu się jakim krewnym Bartnickich, tych spod Łukowa, za przeproszeniem, herbu Kościesza. Jednak nie chodziło tu o podobieństwo fizys, bo gęba tego jegomościa to była całkiem osobna historia, o której zaraz powiemy, lecz o równy stopień złachmanienia i plugawości całej postaci. Typ ów miał na sobie kontusz jak psu z gardła albo raczej spod ogona wyjęty. Znać było i to z dala, że jego właściciel zwykł regularnie sypiać w pijackich rzygowinach pod stołami pańskimi, karczemnymi, tudzież klasztornymi, a jeśli stołów nie dostało, to w przydrożnych rowach. Jego buty, kiedyś z czerwonego safianu, od dawna chyba tylko gnojem glansowane były. Słowem, klient-golec w całej swej żałosnej okazałości dla kawałka chleba i wiadra gorzały czepiający się Radziwiłłowskiej klamki,

aczkolwiek klamkę po takim obwiesiu koniecznie zaraz gorącym ługiem wypucować należało, ażeby się na niej franca jaka nie ostała. Takiego gagatka nic tylko psami sprzed domu szczuć lub lepiej od razu bez nijakiego gadania od progu z rusznicy pieprzem i grubą solą doprawić. Aby tęgo! I to miał być szlachcic polski, każdemu równy... Na jego widok dobry humor ze Stanisława całkiem uszedł. Nawet nie w tym rzecz, że szlachecka kreska na sejmiku ważyła jednako – Lawendowskiego z Korzenia i takiego kontuszowego łachmyty, włóczęgi bez piędzi ziemi, którego razem z tuzinem mu podobnych za pęto kiełbasy i szklanicę wódki na podgolony łeb na stronnika dowolnej sprawy można było zgodzić. Sęk w tym, że podobnych sejmokrążnych sprzedawczyków kresek bywało ostatnio coraz więcej. Ze szczenięcych lat Stanisław nie przypominał sobie żadnego podobnego casusu. Ubogiej szlachty, owszem, zawsze było na Mazowszu wiele, ale kiedyś ludzie urodzeni lepiej się szanowali. Teraz co krok spotykało się tych oberwańców, samą swą egzystencją hańbę stanowi szlacheckiemu przynoszących. Na sejmikach już prawie nigdy nie obywało się bez szabel i bigosowania, niezbędnego, żeby porządek obrad zaprowadzić, kiedy taka zebrana po karczmach, spod mostów i szubienic wygarnięta zgraja „panów braci” ośmielała się spróbować czapkami nakryć i przegłosować zasiedziałą szlachtę. Ciarki chodziły po karku na myśl, co to będzie – powiedzmy – za sto lat, gdy takich łapserdaków, Boże nie daj!, nastanie w Rzeczypospolitej demokratyczna większość... Co się zaś gęby pomienionego tyczy, to nie wchodząc zbytnio w szczegóły, mało ludzką przypominała. Dużo bardziej portret trumienny przez zezowatego pacykarza zmalowany. Dość rzec, że w nosie owego jegomościa były aż trzy dziurki! Reszta oblicza nie wyglądała lepiej. Twarz posiekana stalą i tłuczonym szkłem w niezliczonych burdach, a po nich zszywana na okrętkę lub „na zalążki”, nieodmiennie przez tego samego cyrulika w delirium, któremu w trakcie roboty ręce musiały latać jak łopaty wiatraka, stosowniejsza była dla gargulca na katedrze niźli dla stworzenia bożego z rodu Adama się wywodzącego, na obraz i podobieństwo Stwórcy uczynionego. Już samo posiadanie takiej gęby kwalifikowało się na bluźnierstwo podlegające ściganiu przez hiszpańską inkwizycję. Hetki-pętelki szczęście, że tu łaskawa Rzeczpospolita! Stanisław nie gapił się zbytnio na przybłędę, by zaczepki nie sprowokować, nie pora była na to. Szybko odwrócił wzrok i wszedł za lokajem do pałacu. Tamten plugawy impertynent próbował wleźć za nimi, ale mu szkoccy gwardziści w białych rękawiczkach bez słowa zawarli drzwi przed nosem. Szerokimi, drewnianymi schodami woźny z lokajem wstąpili na piętro, gdzie znajdowała się okazała poczekalnia z dwoma szeregami rzeźbionych krzeseł dla lepszych pańskich klientów. W kątach stały rycerskie zbroje, na ścianach wisiały topory i sulice. Tu jednak Stanisławowi zostać nie kazano, lecz lokaj poprowadził woźnego dalej, przez amfiladę otwartych pokoi, a wreszcie w progu jednego z nich przystanął i zaanonsował donośnie. – Pan Stanisław Jakub Lawendowski z Korzenia przybył właśnie na zaproszenie waszych miłości! – Prosić – woźny poznał głos księcia Janusza Radziwiłła. Stanisław wszedł i nie odzywając się pierwszy, skłonił się nisko, zamiatając pawiment piórami z czapki. – Stanisławie! Stasiu! Sąsiedzie mój drogi! – książę szeroko rozłożył ramiona i ruszył, by uściskać gościa. Jak zwykle z przesadną serdecznością. Byli bez mała rówieśnikami, Stanisław niecałe trzy lata starszy. Obaj byli też weteranami wojny smoleńskiej, co książę pan przy każdym ich spotkaniu zwykł solennie przypominać. Można by pomyśleć, że oni tam tego Szeina ramię przy ramieniu bili i z jednego kociołka wojskowy groch z kapustą jedli, a tak naprawdę Stanisław zobaczył Janusza Radziwiłła z bliska po raz pierwszy, gdy ów był przyszedł go odwiedzić w obozowym lazarecie. Magnat życzył sobie obejrzeć człowieka-dziwo, który cudem niepojętym uszedł bez szwanku z przepotężnego wybuchu. Wtedy dopiero zgadało się między nimi, że Stanisław jest z Korzenia, czyli że sąsiad. Książę Janusz Radziwiłł ze swej strony w Starej Wsi bywał rzadko, częściej na swoich żmudzkich włościach przebywając. Bogusław zaś jeszcze rzadziej, bo choć projektował zamieszkać tu na stałe, to na razie jeszcze nauki za granicą pobierał i tylko w okresach kanikuły nad Liwcem się pojawiał. Ciekawe, że teraz oto aż dwóch Radziwiłłów naraz w jednym czasie do tej rezydencji się zjechało. – Jakże zdrowie, mój Stasiu? Słyszałem, żeś chorował. – Nic poważnego, wasza miłość, dziękuję za troskę. Już w pełni do sił wróciłem. – A to rad niezmiernie jestem, mój Stanisławie! Wszelako, gdyby coś poważniejszego, czego Boże nie daj!, się przytrafiło i jaki wielki doktor medycyny był potrzebny, powiadamiajcie śmiało, a zaraz go sprowadzimy! Na sąsiadów zawsze możecie liczyć! – Dziękuję pięknie, wasza miłość, ale jeszcze młodemu księciu chciałem się pokłonić. – Bogusław w parku, z asesorem Wygonowskim się przechadza – odparł książę Janusz. – Ale za niedługo na obiad powrócą, to się przywitacie. – Skoro woźny i sam asesor trybunalski naraz tutaj poproszeni, zdaje się coś poważnego zajść musiało... – podpytał Stanisław. – Ano tak, ano tak, mój drogi Stasiu – Radziwiłł przybrał zafrasowany wyraz twarzy. – I lepiej będzie, jak rzeknę to teraz, bo przy jedzeniu o takich sprawach mówić niepolitycznie. Dlategom z nimi nie poszedł, a na ciebie żem czekał. – Słucham, wasza miłość. – Kościół nam okradli – oznajmił książę wprost. – Nasz tutejszy, parafialny. – Jakże to?! – Stanisław miał wrażenie, że się przesłyszał. – Nasze szable...? – Akurat wasze rodowe wota nie ucierpiały. Ozdobnych szabel, co je tam od pokoleń trzymacie, złodzieje akurat tknąć się nie ośmielili. Z wszelkich innych wotów tylko parę drobnych błyskotek ściągnęli, ale nie w tym rzecz, nie to najgorsze. Do krypt, uważasz Stasiu, się włamali. Zewłoki naszych zacnych antenatów i powinowatych z trumien powywlekali! Woźny trybunalski pobladł, zdjął czapkę, przeżegnał się bez słowa. – I z kosztowności odarli! – dokończył wzburzony książę. – Czy wiadomo, kto to uczynił? – zapytał Stanisław drżącym głosem. Taka zbrodnia wprost nie mieściła się w głowie! Na całej ziemi ani nawet w piekle razem kar na nią było mało. – Złotniccy z Małych Dębów. – W takim razie, wasza miłość, procedura jest jasna – woźny wziął głębszy wdech. – Sprawę należy wpierw zgłosić do sądu biskupiego, który, uznawszy winę pomienionych, ekskomunikę ogłosi, zaczem wniesie pod sąd sejmowy wniosek o naganę szlachectwa. Kiedy Złotniccy przywileje rycerskie i nazwisko stracą, osądzi się ich jako zwykłych chłopów przed sądem grodzkim w Liwie i jak pospolici złodzieje zawisną na szubienicy. Może i tak być, że trybunał zadekretuje dodatkowo, aby bezpośrednim sprawcom przed powieszeniem upalono ogniem świętokradcze ręce. – Dobrze by to było, mój Stasiu – westchnął ciężko książę. – Ale niestety, nie tak prosto te sprawy się mają. – Dowodów przeciw Złotnickim brak? – domyślił się woźny. – Ot, wracają już! – książę spojrzał przez okno. – Rozmówimy się dalej, jak będzie nas komplet. Teraz chodź ze mną, Stasiu, skoro chciałeś się przywitać.

Ruszyli naprzeciw powracającym z parkowej przechadzki i spotkali się z nimi w pół drogi, to jest w poczekalni na antresoli ozdobionej starym orężem. Stanisław jak poprzednio zamiótł czapką podłogę przed księciem Bogusławem, ale uściskał się już tylko z asesorem Wygonowskim. Młodszy Radziwiłł, liczący sobie lat dziewiętnaście, w przeciwieństwie do starszego kuzyna nie był aż tak skory do fraternizacji z pospolitą szlachtą. Panicz wszakże był z niego piękny, zgodnie z najnowszą francuską modą dworską wystrojony. Wprost olśniewał przy Januszu, który – choć niestary i też bogato odziany – nosił się jednak bardziej po wojskowemu. Słychać też było, że oprócz męskiej urody na licznych innych talentach wykwintnemu magnacikowi nie zbywało i w przyszłości mógł on zajść na równie wysokie urzędy co szafoty. Ponadto, Bogusław woniał wodą różaną i jaśminem niemal równie mocno jak Stanisław lawendą. – Lawendowskich rozpoznam nawet w najgłębszej ciemnicy! – młodszy Radziwiłł nie odmówił sobie drobnej złośliwości z tego tytułu. – Ciemno czy jasno, zawsześmy gotowi do usług naszym znakomitym sąsiadom! – woźny przełknął przytyk. – Tylko nie na sejmach, jak słyszałem! – Bogusław był wyraźnie zbyt rozdrażniony, by silić się na grzeczność. Kurtuazję więc można było sobie wsadzić w kieszeń. Dość czapkowania! Stanisław wcisnął mocno kunią czapkę na skronie, stanął prosto i spojrzał młodemu księciu w oczy. – Jedni rodzą się szlachtą, inni lokajczykami, wasza miłość – odpowiedział hardo. Bogusław miast replikować zamachał przed woźnym koronkową chusteczką, jakby opędzał się od muchy. – Pozwólże na stronę, mój drogi kuzynie! – wtrącił się książę Janusz, przerywając scysję. – Zechciejcie wielmożni panowie na chwilę tu spocząć i zaczekać na nas. Radziwiłłowie odeszli, a woźny i asesor zostali w poczekalni sami. – Niesłychana rzecz – zagaił rozmowę Stanisław. – Niepojęta i dziwna... – odparł zadumany Wygonowski. – Widzieliście już miejsce zbrodni? – Widziałem, Stasiu. Żeby cię w chorobie nie kłopotać, sam wszelką konieczną instygację poczyniłem. Trumny w rzeczy samej były porozbijane, nieboszczycy z nich powywlekani, sponiewierani, ze złota i kamieni odarci. Uschłe palce im poodłamywali, żeby pierścieni dostać... – Ależ to po takiej profanacji kościół winien być zamknięty aż do ponownego wyświęcenia – zauważył woźny. – Tymczasem jak tu jechałem, widziałem, że jest otwarty, a nabożeństwo na Anioł Pański odprawiane było jak zwykle. – Radziwiłłowie chcą tę hańbę utrzymać w tajemnicy – wyjaśnił asesor Wygonowski. – Kiedym tylko się tu wczoraj zjawił i corpus delicti zobaczyłem, zaraz doczesne szczątki z powrotem w trumnach ułożono, sarkofagi zamknięto, kryptę zamurowano, pleban chyłkiem odprawił egzekwie, a kościelny, który zbrodnię odkrył, dostał do wyboru wór złota albo urżnięcie języka. – Wszakże kościół jest sprofanowany, wszelkie sakramenty w nim sprawowane mocy w niebiesiech nie mają! – zawołał wzburzony Stanisław. – Trzeba z Warszawy samego biskupa sprowadzić, aby dom boży wyświęcił ponownie, no a teraz jeszcze na wszystkie nieważne sakramenty dyspensę dał. – No i tu się zdziwisz Stasiu, bo to już załatwione! Radziwiłłowie możny ród, więc nie takich rzeczy migiem dokazać potrafią. – Jakże to?! – Tej samej nocy kiedy ta świętokradcza zbrodnia miała miejsce, nasi panowie magnaci, gościli tu, uważasz, jego ekscelencję biskupa Flicowskiego. – Nie może być! To on z Liwa do Starej Wsi pojechał? Nie do Warszawy? – Ano tak. I Flicowski jak raz akuratnie był pod ręką, kiedy sprawę trzeba było tuszować. – Ale chyba tym zbrodniarzom płazem tego puścić panowie Radziwiłłowie nie zamyślają?! – To właśnie dziwne, Stasiu, że oni chcą i zarazem nie chcą się z nimi certolić... Lecz poczekajmy jeszcze tę chwilę, o którą prosili, to się może czego więcej dowiemy o ich zamierzeniach. Z chwili zrobiło się trzy czwarte godziny. Wreszcie wyszedł do nich lokaj. – Książę pan i książę panicz proszą waszmościów do stołu! – oznajmił. W pokoju jadalnym okazało się, że książę Bogusław przebrał się do obiadu w strój włoski dla odmiany. Stanisław uznał, że nie ciekawi go, ile razy dziennie i do jakich czynności książę panicz zwykł fatałaszki zmieniać. Szlachcicom podano do mycia rąk wodę z plasterkami limonii. Woźny, ignorując krzywe spojrzenie Bogusława, zagadnieniu czystości dłoni poświęcił równie wiele uwagi co obaj jaśnie oświeceni. Potem siadł przy pańskim stole okrytym złotogłowiem i zastawionym srebrnymi naczyniami, zaczem w milczeniu zabrał się do przystawek, na które podano plastry szynki, kiełbasy, półgęsek oraz marynowane szparagi i borowiki. Książę Bogusław wszedł nareszcie w rolę gospodarza i sam z siebie zaproponował do tego wino z Burgundii, którego zaraz kazał gościom nalać. Stanisławowi zadało się ono zbyt cierpkie, ale przez grzeczność pochwalił. Asesor Wygonowski jako człek w wyższych światowych sferach bardziej od woźnego bywały zaczął przy tej okazji konwersację o lepszych rocznikach francuskich win. Stanisław, nie mając żadnego pojęcia w tej materii, wciąż się nie odzywał. O sprawie nie mówili też przy zupie z czerwonej soczewicy, ponoć z samej Ziemi Świętej do Starej Wsi sprowadzonej, a reprezentującej dokładnie ten sam biblijny gatunek, z którego patriarcha Jakub ugotował ową zupę, za której miskę kupił od Ezawa prawo pierworództwa. W istocie, przyznać wypadało, że potrawa ta była tak wyborna, że ten i wiele innych przywilejów można było za nią oddać. Kiedy przyszło do pieczystego, wniesiono gorący jeszcze pasztet z zajęcy i danieli, ozdobiony ćwiartkami limonii. Po jego pokrojeniu z jadalni wynieśli się dwaj lokaje usługujący dotąd przy stole i dopiero rozmowa przyszła do rzeczy. – Zatem, mości panie asesorze, kroki oficjalne podejmować nam odradzacie? – odezwał się książę Janusz. – Powtórzę, com już rzekł, wasza miłość, że na sprawę o naganę szlachectwa dowody są tutaj za słabe. Wyrok infamii na Złotnickich uzyskać będzie łatwiej. Poza tym, po tak szpetnym uczynku, ludzie im tu żyć nie pozwolą. – A jakie są dowody przeciwko pomienionym? – wtrącił się Stanisław. – Poszlaki zaledwie, gdyż widziano ich wcześniej kręcących się wokół kościoła i przy drzwiach zakrystii, które zmyślnym wytrychem otwarte zostały. Mogli mieć też sposobność zobaczyć klucze, by wytrych tym łacniej sprokurować.

– Tylko tyle?! – zdumiał się niezmiernie woźny. – Jest jeszcze świadek, który twierdzi, że widział trzech Złotnickich nocą z kościoła wychodzących i odjeżdżających w kierunku swoich rodowych włości. – To już dużo – przyznał Stanisław. – Tylko, że ten świadek leżał wtedy pijany pod kościelnym murem i od razu przy pierwszym zeznaniu się pogubił. Najpierw twierdził, że zbudziło go trzaśnięcie drzwi od zakrystii, a potem sobie zaprzeczył, mówiąc, że się przecknął dopiero na tętent kopyt przebiegających mimo koni. Kiedym mu tę niejasność wytknął, odparł, że w międzyczasie przysnął i uważasz, Stasiu, dwakroć w trakcie zdarzenia budzić się musiał... Jednak uparcie zarzeka się, że to Złotniccy, nikt inny, gotów na wszelkie relikwie przysiąc. Można mu dać wiarę, można i nie dawać. Równie dobrze ci Złotniccy mogli się durniowi przyśnić w pijanym widzie. – Czy przypadkiem ów świadek to nie ten wypłosz z posiekaną gębą, co tam teraz na podwórcu krąży? – upewnił się woźny. – Ten sam. Imć pan brat Jacek Tomasz Korczyński, zwany pospolicie Poharatańcem. Herbu jego nie wymienię, bo zacny i despekt wielu porządnym ludziom w oczach naszych jaśnie oświeconych gospodarzy bym wyrządził. – Nie ciekawiśmy jego herbów! – burknął Bogusław. – Spod Pułtuska się wywodzi – kontynuował spokojnie sędzia. – Tamże majętność jakąś miał, ale go z niej wyrugowano. Za co dokładnie, gadać nie chciał. Od tej pory włóczy się i pije bez przerwy, a dla szklanicy i noclegu do każdej przysługi gotów. – No to go lepiej przed sejmowym sądem za świadka nie stawiać, bo jeden wielki śmiech w wysokiej izbie gruchnie. – Do kroćset! – książę Bogusław palnął pięścią w stół. – To słowo Radziwiłła nic już nie znaczy?! Skoro Radziwiłł mówi: „Złotniccy”, to panowie Złotniccy winni w trzy pacierze wisieć na hakach, jeden z drugim perfecte ze skóry obdarci! Zatem słowo Radziwiłłowskie znaczy w tej Rzeczypospolitej coś, czy li już nic?!! – Znaczy wiele, wasza miłość – tłumaczył cierpliwie asesor Wygonowski. – Jednakowoż zechciejcie zauważyć polityczną delikatność tej sprawy. Oto wielki pan samym swoim jednym słowem chciałby pozbawić szlachcica szlachectwa... – znacząco zawiesił głos, po czym mówił dalej. – Groźny by to był precedens, nawet w tak nikczemnej sprawie. Jeszcze groźniejszy byłby wtedy, gdyby magnat prostego szlachcica bez wyroku sądowego zajechał. – U nas na Podlasiu byśmy się z takimi nie patyczkowali! – prychnął zapalczywie Bogusław. – Są dowody czy ich nie ma, dość że w oczach naszych przewinili! – Wszakże, proszę waszej miłości, my na Mazowszu, a nie na Podlasiu czy Żmudzi się znajdujemy – pouczył go z powagą asesor. – Za rzeką wasze Mazowsze! – rozsierdzony młody książę pokazał palcem w kierunku Liwca tak zamaszyście, jakby ich z domu wyrzucał. – Po tej stronie jest nasze pradawne litewskie Podlasie! – Ale teraz prawa na nim są już mazowieckie – Stanisław włączył się do sporu. – Hardziście, panie Lawendowski! Oj, hardzi! – cała złość Bogusława skupiła się teraz na nim. – Wszyscy wy Lawendowscy za bardzo żeście hardzi... – zabrzmiało to już jak groźba. Woźny odłożył złoty widelec na talerz. – Dokładnie to samo, wasza miłość – odrzekł powoli – mówili o nas wasi dalecy przodkowie, kiedy to przed unią Korony i Wielkiego Księstwa z wycieczkami do nas za Liwiec się zapuszczali. Pojmanych Litwinów żeśmy potem gracko na palikach pośrodku nurtu zasadzali, żeby granicę pomiędzy naszymi ziemiami wszystkim wątpiącym jasno i wyraźnie unaocznić. Wszelako, proszę waszych miłości, te czasy minęły i my teraz społem żyjemy i społem też winniśmy radzić, jak waszej krzywdzie i zniewadze przodków uczynić zadość. Bo jeszcze się nam na tym naszym Mazowszu nie zdarzyło, aby sprawiedliwość nie dosięgła hultaja, co na nią zasłużył. – Dobrze powiedziane, mój drogi Stasiu! – książę Janusz dał mu brawo. – A ty, drogi młody kuzynie, pomiarkuj nieco swój słuszny gniew. Wszak po to żeśmy wielce szanownych jegomości pana asesora Wygonowskiego i pana woźnego Lawendowskiego zaprosili, ażeby pomsta nasza prawem lub lewem, porządkiem przyrodzonym albo i nadprzyrodzonym... – puścił oko, dając znać, że swoje wie – swój skutek osiągnęła. Co nam zatem mości panowie doradzacie? – Aby jawnie przed trybunał iść – odrzekł sędzia – dowody przeciw Złotnickim muszą być mocniejsze. Zatem instygację w tej sprawie należy czynić dalej. – Nie może to jednak być, aby taka zbrodnia bez kary pozostała! – dodał stanowczo woźny. – Z tym się zgodzę – powiedział Wygonowski, przezornie nie rozwijając tej myśli dalej. – Zatem dowody przeciw Złotnickim znajdą się albo i nie – podsumował Bogusław. Znać było po nim, że stara się opanować, choć przychodziło mu to z trudem. – A tymczasem pierścienie rodowe z palców naszych przodków zdarte będą sobie krążyć gdzieś między Żydami, nam Radziwiłłom na większą zniewagę, tak?! – Nie pojmuję, wasza miłość, czego wy w końcu od tych Złotnickich chcecie? – zdziwił się Stanisław. – Raz żądacie, by ich na hakach wieszać i pasy równo drzeć, to znów życzycie sobie, by wam skradzione klejnoty wrócili? Skoro tak, to wyślijcie do nich umyślnego z okupem. Persony trybunalskie tutaj na nic... – Stanisławie! – zmitygował go asesor. – Wybaczcie waszmość, ale ja już całkiem nie wiem, o co ta rzecz idzie. Mamy sprawiedliwości dochodzić czy za błyskotkami biegać? Co tu jest ważniejsze? – Mój drogi kuzyn niepotrzebnie materię zagmatwał – pośpieszył z mediacją książę Janusz, jednocześnie gromiąc wzrokiem Bogusława, by siedział cicho. – Chcielibyśmy i tego, i tego, ale sprawiedliwość zawsze pierwsza! – Dlatego właśnie, że sprawa tak delikatna, prosiłem do pomocy mości pana woźnego, bo tu w równej mierze trzeba i dalsze śledztwo czynić lub do ugody dojść, gdyby dowodów nie stało – powiedział sędzia Wygonowski. – Najlepszy dowód byłby, gdyby nieboszczykowskie mienie u Złotnickich znaleźć – stwierdził Stanisław. – Jednak, jeśli oni dobrze te kosztowności ukryli, to nijak ich nie znajdziemy, ale jest sposób, żeby sami nam je pokazali. Znaczy się, możemy udać, że chcemy je od nich wykupić. Taki podstęp by mógł się udać. Bo któż większą cenę od Radziwiłłów mógłby dać? Tak to chciwość własna ich zgubi. – Przednia myśl, mój Stasiu! – książę Janusz znów dał mu brawo. – Możemy udać, że w łaskawości naszej o sprawie zapomnimy, jeżeli zwrócą wszystko, co zmarłym ukradli. – Wszakże to za gruba zbrodnia, by o niej zapomnieć – zauważył Stanisław. – A nam za dowód starczy choćby jeden stary pierścień z herbem Radziwiłłów. – Wszystko niech oddadzą! – syknął Bogusław i zaraz się pomiarkował. – Nie nam rzecz jasna! Wszak my tych pierścieni nosić nie będziemy. Ani znów trumien otwierać, by je odłożyć. Niech Złotniccy skradzione kosztowności jakiemu klasztorowi na biednych oddadzą. Byle tylko nic przy nich nie zostało! Nic, do kroćset! Stanisław wzruszył ramionami i nic na to nie odpowiedział. Zaświtała mu jednak myśl, że Złotniccy Radziwiłłów jakimś sposobem w garści mają... Nie wypowiedział jednak tej supozycji na głos.

– Przejdźmy do detali, wasze miłości! – zabrał głos asesor Wygonowski. – Na początek zrobimy zatem tak, że ja zaraz wydam panu woźnemu trybunalskiemu oficjalną delegację, ażeby ów dokonał formalnej konfrontacji świadka oskarżenia z podejrzanymi. – Mamy tam we dwóch pojechać? – zadumał się Stanisław. – Ja i ów, jak mu tam... Poharataniec. Ano dobrze, czemu nie! – Sami w paszcze wściekłych psów wejdziecie? – spytał zaciekawiony Bogusław. – Podziwiam, podziwiam! – Złotniccy wciąż jeszcze są szlachta, więc jak ze szlachtą postępować z nimi wypada – odparł z powagą sędzia. – Może być, że starsi rodu świętokradztwa byli nieświadomi i zgodzą się wyrodne czarne owce sprawiedliwości wydać. Zapytać więc trzeba. – Skoro oni naszych szabel z kościoła wziąć się nie ośmielili, znaczy to, że jeszcze przed Lawendowskimi mores czują – dodał z dumą Stanisław. – Przed Lawendowskimi czują, a przed Radziwiłłami nie! – prychnął zirytowany Bogusław. – A nie powinno to być aby na odwrót? Dziwne porządki w tej Rzeczypospolitej panują! Woźny i sędzia przezornie zmilczeli odpowiedź. – Dobrze – Bogusław sam się zreflektował. – Czyńcie sobie, panowie szlachta, co tam uważacie. Niech na początek będzie po waszemu, potem zobaczymy, czy warto się dalej z panami braćmi patyczkować. – Lepiej z tą szlachtą nie zadzierać – przestrzegł go Janusz. – Nam, kuzynie, wypada postępować politycznie. – Taki właśnie mam zamiar! – książę Bogusław energicznie wstał od stołu, więc goście zrobili to samo. – Pójdę wydać rozkazy względem tego łachmaniarza, skoro jednak ma on być Radziwiłłów świadkiem. Lecz wy, mości panowie, siadajcie, proszę – młody magnat znów przypomniał sobie o obowiązkach dobrego gospodarza. – Siadajcie! Zaraz wety podadzą. Nie może to być, aby goście od Radziwiłłowskiego stołu wstawali niesyci! – A to szlachetka dopiął swego! – parsknął rozbawiony Janusz, sięgając po kielich z winem. – O czym wasza miłość mówi? – zagadnął czujnie sędzia. – Tenże Jacek nad Jackami, zwany Poharatańcem, stawił się tu tydzień temu, służby swoje domowi Radziwiłłów ofiarowując – odpowiedział Bogusław, krzywiąc się z niesmakiem. – Ogłaszał się szlachcicem pełnoprawnym, ale że wyglądał tak, jakby go żywcem wydarli spomiędzy stronic Liber chamorum, za exemplum maior dając, tośmy mu wiary nie dali. Cóż by to było, gdyby na jakim sejmie wyszło na jaw, że cham przebrany za szlachcica za Radziwiłłami głos daje. Honor nasz mocno by ucierpiał. – Szlachectwo można zbadać – zauważył Stanisław. – Uznałem, że szkoda na to pieniędzy i zachodu – odparł zniecierpliwiony młody książę. – Jeszcze my, Radziwiłłowie, tak nisko nie upadliśmy, ażeby każdy smark, co się nam buta czepi, zaraz do godności klienta naszego podnosić. Wszakże teraz to już inna sprawa. – Źle się stało, żeście, wasze miłości, tego wcześniej nie rzekli – powiedział zafrasowany sędzia. – Wszak ów świadek ma swój interes w tym, aby się przyszłym chlebodawcom przypodobać. Jego wiarygodność tym bardziej maleje. – Jaki ten świadek jest, taki jest. Rozmyślnie nic nie tailiśmy, proszę waszmości asesora, a rzeczą trybunału jest uczciwość przed nim zeznających badać i oceniać – odparował Janusz. – Zmienia to coś w naszych projektach? – Zrobimy tak, jak żeśmy wcześniej postanowili – odparł sędzia po krótkim namyśle. – Będę na gagatka baczenie miał – zapewnił Stanisław. – Nie on jeden tak znakomitej familii pragnąłby się przypodobać. Bogusław skwitował komplement cierpkim uśmiechem i szybko wyszedł z pokoju jadalnego. Zaraz dało się słyszeć, jak woła majordomusa. Chwilę potem zaś wniesiono wety, czyli deser z twardego kremu malinowego. Rozmowa przy stole zeszła teraz na przyjemniejsze pogwarki i facecje. – Doszły mnie słuchy – zagadnął książę Janusz – że w trybunale waszym od pokoleń toczy się sprawa między dwoma sąsiadami o miedzę na trzy palce zaoraną. Prawda li to? – Sitarze przeciwko Żaboklickim – uściślił asesor Wygonowski. – Jednak, proszę waszej miłości, to nie u nas się rozpatruje, bo my obaj jak tu siedzimy trybunał ziemski reprezentujemy, ale w sądzie grodzkim, który też w liwskim ratuszu obraduje, acz jurysdykcję ma inną. My sądzimy szlachtę, oni zaś mieszczan i wolnych kmieci, do którego to stanu powodowie i pozwani w tym procesie się zaliczają. – Prawda li to, że ta sprawa już trzeci wiek na wokandę powraca? – Prawda, wasza miłość. – Dokładnie dwieście osiemnaście lat, proszę waszej miłości, ten proces się ciągnie – woźny sądowy popisał się znajomością arkanów swego rzemiosła. – Acz, formalnie rzecz biorąc, nie jest to dokładnie ta sama sprawa, ale o to samo – dopowiedział Wygonowski. – Pan podsędek Wąsowski obecnie nad nią proceduje, a wcześniej jego ojciec, dziad i dwóch pradziadów, jeden w prostej, drugi w stryjecznej linii. Iście sędziowska dynastia na tym sporze praktykowała. – Nie lepiej to obu procesującym się stronom po sto kijów wsypać i w dyby na jeden dzień zakuć, by już pokój dały? – zagadnął rozbawiony książę. – Niźli tolerować aż takie pieniactwo. – Sprawa jest poważna, wasza miłość – zaoponował Stanisław – bo miedza pomiędzy sąsiadami to rzecz święta. – Możecie mi, panie Lawendowski, z łaski swojej sedno owej świętości przybliżyć? – Wedle życzenia waszej miłości. Zacznijmy od tego, że miedza winna mieć zawsze dwie stopy szerokości. – O tym, istotnie, słyszałem – przytaknął Radziwiłł. – Kiedy zatem jeden sąsiad swoje pole już zaorał i drugi po nim do orki przystępuje, winien owe dwie stopy miedzy odmierzyć i tak swój pług prowadzić, aby tego pasa w żadnym miejscu nie zawęzić. Wszakże jeżeli wcześniej chytry sąsiad od swojej strony trzy palce z miedzy uorał, to ten drugi, żeby rachunek dwóch stóp się zgadzał, owe trzy palce musi oddać ze swego pola i tak to jemu ziemi ubywa, a złemu sąsiadowi przybywa. – Sprytne – skinął głową książę. – A ziemia jest święta, więc jej kradzież stoi za świętokradztwo. – W rzeczy samej, logika nie do podważenia – Radziwiłł uśmiechnął się pod wąsem.

– Teraz, wasza miłość, weźcie pod rozwagę, że sztuczka z odoraniem trzech palców jest w całym tym arsenale oszustw najprostsza z możliwych. Wyższa szkoła przebiegłości to orać miedzę zygzakiem, tak aby okradany sąsiad się w tym pogubił i swej straty nie poznał. Jeżeli jeszcze do tego wszystkiego granica między polami nie idzie prosto, lecz załamuje się lub zakolami skręca, a takich miedz jest w naszych stronach wiele, to podobnych perfidnych sztuczek można dokazać w tej mierze jeszcze więcej. Taka wojna podjazdowa, idąc przez pokolenia, niezły szmat ziemi może nieuczciwym oraczom przynieść. Widziałem swego czasu akta geometrów, którzy tu u nas mierzyli pola za króla Zygmunta Starego, kiedy ów świeżo na Mazowszu nastał i swoje porządki zaprowadzał, a zaś potem robione pod koniec panowania trzeciego Zygmunta, ojca obecnego Władysława, miłościwie nam panującego. No i wtedy pokazało się, że Sitarze Żaboklickim przez sto lat dobre ćwierć morgi pola chyłkiem odrezali. Teraz zaś role się odwróciły i Żabokliccy Sitarzy podorali, w każdym razie ci drudzy w swym pozwie tak podają. Trzeba rzecz całą znów sumiennie zbadać, bo miedz jest tysiące i nie można nikomu złego przykładu i powodu do zgorszenia dawać. – Inne familie oraczy chyba ze sobą w tak długie spory nie wchodzą – zauważył książę. – Prawda to, wasza miłość, Sitarze i Żabokliccy to casus szczególny – odparł sędzia. – Innym też podobnie spierać się zdarza, ale w istocie nie aż tak zajadle. – Jak zaś sąsiedzi ze sobą żyją, wasza miłość, to wyraźnie po miedzach widać – powiedział Stanisław. – Ci dobrzy sobie pól nie podcinają, ale przez grzeczność i dobrą wolę od swojej strony zawsze dodają do wspólnej miedzy po kilka palców. Stąd też miedze pomiędzy dobrymi sąsiadami z czasem mają nie dwie, ale trzy stopy szerokości lub nawet więcej i można na nich już krowy wypasać. U tych z kolei, co żyją jak pies z kotem, miedze są jak sznurki, ledwie jednej piędzi starczy, by je objąć. – A toż między nami, mój Stasiu, miłość musi być niezmierna, ponieważ Liwiec to miedza na cały rzut kamieniem szeroka! – roześmiał się książę i przepił do woźnego. – Z podziękowaniem, waszej miłości! Wrócił książę Bogusław. – Rozkazy wydałem – oznajmił ogromnie zadowolony z siebie. – Radziwiłł rzekł „stań się!”, więc w godzinę z tego pół szlachcica, pół kozła mieć będziemy Radziwiłłowskiego oficjalistę, co się zowie. No chyba żeby w całych naszych książęcych włościach mydła na tyle brudu nie starczyło, o co lękam się, że bardzo być może. – Skoro tak, to za tę godzinę, za pozwoleniem waszych miłości, w drogę, nie mieszkając, wyruszymy! – Stanisław podniósł się z krzesła. – Przed zmrokiem staniemy na nocleg w karczmie w Ugoszczy, a stamtąd zaraz z rana skoczymy do Małych Dębów i Złotnickich jeszcze przy śniadaniu najpewniej zastaniemy. – Na wieczerzę u nas nie zostaniecie, mój panie woźny? – pro forma upewnił się młody książę. – Z podziękowaniem, wasza miłość, ale jakby tu przyszło do wieczerzy, to także i do śniadania, a trybunalska służba w lesie... – Co prawda, to prawda! – zawołał, śmiejąc się, książę Janusz. – Kto raz przy Radziwiłłowskim stole zasiadł, ten prędko odeń nie odejdzie! – Po tych pysznościach niebywałych, które tutaj spożyłem – skomplementował Stanisław, starając się, aby wypadło to jak najbardziej dwornie – dobrze by się było teraz nieco przejść, żeby senność poobiednia człeka nie naszła. – Całe nasze ogrody są do waszej dyspozycji, mości panie Lawendowski – rzekł z chłodną kurtuazją Bogusław. – Przechadzajcie się, aby na zdrowie! – Ja też jeszcze raz bym świeżego powietrza zażył – wstał także i Wygonowski. – Ale wy chyba, mości panie asesorze, porzucać naszej kompanii dziś nie zamierzacie? – zagadnął Janusz. – Przed kolacją przechadzka dla zaostrzenia apetytu tym bardziej wskazana – odparł dyplomatycznie sędzia. – Serdecznie prosimy i na nocleg zostać, a jutro zaraz po śniadaniu odprawimy waszmości kolasą do Liwa – zapewnił Bogusław. – Będę waszym miłościom wielce zobowiązany. Woźny i asesor wyszli z pałacu tylnymi drzwiami, wprost na rozciągający się tutaj park utrzymany we francuskim stylu. Widok fantazyjnie wystrzyżonych żywopłotów Stanisław przyjął z niesmakiem. Sędzia krytyki cudzoziemskiej mody ogrodowej nie skomentował, odezwał się dopiero, gdy oddalili się od rezydencji na dobre sto kroków. – Złapał Kozak Tatarzyna, a Tatarzyn za łeb trzyma! – wybuchnął gniewem. – Pytanie tylko, czy Złotniccy w tej aferze robią za Kozaka czy za Tatarzyna?! – I mnie się widzi, że panowie magnaci wszystkiego nam nie mówią – odpowiedział zamyślony woźny. – Zupełnie jakby za moim pośrednictwem zamierzali przekazać Złotnickim jakieś posłanie, które tylko oni pojąć mogą. – Wyraźnie za głupców nas mają i liczą, że pół prawdy za całą nam wystarczy i pół trybunalskiej roboty dla nich wykonamy! – irytował się sędzia. – Coś mi się teraz wydaje, że nieboszczyków owych nie dość dokładanie sobie obejrzałem... – Cóż to przeoczyć mogliście? – Żebym to ja wiedział! Teraz dopiero mi się zdaje, że szaty na trupach zbyt mocno potargane były jak na kradzież, podczas której tylko o pierścienie, bransolety czy naszyjniki by chodziło. Tu jakby czegoś jeszcze pod szatami szukano... Albo i w samych wyschłych ciałach... – Palce były wszystkie? – A tych, psiakrew, Stasiu, niedokładnie porachowałem! Do głowy mi nie przyszło wątpić, kiedy mi rzekli, że niczego z cielesnych przynależności osobom nieboszczykowskim nie brakuje. Zresztą, ja nie medyk, pewnie bym się nie spostrzegł, zwłaszcza jeśli niektóre z palców jeszcze za życia w przygodach różnych były postradane. – I co teraz? – Jedź, jak było ustalone, tylko oczy szeroko miej otwarte. – Jeszcze parę takich rad, a jak sowa wyglądać będę! – żachnął się woźny. – Od wczoraj nic mądrzejszego od nikogo nie słyszę, tylko ślepia wybałuszać każą! – Cóż ci innego, Stasiu, poradzić mogę? – westchnął ciężko sędzia. – Tyle mogę, że dziś w nocy z naszymi drogimi gospodarzami się upiję, może wtedy któremuś się coś z gęby wymknie. Asesor Wygonowski słynął w całej ziemi liwskiej z mocnej głowy i jasnego umysłu, ale sława ta była tak wielka, że byłoby dziwne, gdyby do Radziwiłłów nie dotarła i na baczności się nie mieli. Stanisław darował sobie jednak wygłaszanie wątpliwości w tej mierze. Zamiast tego zaczął opowiadać o wczorajszej rozmowie z pradziadem Jakubem. Asesor Wygonowski słuchał zafrasowany i tak zeszła im ta poobiednia godzina.

4 Zaorana miedza

Pan Jacek Tomasz Korczyński, kiedy go drugi raz Stanisław zobaczył, wyglądał już jak Pan Bóg szlachcicowi polskiemu przykazał, biorąc w nawias gębę. Primum, dostał nowy kontusz i czapkę. Secundum, buty mu wyczyszczono. Tertium, łeb jak należy podgolono, nie dodając żadnego nowego draśnięcia do istniejącego obrazu cielesnej nędzy i rozpaczy. Z bliska okazało się, skąd wzięło się to osobliwe podobieństwo facjaty pana Jacka do portretu trumiennego. Woźny musiał dwa razy spojrzeć, bo za pierwszym razem własnym oczom nie uwierzył. Otóż, lewe ucho jego nowego kompaniona kiedyś odcięto całkiem i przyszyto z powrotem, ale tył na przód, płatkiem do góry. Rana była stara i zagoiła się nad podziw dobrze, a do tej pory ciało ludzkie do swej arystotelesowej formy i przyrodzonej postaci dążąc, zdołało częściowo właściwy kształt uchu przywrócić. W sumie dawało to efekt jakby dwa konterfekty lewego profilu – jeden normalny, drugi do góry nogami ktoś na siebie nałożył. Gdyby się taka moda portretowania po zachodnich krajach rozeszła, przełom w malarstwie gotowy! Tylko im tego modela dać... Ale równie dobrze przelęknąć by się tam mogli. Bo na lewym uchu oszpecenia twarzy dalece się nie kończyły. Prawego ucha była tylko górna połowa, a najbardziej przykuwała wzrok owa trzecia dziurka w nosie, wykolona na jego grzbiecie, dokładnie w miejscu, gdzie chrząstka i kość się spotykają. Na policzkach szrama na szramie, w większości źle zszyte. Dolna warga przerośnięta siną blizną, a wreszcie niedomykająca się prawa powieka, z której odcięto samą rzęsę, Bóg jeden raczy wiedzieć, jak oko po takim ciosie ocalało. – Waszmość powinieneś kazać swojego cyrulika wybatożyć – zagaił Stanisław rozmowę, gdy tylko dopełnili wzajemnych prezentacji. – Cyrulik tutaj tylko Bogu ducha winien – wyjaśnił tamten nadspodziewanie chętnie i rzeczowo. – To zwykle dla oszczędności gotowizny, żeby jej na wino i gorzałkę nie zbrakło, towarzysze moi mnie cerowali, przeważnie równie pijani jako i ja sam. Tak to było z tym uchem – wskazał na lewe, odwrócone do góry nogami. – Zanim żeśmy wszyscy wytrzeźwieli i się spostrzegli, zdążyło fest przyrosnąć, oderwać już się nie dało... Jak waszmość chcesz i flaszkę mi postawisz, mogę dokładnie opowiedzieć co i jak. Takoż i o innych pamiątkach przygód, które na szlachetnym obliczu moim widzisz wyeksponowane. Woźny uśmiechnął się pod wąsem. Oto wydało się, z czego imć Korczyński żyje i za co pije. Cóż, każdy człowiek winien talenty swoje rozwijać, aby chleb z nich mieć, a pan Jacek największą zdolność wykazywał w dziedzinie zbierania pamiątek na gębie. – Dajmy na to ów dodatkowy wywietrznik w nozdrzach rapierem szwedzkim w bitwie pod Trzcianą mi wykłuto – kontynuował tamten samoprezentację. – Szwed wraży chciał mnie sztychem między oczy sięgnąć, ale chybił. Stanisław słyszał co nieco o zamorskiej roślinie kaktusem zwanej i właśnie poczuł, jak owa mu na dłoni wyrasta, jeżeli prawdą miało być, że pan Poharataniec w tamtym przesławnym boju szwedzkich rajtarów gonił. Dalibóg, prawdziwy husarz na takie psy by nie zszedł! Woźny jednak głośno rozmówcy kłamu nie zadał, żeby tej osobliwej znajomości nie zepsuć już na samym początku. – Rana od rapiera mi się, uważasz wasze, zaogniła i już nie chciała zarosnąć... – Bardziej jestem ciekaw – Lawendowski wszedł mu w słowo – jaką bronią dysponujecie. Poharataniec obrócił się bokiem, pokazując mu swoją szablę węgierską, mocno staroświecką, sądząc po kształcie jelca, pewnie jeszcze z czasów panowania pierwszych Zygmuntów pochodzącą. Potwierdzały to mocno wytarta rękojeść i pochwa. Broń ta z pewnością pamiętała lepsze czasy rodu Korczyńskich i złotego wieku Rzeczypospolitej. Pytanie tylko, w jakim stanie było ostrze? Pan Jacek sam się tego domyślił i wysunął głownię. Była poszczerbiona, czego można się było spodziewać, ale ostra i bez rdzy, co sprawiło, że Stanisław poczuł do tego człowieka pierwszy cień sympatii. Szlachcic, który dbał o swoją szablę, nie mógł być zupełnie nic niewart. Resztę arsenału imć Korczyńskiego stanowił całkiem zgrabny czekanik oraz pieruńsko ciężki i nieporęczny szwedzki muszkiet, na dodatek bez forkietu. Ma się rozumieć, właściciel utrzymywał stanowczo, że zdobył go pod Trzcianą. Pewnie raczej zrabował na pobojowisku, jeśli już, ale o to mniejsza. Chciał ze sobą tę rurę targać, jego rzecz! Konia pan Jacek oczywiście miał. Kiedyś. Lecz już dawno temu przepił go razem z rzędem. Teraz dano mu klaczkę z Radziwiłłowskich stajni, niewielkiej krwi, ale całkiem grzeczną. Bardzo się zdziwił, gdy Stanisław kazał mu ją natychmiast siodłać. – Jakże to tak, panie bracie?! – jął oponować. – Na noc mamy jechać? Bez poobiedniej drzemki dla zdrowia i bez wieczerzy? Tak o suchym pysku?! A dokąd to? – Do Ugoszczy. – Przecież to kawał drogi! Wiem, bom stamtąd przyszedł. – Przed nocą zdążymy. – Ależ będziemy musieli pędzić tam na łeb na szyję! – Konie są wypoczęte, poradzą. – Mamy gonić jak Tatarzy komunikiem? Czegoś to nie po chrześcijańsku... – Słuchaj wasze! – Stanisław wyszedł z nerw. – Nie w drużby mamy jechać, tylko ja z trybunalską sprawą, a waść natomiast w wielkopańskiej służbie, o którą żeś się sam dopominał. Skoro ta służba już dla waści za ciężka, oddawajcie zaraz konia oraz kontusz i wracajcie na powrót do tego chlewa, w którym zwykliście nocować! – Swój honor mam – odburknął Poharataniec, patrząc spode łba. – Wymawiać się nie myślę, ino nie wiedziałem, że sprawa jest taka pilna, boście mnie w jej materię nijak jeszcze nie wprowadzili. – Na popasie wszystko waści objaśnię! – Stanisław, ucinając dyskusję, obrócił się na pięcie i poszedł przygotować Grocha do drogi. Kiedy Lawendowski siedział już w siodle, z pałacu wyszedł asesor Wygonowski w towarzystwie Radziwiłłowskiego pisarczyka. Przynieśli woźnemu świeżo sporządzony dokument z delegacją trybunalską w sprawie konfrontacji świadka z podejrzanymi o kradzież w kościele. Stanisław pieczołowicie schował pismo, a gdy tylko imć pan Korczyński zebrał się wreszcie i otroczył, dał znak do odjazdu, po czym, nie oglądając się na towarzysza, z miejsca pogonił Grocha do galopu. Wypadli ze Starej Wsi drogą na północny wschód, w kierunku Tończy. Przez pierwszą milę polską pędzili na złamanie karku. Mazowiecka równina przyozdobiona pasiakiem pól, kępami olszyn i wysepkami lasów z impetem rozpostarła się wokół nich i ogarnęła niczym zielono-złote morze, rozkołysane wszystkimi możliwymi odcieniami łąk i łanów pokrytych cętkami chabrów i maków. Barwna ta natura falowała w pędzie, lśniła w

słońcu, migotała w biegu, prędko zostawała w tyle i równie szybko znów otwierała nowe, choć wciąż takie same widoki. Lawendowski chłonął przepływającą wokół niego swojską przestrzeń, zatapiał się w niej, upajał, ale od czasu do czasu zerkał za siebie, sprawdzając, jak jego towarzysz sobie radzi. Mściwie liczył w duchu, że ów poprosi o zmiłowanie, przyznając się tym samym do braku husarskich umiejętności i blagi w kwestii swojego udziału w bitwie pod Trzcianą. Zrazu rzeczywiście ku temu szło, bo pan Jacek trząsł się w siodle jak worek i wyglądał, jakby zaraz miał skonać, ale już po paru stajach złapał rytm i bez trudu wytrzymywał tempo narzucone przez woźnego. Korczyński rzeczywiście wyglądał na kogoś, kto dawno na koniu nie jeździł, acz kiedyś robił to całkiem dobrze i właśnie sobie sztukę hippiczną przypominał. Przed Tchórzową zwolnili, żeby nie zgonić wierzchowców. Puścili je w lekki kłus, dając nieco odpocząć. I teraz trafiła się kolejna okazja do rozmowy. – To my do Złotnickich jedziemy?! – domyślił się Korczyński. – Do samych Małych Dębów? – Dobrze waść mniemasz. – Samowtór?! – nie wiadomo, czy bardziej się zdumiał czy przeraził. – Dwóch nas na początek wystarczy. To nie zajazd, lecz urzędowa instygacja. Wasze zeznania były mętne, tedy trzeba najpierw was z podejrzanymi skonfrontować i upewnić się, czy przypadkiem pomyłka jakaś tu nie zaszła. Powtórzycie im zatem w oczy to, co nam powiedzieliście. Trzeba Złotnickim dać możność zachowania honoru i postąpienia, jako panom braciom przystało. – Ależ my żywi stamtąd nie wrócimy! – Nie obawiaj się waszmość. Prawo za nami, a my w całym jego majestacie jedziemy. Jak ci włos z głowy spadnie, zostaniesz waść srogo pomszczony. – Wielka mi z tego po marnym zgonie pociecha! – Nie poważą się na nic, bo takiej zbrodni nijak by potem zataić nie zdołali. Skoro ogólnie jawne jest, że do nich jedziemy, to jakby potem nasze tajemne zniknięcie wytłumaczyli? – Ponoć to wilczy ród. Czemu więc mieliby się komukolwiek z uczynków swoich spowiadać? – Widzę, że waszmość stosunków tutejszych nie rozumiesz – zaczął cierpliwie tłumaczyć Stanisław. – Otóż jedno z dwojga! Albo możesz z panami magnatami zadrzeć i potem przed nimi po zaściankach się chować, a nikt cię nie wyda. Albo odwrotnie, ze szlachtą gniazdową w jaki gardłowy spór popaść i pod wielkopański dach się schronić, to też cię tam nie ruszą, będą czekać, aż stracisz pańską łaskę i opiekę. Ale narazić się magnaterii oraz szlachcie tutejszej naraz, o, to już twoja mogiła więcej niż pewna! Lepiej się wtedy samemu na najbliższym drzewie powiesić, przykrości będzie mniej. – I dlatego waść mniemasz, że oni tam spokojnie będą słuchać, kiedy ja im rabunek kościoła i grobów prosto w oczy zarzucę? – W przeciwnym razie ruszy się Korzeń oraz bratnie zaścianki wspólnie z Radziwiłłów wojskiem, a wtedy cały ród Złotnickich zostanie starty z powierzchni ziemi. Krótko mówiąc, najwyżej cię waszmość wykpią i wyśmieją do imentu... – Toście mnie, panie bracie, pocieszyli! – W zamian za tę przykrość macie łaskawy chleb jako Radziwiłłowski oficjalista, więc narzekać nie powinniście. A tu może przecież i tak być, że się sprawa wyjaśni, że Złotniccy jednak naprawdę są niewinni. – To oni! Widziałem ich! Mogę przysiąc! – To właśnie jedziemy wyjaśnić. A jeżeli będą coś kluczyć bądź zdradzą się jakoś, wrócimy z większą kompanią i pogadamy z nimi inaczej. – Pojmuję – mruknął ponuro Korczyński. – Wszystko to dlatego, że przysięga pijaka warta jest niewiele. – Przez grzeczność przeczyć nie będę, panie Poharataniec. Jakbyście egzystencją swoją hańby całemu stanowi szlacheckiemu nie przynosili, gdyby ludzie powszechnie waszą poczciwość znali, to nie musielibyśmy się teraz imać trybunalskich procedur, aby pewność uzyskać. Starczyłoby jedno wasze verbum nobile i zaraz kto żyw w pościg za złodziejami by ruszył. Byłby na Złotnickich zajazd, a dopiero potem nad nimi sąd. Tak zaś najpierw wypada spytać, a nie od razu ognia dawać. Korczyński milczał. Nie wiadomo, zagniewany czy zawstydzony. – Czemu tedy jak zacny szlachcic nie żyjecie? – zapytał woźny. – Kiedyś żyłem i ot, co mi z tego przyszło! – wybuchnął, pokazując na swoją poharataną twarz. – Skoro waszmość szczegółów jesteś ciekaw, zrób to, co już waści wcześniej mówiłem, postaw jaki trunek na popasie, żeby języka na sucho nie strzępić. – Postawię – odparł Stanisław. – A teraz w konie! Znów galopem przelecieli przez Tchórzową, po czym nie zwalniając, skręcili na północ i przebiegli rozciągającą się tutaj połać lasu. Za lasem pędzili jeszcze aż do Międzylesia i tu drugi raz zwolnili. Jadąc niespiesznie środkiem wsi, ucięli sobie kolejną pogawędkę. Stanisław znów musiał wytłumaczyć się, dlaczego chodzi bez szabli, a ponadto czemu to zapach lawendy tak od niego bije, skoro żaden z niego pludrak ani dworzanin. Zachód słońca zastał ich na drugim końcu Międzylesia, więc skrócili wierzchowcom okres wytchnienia i wzięli w skok ostanie pół polskiej mili, pozostające im do Ugoszczy. Przed karczmę tutejszą zajechali w gęstniejącym mroku. Spiczasty szczyt dachu zajazdu wieńczyły dwa słomiane znaki – wiecha, na znak, że na wyszynku jest piwo i gorzałka, oraz wieniec, oznajmiający, że wino też mają. Miodu zaś brakowało, skoro krzyża nie zawiesili. Lawendowski i Korczyński sprawnie się rozkulbaczyli i zakwaterowali. Po tym jak zgrzane konie powierzyli stajennym, Stanisław uznał, że skoro nie muszą zrywać się skoro świt, tylko z całą powagą, około godziny dziesiątej zajechać do Małych Dębów, to mogą się porządnie wyspać, zatem wynajął najlepszy pokoik na poddaszu, płacąc z góry okrągłego talara za nocleg w łóżkach z pościelą i śniadanie dla dwóch. Rozgościwszy się, zeszli z powrotem do głównej izby, której zaiste daleko było do niemieckiej elegancji liwskiego szynku Wampija. W jednym rogu migotało palenisko z wiszącym nad nim kociołkiem, w którym perkotała zupa cebulowa o niebyt kuszącym zapachu, zdaje się wielokrotnie odgrzewana i przypalana przy okazji, słowem – specjał dla kompletnych desperatów. Zaraz obok tej ordynarnej garkuchni znajdował się szynkwas, a za nim przejście do prywatnego pomieszkania arendarza. Zamiast podłogi było gliniane klepisko, stoły i ławy z grubsza tylko oheblowane, lepiące się niemiłosiernie, bodaj nigdy nie zmywane, co najwyżej rękawem sukmany przetarte, bowiem wśród klienteli prócz woźnego i pana Jacka nie dało się dostrzec żadnej szlachty, tylko samych chłopów miejscowych. Arendarz Żydzisko zapewniał wszakże gorliwie, że wino ma godne osób urodzonych. Przekłamał niewiele. Mołdawski cienkusz robił u niego za węgrzyna, można było od biedy machnąć ręką. Stanisław postawił Korczyńskiemu obiecany kufel wina, zagrzanego z kapką gorzałki, miodu, goździkami i gałką muszkatołową. Jeść niczego nie mieli ochoty, choć Żyd uparcie zachwalał swoją zupę cebulową. Cud zaiste, że go jeszcze w niej nie ugotowano! Woźny na szczęście wciąż był po magnackim obiedzie syty, a pan Jacek bardziej niż strawy potrzebował się napić, bo mu po całodniowej abstynencji ręce już wyraźnie zaczynały dygotać. Radziwiłłowie ubrali go i nakarmili, ale książę Bogusław ponoć osobiście wzbronił mu przed wyjazdem jakiegokolwiek fermentowanego napitku dawać. Srogi pan się nieborakowi trafił...

– A tak, pijanica jestem! – powiedział Korczyński, widząc, że woźny patrzy na jego dłonie. – I pijanicą umrę. Taki mój los... Z podziękowaniem! – uniósł wino do ust. – Przypadkiem waszmość sam żeś sobie tego losu nie wybrał? – spytał Stanisław, łyknąwszy ze swego kufla. – Za mnie wybrano – Korczyński otarł usta i uśmiechnął się błogo, przez co jego twarz nabrała przez moment iście upiornego wyrazu. – Czy to moja wina, że złych sąsiadów miałem, a ręki do szabli Pan Bóg czegoś dać mi nie raczył? – Nie umiecie szablą robić?! – Stanisław zdumiał się niezmiernie. – Umieć, umiem, tylko inni zawsze umieli lepiej ode mnie – westchnął pan Jacek i znów sięgnął po kufel. – Stąd tyle pamiątek na gębie nazbierałem. I gdzie indziej też, ale przez skromność nie pokażę... – To jak żeście się do husarii zaciągnęli? – podpytywał dalej woźny. – Dziwne, że was tam przyjęli. – Nigdy w husarii nie służyłem – odparł Korczyński. – A pod Trzcianą? Przecież tam sama husaria się biła. – Nie tylko. Byli tam pancerni, rajtarzy cudzoziemskiego autoramentu, byli też i dragoni, w których ja służyłem jako setnik. Zaraz na początku tej batalii nadziałem się nosem na szwedzki rapier... Stanisław postanowił, że nie będzie pytać, jakimże sposobem szlachcic z dwiema lewymi rękami do szabli został setnikiem dragonów. Nie wątpił, że jego towarzysz ma na to dobrą odpowiedź i że będzie to dłuższa historia, wymagająca postawienia jeszcze przynajmniej dwóch kolejek – do tego niechybnie cały ów system się sprowadzał, a woźny głupiego robić z siebie nie zamierzał. – Skoro waszmość tak szpetnie okaleczony, acz w jakże chwalebnych okolicznościach, to miałeś już dobrą wymówkę, aby na swoim majątku siedzieć i z żonką nowych rycerzy płodzić... – Lawendowski podjął jeszcze jedną próbę dojścia do prawdy w szczerej rozmowie. – Nikt by już waści krzyw o to nie był. – Dwie żony miałem – odparł z grobową miną pan Jacek. – Jedna mnie odumarła, razem z dzieciątkiem nienarodzonym. Druga z gachem uciekła, kiedy pod Trzcianą krew z nosa przelewałem. Oj tak, nie ulegało wątpliwości, że teraz z kolei zanosiło się na smutną i łzawą opowieść, która bez minimum czterech kufli finału swego osiągnąć nie mogła. Woźny doszedł do wniosku, że już wie o tym człowieku wszystko. Pan Jacek Tomasz Korczyński herbu Spuśćmy Zasłonę Milczenia był zwykłym wyrodkiem. Szlacheckim synem, który jak wszyscy za młodu potrzebował się wyszumieć, tylko on w przeciwieństwie do pozostałych nie wiedział, kiedy skończyć i godności męskiej nabrać. Dla dziewek i wina zaniedbywał naukę rycerskiego rzemiosła, więc w kolejnych zwadach od rówieśników pilniejszych w ćwiczeniu szermierki coraz cięższe zbierał cięgi, ale to go nic a nic rozumu nie uczyło, bo wolał winę zrzucać na wszystkich innych oraz przeciwne mu okoliczności. – Powiadam waszmości – tymczasem pan Poharataniec rozkręcał się bez zachęty – że kiedym z wojny wrócił, chciałem tę występną parę gonić i hańbę swoją pomścić, no ale jedni świadkowie mi mówili, że żona moja i gach jej do Kurlandii uszli, a drudzy, że do Gdańska. No i zupełnie nie było sposobu, jak prawdy dojść i właściwą drogę pościgu wybrać. – Było monetą rzucić – zakpił jawnie Stanisław. – Ja tam wolałem zrobić co innego – pan Jacek nie dostrzegł drwiny. – Chcesz waść wiedzieć co...? – wymownym gestem pokazał, że w jego kuflu już prawie widać dno. – Nie pozwolę waszmości pić więcej, bo jutro lekką i jasną głowę mieć musicie. – A to nic, i tak wam powiem, a postawicie mi za innym razem. I tym oto sposobem Lawendowski został dłużnikiem Korczyńskiego! Woźny czym prędzej wychylił swoje wino, żeby go cholera jasna odeszła. – Owoż, proszę waszmości, trumnę zamówiłem! A do tego mszę żałobną i cały pogrzeb z chorągwiami, wszystko jak wtedy, kiedym poprzednią nieboszczkę żonę chował. Tylko że teraz do trumny, uważasz waść, włożyłem kądziel tej niewiernej! Dowcip i fantazja w istocie były godne szlachcica. Stanisław musiał to przyznać, wątpił tylko szczerze, by jego kompan naprawdę podobną rzecz wykonał, ba, nawet w to, że imć Jacek sam tę całą imprezę wymyślił. Pewnie zasłyszaną facecję za własny życiorys podawał. – To się bardzo moim szwagrom nie spodobało – kontynuował tamten. – Poczuli się wielce urażeni, zajazd na mnie uczynili i tak zostałem bez majętności nijakiej, tym bardziej, żem się wcześniej na ów niby-pogrzeb zastawił. O stypie też nie zapomniałem... Stanisław wstał. – Dopijajcie wasze wino! – powiedział stanowczo. – I idziemy spać! *** Rano zbudziło Stanisława stukotanie stempla w lufie. To Korczyński ładował swój muszkiet. Woźny popatrzył na to jednym okiem, przeciągnął się, ziewnął i ruszył obmyć twarz. Nie chciało mu się zaczynać dnia od kazania i tłumaczyć współtowarzyszowi, że cała ta robota jest psu na buty, skoro jego muszkiet ma staroświecki zamek lontowy. W otwartej bitwie i owszem, bardzo to było praktyczne. Dwułokciowy lont, raz zapalony, tlił się potem przez dobre półtorej godziny, żar stale był pod ręką i nie trzeba było się troszczyć o stan krzesiwa, na co przy zamku kołowym czy skałkowym trzeba było stale pilne baczenie mieć. Sęk w tym, że wpierw należało wiedzieć, kiedy ta bitwa ma się zacząć, aby na jej początku ogień skrzesać. Wielce zaś niepolitycznie było leźć do czyjegoś domu z dymiącym lontem w garści i gadać, że się przychodzi w pokoju... Gdyby zaś do zwady ze Złotnickimi doszło, to akurat oni tam będą nogami w miejscu dreptać i cierpliwie czekać, aż imć pan Jacek swój stary muszkiet do strzału przysposobi. Ale co tam! Jego pukawka, jego zabawa! Stanisław otworzył okno i odetchnął wilgotnym powietrzem. Przez noc pogoda się załamała. Ranek był smętny, pochmurny, w sam raz na wieszanie. Szło na deszcz, może nawet na burzę, ale jakoś dojść nie mogło. Na razie tylko siąpiło paskudnie i gdzieś w dali pogrzmiewało. Taki dzionek nieboży zdecydowanie wypadało zacząć od porządnego śniadania, zwłaszcza że później należało poważnie wątpić w to, aby Złotniccy na obiad prosili. Pewnie po południu przyjdzie im tu wrócić na tę żydowską zupę z cebuli. Korczyński podsypał panewkę i nareszcie skończył. Teraz zaczął się ubierać do drogi. Woźny też się ogarnął, po czym obaj spakowali rzeczy i ze wszystkimi tobołami zeszli na dół. Stanisław zamówił jajecznicę z dwóch tuzinów jaj, ze skwarkami, po czym rozsiedli się przy możliwie najlepiej wyglądającym stole. Drzwi gospody były otwarte na oścież, mimo to skutkiem pieskiej pogody do środka wpadało tak mało światła, że w głównej izbie zajazdu było teraz mroczniej niż wczoraj z wieczora. Dwa okna przysłonięte mocno zmętniałymi błonami ze świńskich pęcherzy w niczym tu nie pomagały. Wobec tego szlachcie kazali razem z rynienką jajecznicy podać także i światło na stół, żeby widzieć, co jedzą. Pałaszowali żwawo ze wspólnej misy, przegryzając chlebem. Korczyński jął się przy tym dopominać o łyk gorzałki, twierdząc, że inaczej ufności do siebie mieć nie będzie przed czekającą ich przeprawą. Stanisław ustąpił i kazał mu podać mały kubek. Sam wziął zrazu piwo, ale było tak podłe, że z miejsca odesłał je świniom i zawołał o wczorajsze wino, już bez

dodatków. Na tętent kilku koni zajeżdżających przed karczmę nie zwrócili uwagi. Dopiero jak wchodzący do środka ludzie przysłonili jasny prostokąt drzwi, powodując nagły mrok w izbie, woźny i pan Jacek unieśli głowy znad posiłku. Przybyszami byli lisowczycy, wnioskując po obcisłych, czerwonych portkach oraz żołnierskiej postawie. Sześciu. Pewnie korzystając z przerwy między kampaniami w niemieckiej wojnie, ściągnęli do Rzeczypospolitej, by żołd i łupy przehulać. Dziwne było tylko, że licho przygnało ich aż tak daleko od granicy, na zapadłą mazowiecką prowincję. Mogli być w takim razie grasantami bez zajęcia, a więc i groszem nie śmierdzącymi... Stanisław na wszelki wypadek nieznacznie sięgnął po swój cep i wsunął go w cholewę buta. Zdałoby się jeszcze i pistolet wyjąć, ale te były w drugiej sakwie, musiałby do nich podnieść się z ławy. Najemnicy stłoczyli się przy szynkwasie. – Żydzie, daj nam czym gardła spłukać! Dureń arendarz dał piwa, tego co wcześniej woźnemu. Efekt był taki, że chwilę później cały ociekał owym niecnym napitkiem od stóp do głów. – Pomyje nam dajesz, parchu?! – jeden z lisowczyków złapał Żyda za brodę i energicznie przeciągnął go na drugą stronę bufetu, rzucając nieboraka na podłogę. – Czy też otruć nas chcesz?! – Zmiłowania proszę u jasnych panów! – jęknął przerażony arendarz. W mordę mu dać w prawie byli, sam się prosił, ale potem winni posłać delikwenta po lepszy trunek. Jednak lisowczycy nie zamierzali pozwolić Żydowi naprawić błędu. Zaczęli kopać leżącego, z rozmysłem starając się przy tym trafić ostrogami w twarz i oczy. Przerażony nieszczęśnik wręcz zaskowytał ze zgrozy, a tamci bawili się swoim okrucieństwem. – Hola, mości panowie! – zawołał woźny, nie wstając jeszcze. – Tu nie Siedmiogród! Pomiarkujcie się aby! Lisowczycy jakby na to czekali. Natychmiast zostawili w spokoju arendarza, który na czworakach umknął za szynkwas, i całą kompanią ruszyli w kierunku stołu jedzących śniadanie szlachciców. Kiedy podeszli bliżej, dało się poznać, że w istocie wojennymi byli ludźmi, świeżo przybyłymi z samego jądra niemieckiej zawieruchy. Ogorzali, żylaści, z lodem w oczach. Niektóre blizny na gębach były całkiem świeże, a choć wszyscy razem nie mieli ich tyle co jeden pan Jacek Korczyński, to jednak on, o dziwo, wyglądał bardziej ludzko od każdego z nich. – Waść może dziedzic tutejszy, że się wtrącasz? – rzucił ten, co pierwszy zaczął bić Żyda. Widać przywódca. – To nie mój poddany – odparł powoli woźny, odsuwając od siebie rynnę z niedojedzoną jajecznicą. Oszacował ich uzbrojenie. Wszyscy mieli szable, do tego czekany lub buzdygany za pasem. Broń palną tylko najmłodszy z nich – szczerzący się bezczelnie ospowaty chłystek, któremu kolba krócicy wystawała zza poły rozpiętego żupana. Skoro trzymał pistolet pod ubraniem, należało spodziewać się, że proch na panewce, pomimo lepkiej wilgoci na dworze, był suchy. – Patrzajcie no, szablicy nie nosi! – zawołał właśnie ów dziobaty młodzik, wysuwając się do przodu. – A szlachtę śmie rugać, łyk jeden! Teraz już Stanisław wstał, ale powiedzieć nic nie zdążył, uprzedził go bowiem Korczyński. – Szlachcic to jest dobry, zapewniam waszmościów, w majątkach moich za leśniczego służy, stąd też i z szabelką po ostępach za dzikami biegać mu niesporo. Kordelas do takiej zabawy o wiele lepszy. Najzabawniejsze w tym było, że pan Jacek odegrał majestat prowincjonalnego posesjonata tak udatnie, że rzeczywiście można było odnieść wrażenie, że on jest tu panem, a Stanisław sługą. Półżartobliwe wyjaśnienie jednak nie rozładowało atmosfery. – Skoro się szablicy wyrzekł to jakby szlachectwa... – prowokował dalej młokos, pewny wsparcia towarzyszy. – Na takiego mlekosysa szabla mi niepotrzebna, twoją własną cię smarku wypłazuję! – woźny wyjął swój cep i zakołysał nim znacząco. Jeżeli lisowczyków zdziwił widok tak osobliwego oręża, to tego po sobie nie okazali. Najwyraźniej nie zwykli lekceważyć żadnego przeciwnika. – Obraził mnie, psi syn! Niechajże więc staje! – lisowczykowski aplikant wyciągnął szablę i bez salutu ciął na odlew. Nie mierzył jednak w woźnego, lecz w łańcuszek łączący trzonek z bijakiem cepa, próbując go przeciąć i ośmieszyć właściciela. Przeliczył się jednak. Ostrze zaiskrzyło i wyszczerbiło się na hartowanej styryjskiej stali. Łańcuszek zaś owinął się dwakroć wokół klingi, a wtedy Stanisław złapał drugą ręką bijak, skrzyżował obie części cepa, chwytając klingę napastnika niczym w kleszcze, złamał ją jednym pewnym ruchem. Odłamany kawałek głowni pozostał zaklinowany mocno pomiędzy trzonkiem a bijakiem. Rozgniewany lisowczyk odrzucił złamaną szablę i sięgnął do krócicy. No, teraz to już żarty się skończyły! Woźny momentalnie uderzył go odłamanym kawałkiem jego własnej szabli, trzymanym wciąż między połówkami cepa, niczym motyką w nasadę nosa, rozcinając mu szeroko obie brwi i pół czoła. Buchająca krew natychmiast oślepiła zuchwałego młokosa. Ranny zapomniał o pistolecie i czym prędzej odsunął się na bok, pod ścianę, przysiadając na pierwszej napotkanej ławie. Żeby cokolwiek widzieć, musiał teraz oburącz zaciskać rany, co definitywnie eliminowało go z dalszej walki. Stanisław demonstracyjnie rozluźnił cep i kawałek szabli upadł na ziemię. Tego pokazu powinno było wystarczyć, aby zażegnać dalszą awanturę. Nie starczyło. Przeciwnie, można było odnieść wrażenie, że lisowczycy specjalnie delegowali żółtodzioba, żeby ów się odwagą wykazał, na uznanie starszych kompanionów zasługując, a przy okazji wypróbował woźnego, zmuszając go do ujawnienia swych umiejętności. Teraz zaś, poznawszy, z kim mają do czynienia, cała piątka jak jeden mąż sięgnęła do szabel i czekanów. Nie wdawali się już w dawanie żadnych racji ani pretekstów. Napad zbójnicki na gospodę to był i tyle! – Stać! – zawołał Korczyński, mierząc do nich z muszkietu opartego kolbą o biodro. Lufę trzymał lewą ręką, w prawej zaś nad otwartą panewką dzierżył płonącą świecę porwaną ze stołu, gdzie im wcześniej do jajecznicy przyświecała. Tamci mieli zbyt duże doświadczenie, aby się przelęknąć. Wielkość broni tylko na nowicjuszach mogła robić wrażenie. Każdy praktyk rzeczy świadom wiedział dobrze, że proch zapala się momentalnie tylko od żaru czerwonego, nie zaś od otwartego ognia. Wtedy bowiem należało odczekać małą chwilę – tyle, ile się szybko liczy od jednego do trzech. Niby mało, ale jeśli wróg był o parę kroków, to jednak wiele za długo. Nim się proch na panewce przysmaży, dopadną i lufę podbiją... Pan Jacek zaskoczył wszystkich. Zdmuchnął świecę i na końcu knota pokazał się różowy okruch żaru. – Nabiłem siekańcami! – przestrzegł. Lisowczycy zawahali się, ale krótko. – Z bliska śruty wąską strugą pójdą – ocenił trzeźwo herszt. – Najwyżej jednego z nas dostanie! – ruszył pierwszy, dając przykład odwagi pozostałym. – W szable ich! Już!

Korczyński dał ognia. Zdawało się, że od huku cała karczma się rozleci. Stanisław wcześniej w duchu przyznał rację dowódcy grasantów, więc na widok skutków wystrzału stanął na chwilę oniemiały ze zdumienia. Gdyby nie widział broni, mógłby przysiąc, że to nie muszkiet, lecz falkonet kartaczami wygarnął! W siwych kłębach dymu nie dało się poznać, gdzie i jakie rany odnieśli nacierający lisowczycy, ale trzech najbliższych odrzuciło w tył, z czego dwaj padli, w tym herszt, który już wstać nie próbował. Drugi powalony wprawdzie zdołał się podnieść, ale zataczając się na miękkich nogach, zaczął zaraz ustępować z placu boju. Dołączył do niego ten trzeci, też dotkliwie poszatkowany, co ustał, bo przytrzymał się stołu. Jak imć Korczyński tego dokonał, nie wiadomo, ale jego siekańce zamiast z początku lecieć kupą zwartą, czego tamci oraz woźny się spodziewali, rozpierzchły się od razu i szeroko omiotły całą izbę, grzechocząc wściekle po meblach i ścianach, zrywając wiecheć jemioły zawieszony u sufitu, orząc bruzdami klepisko, dzwoniąc po garnkach koło paleniska, a także tłukąc flasze za szynkwasem. Istny huragan zniszczenia przeszedł przez karczmę! Woźny pierwszy otrząsnął się ze zdumienia. Szybko schował do cholewy cep, a z sakwy wyciągnął jeden ze swoich pistoletów – ten, w którym miał ołowianą kulę. W drugim była srebrna. Chociaż srebro ołowiowi tylko nieznacznie ciężarem ustępowało i mogło równie skutecznie ranić, szkoda go było na ludzi z krwi i kości. Wobec tego Stanisław zabrał krócicę młodemu lisowczykowi, którego od złożenia formalnej protestacji w tej mierze skutecznie powstrzymała lufa woźnego znacząco oparta o czubek nosa. Tymczasem pan Jacek, odstawiwszy dymiący muszkiet pod ścianę, w wielkim pośpiechu napychał sobie usta jajecznicą. – Sakwy waść bierz! – krzyknął do niego Lawendowski, ruszając na pozostałych dwóch lisowczyków. Ci też zdrowo ucierpieli od siekańców, ale nie na tyle, by stracić zdolność i chęć do dalszej bitki. Jeden z rozharatanymi policzkiem i skronią wszakże otrząsnął się już z szoku na tyle, by pojąć, że głupio jest stawać z czekanem naprzeciwko człowieka z dwoma pistoletami w dłoniach, więc czym prędzej zanurkował pod stół i ławy. Stanisław ani myślał go tam tropić, zajął się więc ostatnim grasantem. Temu kawałek ołowiu zmasakrował prawy kciuk, ale twardy weteran niemieckiej wojny mało się tym wzruszył. Właśnie wyplątał z palucha szabli resztki swojego palca i przekładał oręż do lewej ręki, kiedy Lawendowski ze zdobycznej krócicy wymierzył mu prosto między oczy. Lisowczyk przytomnie ocenił sytuację i natychmiast wypuścił broń. – Daruj waszmość życie! – poprosił, podnosząc ręce do góry. – Dobrze... – woźny opuścił lufę i z przystawienia wypalił w jego lewe udo, po czym kulącego się z bólu przeciwnika odepchnął od drzwi i obejrzał się na Korczyńskiego, który objuczony jak wielbłąd całym ich dobytkiem, podpierając się muszkietem przestępował właśnie ciało herszta lisowczyków. Ten, zdaje się, był gotów na miejscu. Wieczne odpoczywanie racz mu dać Panie, za dawne wobec Rzeczypospolitej zasługi i amen! Wybiegli z karczmy. Szczęściem więcej przeciwników tu nie było. Lisowczycy przybyli tylko w sześć koni, które stały uwiązane opodal. Stajenni wyszli na podwórze zobaczyć, co się dzieje. Posłuchali od razu, gdy Korczyński zawołał, by siodłali ich wierzchowce. Stanisław cisnął wypalony zdobyczny pistolet w krzaki za płotem i podszedł do koniowiązu, wyciągając z pochwy kordelas. Zaczął metodycznie ciąć lisowczykom uzdy oraz popręgi, równocześnie z kabur przy siodłach wyciągając i rzucając na ziemię trzy janczarki oraz dwa łuki z kołczanami pełnymi strzał. W tym momencie błonę w oknie gospody przebiła lufa bandoletu i zaczęła rozrywać ją na boki, poszerzając dziurę. To musiał być ów najmniej poszczerbiony przeciwnik, który się schował pod stołem. Być może jak ów młodzik też miał broń ukrytą pod ubraniem albo może dał mu ją któryś z ciężej rannych towarzyszy, nieważne! Lawendowski, niewiele myśląc, skoczył z powrotem do gospody i lisowczykowi zajętemu robieniem improwizowanej strzelnicy wpakował kulę w biodro. Kiedy tamten, przeklinając wściekle z zaskoczenia i bólu, wypalił na oślep w kierunku drzwi, woźnego w izbie już nie było. Wrócił do koni dokończyć robotę mającą udaremnić pościg, względnie wezwanie pomocy. Strzelby tureckie unieszkodliwił w sposób najprostszy z możliwych, wbijając je głęboko lufami w ziemię i utrącając skałki rękojeścią noża. Jeden z łuków nadrąbał, dodatkowo przecinając w nim cięciwę, drugi, wyraźnie zacniejszy postanowił zatrzymać jako zdobycz. Wszakże jakaś nawiązka za niedojedzoną jajecznicę oraz straty moralne mu się należała! Każdy trybunał to potwierdzi! Korczyński ze stajennymi skończyli tymczasem kulbaczyć ich wierzchowce. Pan Jacek wskoczył na siodło i zamachał na woźnego, który zaraz do niego dołączył. – Muszkietu swego waść nie przepomniał aby? – zagadnął Stanisław, upewniając się, że wszystkie jego rzeczy są na swoich miejscach. Pan Jacek znacząco klepnął dłonią masywną kolbę wystającą spod czapraka. – W drogę! Zostawili za sobą karczmę w Ugoszczy, zamienioną chwilowo w szpital dla tęgo poharatanych lisowczyków, tudzież kaplicę, i pomknęli w las. Nikt ich nie gonił, ale pędzili, aż ochłonęli. Planów zmieniać nie myśleli, wciąż zmierzali do Małych Dębów. Wątpliwe, aby to Złotniccy nasłali na nich tych lisowczyków. Raczej sądzić należało, że to był przypadek. Najemnicy latami na niemieckiej wojnie służący zwyczajnie dziczeli od nieustannych gwałtów i potem, wróciwszy do spokojnej Rzeczpospolitej, wśród jej poczciwych mieszkańców poczynali sobie jak rozżarte wilki, tym zuchwalej, że wiedzieli dobrze, iż niełatwo przyjdzie im natknąć się na kogoś, kto by im doświadczeniem żołnierskim i sprawnością w walce dorównał. Zwłaszcza w sennych i sytych dzielnicach centralnej Polski, gdzie wojny nijakiej od krzyżackich czasów nie widziano. O swawolach i zbrodniach rozbisurmanionych bądź niespłaconych żołnierzy wiele mrożących krew w żyłach opowieści i plotek krążyło, acz pierwszy raz coś takiego na ziemi liwskiej się trafiło. No i bardzo dobrze, że dranie mores poznali! Do rozważania wątpliwych aspektów tej hipotezy Stanisław nie miał teraz głowy. Pół godziny przed Małymi Dębami zrobili postój, żeby doprowadzić rozchełstane w zamieszaniu szaty do porządku i godnej prezencji, włosy przygładzić, a także broń nabić. Przy tej okazji Korczyński wyjaśnił, na czym polega jego chytra sztuczka z siekańcami. – Cztery kule muszkietowe, uważasz waszmość, trzeba do tego dzieła wziąć, ale nie można ich siepać byle jak, co wszyscy pospolicie czynią. Otóż pierwszą kulę kroimy równo na cztery, drugą na osiem, trzecią na szesnaście, a ostatnią na trzydzieści dwie części... – referował, wykonując to jednocześnie na przygodnie napotkanym pieńku. – Do muszkietu sypiemy półtorej zwykłej miary prochu, by dał radę tyle ołowiu miotnąć, zaczem dajemy przybitkę i ładujemy nasze siekańce, poczynając od tych najdrobniejszych, przez średnie do najgrubszych. Koniecznie nie wolno ich pomieszać! Na koniec znów dajemy przybitkę, ale taką z grubego filcu. – Cóż taki porządek naboju daje? – spytał woźny. – A to, proszę waszmości, że kiedy się wystrzeli, to mniejsze siekańce lecą zawsze szybciej od tych większych. Wszakże skoro te większe i powolniejsze znajdują się przed nimi, no to oczywista, że mniejszym lecieć swobodnie naprzód przeszkadzają. Mniejsze śruciny muszą omijać większe i przeciskać się między nimi. Tak więc, ledwie to wszystko razem z lufy wyjdzie, z punktu zaczyna się między sobą rozpychać, rozpraszać i rozbiegać na boki. Tym sposobem siekańce lecą od razu szeroką ławą i nie potrzeba do tego lufy na boki rozdziawionej jak paszcza garłacza. A że muszkiet ma rurę znacznie dłuższą od garłacza, tedy więc ołowiny mają o wiele więcej impetu. Skutek waszmość na własne oczy oglądał, to i uwierzyć mi możesz. – Dobrze żeś to waszmość wypraktykował – przyznał szczerze Stanisław. – Nie doceniłem was, mości panie Jacku! – Nie wy jedyni! – Korczyński uśmiechnął się bodaj najszpetniej, jak umiał. – Gębę mi w zwadach pocięli, prawda, ale głowy, jak waść widzisz, jeszcze nie postradałem! Zawsze

bowiem, kiedy się spostrzegłem, że w przyjacielskim bigosowaniu, do którego to zwyczajnie po pięciu, sześciu kwaterkach gorzałki przyjść musi, inaczej biesiada licha, miara się przebiera i mord prawdziwy wisi w powietrzu, to żem zawsze po rurę sięgał i grzmiałem z niej po całości, skoro pan Jezus ręki do szabli nie dał. Jakoś to w życiu sobie radzić trzeba... – zakończył filozoficznie. – Prawda – poświadczył z powagą woźny. – A teraz pośpieszajmy! – Korczyński schował muszkiet. – Niechże mi już ci złodzieje w gębę naplują, prędzej będzie można to zapić i o hańbie zapomnieć! *** Siedziba familii Złotnickich posadowiona była na wzgórzu porośniętym kilkunastoma dębami. Modrzewiowy dwór o wysokim dachu otaczał solidny ostrokół, jakich już od dawien dawna na Mazowszu nie widywano. Znać było, że mieszkają tu ludzie niecni, którzy muszą się zajazdu obawiać, choć nie sąsiedzkiego, gdyż za sąsiadów Złotniccy uchodzili dobrych. Jak przezornym zbójom przystało, pod własnym bokiem nie łupili ani kradli, a jeśli poszli zbójować, to zawsze gdzieś za Bug i trudno było im potem cokolwiek udowodnić. Stanisław prywatnie słyszał o Złotnickich to i owo, ale jeszcze z żadnym pozwem fatygować się do nich nie musiał. Ciekawe, czyje to było szczęście... Kiedy podjechali bliżej, spostrzegli, że brama w ostrokole stoi otwarta na oścież, a na wieżyczce nad nią nie widać strażnika. Na podwórcu także nie było nikogo. Dom zdawał się wymarły. W uchylonych drzwiach, na progu leżała rozerwana pierzyna, z której wiatr rozdmuchiwał pierze. Wiało zaś coraz mocniej. Dęby szumiały niespokojnie. – Hop, hop! Jest tu kto?! – zawołał Korczyński, rozglądając się ze zdumieniem. Woźny zwrócił uwagę na stojącego koło budy psa z podkulonym ogonem. Zwierzak nie dość, że ich nie oszczekał, to jeszcze jakby nie widział. Sterczał niczym wypchany i patrzył przed siebie zupełnie martwym wzrokiem, jakby zobaczył coś, co mu psie zmysły odebrało. Tylko po tym, że bokami robił, znać było, że jeszcze żywy. Ponadto napaskudził pod siebie. – Co tu zaszło? – zapytał pan Jacek i pierwszy zsiadł z konia. – Wygląda jak po zajeździe, ale gdzie są trupy? Zajrzał do wnętrza dworu przez jedno okno, potem drugie. – Bałagan tam jakby wicher przeszedł! – oznajmił. – Albo grasanci... Nie ci nasi lisowczycy aby? – myślał głośno i zerknął w kolejne okno. – Tu też nikogo! – podsumował lustrację. Uwagę Radziwiłłowskiego oficjalisty przykuła z kolei studnia ze złamanym żurawiem. Podszedł do niej, zajrzał w głąb i cofnął się gwałtownie. Pobladł, przeżegnał się i zajrzał znowu. – Dzieciaków tam pełno! – powiadomił woźnego łamiącym się, nieswoim głosem. Lawendowski nie odpowiedział. Myślał intensywnie. Starał się możliwie dokładnie przypomnieć sobie coś, co zasłyszał ongiś jako paroletni chłopak. Klechda to była nie klechda...? – Chrystusie Panie! Jedno rusza się jeszcze! Zejdę po nie! – Korczyński zaczął ściągać kontusz. – Dam radę! Stanisław poczuł, że powinien go powstrzymać, ale nie znalazł na to lepszego argumentu, prócz własnych przeczuć. Podjechał bliżej studni, do której jego kompan już schodził, zapierając się nogami i grzbietem o jej drewniane ściany. – Mam go! – zadudniło po chwili z czeluści. Wyjście z ciężarem zajęło oficjaliście znacznie więcej czasu. Woźny wciąż nie zsiadał z konia. Olśnienie przyszło, gdy przyjrzał się lepiej dębom rosnącym koło dworu. Już wiedział, dlaczego nie powinien był panu Jackowi spieszyć z pomocą... – Waszmość jeszcze w siodle?! – zirytował się Korczyński, wystawiając głowę ze studni. Jedną ręką podtrzymywał leżącego na nim bezwładnie nieprzytomnego, ociekającego wodą, może dziesięcioletniego chłopca w białej koszulinie, drugą macał brzeg cembrowiny z okorowanych bali. – Pomógłbyś wasze! Lawendowski pokręcił przecząco głową. – Czemu nie?! – pytanie było retoryczne. Zasapany Korczyński sam się wydostał i położył chłopaka na trawie. Zaczął nasłuchiwać serca i oddechu, po czym uniósł się zdumiony niezmiernie. – Trup... – pokręcił głową zaskoczony. – No, ale przecież ruszał się tam w tej studni, widziałem dobrze! – Wsiadaj waszmość na konia! – powiedział Stanisław z napięciem w głosie. – Dlaczego? – Bo koń jest podkuty. – A cóż to ma do rzeczy?! Co waść gadasz?! Woźny nie zdążył odpowiedzieć. Wiejący nad wzgórzem wiatr tylko nieznacznie przybrał na sile, ale oto jeden z rosnących na dziedzińcu dębów, ten najbliżej nich, skręcił się nagle wokół własnej osi, jakby jego pień był z wosku. Korona robiła trzy pełne obroty, podczas gdy korzenie pozostały nieruchome. Wyglądało to jak powracająca halucynacja po bieluniu, ale klęczący nad topielcem Korczyński również to zobaczył. – Ki diabeł... – Mój! – powiedział utopiony w studni chłopiec, otwierając oczy podobne do ugotowanych jaj. Potem rzygnął z ust zielonym śluzem i oburącz chwycił za szyję oniemiałego szlachcica. Był zbyt silny, aby człowiek zdołał mu się oprzeć i wyrwać. – Jezusieeee!!! – przerażony do granic obłędu pan Jacek wręcz zaskowytał ze zgrozy. Stanisław wymierzył dobrze z krócicy i wpakował srebrną kulą prosto w łeb utopca. Z rany za uchem zamiast krwi chlusnął czarny muł. Upiór puścił swą niedoszłą ofiarę i na powrót stał się zwykłym trupem dziecka. Uwolniony Korczyński w pierwszym momencie rzucił się w tył, żegnając się i bełkocząc bezładnie słowa modlitwy, w następnej chwili strach przeszedł mu w ślepą złość. Wymyślając zwłokom od kurwich synów, porwał je i cisnął z powrotem do studni. Nie usłyszeli plusku ani łoskotu ciała spadającego na inne zwłoki. Nie usłyszeli nic. Martwy utopiec poleciał jakby w bezdenną otchłań. Bo też w istocie właśnie tak było... – Wsiadaj waszmość na konia! – powtórzył woźny i tym razem wyjaśnił. – Żelazo i ogień, które masz w podkowach, oraz stare kowalskie znaki na nich izolują nas od ziemi czarnoksięskim przekleństwem skażonej. Prędzej wasze! – ponaglił, widząc, że Korczyński wpierw chce założyć kontusz. – W siodle się waść ubierzesz! Pan Jacek posłuchał wreszcie, energicznie splunął przez lewe ramię i pobiegł do swojego wierzchowca. Zdążył przed kolejnym wzbudzeniem się złej mocy, która skręciła w precel następny dąb i sprawiła, że ze studni dobiegła wrzawa dziecięcych głosików żałośnie wołających o ratunek. – Miałeś waszmość wielkie szczęście, że urok nie wzmógł się, akurat kiedy byłeś tam na dole – powiedział woźny, wsuwając wystrzeloną krócicę do olstra. – Bo bym waści już nic

nie poradził... – Delirium czy nie delirium – mruczał Korczyński, patrząc w oszołomieniu na zniekształcone dęby i dopinając kontusz na chybił trafił. – Muszę się, psiakrew, napić! Koniecznie zaraz napić! – To nie delirium – Stanisław zdjął z pleców półhak, w nim też miał srebrną kulę. – Choć może wygląda podobnie... – popatrzył przelotnie na oniemiałego psa, który w międzyczasie za ich plecami zmienił się w starą padlinę z wystającymi zbielałymi żebrami. Kundel, jak łatwo zgadnąć, podkuty nie był. Mieszkańców dworu spotkał na pewno los o wiele gorszy. Tylko ich konie mogły ujść cało z tego przeklętego miejsca. Niechybnie to one wyłamały drzwi stajni, potem bramę i w panice rozbiegły się po okolicy. Złotniccy rozpętali moce, o których sile i szkodliwości nie mieli bladego wyobrażenia. Krótko mówiąc, diabli ich wzięli! Familię, pośledniejszych domowników oraz cały żywy inwentarz. Parę godzin temu rozegrała się tutaj orgia zbiorowego opętania i niepojętego szaleństwa, podczas której dzieci topiono w studni. Strach było domyślać się innych szczegółów... Na tym się jednak nie skończyło. Raz wyzwolony czarnoksięski żywioł, pochłonąwszy swych inicjatorów, postępował dalej już sam. Nierówno i z przerwami, czemu Korczyński zawdzięczał życie, ale nieustępliwie, bez nijakiej kontroli, magiczny chaos rozszerzał się jak pożar albo połóg diablicy. W zaświatach coś nabrzmiewało, napierało kolejnymi spazmami, przerywało, zbierało siły i znów uparcie wciskało i wdzierało się na świat podsłoneczny. – To miejsce przeklęte, chodźmy stąd! – Woźny zawrócił w kierunku bramy, a jego towarzysz bez zwłoki podążył za nim. Ślady kopyt ich koni na dziedzińcu dymiły i parowały. Zagrzmiało blisko, zaczął padać deszcz. Lawendowski szybko zdjął czapkę i osłonił nią zamek półhaka. – Co tu zaszło?! – pan Jacek powtórzył swoje pytanie, kiedy wyjechali za bramę. Wyglądało na to, że poza palisadę zły urok nie sięgał. Przynajmniej na razie... Jednak nie sposób było odgadnąć, jak to wszystko rozpełznie się dalej. Piorun uderzył w jeden ze zniekształconych dębów i podpalił go jak słomianego chochoła. Zaraz spadł z nieba drugi, od którego zajął się dach nawiedzonego dworu. Natura broniła się przed inwazją swoją własną mocą, ale tej chyba było na to mało, gdyż ogień na budynku zgasł szybko sam z siebie. – Zaorali nam miedzę... – powiedział woźny, patrząc z frasunkiem na wzgórze. – Jaką znów miedzę? – zdziwił się Korczyński. – Tę pomiędzy przyrodzonym a nadprzyrodzonym światem.

5 Panna Polna

Odłożyła trzy oszczepy na piasek i uklękła na brzegu Liwca. Myśliwską torbę przesunęła z pleców na bok, aby mieć ją wygodniej pod ręką. Jeszcze raz rozejrzała się przelotnie, upewniając się, że jest tu całkiem sama, po czym wyjęła zapinki z długich, płowych włosów, rozpuściła je luźno, a następnie rozsznurowała dekolt sukni. Zsunęła tkaninę z ramion, odsłoniła piersi i pochyliła się nad wodą, przyglądając się z uwagą własnemu odbiciu – krzepkiej, niebieskookiej, bujnie rozkwitłej siedemnastolatki. Powiadali, że najkraśniejszej w całej osadzie! – Czas ci za mąż, panno Polsko – szepnęła do siebie. – Miłować, płodzić, matkować... Hej, miodzie, miodzie i psotniku chmielu! – zanuciła w narzeczu matki i jej ziomków. – Tylko którego chłopca wybrać? Olofa? Swensoona? Czy Erika? Wszyscy trzej jej się podobali, a ona im. Aż się bić o nią chcieli na zabój, tak długo, aż dwóch z nich padnie lub ustąpi. Jednak w końcu ich ojce się naradzili i stanęło, że wszyscy trzej jeszcze przed żniwami pójdą na chąs, na południe, na szlak rzymskich kupców albo do Samotnej Góry Celtów łupić. I poszli. Ten z kandydatów, który zdobędzie dla niej piękniejszy dar poranny, ten będzie miał noc poślubną, po której należy go dać. Jesienią powinni wrócić i wtedy będzie ślub. Jednak ona tak czy owak będzie musiała wybrać, tyle tylko się zmieniło, że rzecz zamiast młodzieńca. Pewne było, że jeśli wrócą, to nie z byle czym i wybór będzie trudny. Musiała zatem w końcu swego serca zapytać, którego z tej trójki tak naprawdę bardziej woli i na męża by chciała. Przede wszystkim po to tutaj przyszła, by myśli zebrać i uczucia uładzić. W domu dla pozoru tylko powiedziała, że na polowanie idzie. Z rozmachem zanurzyła głowę w wodzie. Nie otwierając oczu, namacała w torbie zawiniątko z popiołem z cisowych gałązek, rozsupłała je, po czym wtarła popiół w mokre włosy, tuż przy samej skórze, żeby najpierw pozbyć się najgrubszego brudu i struć robactwo. Następnie otworzyła glinianą flaszeczkę z wywarem z korzeni mydlnicy. Ulała go na dłoń, rozprowadziła po włosach i masowała energicznie, aż się zapieniło. Spłukała pianę, po czym kolejny raz umyła głowę, już tylko samą mydlnicą. Na koniec zebrała włosy w jedną grubą kosę i zaczęła z całej siły wyżymać. Mimo plusku wody wyraźnie usłyszała śmiech... Poderwała się zagniewana i pośpiesznie zakryła piersi. Wyrostki z osady znów ją podglądały! Widać musieli zauważyć, że prócz przyborów na polowanie wzięła też popiół i mydlnicę. Pewnie to ten szczurzozęby, wiecznie śliniący się Hagridsoon! Szybko zawiązała wilgotne włosy w prowizoryczny węzeł. Już ona mu zaraz pokaże! Wytłucze gówniarza drzewcem oszczepu tak, że... Rżenie konia ją zmroziło. To nie mógł być śledzący ją chyłkiem smarkacz... Polska wyprostowała się powoli, starając się wyrównać oddech i uspokoić walące serce. Ślepy strach tylko pogarsza sprawę. Ojciec zawsze jej to powtarzał. To byli Scytowie. Trzech. Siedzieli na koniach niecały rzut kamieniem od niej i gapili się, szczerząc się obleśnie. Coś daleko zawędrowali od swoich siedzib. Nikt by się ich tu teraz nad Liwcem nie spodziewał... Pewnie dlatego właśnie liczyli na zaskoczenie i łatwy łup. Młoda, zdrowa niewolnica, warta trzydziestu koni zadowoli ich z całą pewnością, w każdym pojęciu zadowolenia... Odeszła zbyt daleko od osady, aby wołanie o pomoc mogło coś dać. Było ich tylko trzech, więc jeszcze miała szansę. Jeden grot, jeden Scyta! Szkoda tylko, że jej oszczepy były lekkie, na płową zwierzynę. Nie przebiją skórzanych kaftanów naszywanych płytkami z rogu i brązu, a jeśli już, to płytko. Trzeba zatem mierzyć w szyje... Rozbawiły ich jej przygotowania do obrony. Byli zupełnie pewni swego. Śmiejąc się, trącili wierzchowce piętami i zaczęli na nią najeżdżać. Odwróciła się na pięcie i pobiegła wzdłuż krętego brzegu rzeki. Tego pewnie się po niej spodziewali, a skoro tak, to powinni się teraz za nią zapędzić i przestać się pilnować. Kiedy usłyszała konie już tylko kilka kroków za sobą, stanęła nagle, mocno zapierając się stopami o piasek, i zawirowała, biorąc zamach oszczepem. Odkryta szyja Scyty była dokładnie tam, gdzie spodziewała się ją ujrzeć, co więcej, on właśnie odwrócił głowę, by powiedzieć coś do towarzysza, więc nie zauważył nadlatującego grotu. A jednak podstęp się nie udał! Drugi Scyta jechał na tyle blisko, że zdołał zaszczycić tamtego swoją okrągłą tarczą. Oszczep Polski wbił się w nią od wewnętrznej, wklęsłej strony, lecz nikogo nie zranił. Zostały dwa na trzech... Dziewczyna zyskała tylko tyle, że tamci zmuszeni byli na chwilę przystanąć. Scyta musiał wpierw wyciągnąć wbite w tarczę drzewce, inaczej nijak nie mógłby się nią posłużyć ani wygodnie jechać. Pozostali po tym pokazie przemyślności i wprawy woleli nie nacierać pojedynczo. Już jej nie lekceważyli. A ona teraz uciekała naprawdę. Ile sił w nogach biegła ku najbliższemu, gęsto zarośniętemu meandrowi starorzecza, w największe kłębowisko jeżyn, pokrzyw, ostów i osiki. Gdyby nie była tutejsza, już po paru krokach utknęłaby w tym kolczastym gąszczu jak mucha w pajęczynie, lecz zamiast tego z wielką wprawą drzewcami oszczepów rozgarniała zielsko i przemykała na wskroś zwinnie jak łania lub skakała górą, ale tamci rabusie przebijali się przez chaszcze z jeszcze większą łatwością niż ona. Wszak byli konno! Wiedziała dobrze, że tam zaraz będzie woda – zastałe starorzecze oraz dawno opuszczony bobrowy staw, pomiędzy nimi zaś resztki tamy, po której ona jakoś powinna przejść, a konie na pewno nie. Scytowie będą więc musieli objeżdżać całe rozlewisko dookoła i długo tropić ją w krzakach, a przez ten czas może nadejdzie zmierzch albo pomoc. Uciekinierka stanęła na brzegu jak wryta. Opuszczona przez bobry tama pewnie podczas roztopów tej wiosny rozpadła się już ze szczętem i zupełnie nie nadawała się na groblę, nawet dla linoskoczka. Jednak nie to było najgorsze... Woda w starym meandrze, dawno odciętym od rzeki, płynęła! Ten nurt zaczynał się w świecie bogów podziemnych i zwykle tam płynął, lecz tym razem mała jego część, zanim wpadła do mrocznego Jeziora Zapomnienia, utorowała sobie drogę przez świat podsłoneczny. To sprawiło, że w zastałym bajorze w kształcie podkowy powstała uroczna głębiabezdnia, w którą niewtajemniczonym pod żadnym pozorem nie wolno było patrzeć. Zamiast ryb pływały tam bowiem twarze ludzi umarłych oraz jeszcze nienarodzonych. Jeśli się kto w nie zapatrzył, a nie był wiedzący, wodne duchy, zamiast wyjawić mu swoje sekrety, porywały nieszczęśnika w otchłanie. Zatem, jakby ścigających ją Scytów było mało, także i magia rzeki obróciła się przeciwko niej! Uciekać nie było dokąd. Teraz mogła się tylko poddać albo bić do upadłego. Wybrała to drugie. Wszak po ojcu płynęła w niej gocka krew! Odwróciła się plecami do rzecznego uroczyska. Jeden oszczep wbiła w ziemię, drugi zważyła w dłoni. Skoro chcą ją mieć, niech wypłacą dar ślubny swoją krwią! Scytowie nie byli głupi, zorientowali się, że zapędzili ją jak szczura w kąt i teraz mogą zostać dotkliwie pokąsani. Wszyscy trzej nadstawili tarcze i trzymając równy szyk naparli na nią końskimi piersiami. Na próżno zdesperowana wojowniczka szukała jakiejś szczeliny, w którą mogłaby pchnąć oszczepem. Nie dobyli żadnej broni, nie chcieli uszkodzić tak cennej zdobyczy. Najwyraźniej postanowili ją zepchnąć do wody i w niej obezwładnić. Tylko że nie wiedzieli, że to coś za dziewczyną tylko z pozoru wygląda jak woda...

W tej chwili śmierć z własnej ręki była najlepszym rozwiązaniem. Każdy inny los wydawał się dużo gorszy. Zanim jednak zrozpaczona Polska zdążyła obrócić grot ku własnej piersi, uderzona mocno końskim łbem z rozmachem nakryła się nogami i poleciała w chłodne, mroczne, podsłoneczne otchłanie. Plusku nie było. W oczach Scytów ich niedoszła branka po prostu rozpłynęła się w wodzie i znikła w niej jak słoneczny odblask zasłonięty nagle przez chmurę. Nie zastanawiali się nad tym długo ani krótko, tylko od razu uciekli. Ona zaś wypełniona krzykiem gniewu i strachu, kurczowo ściskając w dłoniach oszczep, koziołkowała w zielonkawoniebieskiej pustce. Nie było tu mokro ani sucho, tylko jakoś nijak. Znikły wszelkie kierunki. Nie dało się powiedzieć, gdzie była powierzchnia, a gdzie dno. Zdawało się jej, że dostrzega od spodu wiele tafli wody, to przed nią, to za nią, to obok niej. Opodal szamoczącej się dziewczyny wypłynęła z pustki ławica twarzy. Były duże i małe, stare i młode, niektóre wydawały się jakby znajome... Twarze na chwilę zatrzymały się nad zbłąkaną poza czasem śmiertelniczką i przyglądały jej z zainteresowaniem. Wszystko stało się tak szybko, że nie zdążyła pomyśleć ani zauważyć, czy brakuje jej tchu, czy też może tu dychać. Osądzono ją i zdecydowano wypuścić. Zielonkawa pustka nagle stała się mokrą wodą, która momentalnie wcisnęła się pod ubranie oraz w otwarte usta, nozdrza i uszy. Stopy uderzyły o twarde, piaszczyste dno, a tuż przed oczami dziewczyny ukazała się powierzchnia pokryta gęstym, zielonym kożuchem wodnej rzęsy i grążela, z drobnymi prześwitami to tu, to tam, wpuszczającymi w toń skośne promienie słońca, w których migotały pyłki oraz igrały wodne żyjątka. Polska wyprostowała się gwałtownie, przebijając to wszystko głową. Było płytko. Woda sięgała jej tylko do połowy ud. Parsknęła, wypluwając wodorosty i czym prędzej przetarła oczy zalepione zieloną breją. Pierwsze, co zauważyła, to to, że wypłynęła w całkiem innym starorzeczu, niż wpadła. Tu nie było śladów po bobrach, a brzeg był bardziej stromy. Pobrnęła ku niemu pośpiesznie i wdrapała się na skarpę, podpierając oszczepem. Ostrożnie rozchyliła krzaki. Scytów nigdzie nie było widać. Trochę ją to zmartwiło. Gdyby ona ich widziała z daleka, a oni jej nie, byłaby panią sytuacji i wiedząc, gdzie jest, poczułaby się znacznie pewniej. Tak zaś oni mogli się gdzieś tu kryć... Okolica wyglądała jednak bezpiecznie i znajomo. Ot, zwykłe nadliwieckie łęgi stojące w letnim słońcu. Po chwili uwaga dziewczyny skupiła się na doprawdy żałosnym stanie jej odzienia i włosów. Toż wyglądała niczym rusałka-topielica! Całe mycie głowy na nic! Szczęście w nieszczęściu nie zgubiła myśliwskiej sakwy, w której prócz zdjętych wcześniej ozdób uchował się też i grzebień. Mogła nim przynajmniej wyczesać wodne zielsko. Usiadła więc na trawie i zaczęła doprowadzać się do jako takiego porządku. Musiała to robić po omacku, bowiem w bajorze, z którego wyszła, nie sposób było się przejrzeć. Uporawszy się z włosami, zaczęła cierpliwie zdejmować z sukni zielone listki i kłaki. Wtem huknęło tak, że aż podskoczyła. Iście piorun z jasnego nieba! I to tak blisko! W następnej chwili usłyszała kniazienie konającego zająca oraz zobaczyła unoszący się w górę obłok dymu. To ją zdumiało niezmiernie. Czyżby piorun trafił w szaraka i jeszcze na dodatek podpalił suchą trawę? Zaciekawiona dziewczyna wyjrzała znowu. Zobaczyła dziwnie ubranego myśliwego, który podszedł właśnie do rannego zająca i dobił go, łamiąc mu kark. Działo się to niespełna dziesięć kroków od jej kryjówki, więc dobrze widziała, że zwierzak krwawi, choć nie został trafiony oszczepem ani strzałą. Zresztą myśliwy nie miał łuku. Pod pachą trzymał gruby, żelazny pręt z płaskim kawałkiem drewna na jednym końcu. Trochę przypominało to wiosło, ale przecież nie robi się wioseł z żelaza! Spostrzegła też, że z drugiego końca pręta leci dym... Na niebie nie było ani jednej chmurki. Skąd zatem mógłby wylecieć piorun, który raził zająca? Czyżby z owego pręta? Zatem czary się jeszcze nie skończyły! Strach złapał ją za gardło, ale opanowała chęć głupiej ucieczki na oślep i patrzyła dalej szeroko otwartymi oczami. Myśliwy wcale nie wyglądał na wielkiego czarownika, władcę piorunów. Przeciwnie, był to pryszczaty wyrostek, parę wiosen młodszy od niej, z tych, co to zawsze, jak świat światem uganiali się po polach i błoniach za drobną zwierzyną. Na ramieniu wisiały mu dwa upolowane wcześniej zające, powiązane razem za tylne skoki, przy pasie zaś trzy kuropatwy. Tylko odzienie i broń miał inne. Pewnie rzymskie... Uspokojona nieco tą konstatacją Polska patrzyła dalej. Chłopak tymczasem zajmował się swoim prętem. Znaczy rurą, bo wsypał do niej do środka jakiś czarny proszek, potem dołożył drobne, sine kamyki, kłębuszek kłaków i zaczął to wszystko razem ubijać cieńszym prętem, wyjętym spod tej rury. Było to dziwne, ale w sumie nie było w tym nic czarodziejskiego, żadnych zaklęć, całkiem zwyczajne ruchy. Metal i drewno pociemniały ze starości, pokrywały je plamy, jak zawsze bywa od długiego używania. Słyszała, że w tym dalekim Rzymie jest wiele dziwów, ale żyli tam ludzie tacy sami jak inni, mieli ciała i krew. Te kamyki wrzucone do rury kojarzyły się z procą, obserwatorka uznała zatem, że broń, którą ów chłopak trzyma w rękach, to pewnie jakaś rzymska proca. Dziewczyna przypomniała sobie, że starzy, doświadczeni wojownicy wspominali przy niej, że Rzymianie mają rozmaite machiny strzelające. Scytowie, duchy wodne i Rzymianin... To było stanowczo zbyt wiele egzotycznych atrakcji jak na jeden dzień! Postanowiła zaczekać, aż ów rzymski myśliweczek sobie pójdzie swoją drogą, a ona potem zaraz pobiegnie prosto do osady. Tych trzech Scytów to mógł być zwiad większej gromady, więc należało wszystkich przestrzec! Zamiar ten zniweczył maleńki listek wodnej rzęsy, który zawieruszył się jej gdzieś pod językiem i zrazu w niczym nie przeszkadzał ani nie dawał się wyczuć. Teraz jednak, kiedy Polska podjęła decyzję i biorąc się w garść przełknęła ślinę, paskudnik przykleił się głęboko z tyłu do podniebienia, a kiedy go spróbowała ostrożnie wykrztusić, nieszczęśliwie wleciał do nosa i tam zaczął łechtać... Długo powstrzymała kichnięcie, więc tym głośniej ono zabrzmiało. – Kto tam?! – wystraszył się młody myśliwy, kierując swoją procę-rurę w stronę kryjówki dziewczyny. Bardziej od zdemaskowania zaskoczył Polskę fakt, że chłopak mówi w narzeczu Mazów – Ludzi z Błot, z których wywodziła się także i jej matka. No, a Rzymianie podobno byli Niemcami... Wstała z krzaków. Wolała nie skończyć jak zając, a poza tym ziomka się nie obawiała. – Coś ty za jedna?! – zawołał młokos, siląc się na wyniosłość. Zrozumiała to pytanie oraz jego ton, choć chłopak używał jakiegoś osobliwego dialektu. Musiał zatem pochodzić z innego szczepu. Pewnie dlatego brał ją, Polskę Hermandotter, za nieznający swojego ojca płód pierwszej lepszej niewolnicy. – Poluję jako i ty! – pokazała mu swój oszczep. Pełna godności mowa oraz postawa dziewczyny przekonały czternastoletniego Grześka Lawendowskiego z Korzenia, że ma do czynienia nie z chłopką, lecz ze szlachcianką, więc czym prędzej zachował się, jak należało, aby wstydu całemu zaściankowi nie przynieść. – Waćpanna wybaczy – zdjął czapkę i nieporadnie naśladując dorosłych, ukłonił się nisko, wymachując zamaszyście nakryciem głowy. – Alem w tych szatach urodzenia waćpanny nie poznał. Wybaczenia proszę, do nóżek padam i służby swoje ofiarowuję... Tym razem zrozumiała z tej przemowy piąte przez dziesiąte. Właściwie tylko to, że okazano jej szacunek i zaproponowano pomoc. Następnie chłopak przedstawił się, więc i ona zrobiła to samo.

– Jak...? Jakie to waćpanny imię? – patrzył na nią szeroko otwartymi ze zdumienia oczami. – Polska – powtórzyła zdziwiona tym, że kogoś to dziwi. – A skądże ono... takie miano? – Moja matka, kiedy jej czas nadszedł, na kwietnym polu zległa i na nim mnie na świat wydała. Stąd dali mi imię Polna Panna, co znaczy Polska. – Aha... – podrapał się w głowę. – A gdzie znajdują się dom i dziedziczna majętność waćpanny? Dotarło do niej, że tacy cudacy to jednak nigdzie, ale to naprawdę nigdzie w jej stronach nie mieszkają, więc duchy wodne musiały wyrzucić ją o wiele dalej, niż się spodziewała. – Zbłądziłam na polowaniu – powiedziała. – A szukając drogi, obślizgnęłam się i do wody wpadłam... – uznała za konieczne wyjaśnić swój wygląd. – A skądże to waćpanna tu przyszła? – Z Nurka albo Nurberga. Mazowie i Goci różnie na naszą osadę mówią. – Nie znam... – zmarszczył czoło. – Ale starsi w zaścianku na pewno wiedzieć będą! Oni wam drogę do waszego domu pokażą albo dadzą znać waszym ojcom, żeście u nas bezpieczna. Tak więc proszę waćpannę do nas, do Korzenia, to blisko, będzie tylko jakieś pół mili. Dojdziemy w godzinę. Zawahała się. Ledwie uniknęła porwania i haniebnego losu niewolnicy, a teraz miałaby zdać się na łaskę jakichś prawie obcych ludzi? Czy mogła im zaufać? Ale z drugiej strony jakie miała wyjście? – Gość w dom, Bóg w dom! – zachęcił ją z powagą chłopak. To znaczyło, że ufać może bez obaw. Ludzie, którzy owo święte prawo znali i przywoływali, nie mogli jej skrzywdzić. Uśmiechnęła się więc i skinęła twierdząco. – Tedy niech waćpanna idzie za mną! – młodzik napuszył się jak paw, ogromnie dumny z tego, że rycerską przysługę białogłowie w potrzebie świadczy. Sławy z tego zacnego uczynku wynikło w rzeczy samej dużo. O wiele więcej, niż się poczciwy szlachecki synek spodziewał.

6 Strachy na Lachy

Zrazu woźny i imć pan Korczyński wracali tą samą drogą, co przyszli, byle dalej od nawiedzonego dworzyszcza. Dopiero kiedy ono znikło im z oczu i wjechali w las, Lawendowski zreflektował się, przystanął i zaczął nasłuchiwać. – Czekajże waść! – powstrzymał oficjalistę, który najwyraźniej całkiem głowę stracił. – Upiory za nami, lisowczycy przed nami! Korczyński zaklął, ściągnął wodze i też nadstawił uszu. – Słyszysz coś, wasze? – zdziwił się. – Bo ja nic a nic... – Z koni i w las! – zdecydował woźny, zeskakując z siodła. – Weźcie mojego, a ja zatrę ślady naszych kopyt na gościńcu. Oficjalista nie oponował, tylko zrobił niezwłocznie, o co go proszono. Wyszukał dobre miejsce za kępą młodych leszczyn, po czym zręcznie zabawił się krzesiwem i zatlił lont od swojego muszkietu. Niebawem obaj szlachcice skryci w gąszczu obserwowali drogę z bronią w pogotowiu, trzymając przy tym konie za uzdy i uspokajająco gładząc je po chrapach, by żaden przypadkiem nie zarżał z lęku. W lesie robiło się coraz straszniej. Zamilkły ptaki, ciemniało z każdą chwilą i zawiewało skądś grobowym chłodem, a w zwykłym szumie drzew pojawiły się jakieś dziwne tony i pogłosy. Zwykłe skrzypienia ocierających się o siebie gałęzi rozbrzmiewały teraz tak osobliwie, że aż ciarki po krzyżu chodziły. Jakby ktoś otwierał drzwi o zardzewiałych zawiasach albo starą trumnę... Jakby kto po trzeszczącej podłodze szedł... Jakby pazury jakowejś bestii po drugiej stronie drewnianej ściany natarczywie drapały... – Najstarsi ludzie ledwie takowe supernaturalia exempla pamiętają – rzekł woźny, by rozproszyć ciszę, która stała się nieznośna. – Nie myślałem, że mnie samemu za mojego życia przyjdzie coś takiego spotkać i na własne oczy oglądać. – Waszmość pojmujesz aby, co to u tych Złotnickich zaszło? – spytał pan Jacek. Woźny skinął głową. – Palce trupów z kościelnej krypty wykradli i nekromancją się zabawili, nieświadomi, jakie moce na ten świat przyzywają. – Mówicie, że oni tam pakt z diabłem zawarli? – Próbowali jeno. Oczekiwali pewnie skarbów albo innych szatańskich przywilejów. A nie wiedzieli, że to gorzej jak z dachu na łeb skoczyć. – Znaczy się oni Szatana przyzwali, a on im krzywdę uczynił? W niczym nie usłużył? – Diabeł nigdy nikomu w niczym nie usłuży – odparł Lawendowski. – Zwłaszcza zaś nieprzymuszony ku żadnej zacnej sprawie dobrowolnie łapy nie przyłoży. Jeżeli zaś człowiek spod bożej jurysdykcji się wyłamie, a pod diabelską odda, nie masz dla takiego już żadnej apelacyji, do której od szatańskiej przewrotności odwołać by się można. Jeśli z diabłem waść pakt zawierasz, to się zupełnie na jego łaskę i niełaskę zdajesz. – Wszelako – zaoponował Korczyński. – I o was szeptem powiadają, że czary jakoweś czynicie... – Wiadomo mi, że taka plotka o sługach trybunalskich krąży – powiedział Stanisław wymijająco. – Mówią, że kiedy się zatwardziały kryminalista trafi, po którego już na tym świecie piekło ręce wyciąga, to skoro taki prawa ani Boga się nie boi, można niecnotę diabłem postraszyć, ale zawsze pro publico bono i nigdy w szatańskiej spółce dla korzyści własnej. Nie przeczymy temu głośno, panie Korczyński, bo pożytek z tych facecji jest dla spraw publicznych niemały, ale wam w to wierzyć, a tem bardziej powtarzać po karczmach nie radzę, bo rzecz takowa łatwo za zniewagę prześwietnego trybunału może być uznana. Pan Jacek uśmiechnął się krzywo, dając do zrozumienia, że odgadł chytrość tego wytłumaczenia. – Tymczasem owi Złotniccy – kontynuował spokojnie woźny – w zamian za doczesną pomyślność ich rodu hołd Księciu Ciemności złożyć musieli, a on ich potem wziął wedle swojej woli, jak chciał i gdzie chciał. – Nawet dzieciątka niewinne?! – zdziwił się Korczyński. – Jak myślicie, czemuście to je wszystkie w tej studni naszli? – Stanisław odpowiedział pytaniem na pytanie. – No, czemu? – Tam się odwrotny chrzest odprawował. Wodę chrztu świętego czarcią wodą dzieciaczkom z głów zmywali, a potem je całkiem potopili. – Jezusie! Maryjo! – Korczyński przeżegnał się zamaszyście, splunął przez lewe ramię i zaraz nadstawił w kierunku Ugoszczy swoje postrzępione ucho. – Jadą! – oznajmił. – W pięć, sześć koni. – Dobrze słyszycie! – pochwalił go woźny. – Dużo lepiej, niż można wnosić z wyglądu tego, czego do nasłuchiwania zażywacie... – Z podziękowaniem, nie narzekam – odparł kwaśno pan Jacek. – Ale skoro ja ich dopiero teraz słyszę, jakże to wy mogliście usłyszeć ich kwadrans temu? – Przeczucie miałem – odparł wymijająco Lawendowski. – Teraz sza! Korczyński popatrzył na niego ze zdziwieniem, ale nic już nie odrzekł. Obaj zamarli w bezruchu, obserwując trakt. Lisowczyków było pięciu. Czterech nowych, nieznanych im wcześniej z widzenia, piątym był ów chłystek zacięty przez Stanisława ułomkiem własnej szabli. Jechał teraz na czele z grubo obandażowanym czołem. Z daleka znać było, że cała ekipa pała żądzą zemsty za pobitych i zranionych kompanów. – Do Złotnickich jadą... – szepnął pan Jacek, kiedy ścigający ich minęli. – Ciekawym, kto ich na nas nasłał? – wycedził przez zęby Stanisław. – Też mi się teraz widzi, że przypadku w tym nijakiego nie było – zgodził się z nim Korczyński.

Odczekali kilka minut, po czym znów wsiedli na konie. – Za nimi! – zdecydował woźny. – Zawracamy! – Jakże to?! – zdumiał się oficjalista. – Wszak ledwie co myśmy stamtąd z życiem i całymi duszami uszli! – Ci durnie z pewnością wejdą do dworu i zaczną go przeszukiwać. Musimy wiedzieć, co się wtedy stanie! Ostrożnie, nie wychylając się z lasu, Korczyński i Lawendowski pojechali za lisowczykami, posuwając się równolegle do drogi. Potem, wciąż nie wychodząc spomiędzy drzew na otwartą przestrzeń, znaleźli sobie dobre miejsce do obserwacji nawiedzonego dworu Złotnickich, odległego stąd o jakieś pięćset kroków. Lisowczycy właśnie przejeżdżali przez bramę w obręb częstokołu i zaraz znikli im z oczu. Fakt, że odważyli się tam wejść, należało tłumaczyć ich wielką pewnością siebie, głupotą albo niebywałą odwagą. Zupełnie nie wiadomo było, czy ich za to ganić, czy podziwiać szczerze. Po dachu domostwa latały ognie świętego Elma, widoczne nawet z tej odległości, gdyż siedziba wyklętego rodu stała jakby w enklawie nocy pośrodku dnia. Ciemna chmura nad gospodarstwem kłębiła się nisko, na kształt jakowejś meduzy lub inszej ośmiornicy. Czarnoksięski urok niczym wrzód w całej swej mrocznej okazałości wypuczył się na powierzchnię doczesnego świata i pewnie na niej posadowił. Pioruny już nie biły, z czego należało wnosić, że przyrodzona natura ulegała przemocy piekielnych zaświatów, które wdarły się w jej dziedzinę. Dom i obejście Złotnickich były teraz filią piekła na ziemi. Pagórek, na którym stał nawiedzony dwór, wyraźnie urósł i spęczniał od czasu, gdy widzieli go ostatni raz. Święta ziemia mazowiecka nie chciała czegoś takiego na sobie nosić. Prędzej czy później wszystkie zabudowania nieuchronnie musiały zapaść się w piekielne otchłanie, ale nie sposób było przewidzieć, kiedy to nastąpi ani ile do tej pory diabelskich psot i szkód w okolicy się wydarzy. Lisowczycy wleźli do diabelskiego gniazda bez wahania. Na to, by zobaczyć, jak czorty ich tam ugoszczą, woźny i oficjalista długo czekać nie musieli. Wtem doleciał ich koński kwik, tak głośny, że nawet z tego dystansu wyraźnie było go słychać, po czym zobaczyli, jak jeden z wierzchowców, bez jeźdźca, w zupełnym szaleństwie, miast wybiec przez szeroko otwartą bramę, usiłuje od środka przeskoczyć otaczający dworzyszcze ostrokół. Koń nie podołał przeszkodzie i zawisł, nabiwszy się piersiami na zaostrzone pale. Miotając się zaś z całej mocy i desperacji, tylko się głębiej i mocniej nadziewał. Cierpieć musiał bardzo, ale nikt tam się nie kwapił, aby nieszczęsnemu zwierzęciu skrócić męki. Z drugiej strony palisada okazała się zbyt solidna, by ciężar i szarpanina nabitego na nią konia zdołały ją wyłamać z ziemi. – Wygląda na to, że podkowy miał w zachodnich krajach kute, gdzie arkanów kowalskiej magii już zapomniano – skomentował Stanisław. – Pewnie teraz do samego dworu weszli... – mruknął przejęty pan Jacek. Komin nad domostwem wystrzelił nagle czarnym gejzerem sadzy. Coś wyleciało z niego wysoko w górę, niczym czarownica na miotle, ale nijakich rozpoznawalnych kształtów nie dało się w tym dopatrzeć. Wyglądało toto jak kula ciemności z postrzępionym ogonem, wzbiło się bardzo wysoko, aż znikło w chmurze wiszącej nad zabudowaniami. Zdawało się, że w niej przepadło, lecz zaraz powróciło, spadając w dół jak kamień, prosto na obserwujących bieg wydarzeń szlachciców... Uciec nie zdążyli, tylko w wielkim pośpiechu zdołali na piersiach znaki krzyża uczynić i już czarna piguła zaryła się w ziemię parę kroków przed ich kryjówką. Jakby złośliwy czort specjalnie chciał im pokazać, że wie, kędy oni się przyczaili, i nic a nic sobie z tego nie robi. Konie pierwsze poczuły krew, zaczęły się boczyć. Ludzie dopiero w tej chwili spostrzegli, że to, co spadło, jest bryłą mięsa, utytłanego sadzą z komina tak, że nawet i tę kwestię trudno było od razu dociec. Do tego zaś, aby dojść, że to był człowiek, mocą piekielną wessany i przepchnięty przez komin, potrzebowali dobrych paru minut uważnego przypatrywania się szczątkom. Ciało człowiecze ów eksperyment magiczny zmienił całkiem nie do poznania. Tylko zachowany kawałek dłoni nieszczęśnika o jego przynależności do rodzaju ludzkiego świadczył. Na koniec wreszcie dopatrzyli się zębów, a tuż przy nich szmaty, która niedawno była bandażem na głowie lisowczykowskiego praktykanta... – Świeć Panie nad jego młodą duszą! – woźny trybunalski z powagą przeżegnał zmasakrowanego trupa. – Skoro diabeł go do kompanii nie wziął, niechże Bóg go przyjmie. – Widać ów młodzik nie we wszystkim był zepsuty, tylko w złe towarzystwo trafił – podsumował Korczyński. – Chociaż po zbójecku przeciwko nam stawał, ja jemu odpuszczam, jak Zbawiciel nakazywał. Pochować by toto trzeba... – zauważył. – Ja się takiego truchła nie tknę, bez księdza u boku, ani mowy nawet nie ma! – oznajmił stanowczo woźny. – Nad trupem człeka od czarnej magii zabitego trzeba najpierw porządny egzorcyzm odprawić. Potem damy znać, to przyślą jakiego księżyka, żeby kości pozbierał, a na razie niech sobie tutaj leży... – Patrzajcie no! – przerwał wywód pan Jacek, unosząc rękę. Z nawiedzonego dworu wypadł galopem jeździec i skierował się z powrotem na drogę do Ugoszczy. Zrazu Lawendowski i Korczyński myśleli, że to jak oni, szczęśliwy uciekinier z czarnoksięskiej pułapki, ale gdy tamten podjechał bliżej, zobaczyli dym i ogień, buchające z końskich chrapów oraz ust jeźdźca. – Ten ani chybi przed śmiercią wyspowiadać się nie zdążył... – skwitował z przekąsem Korczyński. – A o lisowczykach powiadają, że niemało na sumieniach im ciąży. Macie aby jeszcze jedną srebrną kulę? – zerknął na towarzysza. Stanisław nie czekał na radę, tylko właśnie dobywał z olstra półhak. Lewą dłonią pogładził między uszami Grocha, który zareagował na znajomy znak i stanął jak skamieniały, aby swojemu panu w celowaniu nie przeszkadzać. – Złe to obyczaje, kiedy upiory za białego dnia po świecie latają – woźny odciągnął kurek i złożył się do strzału. – Za daleko idzie, nie sięgniecie – ocenił dystans Korczyński. – Mógłbym ja z mojego muszkietu popróbować, gdyby nabity był srebrem. – Z tej rurki dosięgnę! – oznajmił pewnie woźny. – Chcecie się założyć o kwaterkę? – Stoi! – oznajmił dziarsko pan Jacek. Woźny podpuścił upiora bliżej. Na jakieś dwieście kroków. Było to dość blisko, by obaj mogli zobaczyć, że człowiek i koń zrośli się w jedną całość, w każdym razie jeździec jakowymś czarcim sposobem postradał nogi, bo jego nogawice luźno powiewały po bokach, a strzemiona były puste. Woźny polecił w myślach swoją kulę Bogu, aby ją Najwyższy celnie na swoją chwałę poniósł, i wypalił. Mierzył w piersi i trafił pewnie. W mgnieniu oka demon rozpadł się na czarne szmaty i białe kości. Te pierwsze, wirując niczym wrony, uleciały w górę, kryjąc się w chmurze nad dworem. Natomiast szkielety konia i człowieka usypały się bezładnie pośrodku drogi w stertę przemieszanych razem gnatów, a w następnej chwili zapadły się pod ziemię. Tylko dym prochowy rozwiewający się wokół nich świadczył, że całe zdarzenie w ogóle miało miejsce. – Dotąd żem tylko po tęgim opilstwie takie zwidy i majaki miewał – oznajmił Korczyński. – Wszelako słowo się rzekło i od postawienia waści kwaterki wymawiać się nie będę! – Diabeł sobie z nami igra! – warknął rozeźlony Stanisław. – Żartować tutaj nie ma z czego! – Odruchowo sięgnął do ładownicy, by przysposobić półhak do kolejnego strzału, ale zaprzestał tej czynności na widok nowych zdarzeń w nawiedzonym dworze. Następny lisowczyk właśnie pokazał się w bramie. W jednym ręku trzymał stołek, a w drugim kawał sznura, który zręcznie przerzucił przez łuk nad wierzejami, po czym jak gdyby nigdy nic zaczął się wieszać. Wlazł na stołek, zrobił pętlę, nałożył ją na szyję i wykopał sobie oparcie spod nóg. Wszystko tak spokojnie i metodycznie, jakby nie siebie, lecz dziczyznę do skruszenia wieszał. Dopiero gdy stryczek zacisnął mu się na gardle, zły urok musiał prysnąć i nieszczęśnik zaczął wierzgać i się miotać, walcząc o oddech, ale ratunku znikąd nie było i być nie mogło. Po chwili zwiotczał i jął kołysać się bezwładnie.

– Jedno waści powiem... – stwierdził ponuro Korczyński – że z żadnym z nich bym się teraz miejscami nie mieniał i zupełnie nie pragnę wiedzieć, co też tam się dzieje ani co się tym nieszczęśnikom w głowach roi. – Niewiele brakło, abyście nie spectatorem, ale ich kompanionem byli – odparł woźny, przenosząc wzrok na nadzianego na palisadę konia, który właśnie żywota swego dokonał i też obwisł bezwładnie. – Zostało ich tam jeszcze dwóch... – podsumował. Los pozostałych lisowczyków stał się jawny parę pacierzy później, kiedy ostatni z nich wyszedł na zewnątrz, niosąc w garści trzymaną za włosy głowę kompana. Z tej odległości mogli się tylko domyślać, że była świeżo ścięta. Ten, co teraz wyszedł, nie był chyba bardziej żywy od głowy, którą niósł. Obojętnie minął wisielca w bramie, a w zamian przyzywająco machnął ręką na tkwiące na szczycie palisady końskie truchło, które w tym momencie znów nabrało wigoru, poderwało łeb i z nadnaturalną zwinnością dokonało tego, co nie udało mu się za życia. Martwy koń jak kot przelazł przez ostrokół i potruchtał w kierunku przyzywającego go potępieńca. Ów przywiązał głowę byłego towarzysza do łęku siodła, po czym sam na nie wskoczył. – Istna wylęgarnia upiorów się z domostwa panów Złotnickich zrobiła! – skwitował Stanisław, odgryzając koniuszek papierowej tutki z ładunkiem prochu. Oparł kolbę półhaka o strzemię, wsypał nabój i postukując energicznie stemplem, jął przepychać kulę przez gwinty w lufie. Srebro jest twardsze od ołowiu, więc wymagało to więcej czasu i wysiłku. Woźny jednak miał w tym dużą wprawę, więc zdążyłby jeszcze przygotować broń do strzału, ale upiorny jeździec wybrał inną drogę niż poprzedni. Zamiast jechać na Ugoszcz, skręcił ku Miedznej i za moment znikł im z oczu. Raczej przy tym się rozpłynął w powietrzu, niźli skrył za horyzontem, bo stanowczo za szybko się to stało. – Będzie z tego kłopot... – stwierdził ponuro Lawendowski, trącając konia piętami. – A wy dokąd?! – zaniepokoił się pan Jacek, widząc, że woźny zmierza ku dworzyszczu. – Zostawić tak tego nie można... – Stanisław darował sobie szczegółowe wyjaśnienia. – Pilnujcie drogi! – rzucił za siebie i ruszył naprzód galopem. Pędził wprost ku bramie z wisielcem. Obszar magicznego nieładu do tej pory rozszerzył się znacznie poza ostrokół, bo ziemia pod kopytami Grocha zaczęła dymić już sto kroków od celu. Woźny jednak nie ustawał, ufny w kowalską robotę. Znający stare arkana majster z Ossówna, wiedząc dobrze, dla kogo konia podkuwa, sumiennie zadbał, aby woźny trybunalski, gdyby taka urzędowa potrzeba zaszła, mógł dowieźć pozew choćby i do samej chaty czarownicy na kurzej łapie, najtęższymi klątwami wkoło obłożonej. Żałować wypada, że wówczas to solenne zapewnienie za facecję brano. Stanisław Lawendowski zatrzymał wierzchowca przed bramą nawiedzonego dworu, dziesięć kroków od dyndającego na stryku samobójcy. Poleciwszy się Bogu, ostrożnie zerknął za obręb palisady, szykując się w duchu na widoki odbierające zdrowy rozum. I nader roztropnie uczynił. Na dziedzińcu trwała uczta upiorów. Przemienione w strzygi panie i panny Złotnickie żarły właśnie na surowo trzy pozostałe po lisowczykach konie, patrosząc je i rwąc gołymi rękami. Na widok intruza poderwały się i kupą ruszyły w stronę woźnego, umorusane krwią, prychając dziko jak wściekłe kocice, lecz nie były groźne, albowiem nie śmiały przestąpić wbitej w ziemię szabli, która sterczała zaraz za bramą. Wyglądało na to, że któryś z lisowczyków mężnie stawił czoła demonom, a widząc, że nie poradzi, przeznaczył swą broń, aby zamknąć im dostęp do świata żywych ludzi. Był to uczynek godzien najwyższej pochwały. Pusta pochwa przy boku wisielca wskazywała, że to on się poświęcił, w zamian wydając własną duszę i ciało na igraszkę demonów. To one, zniewoliwszy jego umysł z zemsty za uwięzienie w obrębie domostwa, zmusiły go, aby się zaraz obok własnej szabli powiesił. Kiedy pan woźny ów stan rzeczy skonstatował, samobójca na stryczku nagle otworzył oczy – żywe i pełne boleści. Ratować z całą pewnością już nie było kogo. Pętla głęboko wcięła się w gardło, opuchły i sczerniały język wypełniał usta niby knebel, a na nogawicach spodni plama popuszczonego w agonii moczu i gnoju sięgała już za kolana. A jednak łaski skonania nieszczęśnikowi czegoś odmówiono. Wypadało nieszczęsną duszę od dalszych mąk uwolnić... – Słyszysz ty mnie, nieboszczyku? – woźny trybunalski rozpoczął formalne przesłuchanie zaklętego wisielca. Ów, nie mogąc mówić, mrugnął powiekami na znak, że tak. – Byłeś szlachcicem? – upewnił się Stanisław Lawendowski. Znów potwierdzenie. – Tedy, jako szlachcic na tej ziemi przebywający, jurysdykcji trybunału ziemskiego w mieście Liwie waszmość podlegasz i wobec tego wolno mi nad tobą legalną instygację uczynić! – oznajmił uroczyście woźny i z powagą przeżegnał wisielca zamaszystym znakiem krzyża. Rozsierdzone strzygi w tle momentalnie rozpłynęły się w powietrzu, jakby były majakiem po bieluniu. – Odpowiadaj mi tedy waszmość jako zaprzysiężony przed majestatem trybunału! Czy to waści szabla, ta tu obok, co w ziemię jest wbita? Samobójca potwierdził niemo. – Czy za ten uczynek teraz waść męki od mściwych upiorów cierpisz? Potwierdzenie. – Czy one nie rzekły ci również tego, że tak długo będziesz tu półżywy wisiał, aż do ich kompanii akcesu nie zgłosisz? Potwierdzenie. – A ty waszmość baczenie na poczciwość, honor i zbawienie duszy mający w tej odmowie wytrwać na wieki zamierzasz? Powieki żywego trupa znów się przymknęły i otworzyły. – Jeśliś prawdę mi tu oznajmił, tedy niech twoja dusza w pokoju przed wyższą instancyją bożego trybunału stanie. Idź tam, gdzie ci pisane! – Woźny wyjął krócicę i bez zwłoki wypalił srebrną kulą w serce wisielca. Oczy pacjenta zgasły, zmętniały i wybałuszyły się na wierzch, jak to pospolicie w przypadku powieszonych bywało. Teraz to już na pewno był trup. Stanisław jeszcze raz omiótł wzrokiem przeklęte obejście. Nigdzie żywej ani martwej duszy nie wypatrzył, więc zrezygnował z pomysłu, by jeszcze któremuś upiorowi posłać uncję srebra. Zawrócił i dołączył do Korczyńskiego. – Czemuście to do tego samobójcy strzelali? – spytał zaintrygowany pan Jacek. – Żeby się jako upiór nie odrodził i ze stryczka nie zlazł? Stanisław skinął głową bez słowa. Zbył milczeniem dalsze przypuszczenia oraz indagacje. Radziwiłłowski oficjalista podczas tej przygody stanowczo zbyt wielu rzeczy o tajemnych

sprawach trybunału się dowiedział. Licho wie, komu teraz to wygada. Swoim książęcym pryncypałom Korczyński mógł mówić bez większych obaw. Radziwiłłowie zbyt długo w tych stronach pomieszkiwali, aby nie wiedzieć, jakimi sposobami do triumfu sprawiedliwości czasem trzeba doprowadzać. Gdyby wszakże choć słówko o tym do biskupa Flicowskiego doszło, oj byłby kłopot! Skutkiem wydarzeń ostatniej doby sprawa z jego ekscelencją całkiem wyszła Stanisławowi z głowy, ale to nie było możliwe, aby się po kościach rozeszła. Zbyt gruba była zwada! Z pewnością Flicowski tylko się przyczaił, własny ruch obmyślając i na baczności koniecznie należało się mieć. – Wracamy czym prędzej do Starej Wsi! – postanowił Stanisław i narzucił ostre tempo, aby towarzysza zniechęcić do wszelkich dysput. Jeszcze tylko dla ostrożności przed karczmą w Ugoszczy przystanęli, wypytując o nowiny dwie miejscowe chłopki, które dopiero co arendarzowi jaja, grzyby oraz ser sprzedały i stamtąd właśnie powracały. Z opowieści bab wynikało, że z rana bitwa w zajeździe była, o jakiej świat chrześcijański nie słyszał. Wyolbrzymiona opowieść o dokonaniach panów Stanisława i Jacka nawet na nich samych zrobiła duże wrażenie, poczynając od tego, że było ich dwa tuziny mężów „zbrojnych harmatami!”, a nie tylko dwóch... Wszakże inaczej być nie mogło, skoro tam samych lisowczyków pobito, o których fama krążyła, że są równie straszni w obyczajach, co niezwyciężeni w boju. Z całej tej paplaniny pożytecznych wieści wyłowili tyle, że Żydowi zapłacono sowicie za doznane przykrości i straty oraz aby nad rannymi dobrą pieczę miał. Dwóch lisowczyków, w tym przywódcę, chędożono już w miejscowej kaplicy do pogrzebu, za który ich towarzysze, ci sami, co na swoje nieszczęście do Złotnickich potem pojechali, też z góry hojnie zapłacili, porządne dębowe trumny im zamawiając. Najważniejsze zaś było to, że w Ugoszczy ani w najbliższej okolicy woźny i oficjalista nie mieli już żadnych przeciwników zdolnych ustać na nogach. Nie licząc upiora z dwiema głowami – własną na karku i cudzą przy łęku – który z pewnością nie da o sobie zapomnieć. Stanisław dał gadatliwym babom po szelągu za dobre nowiny, a na dodatek przestrzegł je, że w majątku Złotnickich siła nieczysta się objawiła i komu nieśmiertelna dusza miła, niech się do przeklętego dworu ani nawet nie zbliża. Miał pewność, że przed zachodem słońca ta wieść obiegnie cały powiat. Kto posłucha, ten zdrów będzie! Potem znowu pognali konie, teraz już ich sił nie szczędząc, i bez wytchnienia popędzili do Starej Wsi. Na zgonionych i mocno spienionych wierzchowcach zajechali przed pałac Radziwiłłów późnym popołudniem. – Jadę dalej do Liwa! – oznajmił woźny towarzyszowi. – Muszę powiadomić trybunał, co zaszło, a wy tu swoim książęcym pryncypałom zdajcie sprawę z naszej misji! Innym razem się spotkamy, wtedy swój zakład odbiorę i będziemy radzić, co dalej począć! – Woźny skręcił w stronę Węgrowa i pomachał na pożegnanie Korczyńskiemu, który odwzajemnił gest. Tak oto się rozstali. Z żalem czy bez żalu, dochodzić tego na razie nie było czasu. Sprawy tysiąckroć pilniejsze czekały! Dobrze byłoby zmienić konia po tak forsownej galopadzie, ale Stanisław nie chciał się rozstawać z Grochem. Wiedział dobrze, że jego wierzchowiec ma jeszcze dość krzepy, aby wziąć drugi taki dystans. Należało tylko dać zwierzęciu trochę wytchnienia w drodze pomiędzy Starą Wsią a Węgrowem, pozwalając mu przynajmniej milę iść wolniejszym tempem. Inaczej Groch na Liwskich Mostach padnie i z nadmiernego pośpiechu tylko większe opóźnienie wyniknie. Woźny zwolnił więc, jak rozsądek nakazywał, przy okazji samemu posilając się w siodle kawałem kiełbasy, który znalazł w jukach. Wcześniej na obiad nigdzie nie stanęli. Choć Korczyński z tego powodu wyrzekał, Lawendowski poganiał ostro i nie chciał dawać temu racji. Teraz też o przerwie na popas mowy być nie mogło. Mądrze, ale koniecznie spieszyć się należało! Oba liwskie trybunały musiały zostać jak najprędzej przestrzeżone, żeby na czas jakiś wszelkich praktyk tajemnych bezwzględnie poniechać i wstrzymać się od przyzywania choćby w najpryncypialniejszej sprawie jakichkolwiek istot nadprzyrodzonych, bo następstwa tego mogły być na miarę apokalipsy. Profanowi Korczyńskiemu Stanisław nie chciał mówić, że Złotniccy naruszyli granicę zaświatów w sposób wręcz katastrofalny. Musieli użyć horrendalnych rytuałów, przed którymi nawet najbardziej występny czarnoksiężnik-nekromanta by się wzdragał i wielce miarkował. Jako exemplum można by w tej mierze użyć porównania, że obie rzeczywistości rozdzielało coś jakby lustro, w które Złotniccy bezrozumnie z całej siły uderzyli młotkiem. Szklana tafla spękała gęsto, ale jeszcze od biedy trzymała się w ramach. Każde jedno pęknięcie było szczeliną, przez którą moce nadnaturalne wciskały się do ludzkiego świata ze skutkiem najprzeróżniejszym. Dobrym lub złym, ale zawsze nieobliczalnym i trudnym do opanowania. Co gorsza, teraz choćby najlżejsze nowe puknięcie starczyć mogło, aby wszystko rozsypało się z trzaskiem w drobny mak. Granica pomiędzy światem i zaświatami całkowicie się rozpadnie, a wtedy... Woźny, choć z natury niestrachliwy, poczuł lęk na samą tę myśl. Demony rozpełzną się po Mazowszu, a potem dalej po całej Koronie i Litwie. W większości nie będą pokazywać się jawnie, bo przerażeni ludzie wszelkich wiar zaraz przeciwko mocom piekielnym by się zjednoczyli. Tylko te najbardziej niesforne we własnych postaciach nieziemskich będą dokazywać tu czy tam. Reszta kryć i czaić się będzie, skrycie opętując każdego napotkanego człeka, nie bacząc na jego urodzenie, rozum ani nawet na stan duchowny. Tylko najuczciwsi i najpobożniejsi ludzie zdołają się ustrzec, ale tych będzie za mało, ażeby pozostałych do opamiętania przywieść. W Rzeczypospolitej zatem zdarzy się to, co wcześniej w Niemczech – pasmo klęsk niewyobrażalnych, które dziesiątki albo nawet setki lat mogły dalej trwać i powracać. Już nie na być może, a na pewno! Nieszczęście wisiało nad Polakami niczym miecz greckiego króla Damoklesa, lecz nie na końskim włosie, a raczej na pajęczej nici, ba, kto wie, czy już nie przerwanej. Oto bowiem dzisiaj, przed zachodem słońca lub po nim, dokładna godzina woźnemu nie była wiadoma, w piwnicach sądu grodzkiego w Liwie zamierzono tortury ekstraordynaryjne, z użyciem magii katowskiej. Prawo polskie wymagało, ażeby obwiniony niezależnie od świadków i dowodów przeciw niemu zgromadzonych przyznał się do winy przed wyznaczeniem kary. Jeśli się przyznać wzbraniał, brano go na męki, ale tylko po trzykroć. Jeżeli przestępca potrójne tortury wytrwał, musiał być uwolniony, gdyż – jak głosiły statuty – człekowi takiemu niewinność przysługiwała z mocy prawa i wszelkie skargi wobec niego, choćby najlepiej dowiedzione oraz poświadczone koniecznie oddalić należało. Nie przypadkiem tedy zbójcy, złodzieje oraz wszelkiej innej maści hultaje ochoczo praktykowali magię wszelaką, która by im w ich procederze dopomogła albo w razie pojmania trzykrotne męczarnie znieść pozwoliła. Na to wszakże kaci i oprawcy mieli swoje tajemne sposoby, za cichym przyzwoleniem jegomości asesorów zażywane. Tak to się cichy bój między prawem a występkiem toczył. Ostatnio zaś pod Jarnicami rozbito bandę niejakiego Boruty, który wcześniej już dwakroć z racji wytrwania tortur puszczony wolno być musiał. Stąd wzięło się przezwisko owego zbójcy, że niby on z samym diabłem Borutą musiał być w zmowie, tudzież cyrograf podpisał. Jak było naprawdę, nie wiadomo i nie dochodzono tego, ale teraz sąd grodzki uznał, że kolejny raz zakpić z siebie nie pozwoli, i nakazano liwskiemu mistrzowi użyć mocy wisielczej ręki, by upór przestępcy doszczętnie złamać. Do takiej nekromancji uciekano się rzadko i nie bez poważnej konieczności, ale teraz wobec niebywałego występku Złotnickich cała procedura musiała być wstrzymana, bo inaczej w rzeczy samej niebo mogło się zawalić i nie było w tych słowach wielkiej przesady! Stanisław nie wiedział zatem czy zdąży, a śpieszyć się musiał powoli. Na świeżym koniu byłby pewnie w Liwie przed zachodem, lecz doprawdy licho nie śpi i kto wie, jakie miałby okucie ów podjezdek, którego by mu w Starej Wsi pożyczyli. Skoro podkowy Grocha u Złotnickich dobrze się sprawiły, lepiej było dalej na nich polegać. Liwskie Mosty były miejscem urocznym i wobec takiego wzmożenia złych czarów, jakie obecnie nastąpiło, a także z racji wstrętów, które dotąd woźny upiorom zrobił, tylko artefakty solidnie ochronną magią opatrzone ustrzec mogły od jakowejś czartowskiej napaści podczas przejazdu przez wyklęty teren. Na Liwskich Mostach, a zwłaszcza pod nimi, od dawien dawna nagromadziło się niemało duchów mściwych, którym zastała w starorzeczach woda oraz bagienny muł kryjówką były. Kiedy tylko mogły wszelkie utopce, topielice, gnilniki, błędniki, litewskie zmory oraz inne zaświatowe tałatajstwo wyłaziło i dokazywało, ile sił. Niechybnie dziś o północy demony sabat na wyspie będą odprawować, a mytnicy i mostowi ludzie jak zwykle w swoich chatach jak najtężej się zaprą i ani czubka nosa na zewnątrz nie wyściubią. Upraszać ich o coś lub wołać pomocy próżna będzie wtedy sprawa. Zatem, posuwając się tak szybko, jak zdrowy rozum pozwalał, imć pan woźny dotarł do Ludwinowa. – Stryjku Stanisławie! – usłyszał nagle wołanie za sobą. – Stryjku Stanisławie! Obejrzał się, nie zwalniając.

Za nim pędził co tchu na jabłkowitej klaczy młody kuzynek Grzesiek od wuja Leona. Widać otrok miał jakąś pilną wieść z Korzenia. Woźny pomachał mu na znak, że słyszy, ale nie stanął. – Stryjku Stanisławie! – zziajany chłopak zrównał się z nim po chwili, z uszanowaniem ściągnął czapkę i, łapiąc dech, zaczął się tłumaczyć. – Szukałem was, stryjku, u jaśnie panów Radziwiłłów, ale mi tam powiedzieli, żeście do Liwa, nie mieszkając, ruszyli, no więc pogoniłem za wami... – Tak i dogoniłeś – woźny uciął zbędne wyjaśnienia. – A teraz mów po kolei, kto i z jakim poselstwem kazał ci mnie szukać? Chłopak stropił się mocno. – Kiedy ja, proszę stryjka, sam nie wiem, od czego tu zacząć... – popatrzył z obawą na starszego krewniaka. – Pierwsze powiedz, kto cię przysyła. – Tatulo mój, zaraz po tym, jak się z dziadusiem Jakubem naradzili. – A cóżeś to takiego nabroił, smyku, że aż twój rodzic musiał po radę do samego patriarchy rodu chodzić? – Stanisław dla żartu nadał głosowi ton urzędowej powagi. Grześkowi krew całkiem odpłynęła z twarzy, a zaraz potem wróciła w trójnasób. – Powiadają, żem dziwożonę do zaścianka sprowadził – wyrzucił z siebie, spuszczając głowę. – Na polowaniu na zające żem taką jedną pannę naszedł... Stanisław gwałtownie ściągnął wodze. Mogło być, że w Korzeniu był teraz znacznie bardziej potrzebny niż w Liwie. Stanowczo zbyt wiele naraz się działo! Sprawy zaszły za daleko i wymykały się spod kontroli. – Mów mi tu zaraz, smarku, wszystko dokładnie jak na spowiedzi świętej! – tym razem woźny nie musiał udawać surowości. – Najsampierw, gdzie to było?! – Na łęgach wedle Liwca, proszę stryjka, ale po naszej stronie, bliżej Węgrowa – zaznaczył. Czyli tam gdzie zwykle wszystkie wyrostki z Korzenia od wiek wieków chodziły strzelać kaczki, kuropatwy lub zające. Nic groźnego się w tej okolicy nie czaiło, przynajmniej zazwyczaj, dlatego właśnie pozwalano korzeniowej młodzieży wałęsać się po tych błoniach samopas. No, chyba że młodzik polazł, gdzie nie powinien... – Na pewno nie zapędziłeś się aby nigdzie indziej? – upewnił się Stanisław. – Słowo szlacheckie, proszę stryja! – Grzesiek uniósł się honorem. – Dobrze – woźny kontynuował instygację. – Spotkałeś tam tedy pannę gładką i całkiem obcą, która nie umiała się opowiedzieć, skąd jest, czy tak? – Tak, proszę stryjka. – A tyś ją w dobrej wierze do samego Korzenia przywiódł? I przeprowadziłeś obok krzyża przy drodze? – Tak, proszę stryjka. – Zbałamuciła cię ona przedtem? – zadał najważniejsze pytanie. Chyba trochę zbyt szorstko spytał, bo chłopak znów poczerwieniał jak burak. – Że niby co miała... – Cycki swoje pokazała?! Pozwoliła ci je macać? Pod kieckę zaglądać...? – Stanisław zupełnie nie był w nastroju do politycznej rozmowy. Nie wtedy, kiedy ład świata się walił! Zawstydzony Grzesiek nie był w stanie wydusić z siebie słowa, tylko przecząco pokręcił głową. – Cnotliwie się zachowywała? – starszy Lawendowski złagodził ton. – Bez nijakich niewczesnych poufałości? – Bez, proszę stryjka. Obejście miała grzeczne jak szlachcianka. Nawet trochę na mnie patrzyła z góry. – Więc to nie dziwożona! – Stanisław odetchnął z ulgą i ruszył w dalszą drogę do Liwa. – Miałeś, smarku, więcej szczęścia niż rozumu! Chłopak potruchtał za nim, nie śmiał odezwać się pierwszy. – Ano dobrze... – woźny ochłonął dopiero po dłuższej chwili. Naprawdę duża bieda mogła z tego spotkania wyniknąć. Dziwożony nieopatrznie wprowadzonej do domu jako gościa nie można było już potem wygnać ani zabić, pod groźbą ściągnięcia na siebie jeszcze większej klątwy. Należałoby czekać, aż demonica się znudzi i sama sobie precz pójdzie, a do tej pory niejedne więzy małżeńskie ucierpiałyby od jej zbereźności i bałamuctwa. Mnóstwo wynikłoby waśni, zazdrości i bójek wśród kandydatów do jej nadprzyrodzonych smaków. Łatwo przy tym mogło dojść do zranień, a nawet zabójstw i to wszystko, Boże uchowaj!, w jednej familii. Słowem, za sprawą takiej latawicy nagromadziłoby się w Korzeniu mnóstwo złej krwi. Rozbrat jaki nastąpiłby nieuchronnie! Wszakże skoro ta dziewucha była z krwi, kości oraz z tego świata, to po co było samego patriarchę Jakuba fatygować, a potem także jego, Stanisława, na gwałt poszukiwać? Coś tu w tym jeszcze musiało się kryć... – Skoro najważniejsze już wiemy, że nic złego się nie stało – woźny znów zwrócił się do chłopaka – to teraz opowiedz mi po swojemu, tak jak umiesz, co dokładnie z tą panną zaszło? Grzesiek cokolwiek bezładnie, ale wiernie opisał całe swoje spotkanie z Polską Hermandotter, o czym ze sobą mówili oraz co było potem, jak przyprowadził dziewczynę do zaścianka. Stanisław cierpko przyjął wiadomość, że przybłędę a domniemaną dziwożonę w jego własnym domostwie ulokowano, gdyż były w nim same kobiety i chwilowo żadnego chłopa do zbałamucenia. Potem nieco zaufania do niej nabrano, ale w zamian inny kłopot wynikł, kto wie, czy nie większy! – Dziadek Jakub powiedział memu oćcu, że ona jest uczciwa panna, ale nie z naszych czasów się wywodzi – relacjonował Grzesiek. – Że te paciorki i zawieszki, co je na sobie nosi, są kubek w kubek takie same, jak te, co się ze starych grobów wykopuje, w których garnce z popiołami zamiast trumien leżą. Że ona nie w lesie ani na polach, ale w czasie pobłądziła. – Przysporzyłeś nam, smyku, nielichego frasunku! – podsumował Stanisław. – Wybaczenia proszę... – Chłopak znów się mocno stropił. – Wybaczać ci nie ma czego – odparł stanowczo woźny. – Ojciec cię skarcił? – Zrazu tatulo chcieli mi po łbie dać, ale w końcu nie dali... – odparł markotnie Grzesiek, wyraźnie żałując, że nie oberwał.

– Jeżeli tego jeszcze w Korzeniu ci nie powiedzieli, to ja rzeknę, żeś się zachował należycie, jak szlachcicowi z rodu Lawendowskich przystało. Spotkałeś pannę w opresji i pomogłeś jej po rycersku. To się, smyku, chwali! – Ja sam tak sobie myślałem, więc czemu, stryjku, mówicie, że to frasunek wielki? – Boś tej pannie w imieniu całego naszego rodu obiecał, że my ją z powrotem do domu i jej ojców rodzonych wyprawimy. Słowo szlacheckie zaś musi być dotrzymane. Choćby nawet i niebo miało się od tego zawalić... – urwał i dodał w myślach – no to kobyłka u płota! W sumie to już nie było się do czego spieszyć. Ład świata umarł w butach! – Czyli że ta droga poprzez czas aż taka ciężka jest? – domyślił się chłopak. – Jak na samą szklaną górę albo przez żelazny las...? – Gorzej, smyku. Trzeba będzie specjalnie dla tej panny Rozstaje Wód rozewrzeć... – Stanisław popatrzył z namysłem na młodszego krewniaka. Grzesiek jeszcze żadnych wtajemniczeń inicjacyjnych nie dostąpił, ale niedługo do tego miało przyjść. Chłopak był porządny i niegłupi, więc chyba nie było potrzeby taić przed nim rzeczy, w które i tak się już głęboko wplątał. Zresztą czas był najwyższy przyuczyć do fachu nowego ucznia na miejsce nieszczęsnego Jaśka. Panowie asesorzy nie raz, nie dwa dawali do zrozumienia, że pan woźny z żelaza uczyniony nie jest ani też wieczny, a drugiego takiego majstra w tym fachu w obu liwskich trybunałach brak. Zatem chyba warto z tym młokosem spróbować... – Chcesz ty do mnie do terminu iść? – zapytał wprost. Chłopakowi z taką radością zaświeciły się oczy, że Stanisław nie czekał już na głośną odpowiedź. – Słuchaj tedy uważnie, co ci rzeknę, i bacz, żeby o tym, co teraz usłyszysz, przy postronnych ani słówko ci się nie wymknęło. Ani kuzynom, ani żadnej pannie, choćby najpiękniejszej, albo nawet gdyby przemocą za język ciągnęli. Przysięgaj się! Chłopiec zdjął czapkę i przeżegnał się. – Verbum nobile rodu Lawendowskich daję! – powiedział z taką stanowczością i wyrastającą nad wiek powagą, że Stanisław z uznaniem uniósł brwi. – W takim razie możesz już się dowiedzieć, że ta zbłąkana panna, coś ją na liwskich łęgach spotkał, nie bez powodu w nasze czasy zbłądziła. Stało się tak dlatego, że ład pomiędzy światem przyrodzonym a nadprzyrodzonym ciężko naruszony został i czasy się poplątały. Niejacy Złotniccy, durni świętokradcy, nieumiejętnie parając się czarnoksięskim rzemiosłem, rozwichrzyli porządek boski, ludzki i diabelski tak, że te trzy dziedziny mocno się pomieszały i powłaziły jedna na drugą. Winowajców już za to żywcem diabli wzięli i teraz srogo się z nimi zabawiają, ale nam tutaj, na tej ziemi pozostała skaza, coś jakby dziura w płocie, przez którą każda gadzina w szkodę lezie. Przeważnie szkody i nieszczęścia z tej przyczyny się biorą, ale ta twoja panna miała najwyraźniej wielkie szczęście, bo skutkiem owego zaburzenia ładów, uchodząc przed napaścią w swoich czasach, znalazła drogę ucieczki, która ją tu do nas przyprowadziła. Kiedy porządek rzeczy się naruszy, to najczęściej upiory i insze stwory piekielne z ciemności w nasz słoneczny świat kupami się pchają, ale słyszana to jest rzecz, że czasem też pojawi się człowiek żywy i czujący, ale z innego świata lub też czasu. Rzadko, ale tak bywa. Dużo prędzej mogłeś spotkać dziwożonę albo strzygę, nie zaś pannę obyczajną, więc i nad tobą też Bóg czuwał. Powtórzę ci, że więcej szczęścia niż rozumu miałeś! Pomnij, aby za to dar wotywny do kościoła dać, do naszego parafialnego w Starej Wsi albo do rąk dobrodzieja Aleksandra w Liwie. – Pomnę, stryju – obiecał chłopiec. – Głupców i czarowników na tym świecie nie brak – woźny podjął przerwany wykład. – A niekiedy na domiar złego trafi się czarownik głupi, który dziur między światami narobi, ale z powrotem ich zamknąć nie umie. Z bożej woli one w końcu się same zabliźniają. Można też powrotowi ładu pro publico bono co nieco dopomóc... Wszakże jest tu jeden warunek kardynalny, że jak się zasłona między widzialnym a niewidzialnym przedrze, nie można jej bardziej targać. Póki się nieład w zaświatach jako tako nie ustoi, trzeba zaprzestać wszelkich czarów, choćby w najlepszej sprawie czynionych. Tymczasem, aby dla tej panny powrotną drogę przez czas otworzyć, należy przeprowadzić rytuał tak wielki, że granica zaświatów może od tego zatrzeć się zupełnie. Być może niebo nam się wtedy zwali na głowy, a piekło pod nogami rozewrze. – Ale mimo to słowo szlacheckie musi zostać dotrzymane... – powtórzył chłopak zbielałymi wargami. – Tak, bo verbum nobile przede wszystkim pierwsze! – zgodził się z nim Stanisław. – Nie może to być, ażeby gdziekolwiek w niebie, pod niebem czy choćby na samym dnie piekła powiedzieć mogli, że Lawendowscy z Korzenia słowa danego nie dotrzymali! Sprawa jest jednak tak wielkiej powagi, że ani ty, ani ja tu o niczym stanowić nie możemy. Musi się cała starszyzna z Korzenia na rodowy sejmik zebrać, rzecz całą zbadać i osądzić. Jeżeli okaże się, że w tym żadnego szachrajstwa nie ma, tylko sama poczciwość z twojej i z jej strony, to ja tu sobie innego dekretu nie imaginuję, jak tylko ten, że my tę pannę Polskę tam, gdzie jej miejsce, odstawimy, a potem niech się wali i niech się pali! – Przeżyjemy to aby, stryjku? – Jeden Bóg to wie. Tobie zaś, skoro jesteś szlachcic, tym się martwić nie wypada! Rób, co do ciebie należy, a jak przy tym padniesz, to cię pochowają i basta! Bać się śmierci szlachcie nie przystoi, tylko jej w oczy śmiać się trzeba. Weźmie nas czy nie weźmie, pies kościstą kurwę trącał, byle tylko nam wytrwać i nie stchórzyć! Zrozumiałeś?! – Tak, stryjku. Zatem będziemy czarować, że aż niebo na ziemię upadnie? – upewnił się Grzesiek, na poły z fascynacją, na poły ze skrywanym przestrachem. – Być może innego wyjścia z twojej obietnicy już nie ma! – zapewnił woźny lekkim tonem, aby młodemu towarzyszowi dodać ducha. – Słowo się rzekło, więc – jak to mówią – kobyłka u płota i pod ogon ją całuj! Jeżeli trzeba, to taki obrzęd się odprawi, jakiego tutaj od czasów króla Zygmunta Młodego, Augusta nie widziano. Jak i wtedy Rozstaje Wód wzbudzić będzie trzeba. – Co to jest za uroczysko, stryjku? Bo nigdy nie słyszałem... – Tylko tego brakowało, by smarkacze na Rozstajach Wód się bawili! – obruszył się życzliwie Stanisław. – Wszystkiego, co należy, w swoim czasie się dowiesz. Na razie dość będzie, gdy powiem, że tam się drogi wszystkich światów i zaświatów schodzą. – A to czego, proszę stryjka, sam król na tych rozstajach szukał? – Schadzkę ze zmarłą małżonką swoją, królową Barbarą, jegomość pan nasz zapragnął mieć i najął do tego czarownika, niejakiego Durentiusa, po naszemu zwanego Twardowskim, który mu Rozstaje Wód otworzył i ducha pani królowej tam zawezwał. Teraz powiadają, że to się na zamku w Krakowie zdarzyło, ale temu nie wierz! Tutaj u nas na Mazowszu, pod Ossównem rzecz cała miała miejsce. Wiem dobrze, bo mi to jeszcze dziad stryjeczny opowiadał, który sprawy naocznym świadkiem był. Nasz pradziad Jakub także tam asystował. – I cóż się wtedy, proszę stryjka, wydarzyło? Królowa przyszła li? – Przyszła, ale zaraz jak to baba, królowi jegomości, który ją ze łzami w oczach witał, kołków na głowie naciosała, że po niej inną sobie wziął. Na dodatek jeszcze pokazało się, że królewska flama, niejaka Giżanka, choć jej tego wcześniej wzbroniono, samowolnie w przebraniu na miejsce obrzędu przyszła i w zwadę z duchem królowej się wdała. Wtedy z kolei wyszło na jaw, że ten duch nie dym, lecz niewiasta z ciała i kości, bo Twardowski czary pomylił albo też natury Rozstajów Wód nie rozumiał i nie zjawę z krainy śmierci wywiódł, tylko osobę własną pani królowej z czasów, kiedy ta jeszcze żywa i zdrowa była, o własnym zgonie nic zgoła nie wiedziała, ale w zamian o królewskiego małżonka wielce zazdrosną była i myśli o żadnej rywalce znieść nie mogła. Samej królowej Barbarze to się pewnie jakowymś snem zdawało, ale rozsierdziła się w tej malignie nie na żarty, że zaś stanęła na Rozstajach Wód w namacalnej postaci, jak co do czego przyszło, obie z pomienioną Giżanką jęły sobie kudły rwać, aż furczało. Król jegomość na widok tego zamętu padł rażony apopleksją. Półżywego go stamtąd czym prędzej do Knyszyna wywieziono, gdzie Bogu ducha przedwcześnie oddał. Uciekającego zaś od królewskiego łoża Twardowskiego dogoniono i zaszlachtowano w Mystkach z rozkazu Giżanki mszczącej się za to, że czarownik królowi tyle lat życia, a jej szczęścia odjął, choć przecież sama sobie winna była. Oj, nie miał królisko

szczęścia do białogłów! Oj, nie miał... – A nie facecja to aby, proszę stryjka? – O tym sam się przekonasz, młokosie, jak się Rozstaje Wód wzbudzą i przy okazji mokrość we własnych portkach poczujesz... – To się po mnie nie pokaże! – oznajmił chłopak zawadiacko. Stanisław spoważniał. – Doświadczysz tej konfuzji nie raz – oznajmił i widząc, że młodzik próbuje mu przeczyć, dodał szybko. – Nie próbuj się zapierać, bo potem, jak rzecz się jednak stanie, ze wstydu w wielkie pomieszanie wpadniesz i wtedy łatwo głowa z karku ci na amen spadnie. Stojąc wobec wroga, nie o tym trzeba dumać, żeś się po nogach poszczał. – To o czym myśleć wypada, proszę stryjka? – O tym, czy panewka jest dobrze suchym prochem podsypana. Czy krzesiwo jak należy nastawione i jak wypalić, by nie chybić, a przeciwnik z miejsca kopytami się nakrył. Potem dopiero będziesz sobie mokrymi portkami głowę zawracał. Zapadła długa chwila milczenia, w trakcie której słychać było tylko miarowe stuknięcia końskich kopyt o gościniec. Przed nimi w oddali pokazały się już rogatki Węgrowa. – No dalej, spytaj mnie! – ponaglił Stanisław. – Pytać masz zawsze, bo inaczej nigdy nie zmądrzejesz! – Czy stryjkowi... – chłopak poczerwieniał. – Stryjek też...? – Też. Pod Smoleńskiem po każdym szturmie gacie do przepierki były. Potem, jak nawyknienie przyszło, rzadziej się to zdarzało, ale skłamałbym ci, gdybym powiedział, że wiem na pewno, że nigdy więcej w życiu mi się taka przygoda już nie przytrafi. Człowiekiem jesteś i rzeczy ludzkich wstydzić się nie powinieneś. Tylko tchórzyć źle, ale to akurat rzecz zajęcza, nie ludzka. I pomnij jeszcze, że jeśli kiedy naprzeciwko upiora z zaświatów przyjdzie ci stanąć, strach będzie o wiele większy i dzikszy niż w obliczu żywego człowieka. Po tym, co się ostatnio zdarzyło, łatwo może ci się taki przeciwnik trafić. Musisz zatem sobie jakiś ruch albo gest w umysł wbić, który potem pozwoli myśli od lęku uwolnić. Jaką masz broń? – zmienił temat. – Prócz tej fuzyjki, co widzę, która do straszenia wron widzi mi się najzdatniejsza. – Ociec mi bandolet na drogę dali – odparł chłopiec, odchylając połę czapraka, pod którą miał ukryte olstro. – Pokaż! – Stanisław wyciągnął rękę i z uwagą obejrzał podany mu karabinek. Bandolet Grześka był o szerokość dłoni krótszy od jego półhaka, ale lufę miał o całą piędź dłuższą niż pistolet, więc choć takimi samymi kulami jak krócica strzelał, to one znacznie dalej niosły. Zamek był staroświecki, kołowy, lecz wydawał się jeszcze całkiem zdatny. – Krzesiwo nakręcone? – spytał woźny. – Tak, stryjku. – Czym nabity? – Ociec srebrny grosz na kawałki posiekał i tym mi wyrychtować kazał. – Mądrze zrobił! Potem zamówimy trochę srebrnych kul u starego Eugena. Ale do rzeczy! Pokaż, jak się szykujesz do strzału – polecił. Chłopak oparł kolbę bandoletu o biodro, otworzył panewkę i opuścił do niej kurek. Jego ruchy wskazywały na dobrą znajomość rzeczy, ale także ujawniały brak większej wprawy. – Zamknij zamek i znów otwórz! – nakazał Stanisław. – I znów przyszykuj – powiedział, gdy polecenie zostało wykonane. – I zamknij! Nim dojechali do miasta, Grzesiek powtórzył cały system ruchów w tę i z powrotem ze dwa tuziny razy. – A teraz schowaj ten bandolet i powtórz sobie w myślach, co przed chwilą czyniłeś. Jak najdokładniej! – zaznaczył. – Powtarzaj sobie, jakbyś broń wciąż miał w ręku. Panew... kurek... kurek... panew... – Tak, stryjku – odparł chłopiec, przymykając oczy. – I masz to robić w każdej wolnej chwili, czy będziemy z sobą gadać, czy nie. Po to, abyś mógł pokonać swój strach, gdy cię co przelęknie, zrozumiałeś? – Tak, stryjku. Panew... kurek... kurek... panew... kurek... – Ale nie na głos, smyku, bo mnie tym zaraz do jawnego szaleństwa doprowadzisz! – Dobrze, stryjku... – Grzesiek znów przymknął oczy. Stanisław dał mu na razie spokój i postanowił nie odzywać się czas jakiś. Koń chłopaka miał własne ślepia, więc póki co mógł patrzeć za jeźdźca, który wyglądał, jakby się modlił. Tak jechali przez Węgrów, a woźny odpowiadał uprzejmie na pozdrowienia napotkanych mieszczan. Szanowali go tutaj zwłaszcza innowiercy, osobliwie za to, czego względem nich nie spełnił. Nieraz nazywano Węgrów gniazdowiskiem wszelkich herezji albo jeszcze gorzej, ale tylko najbardziej zawzięci obcy tak czynili. Tutejsi mieszczanie o wiarę spierać się nie zwykli. Na pogwarki z nimi może i był czas, ale nie było nastroju. Węgrów leżał na niewielkim wzniesieniu, dlatego – patrząc z rynku, nad dachami domów w kierunku Ugoszczy, czyli na północny wschód – dobrze widać było ciemną chmurę, która wciąż w jednym miejscu horyzontu nieruchomo stała, nic sobie z podmuchów wiatru nie robiąc. Łatwo zgadnąć, że wisiała nad przeklętym dworem Złotnickich... Kiedy minęli południowe rogatki Węgrowa, Grzesiek odezwał się z nowym pytaniem. – Stryjku, a częstoli w trybunalskiej służbie czarować trzeba? – Nieczęsto, smyku, ale niekiedy taka konieczność bywa. Dużo częściej w ręcznym boju stawać ci przyjdzie lub bombami prochowymi drzwi wybijać. Jednak czasem bywa tak, że nie ma innego sposobu i trzeba magii zażyć. – A na te czary dyspensa jest? – U rozumnych i rzeczy świadomych księży, jak dobrodziej Aleksander, nasz wikary Anzelm lub proboszcz ze Starej Wsi, rozgrzeszenie uzyskać możesz, jeśli na instancję pro publico bono się powołasz. Ale przy papieżu w Rzymie, a tem bardziej przy ojcach jezuitach ani pary z gęby puszczać ci nie radzę. – To w końcu wolno tak czynić czy nie wolno? – Nie wolno, ale trzeba.

– A czemu trzeba, proszę stryjka? – Powtórz, com ci kazał, ale szybko! – Pokrywa panewki w górę... kurek w dół... kurek w górę... pokrywa panewki w dół... – wyrecytował chłopak i okazał hardość. – Powie mi zaś stryjek, czy będzie li tylko zbywał? – Powiem, ale moment to był dobry, aby twoją naukę sprawdzić, boś akurat myślał o czym innym. A o co pytałeś, już ci odpowiadam. Otóż czarować trzeba, bo Polacy z natury swojej Boga się nie boją. Skoro zaś przed samym Panem Zastępów strachu nie czują, to tym bardziej praw i statutów w imię Trójcy Świętej wydawanych lękać się ani myślą. – Jakże to, proszę stryjka?! Mówicie, że u wszystkich Polaków jest zła wiara? – Tego nie powiedziałem, nie przekręcaj kota ogonem jak jezuita jaki! Wielu z nas jest poczciwych i Zbawiciela wiernie czci, a nawet całym sercem miłuje. Rzecz w tym, że miłować a bać się to są dwie całkiem różne rzeczy. Chrześcijański Bóg dobry oraz miłosierny jest, więc go czcimy, ale nic a nic się nie boimy, tak już nasza polska dusza nastrojona. Bywa, widziałem to nieraz, w Piotrkowie na trybunałach zabawiając, że fałszywy świadek, krzywą przysięgę składając, bez bojaźni krucyfiks ucałuje i serce w nim nie zadrży. No, może czasem któryś w chwili przysięgi się rozkaszle, jakby nagle suchoty go chwyciły, udając, że niby to nic nie powiedział. – Chrystus się nie gniewa? – Może tam trochę i gniewa, ale zaraz odpuszcza. On za dobry jest. Prawo zaś musi być twarde, inaczej nie masz prawa. Chrystus osądzi człeka dopiero po śmierci, a za życia, na tym doczesnym świecie, dla porządku w trybunale i dla egzekucyji dekretów stanowczych sposobów imać się trzeba, zwłaszcza gdy winowajca jest zatwardziały. Zbawiciel takiemu pacjentowi daje czas na opamiętanie i nawrócenie, a cierpliwy jest przy tym pod ludzką miarę. Dla duszy grzesznika może i to lepiej, ale nie dla wokandy. Co innego nasze stare bogi, te, któreśmy przed chrztem władyki Mieczysława czcili. O, ci to sobie w kaszę pluć nie pozwalali! Ani żadnych płochych igraszek z imionami swoimi czynić. Ze starymi bogami żartów nie było! Zaraz bez pomiłu krzywoprzysięzcę piorun z nieba palił albo się ziemia pod nim otwierała, nie myśląc go dłużej nosić, albo jaki wir w wodzie wciągał. Starych bogów Polacy zawsze się bali i ciągle jeszcze się boją. – I dlatego, stryjku, żeby ludzie prawa się bali, stare bogi pieczę ciągle nad trybunałami mają? – Dobrze imaginujesz, smyku, jednak nie ze wszystkim, bo starych bogów już nie ma. Może oni odeszli, bo się na nas obrazili, może pomarli, tego nie wie nikt. Jednak zostało po nich jeszcze sporo pomniejszych bożąt-diablików, które to tu, to tam sobie siedzą i ciągle patrzą, komu by tu jaką szkodę albo choć psikus zrobić. Stare, dobre, wielkie bogi odeszły w nieznane, ale te małe, złe i dokuczliwe tak łatwo odchodzić nie myślą ani też się wykurzyć nie dają. Do tego jeszcze one z tymi nowymi, wygnanymi z nieba aniołami-rebeliantami jakoś się ułożyły i w alianse czartowskie powchodziły. Przynajmniej dotąd tak było, bo teraz te nowe na stare czegoś mocno się zawzięły. Nie wiadomo, co będzie dalej, ale wcześniej tak bywało, że się czasem tego czy innego diablika, kruczka magicznego zażywszy, pro publico bono wyonaczyło i do jakiegoś pożytecznego uczynku się onego przymuszało. Tak to się nasz mazowiecki światek kręcił, jaki taki ład oraz miarę we wszystkim zachowując. No ale teraz, widzi mi się, mości kuzynie Grzegorzu, że nam ten ład już ze szczętem diabli biorą albo nawet i już wzięli! Z tymi słowy Stanisław wyciągnął rękę, pokazując na południowy zachód. Dotarli właśnie do pierwszego z dwóch mostów na Liwie, które mieli kolejno przebyć. Mytnik, który miał od nich pobrać opłatę za przejazd, w ogóle nie zwrócił na przybyłych uwagi, tylko sam już od dłuższej chwili stał z rozdziawionymi z wrażenia ustami, gapiąc się właśnie tam, gdzie pokazał woźny.

7 Żywioły wody, powietrza i zemsty

Nad rozległymi siwosrebrnymi błoniami, rozpościerającymi się pomiędzy Węgrowem a Liwem, poznaczonymi cętkami moczarów i kępami łęgów, w zakolach wijącej się jak leniwy wąż szarobłękitnej wstęgi Liwca sunęła teraz chmura czarniejsza od smoły. Od zwykłych chmur burzowych, ciężarnych piorunowym ogniem, gradem i wodą, ta różniła się nienaturalną ostrością konturów. Zdawało się, jakby niebo przecięto na pół olbrzymią brzytwą i jedna z tych połówek była czarna, druga niebieska, przy czym tej jaśniejszej szybko ubywało. Wyglądało to, jakby wysoko w górze przesuwała się przeogromna tafla czarnej, żelaznej blachy, odcinając niebo od ziemi. – Jeszcze żem, proszę stryjka, takiego chmurzyska nigdy w życiu nie oglądał! – Grzesiek patrzył zafascynowany. – To nie jest chmura – odparł Stanisław, uświadamiając sobie, że jednak nie zdążył powstrzymać rozpoczęcia tortur wspieranych czarną magią. – A to co takiego, stryjku? – Płanetnik się z Gołych Bagien podniósł. – Płanetnik? – chłopak zdziwił się bardziej, niż wystraszył. – Z bagien?! To one w bagnie, a nie w niebie pomieszkują? – W niebiesiech tylko Bóg, święci i aniołowie przebywają. Płanetniki do strąconych duchów się zaliczają, więc przeważnie w sferach ziemskich egzystują, byle wilgotnych, bo takie lubią. Powstają zaś i wznoszą się w górę dopiero wtedy, kiedy im dzieło swoje czynić wypadnie. Ja raz już widziałem, jak podczas turnieju rycerskiego na zamku w Liwie, bijąc na wiwat z dział, niechcący przebudzili płanetnika z Gołych Bagien. Demon ów, zaciekawiony, co się tam dzieje, własną osobą na turniej przybył, panów rycerzy pokotem na ziemi kładąc, razem z ich damami, giermkami oraz gapiami. Szranki zaś i namioty rozniósł niczym plewy. – Stryjek mi znów facecje opowiada? – chłopak uśmiechnął się zuchwale. – Jak się nawałnica zerwie, to zobaczysz, smarku, jakie to facecje! Teraz szybko ognistą broń schowaj, żeby zamki nie zmokły! Nuże! Chwili do stracenia nie ma! – Dając przykład, woźny ściągnął z pleców półhak i ukrył go jak najgłębiej pod końskim czaprakiem. Obie krócice przełożył z olster przy siodle za pas żupana pod pachami, gdzie woda deszczowa powinna dostać się najpóźniej. – Czapkę sobie mocno na głowę nasadź, bo ci ją wiatr zerwie! – poradził chłopakowi, kiedy ten uporał się już ze swoją fuzyjką i bandoletem. Obaj też szczelnie okutali się płaszczami. Niebieskiego nieba nad nimi już prawie nie było. Zabudowania odległego o pół mili Liwa zasłoniła mroczna, łopocząca jak czarny żagiel ściana wody. Most przed nimi smagnęła pierwsza fala ulewy o nienaturalnie wielkich kroplach. Na ten widok mytnik, ignorując klientów, zostawił posterunek i biegiem rzucił się do ucieczki, do Węgrowa. Głupi nie był, wiedział dobrze, że w taki czas chować się pod mostem to samobójstwo pewne, bo utopce go tam jak nic znajdą. Stanisław i Grzesiek ruszyli w drogę. Ledwie wjechali na drewniane bale, uderzył w nich wicher zacinający deszczem, jakby płanetnik specjalnie czekał, aż dwaj ludzie znajdą się pomiędzy niebem a ziemią, więc formalnie rzecz biorąc, w jego demonicznej dziedzinie... Konie uderzone wściekłym podmuchem nawałnicy zatańczyły, tracąc równowagę, ale zdołały ustać i kuląc uszy, uparcie postępowały do przodu. Tak przejechali przez pierwszy most i znaleźli się na liwskim ostrowie, gdzie stało kilka domostw ludzi zatrudnionych do stałej konserwacji przeprawy. Nikogo spośród nich już nie było widać, jedynym znakiem życia były zapalone gromnice, prześwitujące w szczelinach zawartych na głucho okiennic. Oprócz świec, jak Stanisław wiedział, były jeszcze noże wbite w ziemię w rogach izby, sól rozsypana wzdłuż ścian z wielkim baczeniem, aby jej strużka nigdzie przerwana nie została, a na drzwiach od wewnątrz świeży znak krzyża, nakreślony poświęconą kredą. Każdą chałupę na ten straszny czas przemieniono w małą magiczną twierdzę. Czemu dawano odpór, to okazało się, zanim dojechali do drugiego mostu. Po prawej, z Liwca wynurzyła się ludzka postać, nie robiąc przy tym żadnych kół na powierzchni wody. Zjawa stanęła na brzegu, cała jakby z szarego, mokrego szkła uczyniona, a następnie ruszyła na most, nienaturalnie szybko zabiegając drogę nadjeżdżającym Lawendowskim. W okamgnieniu znalazła się przed nimi i wionąc smrodem rozmiękłej w wilgoci padliny, wyciągnęła łapy po jadącego przodem woźnego. W taką pogodę nabita srebrem broń ognista była zupełnie na nic. Na żadne odczynianie też czasu nie było. Stanisław bez wahania ściągnął wodze i tuż przed utopcem postawił Grocha dęba, godząc w wodnego demona przednimi kopytami wierzgającego wściekle konia. Ochronne znaki na spodzie podków rozjarzyły się w deszczowej szarówce fosforycznym światłem. Kopnięty w łeb demon rozprysł się w kałużę rzadkiego, zielonkawego błota, po którym przejechał woźny, wdeptując je w ziemię, aż zaskwierczało. Przelękniona klacz Grześka trochę się znarowiła, ale po małej chwili posłuchała jeźdźca i poszła utorowaną drogą. Na lewo, w dole między chatami mostowników snuły się już dwa inne utopce, społem z jakąś czarną zmorą-zduszą o nieokreślonym kształcie. Macały ściany i okiennice, szukając nie dość opatrzonych miejsc, które dałyby im dostęp do środka. Lawendowscy wjechali na drugi most. Tu zawzięty płanetnik cisnął w nich deszczem żab, kijanek, traszek, padalców i wszelkiego innego płaziego tałatajstwa, jakiego na swych bagnach miał dostatek. Trafiło się też parę węży zaskrońców, z czego jeden spadł woźnemu wprost na kulbakę, wijąc się po udach i grzywie Grocha. Była to napaść tylko z pozoru śmieszna, albowiem mało który wierzchowiec był przysposobiony znosić obcowanie z takim paskudztwem, które mu nagle nie dość że pod kopytami się zamrowiło, to jeszcze w oczy, chrapy i uszy jęło się wciskać. Groch pewną ręką prowadzony wydzierżył, ale klacz młodszego Lawendowskiego całkiem postradała rozum. Najpierw, dziko zarzucając łbem do tyłu, omal nie wybiła chłopakowi zębów. Ten zdążył się częściowo z twarzą uchylić, ale końską potylicą tak mocno dostał w szczękę, że aż go zamroczyło i jął się słaniać w siodle. W następnej chwili ogłupiała końska młódka, ciskając się na oślep w bok, o mały włos nie wyłamała barierki i nie spadła wraz z Grześkiem do rzeki, gdzie w taki czas ratunku żadnego by nie było. Tam na dole, wśród wirów, tylko na to czekali... Stanisław chwycił lejce wierzgającej klaczy, ale ta szarpała się tak mocno, że ledwie co a ramię z barku by mu wyrwała. Utrzymać diablicy jedną ręką było nie sposób. Szczęściem stary, umny koń pana woźnego, pojmując, co się dzieje, zrobił dwa kroki w tył, dzięki czemu Stanisław zyskał dość luzu, aby zarzucić lejce na łęk. Groch, ślizgając się na rozdeptywanych żabach, z mozołem ruszył naprzód i odholował spłoszoną klacz od skraju mostu, przymuszając ją zarazem do spokoju. W końcu znaleźli się szczęśliwie na drugim brzegu Liwca, ale do końca drogi i kłopotów było jeszcze daleko. Z czarnego cielska płanetnika opuściły się trzy czarne wirujące leje, które, wijąc się i przeginając, jak macki błądziły po błoniach, wyrywając napotkane wierzby z taką łatwością, jakby to były grzyby. Waliły pokotem całe nadrzeczne zagajniki i olszyny lub przynajmniej obrywały z koron drzew większość konarów, jeśli przypadkiem dobrze wrośnięty pień zdołał ustać. Czegoś takiego bodaj nawet pradziad Jakub w swoim długim życiu nigdy nie oglądał! Lawendowscy pędzili do Liwa pod walącym się na ziemię niebem, wśród latających wszędzie wokół ułomków gałęzi, a w duszach przeczuwając, że wszystko, co się teraz działo,

było ledwie przedsmakiem i zapowiedzią tego, do czego zburzenie ładu w zaświatach miało wkrótce doprowadzić. Piorun strzelił dopiero teraz, ale tak blisko, że odstępu czasu między błyskiem a hukiem dostrzec się nie dało, i tak potężnie, jakby kolubryna im prosto w oczy dała ognia. Zapaliły się krzaki na poboczu gościńca. Na Stanisława wraz z gromem znów spadła wizja, a raczej wbiła się w jego czaszkę niczym ostrze topora między oczy. Tym razem nie skończyło się tylko na rysie-rozcięciu w zasłonie skrywającej przyszłość, ale została ona zerwana całkiem, jakby kto teatralną kurtynę na dwie części na boki rozerwał i doszczętnie stargał. Na mgnienie oka Stanisław Lawendowski herbu Paprzyca zobaczył to, co się miało wydarzyć, tak wyraźnie i dokładnie, jakby zwyczajnie w biały dzień wyjrzał przez okno... O, Chrystusie Panie! Woźny wcisnął sobie palce głęboko w oczy, żeby wypchnąć z nich ten widok. Najlepiej było wydusić go z umysłu i całkiem zapomnieć, o ile to możebne. Stanisław zerwał z głowy czapkę i wystawił skronie na zacinające strugi wody. Po chwili ochłonął na tyle, by móc udawać, że nic się nie stało. Najlepiej było teraz skupić się na odległości pozostałej do pokonania oraz sprawach do załatwienia. Liw właśnie wynurzał się z mroku i nawałnicy. Na pierwszy rzut oka znać było, że to miasto stanowiło główny cel furii powietrznego demona. Zmierzającym tu Lawendowskim oberwało się niejako mimochodem i na odczepnego. W samym Liwie nadnaturalna wichura zerwała bodaj połowę dachów, poobalała płoty, szopy i lamusy. Zaraz za węgrowską rogatką od sławetnej czteropiętrowej kamienicy Tycowskich odpadło całe rusztowanie, zawalając ulicę tak, że ledwie dali radę przejechać. Runęła także część niewykończonych jeszcze ścian na trzecim piętrze i należało poważnie wątpić, czy ów projekt uda się kiedykolwiek doprowadzić do końca w jego pierwotnym zamierzeniu. Deszcz tymczasem ustawał. Płanetnik, zrobiwszy w Liwie co swoje, sunął teraz dalej w dół Liwca, prosto na Korzeń... – Jezus, Maria! – jęknął Grzesiek, spostrzegłszy, dokąd demon leci. – Co tam z naszymi rodzonymi będzie?! – Poradzą sobie – uspokoił go lakonicznie Stanisław. – Nie pierwszyzna to nam... Choć zawierucha ustawała, ludzie nigdzie się nie pokazywali. Nie próbowano robić żadnych porządków ani napraw, dopóki nie przeminie noc, która się tak zaczęła. Lawendowscy wjechali w opustoszałą ulicę Senatorską i niebawem dotarli do ratusza, w którym miały siedzibę oba trybunały. Solidny murowany budynek przetrwał nawałnicę w znacznie lepszym stanie niż reszta drewnianej miejskiej zabudowy, acz i tu konieczne będą remonty. Tu i tam pozrywało dachówkę, wybitych zostało parę okien. Podjechali do ratusza od tyłu, zatrzymując się przed wejściem do piwnic, w których mieściła się katownia. – Ja tam pójdę i się rozpatrzę – oznajmił Stanisław, zsiadając z konia. – Ty siedź tu z bandoletem w pogotowiu. Jakbym stamtąd za pół godziny nie wyszedł, ani się waż leźć i sprawdzać co się ze mną stało, tylko pędź po pomoc na plebanię do dobrodzieja Aleksandra, zrozumiałeś? Przejęty praktykant skinął głową. – Jeżeli zaś wyjdę, ale na twój widok od razu się nie przeżegnam, to pal do mnie z bandoletu bez pomiłu, bo to już nie będę ja. Nie wahaj się i nie zwlekaj, bowiem tylko pierwszą chwilę masz na to! Drugiej szansy nie będzie... Chłopak pobladł i bez słowa jął szykować broń. Stanisław sprawdził zapał półhaka, a krócicę z ostatnią srebrną kulą przesunął za pasem, tak by łatwo dało się po nią sięgnąć. Wszedł na prowadzące do piwnic schody i już po paru stopniach poczuł wyraźną woń siarki. Odór ów miał w sobie tę charakterystyczną smrodliwą nutę, po której łatwo dało się poznać, że nie pospolite okadzanie miało tutaj miejsce, ale coś wylazło z piekła. W katowni paliło się jasne światło i dobiegały z niej odgłosy rozmowy. Ożywione, lecz nie niepokojące. Woźny przysłuchiwał się im chwilę, po czym odetchnął z ulgą i opuściwszy lufę, wszedł do środka. Za progiem zastał doprawdy niezwykłą komitywę. Pan Jarząbek – surogator, czyli zastępca sędziego grodzkiego, pan Komuda – pisarz miejski i powiatowy, a takoż i pan instygator grodzki Połasek w doskonałej zgodzie z katem Baryką, który przy obu trybunałach ziemi liwskiej praktykował, wraz z pomocnikiem jego hyclem Frącolem raczyli się wódką, której flasza z rąk do rąk krążyła wokół stołu inkwizycyjnego, zasłanego kartami akt i protokołów. Na ten widok Stanisław zapomniał się przywitać, tylko brwi do góry podniósłszy, zamarł w podziwieniu. Katu i oprawcom ręki podawać nie uchodziło, a cóż dopiero pić z nimi z jednego naczynia, usta po ustach do tego samego miejsca przykładając! – No, niezgorzej wy sobie, moi panowie mieszczanie, folgujecie! – woźny Lawendowski zdołał wreszcie pokonać osłupienie. – Gdybyście, mości panie Stanisławie, w tej co i my przeprawie stawali, też byście po wszystkim społem z nami pokrzepić się nie wzbraniali – pośpieszył z wyjaśnieniem surogator Jarząbek, spoglądając wymownie na trupa rozciągniętego w poprzek katowni. – Diabła tu żeśmy zespół wespół zmogli, tedy jak poczciwym chrześcijanom przystało, nad złem triumfujemy! Cała piątka miała już dobrze w czubach, ale jeszcze nie na tyle, aby zaproponować szlachcicowi toast ze wspólnej butelki. Woźny nie skomentował, przyklęknął obejrzeć zwłoki zbója, który skonał podczas tortur. Niecnej pamięci Jan Wojcieszkowic, złodziej, bandyta i podpalacz, zwany Borutą, był jeszcze powiązany jak to zwyczajnie do katowskiego badania, to znaczy za nogi do żelaznego kółka wmurowanego nisko nad podłogą, tuż obok stołu urzędowego oraz za ręce spętane za plecami, a teraz wyłamane i wyciągnięte ponad głowę za pomocą rzemienia idącego od nadgarstków i przechodzącego przez drugie kółko na przeciwległej ścianie katowni, umocowane cztery łokcie nad ziemią. Rzemień ten naciągany w trakcie męczenia wspólnie przez kata i oprawcę zwisał teraz luźno porzucony. Samo jednak wywichnięcie stawów nie mogło być przyczyną śmierci badanego, którą chciał poznać Stanisław. Trup miał w gębie mokrą szmatę, a na piersiach wypalony znak krzyża, jakby mu do ciała rozżarzony żelazny krucyfiks przyłożono. Wszakże krzyż, który się tu w katowni znajdował i na stole stał, był cały z drewna, acz wyraźnie osmalony... – Wszystko zaczęło się w porządku urzędowym – zapewnił woźnego pan instygator Połasek. – Wezwaliśmy obwinionego, aby mąk sobie oszczędził i konfesyją dla ulżenia sumieniu uczynił, a skoro ów w zatwardziałości wytrwać postanowił, nakazaliśmy mistrzowi wykonać pierwsze naciąganie. – Kiedyście zaczęli? – spytał Stanisław. – Zaraz po wieczornym nieszporze. Zatem pośpieszyli się panowie łyczkowie, nie ma co gadać! Choćby imć pan woźny na kuli armatniej ze Starej Wsi do Liwa leciał, w porę przybyć i przestrzec by nie zdążył. – Co zaś poszło nie tak, jak powinno? – indagował dalej Stanisław, zdając sobie sprawę, że może stawać za świadka, gdyby w tę materię wyższe instancje się wmieszały, a to być mogło, zważywszy na to, co się w Liwie i wkoło miasta podczas tych tortur powyczyniało. – Zbój ów, już we wielu takich terminach doświadczony, był do rozciągania ciała dobrze nawykniony, więc tylko się nam w oczy śmiał i grubym słowem znieważał. Zatem uczyniliśmy to, co było wcześniej postanowione... – instygator pozostawił tę kwestię w dorozumieniu, ale wszyscy obecni wiedzieli dobrze, o co chodzi. Kuferek opatrzony pentagramem stał niedomknięty pod stołem. – Skutkiem onego zabiegu badany jął do nas diablim głosem przemawiać, przyrzekając nam stokroć większe katusze, a na domiar złego mocą czartowską nad podłogą się uniósł i tak pozostał, pomimo że mistrz rzemień mu poluzował.

Woźny uśmiechnął się krzywo. Wyglądało na to, że z pana kata Baryki był taki czarodziej jak z koziej dupy trąba! Wojcieszkowic niewątpliwie za życia cyrograf na grabkowskich rozstajach z diabłem zgodził i pozwolił czartowi zamieszkać w swoim ciele, za co ten go przed bólem na torturach chronił, a także wraz z nim uciech cielesnych zażywał. Zamiast ten związek rozerwać i czorta zgłuszyć, niewprawny w magii kat miejski, bardziej znającego arkana symulujący niźli faktycznie z nimi obeznany, tylko mocniej złego zdrażnił i rozbiesił, więc ten sobie jeszcze kuma płanetnika do pomocy wezwał. – Naraz ów zbrodzień zatracony oparem siarki piekielnej z gęby nas owionął – dopowiedział pan surogator, pociągając gorzałki z flaszy. – Tośmy mu knebel wodą święconą nasycony czym prędzej w gardło wetkali, a do serca przyłożyli krucyfiks ze stołu sędziowskiego wzięty. I choć opętaniec wierzgał i wizgał okrutnie, tak długo trzymaliśmy go, aż się bronić przestał i na posadzkę padł, jako teraz leży. – Kupą żeśmy na nim siedli! – zapewnił dziarsko pan pisarz Komuda. – Wszystkich pięciu naraz, aż się kurwi syn posrał! Tego mówić nie musiał, bo to dowodnie widać było i czuć. Nie ma co gadać, malownicze rzeczy się w tej izbie tortur działy! Jakby na to nie patrzeć, odwagi panom łyczkom nie zabrakło, by na biesa nastawać, acz nie należało wątpić, że za większą częścią tego ich animuszu stała mocna wypalanka, której przed badaniem, w jego trakcie i po nim ochoczo zażywali. – Tak to żeśmy nad zbójem egzorcyzm odprawili! – zakończył relację instygator Połasek. – Żaden to egzorcyzm – odparł woźny, powstając. – Instygowanego żeście tu najzwyczajniej w świecie zadławili i utopili, a przy tym diabłu z jego duszą do piekła razem z ostatnim tchnieniem pójść nie pozwoliliście, boście mu wodą święconą odcięli drogę. Zatem czort nigdzie nie wylazł, tylko dalej w tym oto trupie siedzi, acz osłabiony znacznie od molestacji krucyfiksem. Siły jednak zbierze i wylezie, gdy ciało zgnije. Upiór nowy z tego będzie jak nic. Mieszczanie popatrzyli na zwłoki wystraszeni i czym prędzej znów łyknęli nową kolejkę gorzałki. – Osinowy kół pierś przed pogrzebaniem i dobrze będzie! – kat pierwszy odzyskał rezon. Niechybnie przybyło mu zuchwałości w tak wytwornej kompanii, a tak po prawdzie to sto batów za spartolone tortury mu się należało. – Róbcie dalej, co tam uważacie – Stanisław uznał, że nic tu po nim. Tak czy siak śmierć badanego na torturach zamykała sprawę, a formalnej nagany katu winien udzielić pan surogator na wniosek instygatora, którzy – jak widać – najdalsi byli od takiego zamiaru. – Asesor Wygonowski jestli w Liwie? – zapytał na odchodne. – Do dziś nie wrócił – odparł surogator. – Ponoć w Starej Wsi bawi. Wyglądało na to, że po wyjeździe woźnego ucztowano w pałacu iście po radziwiłłowsku, znaczy się trzy dni bez przerwy. Ciekawe, kiedy po tym wszystkim drogi powinowaty obowiązkom asesorskim podołać zdoła? – Na dworze aby pada? – pan instygator oraz pozostali przedstawiciele grodzkiego trybunału dopiero teraz spostrzegli, że woźny jest cały przemoczony. W katowni nie było okna, więc żaden z nich nie miał pojęcia, co się działo na zewnątrz. – Sami to panowie mieszczanie własnymi oczami zobaczycie, a teraz ostańcie z Bogiem! – woźny postanowił nie wspominać, że nalot płanetnika na miasto z wielką pewnością miał związek z drażnieniem diabła w ciele Wojcieszkowica-Boruty podczas tych niefortunnych tortur. Kat rozgadałby potem wszystko, bo choć to nie uchodziło, częstowano go nader chętnie po okolicznych gospodach w zamian za szubieniczne opowieści, od których słuchającym skóra na grzbietach cierpła. Powstałyby potem z tego plotki godzące w powagę sądu, a szkód na ten czas doprawdy było już dosyć. – W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego, amen! – wygłosił Stanisław, wychodząc na tylny dziedziniec ratusza. – W czapce to nie po chrześcijańsku! – oznajmił ponuro Grzesiek, nadal mierząc do niego z bandoletu. – Mój stryjek Stanisław pobożnym człekiem był, więc jeśliś duchu nieczysty onym jest, zróbże to, jak należy! Woźny zmełł w ustach przekleństwo, przełożył półhak z ręki do ręki, zdjął czapkę i przeżegnał się jak w kościele przed ołtarzem. Tego wszakże smarkaczowi było mało. – Zmawiaj credo! – zażądał. – Ja tobie zaraz dam credo! – wściekły woźny ruszył na chłopaka. Ten poderwał bandolet do ramienia i wymierzył mu lufę między oczy. – Stój, upiorze! – zapiszczał, bowiem głos mu się nagle skutkiem mutacji załamał. Zwariował czy go co opętało? Woźny stanął jak wryty, widząc, że to nie przelewki. Może jednak niedobrze zrobił, zostawiając chłopaka samego? Wszak w taką noc wszystko co złe z kryjówek wypełzało. – Czekaj no, już mówię! – ustąpił i odchrząknął uroczyście. – Wierzę w Boga Ojca Wszechmogącego... Grzesiek trzymał go na muszce, dopóki modlitwa nie dobiegła końca. – No tośmy, proszę stryjaszka, kwita! – oznajmił wtedy smarkacz, szczerząc się bezczelnie. – Facecja za facecję! Szlacheckiej fantazji młodzikowi jawnie dostawało, ale Stanisław tak się zeźlił, że trzy razy przegonił zuchwałego chłystka dookoła jego klaczy, raz za razem trzepiąc go czapką po grzbiecie. W końcu jednak dotarło do pana woźnego, jak to wszystko musi z boku wyglądać, więc prysła udawana powaga i on sam parsknął śmiechem. – Jak cię, smarku, pierwej nie powieszą, to królewskim trefnisiem zostaniesz! – zawołał, ocierając łzy cieknące z oczu. No, nie da się ukryć, że ulżyło mu na duszy od tej krotochwili. Pośmieli się jeszcze trochę i spoważnieli. – Dokąd teraz, stryjku, pójdziemy? – spytał Grzesiek. Należało się nad tym zastanowić. Kiedy asesora nie było w mieście i w gościnę do siebie nie prosił, Stanisław nocował zwykle w karczmie Wampija. Teraz jednak mimo wszelkich zaszłości wieczór był jeszcze zbyt młody, aby go przy kuflach marnotrawić. Zostało sporo czasu do godziny gaszenia świateł, zatem można było jeszcze coś załatwić, tylko co? Woźny pomyślał o dziewczynie sprowadzonej przez Grześka do zaścianka. Nie była dziwożoną, to już pewne, ale mogła być jeszcze zwykłą oszustką przysłaną do Korzenia na przeszpiegi. Chętnych do takiej intrygi nie trzeba było długo ani daleko szukać. Zatem i pod tym względem zdrowy rozum nakazywał pannę sprawdzić. Opowiadała się ona, że jest po ojcu z niemieckiego plemienia Gotów, no to się dobrze składało, bo poczciwy Eugen Wouwerman kiedyś przy szklanicach wspominał, że jego ród właśnie od owych Gotów się wywodzi i jeszcze za jego dziada w całej familii przestrzegano gockiego prawa, a przynajmniej niektórych jego ustaw. Zatem mieli pod bokiem znawcę, który mógł dziewczynę w mowie ojca zagadać, wypytać o obyczaje domowe i orzec, czy jest w tym jaka prawda li tylko cygańskie szalbierstwo, rachowane na zrobienie wielkiego wrażenia w mazowieckim zaścianku niebywałą egzotyką pochodzenia delikwentki. Wszak chodziły po tym świecie oszustki, za córki Bóg wie kogo się podające, nie pierwszyzna by to była w sądowych

annałach zapisana. – Jedziemy do rusznikarza Wouwermana! – zdecydował Stanisław. – Musimy się z nim rozmówić w sprawie tej twojej panny. Nie było to daleko od ratusza, ale po drodze dość napatrzyli się na zniszczenia. Liw wyglądał jak omieciony żelazną miotłą. Nic, co słabsze, stare, liche, się nie ostało. Musieli uważać na powalone płoty, aby któremuś z koni noga między sztachetami nie uwięzła, bo okulawienie gotowe. Zmierzchało już, więc całego rozmiaru szkód oszacować nie mogli, wyglądało jednak na to, że jutro w całym Liwie będzie wielki lament. Chociaż mogło być gorzej, gdyż chyba niewielu ludzi zginęło albo zostało zranionych. Ucierpiały głównie budynki gospodarskie, solidniejsze, mieszczańskie domy w większości przetrwały nawałnicę, co najwyżej potraciły dachy. Dobrze też, że pożar nie wybuchł! Pewnie wkrótce mieszczanie wniosą rezolucję, aby miasto na rok od podatków i danin zwolnić, nim się nie odbuduje, ale to rzecz na potem! Żadne światła w sklepie ani w domu Niemca się nie paliły. Dziwne to było, gdyż stary Eugen miał zwyczaj po nocy księgi nabożne czytać. Kiedyś nawet miał sprawę w sądzie grodzkim z powodu niewygaszenia świateł o oznaczonej porze. Rzecz skończyła się jakąś drobną grzywną dla zaspokojenia powagi prawa i aby zacnego rzemieślnika nie zrażać, dano mu pozwolenie na świecenie jedną latarnią przeszkloną, w której ogień był dobrze zamknięty. Słowem, niezwyczajna to rzecz, aby Niemiec u siebie tak po ciemku siedział! – Hop, hop! Panie Wouwerman! – Stanisław załomotał pięścią do drzwi od ulicy. Nic, cisza. – Pójdźmy przez warzywnik – postanowił woźny. Z przejściem nie było kłopotu, gdyż furtkę razem z całym płotem diabli, a raczej płanetnicy wzięli. Okna mieszkalnej części domostwa były zasłonięte, ale nic się za kotarami nie świeciło. – Śpi, czy jak? – coraz bardziej dziwił się Stanisław. Niemiec był niemożebnie wprost pracowity i nie kładł się spać wcześniej jak przed samą północą. – Albo może nieborak zachorzał? – Panie Wouwerman! – zabębnił znowu. – To ja, woźny trybunalski! W środku coś stuknęło. – Panie Wouwerman! Jesteście zdrowi aby?! Rozległo się powolne człapanie. Im bliżej drzwi, tym wolniejsze. W końcu, kiedy Stanisław zaczął się już irytować nie na żarty, szczęknęła jedna, potem druga zasuwa i w progu pokazał się gospodarz w domowym szlafroku i przekrzywionej szlafmycy. Rusznikarz wyglądał jak z krzyża zdjęty. Przygarbiony, ziemistoblady, zmizerniały jak po przewlekłej chorobie, a przecież parę dni temu, kiedy się rozliczali, Wouwerman każdemu mógł zaimponować żwawością i czerstwym zdrowiem. Do tego wszystkiego Niemiec trzymał w dłoni zgaszoną świecę, którą ruszał tak, jakby nią sobie przyświecał, najwyraźniej nie zauważając braku płomyka i światła... – O, Herr Stanislaw... – ucieszył się niemrawo. – Bardzo wielka radość oraz sczencie mnie siem dziś pszydaszyly! Zdecydowanie nie wyglądał na człowieka niebywale szczęśliwego. – Chocicie! Zachocicie! – Eugen niezbornym gestem zaprosił ich do środka. W przedsionku, a także w pierwszej kuchennej izbie z wygaszonym piecem panował iście piwniczny ziąb i mrok. Gospodarz, potykając się o sprzęty, człapał dalej, do jadalnego pokoju, gdzie zwykł przyjmować lepszych gości. Blask jakiś dziwny, sinawy, jakby próchna dobywał się stamtąd przez szparę w uchylonych drzwiach. Wouwerman otworzył je szerzej, a one wydały niezwykły odgłos, niczym przewracana pergaminowa karta. Jadalnia ukazała się gościom w całej okazałości. Nigdzie jednak nie było widać źródła owej osobliwej poświaty, zupełnie jakby ona z samego powietrza się brała. Natomiast ziąb panował tu jeszcze większy niż w kuchni. Za stołem siedziało dwoje ludzi. Mężczyzna i kobieta, ubrani niemiecką, ludową modą. Nie wstali, by powitać wchodzących Polaków. W ogóle się nie poruszyli. – Brat mmojj i si...ostra cuddownie siem odnalezili... – niezbornym głosem Wouwerman przedstawił obecnych. – Moje uszanowa... – zaczął witać się woźny i w tym momencie głos uwiązł mu w gardle, a włosy na głowie jęły podnosić się dęba. To nie byli ludzie! Za plecami woźnego, głośno wyrzekając na ciemność i przeszkody, szedł przez kuchnię młodszy Lawendowski. – Grzesiu... – Stanisław starał się mówić niegłośno, ale stanowczo. – Wróć się! Wróć no się zaraz! – A po co stryjku? – Po mój półhak... przy siodle... się ostał... – Czemu to stryjaszek tak przedziwnie do mnie mówi? Facecja to nowa, aby? – Idź! – woźny podniósł głos. – Nie pytaj... Przynieś! – Dobra, dobra, już idę! – odburknął chłopak. Widmowa siostra Wouwermana obróciła głowę ku rozmawiającym i jęła płynnie unosić się z krzesła. Nie musiała go przy tym wcale odsuwać od stołu. – Bert... bert... bert... – bełkotał gospodarz. Nijak nie było wiadomo, czy chce mówić po polsku czy po niemiecku ani co właściwie ma na myśli. W głowie Stanisława powstało pytanie, jak mógł aż do tego stopnia zignorować znaki ostrzegające, że dom rusznikarza stał się czymś na kształt grobu, a dokładniej mówiąc, miejscem, którym zawładnęli umarli? Widać zły urok zakradł się w jego umysł znienacka, gasząc wszelką ostrożność. Kim byli ci przybysze z zaświatów? Wampirami? Upiorami? Nie czas było dochodzić tego! Woźny, pokonując zwielokrotniony nagle ciężar ręki, namacał za pasem krócicę, w której miał srebrną kulę. Kobieta już stała, acz jej stóp nie było widać. W wyrazie twarzy miała żal bezbrzeżny, ból jakowyś na przemian z zawziętością się odmalowywał. W rejonie łona pojawiła się jej

dziwna plama, ni to czarna, ni czerwona, poruszająca się jakby w rytm nierównego oddechu albo ustawającego serca. Stanisław zdał sobie sprawę, że ma do czynienia z duchami ludzi zmarłych w wielkim udręczeniu, niepogrzebanymi po chrześcijańsku, a przez to zagubionymi w zaświatach, zazdrosnymi i mściwymi wobec żywych. – Odstąpcie w pokoju, w imię Jezusa Chrystusa! – powiedział woźny po polsku, licząc na to, że po tamtej stronie bramy śmierci wszystkie języki są jednakowo zrozumiałe. Skutek był taki, że teraz mężczyzna zaczął wstawać. Na jego obliczu pokazały się na chwilę krwawe doły po obciętym nosie i wyłupionych oczach. – Nie chcecie jadła ni napoju, zostawcie nas żywych w spokoju! – Stanisław przemówił mocniej. Zjawy były zbyt zacięte w swojej krzywdzie i cierpieniu, aby posłuchać wezwania. Jedna srebrna kula na dwoje... Woźny odciągnął kurek krócicy. Grzesiek nie wracał, należało więc jakoś zyskać na czasie. – Ci, co śmiercią pomarli, nie mogą więcej przebywać razem z żywymi, odejdźcie z Bogiem! – Stanisław próbował paktować z demonami, choć wiedział, że odwoływanie się do ich rozsądku jest tu na nic. Krzywda łatwo wyradza się w nienawiść i tak było w tym przypadku. Nocni goście Wouwermana nie umieli się pogodzić z własną śmiercią, a jeszcze bardziej z tym, że inni żyją i mogą cieszyć się życiem. Woźny poczuł nagły ziąb w piersiach i gwałtowny odpływ sił. Pojął, że ma do czynienia z upiorami podobnymi do wampirów, ale żywiącymi się nie krwią, lecz ludzką siłą witalną. To właśnie była przyczyna nagłej anemii oraz uwiądu ciała i duszy gospodarza. – Apage! – starszy Lawendowski wystrzelił do widmowej kobiety. Srebrna kula nie przebiła zjawy, lecz pociągnęła ją za sobą, jak kamień rzucony w prześcieradło wiszące na sznurze – popchnęła ją, zmięła w bezkształtny tłumok, porwała ze sobą w otchłań. Pocisk i jego cel znikły w ścianie, nie pozostawiając na jej powierzchni żadnego śladu. Pozostał jeszcze mężczyzna, wobec którego Stanisław był już bezbronny. Mściwy duch brata gospodarza błyskawicznie przeniknął przez stół zagradzający mu drogę i znalazł się o krok od woźnego. Serce Stanisława zaczęło ustawać. Kolana zmiękły, a dymiąca krócica wypadła mu z dłoni. Poczuł ogromne, wszechogarniające zmęczenie, które wciągało go niby bagienna topiel. Poddać się tej senności znaczyło umrzeć. Eugen Wouwerman patrzył na to wszystko niewidzącym wzrokiem i coś mamrotał. – Przyniosłem stryjkowi półhak! – oznajmił Grzesiek jakby z ogromnej oddali. Stanisław, mając wrażenie, że porusza się w smole krępującej wszelkie ruchy, wyciągnął rękę za siebie. Poczuwszy w dłoni lufę, przyciągnął ją ku sobie, ze wszystkich sił walcząc z ciężarem swojej broni, który nagle okazał się ponad jego siły. Oburącz, z najwyższym wysiłkiem oparł kolbę półhaka o udo i zdał sobie sprawę, że jest zbyt słaby, by odciągnąć kurek. W piersiach wyraźnie czuł niewidzialne, lodowate palce, które zacisnęły się na jego sercu, nie pozwalając mu dalej bić. – Chryste, zmiłuj się nad nami! – wyszeptał chłopak, do którego nareszcie dotarło, co się tu dzieje. Wezwanie świętego imienia pomogło na tyle, że woźny zdołał nastawić krzesiwo i wypalił, nieomal przystawiając wylot lufy do zjawy. Kula porwała upiora tak jak poprzedniego i znikła z nim w suficie. Odrzut broni zaś powalił osłabionego Stanisława najpierw na kolana, po czym jeszcze zmusił go, by usiąść na podłodze. Równocześnie w pokoju zgasła towarzysząca upiorom widmowa poświata i dla odmiany zapanowała iście grobowa ciemność. – Stryjku! – zawołał lękliwie Grzesiek. Starszy Lawendowski nie zdążył mu nic odpowiedzieć. Fosforyczny blask rozkładu znów wypełnił dom rusznikarza, oznajmiając objawienie się trzeciego demona. Tym razem w kuchennej izbie. – O Jezusie... – jęknął wstrząśnięty Grzesiek. Ze swojego miejsca Stanisław widział dobrze nowego przybysza z zaświatów, ale nie był w stanie się podnieść ani nawet dobyć głosu. Cały wysiłek, do jakiego był teraz zdolny, pochłaniało tylko samo oddychanie. Naprzeciw młodszego Lawendowskiego stało widmo chłopca liczącego sobie dziesięć, może trochę więcej wiosen. Rysy twarzy zjawy zdradzały niewątpliwe podobieństwo i przynależność do rodziny Wouwermanów. Musiał to być bratanek lub siostrzeniec gospodarza zamordowany równie okrutnie jak jego rodzice podczas żołdackich swawoli towarzyszących batalii pod Breisach. Temu dzieciakowi poderżnięto gardło, krew wciąż wypływała z rany, ale nie ściekała na ziemię, lecz znikała mu gdzieś na dekolcie. Ponadto opuszczone do kolan porcięta wskazywały, że przed śmiercią chłopiec padł ofiarą sodomity, być może nawet nie jednego. Nieszczęsny duch, nie pojmując zapewne, co się z nim stało, po prostu wlókł się za matką albo ojcem, ucząc się i nabywając przy nich demonicznych obyczajów. Grzesiek Lawendowski, jak wszedł do domu z naręczem ich wszystkiej broni, tak i stał z nią nadal kompletnie osłupiały, acz bez półhaka, który wcześniej odebrał od niego Stanisław. Chłopak trzymał fuzję i bandolet niczym patyki na opał i ani mu w głowie postało, by się nimi posłużyć. – Stryjaszku, co robić? – szepnął. – Czegoś mi mdło... – Wy... pal! – zdołał wykrztusić woźny. – Juszszsz...! Grzesiek oderwał wzrok od zjawy i popatrzył na swoją broń, jakby ją pierwszy raz w życiu widział. Po długiej chwili wahania przypomniał sobie, że tylko w bandolecie ma srebrny ładunek, którego powinien teraz użyć. Odłożył więc fuzję myśliwską, opierając ją o ścianę. Duch dziecka zaczął iść w jego stronę, zanim chłopak uporał się z tym wszystkim. Bandoletu nie zdołał wymierzyć, tylko stanął, trzymając go tak, jakby pojęcia nie miał, co to jest. Nowa fala obezwładniającej słabości znów odebrała Stanisławowi głos i nie pozwoliła poinstruować młodego krewniaka ani dodać mu odwagi. Woźny mógł tylko patrzeć, jak otumaniony urokiem Grzesiek myli końce karabinka i przystawia sobie do brzucha lufę zamiast kolby... – Panew... kurek... kurek... panew... – działając w kompletnym pomieszaniu zmysłów, młodszy Lawendowski przygotował bandolet do strzału i znów go odszykował. W sumie jednak była w tym opatrzność boska, bowiem gdyby teraz wypalił, to by się sam wypatroszył tym ojcowym srebrnym groszem pociętym na siekańce. Stanisław nie miał już sił utrzymywać własnej głowy na tyle wysoko, aby móc dalej patrzeć, co się dzieje w kuchni. Broda opadła mu na pierś, a on sam osunął się na łokieć. Wpółleżąc na podłodze, mógł tylko nasłuchiwać szczęków zamka bandoletu i drżącego głosu Grześka. – Panew odkryć... kurek opuścić... kurek podnieść... Nie... ma zostać... opuszczony... panew... kurek... Huknął strzał.

Rozpacz złapała Stanisława za gardło i przyprawiła go o kolejne palpitacje serca. Było po Grześku! Tego woźny był pewien! Jakże to teraz przyjdzie Henrykowi i matce chłopaka w oczy spojrzeć?! Nic, tylko się wieszać albo i utopić. – No i żem się poszczał... – mruknął w ciemności zafrasowany młodzik. Starszy Lawendowski uświadomił sobie, że skoro znów jest ciemno jak oko wykol, to znaczy, że kuzynek zdołał jednak wpaść na to, by wylot lufy ku zjawie obrócić. Smarkacz dał radę! Wraz z tą myślą osunęło się z pleców woźnego jakby niewidzialne kowadło, przyciskające go dotąd do podłogi. Stanisław poczuł gwałtowny przypływ sił i po małej chwili zdołał wstać. – Ognia skrzesać nam trzeba! – powiedział głośno, dziwiąc się sobie, jak łatwo przychodzi mu teraz używać głosu. – Mam krzesiwo i hubkę, stryjku – odpowiedział w ciemności Grzesiek. – Ale żadnej świecy. – Poczekaj... – woźny ruszył po omacku do wciąż odrętwiałego Wouwermana i wyjął mu zgasłą świecę z ręki. – Masz! Ot, tutaj jestem! Po chwili mieli wreszcie naturalne światło i odetchnęli z ulgą. Upiory poszły precz, ale ta diabelska noc była jeszcze młoda i mogły nadejść inne... – Trzeba tu czym prędzej napalić i rozświecić wszystkie lampy – oznajmił woźny. – Musi być jasno i ciepło! To teraz najważniejsze. – Robi się, stryjku! – Zacznij od rozpalenia w kominku. Trzeba przy nim dobrze rozgrzać tego biedaka, bo jest na wpółżywy. Zajęli się gospodarzem, który wciąż nie mógł dojść do siebie. Bredził coś po niemiecku i chwiał się na krześle, na którym go posadzili. – Zauroczyły go i wyssały z niego prawie całe życie – zdiagnozował zafrasowany Stanisław. – Co by się z nim stryjku stało, gdybyśmy w porę nie nadeszli? – Umarli zabraliby go ze sobą, a rano ludzie znaleźliby tu zimnego trupa. Cyrulik pewnie by orzekł apopleksję. – Jego właśni rodzeni krzywdę mu zrobili? – zdziwił się Grzesiek, energicznie łupiąc szczapki. Szczęściem dom Wouwermana był dostatni, duży zapas opału leżał przy kuchni, nie trzeba było wychodzić po nocy. – Różnica między żywymi a umarłymi więcej waży niźli więzy krwi. – A skąd oni się tu wzięli? Czemu przyszli? – Eugen ostatnimi czasy ciągle o nich myślał, turbował się ich losem, wspominał, a więc kiedy granica zaświatów naruszona została, oni wnet do niego przyszli, jakby na wezwanie. Mniejsza z tym, że pomarli daleko. Duchy każdą odległość pokonują w okamgnieniu. Nie doszłoby do tego, gdyby Złotniccy nie nabroili... Tyle dobrego, że wiemy już, co tam w tych Niemczech zaszło. Teraz Eugen zamówi nabożeństwo za pokój tych sponiewieranych dusz i jakoś to będzie. – Ale co im teraz może pomóc, proszę stryjka, skoro myśmy je tu powystrzelali? – Chłopak przystawił świecę do strużyn podpałki, które zajęły się od razu. – Srebro upiorów nie zabija, tylko oczyszcza z nich nasz świat – wyjaśnił woźny. – Zatem one znowu gdzieś tam po krainie śmierci się błąkają i cierpią, ale jak się je w domu bożym uroczyście po imionach wezwie, modlitwą opatrzy i Bogu poleci, to im na pewno ulży. – I one do nieba pójdą, aby? Chociaż na ludzi takie zawzięte? – O tym sądzić, to już nie nasza rzecz. Boża sprawiedliwość i miłosierdzie dekretować w tej mierze będą. Dołóż więcej drew! Migoczący wesoło i buchający miłym żarem kominek w niczym jednak rusznikarzowi nie dopomógł. Przeciwnie, było z nieborakiem coraz gorzej, jakby vis vitalis wciąż z niego uciekała. Niemiec zamilkł już całkiem, głowa mu latała i gdyby go stale za ramiona nie przytrzymywali, zwaliłby się im z krzesła jak wór. – Urok to czy opętanie? – zafrasował się woźny. – Po księdza polecę! – zaofiarował się Grzesiek. – To na nic, bo Wouwerman jest kalwin. Katolicki obrządek na niego nie podziała. Trzeba by... – woźny pomyślał chwilę i poszedł do sypialni gospodarza. Tam przy łóżku, jak się spodziewał, znalazł Biblię drukowaną gotycką szwabachą. Wyniósł księgę i zaczął ją wertować, intensywnie przypominając sobie niemieckie słówka zasłyszane przy rozmaitych okazjach. Z trudem odcyfrowywał pokraczne germańskie litery, ale w końcu znalazł rozdział psalmów, a w nim ten o wędrówce przez ciemną dolinę. – Poczytajcie sobie słowo boże, panie Wouwerman! – wetknął rusznikarzowi księgę w ręce i pokazał palcem na odszukany wers. – O, tu! Patrzajcie i czytajcie! – rozkazał mu stanowczo. Niemiec chwycił Biblię kurczowo jak tonący kawał drewna. I rzeczywiście zaraz jakby moc świętej księgi w niego wstąpiła, dodając mu sił oraz woli życia. Oczy rusznikarza nareszcie spojrzały przytomniej, a w jego ruchach pokazała się niejaka zborność. Wpierw poruszył ustami niemo, potem jął dukać i sylabizować, ale po chwili czytał już płynnie i wyraźnie. Obaj Lawendowscy oczywiście mało co z tego rozumieli, ale widzieli, że każde słowo przywraca Niemca z powrotem do świata żywych. Na koniec gospodarz pojął, kto go nawiedził oraz co to oznaczało. – Herr Jesus! – załkał rzewnie. – Mord! Mord! Alles moich tam wymordowali... Berta! Berta! Hans! Mały Johan... Mordercy! Herr Gott... – rozszlochał się w głos. Stanisław przyjaźnie poklepał go po ramieniu. – Współczujemy wam bardzo, panie Wouwerman. Będziemy się za nich modlić. Rusznikarz nie odpowiedział na dobre słowo, tylko przyciskając zamkniętą Biblię do piersi pogrążał się w coraz większej rozpaczy. – Wygląda na to, że teraz trzeba nam będzie polskiego sposobu zażyć – skwitował woźny. – Poszukaj no gorzałki! – polecił Grześkowi. Przez niewiedzę i brak obycia chłopaka omalże nie napoili poczciwego Niemca siarkowym oleum, którego ów używał do trawienia miedzianych grawerunków. – No i gdzieżeś wódki szukał, barani łbie! – zdenerwował się Stanisław na młodszego kuzyna. – Gdzieś tego szukał?! W warsztacie?! Wśród alchemicznych dekoktów?! Odnieś to zaraz na miejsce! I ani mi się waż roztłuc tę flaszę po drodze! Skonfundowany chłopak potulnie zrobił, co mu kazano, i dopiero potem odpyskował z drugiego końca domu.

– A skądże ja mam wiedzieć, co te Niemce piją?! No i gdzie gorzałkę chowają? – Wouwerman jest mało wiele pijący, ale wśród Polaków żyje, więc na pewno ma czym gości częstować, bo dobrze wie, że u nas o suchym pysku żadnych targów się nie dobija – odkrzyknął mu woźny. – W sklepie zatem szukaj jakiejś karafki! – Ano jest! – odpowiedział po chwili Grzesiek i przytaszczył szkatułę z sześcioma czworokątnymi butlami w środku oraz zastawę do picia. Znać było, że rusznikarz swoich polskich klientów wielce szanował. W Wouwermana, choć się wzbraniał, nie certoląc się, wmusili kolejno trzy pełne szklanice gdańskiej wódki, a kiedy mu się już trunek w żyłach rozszedł i dotarł do głowy, ponownie oklapniętego Niemca, ale już z porządnych, naturalnych przyczyn, powlekli do sypialni i zapakowali do łóżka. – Ten tu niech spoczywa w pokoju – starszy Lawendowski nalał też sobie na pokrzepienie i łyknął jednym haustem. – No, będzie tej chrześcijańskiej posługi! Teraz końmi zająć się trzeba, bo zdrożone. Ja ich dopatrzę, a ty tu ognia i Eugena pilnuj! – polecił i wyszedł na zewnątrz. Wierzchowce przywitały Stanisława cichym rżeniem. Znać było, że są mocno przelęknione i cieszą się na widok opiekuna. Noc była w istocie paskudna, nie tylko z powodu pogody, mglistej, obślizgłej, wilgotnej jak łajno płanetnika, które ów niechybnie zostawił po sobie. Czuć było, że niemało złego szwenda się wszędzie wokół bądź czai przycupnięte w mroku. Nie można było wątpić, że nieszczęsny Wouwerman nie był w Liwie i okolicy jedynym człekiem, którego spotkała tak upiorna przygoda. Na liwskim cmentarzu jak nic pląsał teraz korowód fosforyzujących sino kościotrupów, świętujących nieoczekiwany dzień sabatu. Pochowani za cmentarnym murem samobójcy razem z wyklętymi z ambon bluźniercami i świętokradcami też obowiązkowo powyłazili z grobów, węsząc za żywym mięsem. Pójść tam teraz z głupiej ciekawości, to byłoby pewne samobójstwo i ciała, i duszy. Stanisław nabił półhak ostatnią srebrną kulą. Potem rozkulbaczył konie, wniósł uprząż do domu. Samych zwierząt nie było gdzie postawić, bo ze stajni, a także lamusa Wouwermana zdmuchnęło dachy. Należało jeszcze wyprowadzić z tych ruin zestrachaną, acz szczęściem nie okaleczoną kobyłkę, którą gospodarz do swej kolaski zwykle zaprzęgał. Wszystkie konie woźny uwiązał przy ganku, po czym cokolwiek poniewczasie, ale dla porządku wytarł Grocha z piany i skisłego potu. Całej trójce podsypał owsa, ale niespokojne zwierzęta nie chciały jeść, czemu trudno było się dziwić. Woźny uznał, że trzeba przy koniach aż do świtu wartować. Okutał się więc w pled i z półhakiem pod pachą przysiadł na schodkach, tuż obok wierzchowców. Sądził, że w takich okolicznościach zasnąć w żadnym wypadku nie zdoła, ale znów nie docenił siły złej magii tej nocy, powodującej zauroczenie każdego, kto zbyt długo przebywał poza poświęconym schronieniem, takim jak dom lub kościół. Mroczne otępienie znów wcisnęło się w jego umysł niepostrzeżenie, usypiając czujność i mieszając jawę ze snem. Gdyby czujny Groch nie trącił go łbem w ramię, Stanisław jak nic przespałby najście wilkołaka i obudziłby się najpewniej dopiero z przegryzionym gardłem. Albo wcale... Zrazu zdawało się, że człowiek jakiś na czworakach wśród rumowisk się gramoli. Mógł być ranny, ale pomocy nie wzywał. Woźny otumaniony podstępnym urokiem patrzył na to i nie reagował. Nawet wtedy, kiedy intruz w na wpół ludzkiej, choć już porośniętej zwierzęcą sierścią postaci, na podwórko Wouwermana wskoczył i ruszył truchtem do koni oraz przysypiającego człowieka. Stanisław z pobudek własnych wciąż nic a nic nie zrobił, mimo że już nawet rozpoznał lykantropa! Był to żebrak niemowa, który często pod liwskim kościołem przesiadywał i z miłosierdzia proboszcza korzystał. Krążyły o tym człeku, nieznajomym nikomu z imienia ani familii, jakieś mętne plotki o ”psich jego obyczajach”. Ktoś ponoć widział, jakoby się gdzieś ze suką parzył, ale ponieważ nie było to nic pewnego ani nikt się jawnie za świadka nie podawał, więc nijaka instygacja z urzędu nie była wszczęta. Wobec uporczywości pomówień może by w końcu i była, ale dobrodziej Aleksander prosił, żeby biedaka nie nękać. Niesłusznie, bo teraz rzecz się wydała i diabelska natura przybłędy w tę diabelską noc na wierzch wyszła! Kiedy Groch wytrącił Stanisława z odrętwienia, gęba żebraka już się przemieniała w wilczą paszczękę, a reszta ciała prężyła do skoku. Nie były to zwidy ani też przelewki. Broń była gotowa pod ręką, strzał z tej odległości pewny, ale kula czegoś krzywo poszła, jakby przestrzeń między strzelcem a celem się wypaczyła. Woźny mierzył w pierś i był pewien, że napastnik dostanie w samo serce, ale tamtemu strzaskało łapę i kręgosłup, tak że trafiony lykantrop zakręcił się nagle w kółko, powłócząc bezwładnymi nogami. Nie było wilczego wycia ani skomlenia, tylko bolesny ludzki bełkot i sapanie dziwne, jakby przy spółkowaniu. Woźny doskoczył, poprawił bestii w łeb kolbą parę razy, aż ucichła i znieruchomiała. Uświadomił sobie przy tym, że ostatnia srebrna kula wyszła. W pierwszym odruchu chciał posiekać i wrzucić do lufy ze dwa szelągi czy guzik, ale zaraz zaświtała mu myśl, że pradziad Jakub wiedział, co robi, dając mu sześć kul, nie więcej ani mniej... Wszakże na wszelki wypadek, aby zniechęcić inne chętne do zaczepki stwory z zaświatów, Stanisław wyszukał kawał rzemienia i na postrach powiesił dychające jeszcze ścierwo za tylną łapę na gałęzi orzecha. Wszakże ta przygoda tej nocy nie była ostatnia. Krótko przed pierwszym brzaskiem postanowił się powiesić Wouwerman. Grzesiek, sądząc, że już po wszystkim, zasnął głęboko i dopiero czuwającego, acz znów tylko połowicznie, Stanisława zaalarmował stukot w sieni, gdzie gospodarz jął się oporządzać na haku do kruszenia dziczyzny. Tym razem opętanie to było, bez dwóch zdań! W liczącego sobie siódmy krzyżyk niemieckiego rusznikarza wstąpiła taka siła, że we dwu ledwie zdołali sobie z nim poradzić i związać. Potem jeszcze Wouwerman kładzioną mu w ręce Biblią ciskał i odpychał ją od siebie z dzikim krzykiem. Odprawić kalwińskiego egzorcyzmu po niemiecku Stanisław nie umiał, więc załatwili się z czortem swojskim sposobem. Zatkawszy Niemcowi nos, przemocą wlali mu w gardło przez kuchenny lejek tyle trunku, że pacjent powodowany przyrodzoną czy też li nadprzyrodzoną mocą nieczystą, tak czy siak, ręką ani nogą więcej kiwnąć nie zdołał. Trochę to jednak trwało, tak że na przeprowadzaniu tej operacji zastał ich świt. W pierwszych promieniach słońca lykantrop wiszący na drzewie zamienił się w sparszywiałego wilka. Woźny dobił bestię, przetrącając jej kark orczykiem, a dla pewności nadział ścierwo na zastrugany kołek z płotu.

8 Cud w Miedznej

Doprawdy, długa i niespokojna była owa noc! Kiedy się całkiem rozwidniło, Lawendowscy złapali trochę snu, a od rana zaczęli się szykować do drogi. Wouwermana postanowili wziąć ze sobą. Raz, że w Korzeniu był im potrzebny, dwa, Niemiec nijak nie był zdolny zatroszczyć się o siebie, więc trzeba było go zabrać pomiędzy życzliwych mu ludzi. Miejscowi, czyli dochodząca baba do gotowania oraz pacholik do posług gospodarskich, których Niemiec u siebie zatrudniał, mieli teraz dość własnych zmartwień. Spieszyć się wszakże woźny i jego aplikant, nawet gdyby chcieli, nie mogli. Najpierw dlatego, że musieli kolaskę Eugena wyreperować, bo spadająca krokiew złamała w niej dyszel. Nie uchodziło troczyć nieboraka do konia jak worek. Musieli też zaczekać, aż mieszczanie i pachołkowie grodzcy ogarną ulice Liwa na tyle, aby dało się kolasą przez miasto przeturlać. Ponoć za rogatkami na drogach wokół miasta też mnóstwo zwalonych drzew leżało, szczególnie na drodze do Węgrowa, na razie czyniąc ją zupełnie nieprzejezdną. Szczęściem Liw i Korzeń leżały po tej samej stronie Liwca. Wszystko to jednak było nic wobec kwestii, jak ubrać Wouwermana, żeby dało się go w Korzeniu niewiastom cnotliwym oraz panienkom niewinnym na oczy pokazać. Wszak zastali Niemca w nocnym stroju, który w zamieszaniu dalece się sfatygował... Koszula nowa, surdut i peruka z końskich kłaków na łeb – to jeszcze jakoś poszło. Ale przy pludrach i pończochach obu Lawendowskim ręce opadły. Żaden z nich dotąd ciekawości nijakiej w sobie nie miał, aby cudzoziemcom zaglądać tam, gdzie słońce nie zagląda, i z tego źródła zaczerpnąć wiedzę, jakżeż te przeklęte zachodnie fatałaszki na człowieku leżą, jakże się je wdziewa, wiąże i dopina. Nie było rady, trzeba było najpierw na sobie poprzymierzać i takim modeluszem co i jak wypraktykować. Stanisław, klnąc w żywy kamień, najsurowiej zapowiedział rozchichotanemu do łez Grześkowi, że jeśli o tym komu w zaścianku choć słówko aby piśnie, to mu własnoręcznie ozór z gęby wyrwie i tyłek nim zaszpuntuje! Do tego jeszcze czort, który Niemca opętał, pomagać im ani myślał, więc na czas odziewania Wouwermana drugi raz musieli ich obu społem do nieprzytomności upić. Diablik ów z całą pewnością polski nie był, skoro głowy mocniejszej od swojego nosiciela nie miał. Pewnie też z Niemiec do Liwa cholerę jedną przywiało! Przed wyjazdem jeszcze do ratusza dali znać, aby dom oraz ruchomy dobytek rusznikarza na czas jego choroby miasto opatrzyło i w swej pieczy miało. Przy tej okazji natknęli się na dobrodzieja Aleksandra, który mimo podeszłego wieku od samego rana biegał po Liwie z wiatykiem. Do tej pory doniesiono na plebanię o trzech przypadkach opętania, czworo zaś ludzi, w tym wdowa z dwójką małych dzieci, zostało zaduszonych przez zmory lub wampiry. Już samo to wołało o pomstę do nieba, a na domiar złego drugie tyle mieszczan poraziła apopleksja bądź serca ludziom popękały na widok jakichś szczególniejszych zjaw. Ci nieboracy jeszcze dychali, ale marnie i pewnie niedługo, no a nie będzie komu ich grzebać, bo grabarza parafialnego i organistę pod cmentarnym murem jakieś strzygi detalicznie obgryzły do kości, z których jeszcze, tfu!, tfu!, wyssały ludzki szpik. Nim kolejny zmierzch zapadnie, należało inkwizycję zorganizować, leża upiorów wytropić i szpadlem łby poodrąbywać. A nie daj Bóg przeoczyć któregoś przed następną nocą! Przepłoszyć zaś hurtem piekielnego tałatajstwa nie było jak, gdyż piorun płanetnika stopił kościelny dzwon. Dzwonnica wprawdzie od tego nie spłonęła, ale huragan tak ją przechylił, że nadawała się już tylko do rozbiórki. Staruszek proboszcz choć z chrześcijańską pociechą zdążał, był zły jak osa i gotów obwiniać o ubiegłonocny sabat oraz jego fatalne skutki mości pana woźnego trybunalskiego imiennie oraz cały ród Lawendowskich w ogólności. Szlacheckie słowo, że nie mają z tym nic wspólnego, dobrodziej przyjął i trochę się udobruchał, ale Stanisław z Grześkiem nie mieli już śmiałości wspominać o Wouwermanie, kiwającym się smętnie na tylnym siedzeniu kolaski. Czym prędzej zabrali się z opętanym nieborakiem sprzed oczu rozsierdzonego duszpasterza, aby ten przypadkiem ich wszystkich trzech z niemieckim diabłem do spółki na jeden pohybel nie wyegzorcyzmował. Zwątpili w słuszność tego postępku zaraz za liwskimi rogatkami. Droga była wprawdzie dobra, tylko raz woźny musiał się przesiadać z kolasy na Grocha, by z pomocą kawała liny uwiązanej do kulbaki ściągnąć na bok powalone drzewo. Za to Eugen zaczął im śpiewać. Sam jeden, ale na dwa różne głosy – po niemiecku i w jakiejś piekielnej mowie, tak między Bogiem a prawdą, niewiele od niemczyzny różnej, tylko czegoś bardziej chrapliwej i krzykliwej. Z tego co Stanisław zdołał wyrozumieć, w owym czorcim pieniu szło o to, że diabli wezmą cały świat i będą ponad wszystko. – Goń przodem do Korzenia po księdza Anzelma! – nakazał woźny chłopakowi. – Powiedz mu co i jak, a nie przepomnij tego, że opętany jest innowiercą. – Stryjek sam tu sobie z nimi dwoma poradzi? – Gorzałki jeszcze dosyć jest, więc powinno jakoś to ujść. Spotkamy się ćwierć mili przed Górkami, tam na was zaczekam. W Turnej ani Chmielewie mnie nie szukajcie. Nie będę tam dziwowiska z tym cudakiem robić. – Ale Popielowa ominąć się stryjowi nie uda – zauważył przytomnie Grzesiek. – W poprzek wsi szybko przemkniemy, może nikt nie zauważy. – To ja może dopiero za Popielowem w przód wybiegnę, a w samej wsi się jeszcze stryjkowi przydam. – Do czego, smyku, chcesz mi się przydać? – Ja będę powozić, a stryjek zasymuluje, że niby z Niemcem sobie popił i razem z nim śpiewa. No, żeby tego czorciska zanadto nie było słychać. – Jeszcze żem w diabelskim chórze nie śpiewał – Stanisław popatrzył na młodszego krewniaka z uznaniem. – Nigdy nic nie wiadomo, co człekowi pisane... Dobrze, tak zrobimy! Tak się składa, że po ichniemu mogę coś niecoś zanucić. W Popielowie szlachcic z pludrakiem, chlejący najwyraźniej już od samego świtu i rezonujący jakieś sprośności (inaczej być nie mogło, skoro po niemiecku), wywołali wprawdzie parę gorszących komentarzy i niejakie zbiegowisko, ale koniec końców nikt się nie doliczył, że śpiewaków jest dwu, a głosy chwilami słychać trzy. Ludzie nie byli tu nazbyt rozdrażnieni ani podejrzliwi, gdyż przechodzący nad tą wsią płanetnik wyraźnie zbierał siły na Korzeń i poprzestał tylko na rozrzuceniu paru stogów siana. Kiedy Popielów znikł im z oczu, dopoili Niemca z diabłem w środku jeszcze jedną kwartą gorzałki, bo się im obaj pasażerowie od tego śpiewania coś zanadto ożywili, po czym Grzesiek pognał duchem do zaścianka, a Stanisław, unikając ludzkich sadyb, podążył za nim polnymi drogami. Szczęściem obyło się bez dalszych przygód. Spotkali się wszyscy tam, gdzie było umówione, i kuzyn Anzelm, posługujący w Korzeniu jako rodzinny kapelan, niezwłocznie zajął się uwalnianiem duszy Wouwermana od nieproszonego gościa z zaświatów. Uprzedzony zaś, że z opętanym kalwinem będzie sprawa, duchowny wziął ze sobą Biblię pochodzącą z samego szwajcarskiego matecznika tychże dysydentów. Jakby się kto pytał, Anzelm Lawendowski miał w chałupie wszystkie protestanckie święte księgi, a także dyspensę biskupią na ich posiadanie i czytanie, jako że prócz łaciny i greki znał nieźle niemiecki oraz francuski. Za młodu służył za eksperta w dysputach teologicznych z innowiercami, podczas których niuanse i subtelności w odmiennych tłumaczeniach Pisma z wielką biegłością wyszukiwał, na błędy wskazując. Kiedy jednak ojcowie jezuici szerzej się w Polszcze rozpowszechnili, za tę posługę mu podziękowano, ale przywilej legalnie zachował. Teraz ich wikary zgrabnie wdrapał się na kolaskę, rusznikarzowi w rozbiegane ślepia zajrzał, puls mu sprawdził, posłuchał chwilę bełkotu spitego diabła i na koniec zrezygnowany machnął ręką.

– Myślałem, że ja tu porządnie z czartem sobie powojuję, a to opętanie całkiem jak przeziębienie – stwierdził. – Diablik niby mucha! Musiał tylko na niepospolicie podatnego człeka trafić. – To by się zgadzało – poświadczył Stanisław. – Poczciwy Eugen ostatnio ciężko na duchu podupadł. – No i stąd ta infekcyja... – Ksiądz Lawendowski nie bawił się dłużej w dywagacje. Wyjął zza pazuchy mały, biały krzyżyk, całkiem gładki bez figury Zbawiciela i poniechawszy wygłaszania wszelkich nabożnych recytacji, przyłożył go Wouwermanowi do czoła. Niemiec w pierwszej chwili wierzgnął, kwiknął, potem wywrócił ślepia białkami do góry i strasznym głosem jął wygłaszać jakieś groźne szatańskie exposé. – A poszedł won czarci ciuro! – ojciec Anzelm bez ceregieli wtrącił się diabłu w słowo, nawet nie podnosząc za bardzo głosu. – Ta dusza jest w ręku bożym i ty już niczego od niej nie uzyskasz. Zali będziesz się dalej biesił, to mnie popamiętasz. Nikt imienia bożego wzywać na cię nie będzie, aby cię wprost do ojczystego piekła odesłać, boś takiego zachodu niewart. Ja tu zaraz, jak Pan nasz praktykował, ciebie do jakiego wieprzka wpędzę, ale potem miłosiernie utopić cię nie dam, tylko ci jeszcze ryj żelazną szpilą zadrutuję! Albo i trzema szpilami naraz! Będziesz się do rzeźnika jako zbawcy swojego modlił, żeby cię czym prędzej zarżnął i wyzwolił. Ale może być, że tego nie dostąpisz, tylko cię w kiełbasę zmielą, którą potem psu żreć dadzą. No, to jak będzie? Wyłazisz mi z tego człeka, pókim dobry? Bo drugi raz kazać nie będę! Rusznikarz momentalnie odzyskał normalny wyraz twarzy i wejrzenie, ale tylko na małą chwilę, bo z miejsca oczy mu zaszły mgłą i nieborak jak kłoda osunął się z ławki na podłogę kolasy. Znać było, że jest pijany w sztok. Jednak niczego gorszego obawiać się już nie należało. – Ot i załatwione! – stwierdził ksiądz, chowając swoje utensylia. – Wujaszek Anzelm to zaprawdę ma podejście do wszelkiego bożego stworzenia – stwierdził z podziwem woźny. – Do każdego trzeba mieć ludzkie słowo, mój drogi Stasiu – odparł spokojnie duchowny. – Po co tu zaraz robić ambaras na wysokościach, przyzywając imienia Pańskiego oraz jazdę niebieską z ognistymi mieczami. Wprawdzie na taki casus dyspensa jest i nie liczy się to za grzech, no ale na co taki rwetes, skoro można rzecz całą załatwić na ziemi po dobroci. Wszak i najlichsza szatańska gadzina rozum ma i swój profit obrachować potrafi. Diablik zaś mniej sponiewierany potem też i mniej zajadły będzie. – Tak samo się wujaszek i z płanetnikiem uporał? – spytał Stanisław. – Z tym wcale żadnej sprawy nie było. Powietrzny czort tylko do Czarnej Wierzby dotarł i odtąd już ani łokcia ku Korzeniowi nie postąpił. Odbił na wschód i poleciał na Starą Wieś. – Czyli była przysługa za przysługę! – wymądrzył się Grzesiek z miną głęboko wtajemniczonego. Obaj dorośli popatrzyli na niego tak surowo, że chłopak natychmiast zamilkł, zmieszał się i poczerwieniał aż po koniuszki uszu. – O tych rzeczach nigdy nie wspomina się bez potrzeby! – pierwszy skarcił go woźny. – Nawet wśród swojaków, gdyż ktoś podsłuchiwać może! Zły obyczaj ozorem mleć z pychy i po próżnicy, zapamiętaj sobie! – A bardziej jeszcze to sobie mlekosysie zakonotuj – dodał gniewnie ksiądz Anzelm – że z diabłami nie masz nigdy uczciwego targu ani wymiany przysług! Dlatego, że do takiego interesu dobrej wiary trzeba, a cała diabelska natura na przewrotności jest ufundowana. Jeżeli czasem czort pozór honoru i poczciwości okazuje, to zawsze jest przynęta, ażeby głupiego do komitywy skusić. Pojąłeś, gamoniu?! – Tak, proszę stryjka i proszę księdza wikarego – zapewnił gorliwie chłopak. – Żebyś nie przepomniał... masz, ot! – Anzelm Lawendowski strzelił mu przytyczka w nos, aż się młodzik usmarkał. – Jeżeli wam, wujaszku, przygód za mało – woźny zmienił temat – to pójdźcie do Liwa, pomóc dobrodziejowi Aleksandrowi. – Tam teraz Sodoma i Gomora bez mała. – A cóż w tym Liwie takiego zaszło? Stanisław zwięźle opisał sytuację w mieście. – Wnet tam pędzę! – ksiądz Anzelm czym prędzej pobiegł do swojego konia. – A wy tego Niemca możecie już śmiało do Korzenia wieźć! Rozjechali się w przeciwne strony. Stanisław i Grzesiek bez dalszych kłopotów, z chrapiącym spokojnie Wouwermanem przeturlali się przez Górki i wjechali do zaścianka od południowego „panieńskiego” krańca, gdzie miast krzyża stała kapliczka Przenajświętszej Panienki, o którą zawsze niezamężne dziewczęta dbały. Tędy, zgodnie ze starym obyczajem, idące w świat panny młode z rodzinnego gniazda wyjeżdżały. W samym Korzeniu, po drodze woźny wysłał Grześka z raportem do pradziada Jakuba, a sam udał się wprost do własnej zagrody. Ową Polskę – Polną Pannę zastał akurat bawiącą się w sadzie z Darią i Rózią. Gładka była bestyja, nie ma co gadać, aż trochę szkoda, że jednak nie dziwożona... Boże, odpuść grzeszne myśli! Stanisławowe niewiasty nachwalić się jej nie mogły, że grzeczna, że robotna i do dzieci chętna. Tylko szkoda, że nie pobożna, nie znająca Chrystusa ani znaku krzyża świętego. Ponieważ jednak wodą święconą, idąc za pokazanym jej przykładem, żegnała się bez trwogi, srebro takoż bez odrazy brała do ręki i nosiła na sobie, kwestia jej pogaństwa zeszła na stronę. Ostatecznie zaś, wszystkie korzeniowe białogłowy Polska tym do siebie przekonała, że akurat dostała babskiego krwawienia. To był dla tutejszych niewiast największy i ostateczny dowód na jej ludzką naturę, dalszemu wątpieniu niepodlegający. Sam Stanisław przyznać musiał, że dziewczyna była po szlachecku wychowana. Przy powitaniu pokłoniła mu się nisko, jak wypadało gospodarzowi, ale bez zbytniej uniżoności i śmiało patrzyła w oczy. Jej wymowa i potoczne obyczaje znacznie się od miejscowych różniły, co nie dziwne, ale mimo tego znać było, że to jednak Mazowszanka rodowita z krwi i kości. Ponieważ Polska zajęła w domu Stanisława jedyną gościnną komorę, woźny z pomocą Mietka wygruzili Wouwermana w stodółce, do sąsieku z sianem. Źle mu tam być nie powinno, a jak do siebie dojdzie, to się mu lepsze ugoszczenie obmyśli. Na razie odsapnąć wreszcie należało i zjeść obiad. Matka tym razem z chłodnikiem na niego czekała, bo dzień był gorący. Wreszcie można też było w spokoju miodu się napić i posłuchać wieści, które do Korzenia z całej okolicy chyżo oraz coraz liczniej napływały. Zacząć należało od tego, że asesor Wygonowski był w zaścianku, ale jeszcze odsypiał Radziwiłłowską biesiadę u Henryka – jednego z trzech swych korzeniowych zięciów. Dalej, płanetnik przeszedł nad Starą Wsią bez katastrofalnych szkód, urwał jednak krzyż z kościelnej wieży i wgniótł do środka dwa okienne witraże. Pałacu Radziwiłłów nie tknął, co dawało do myślenia. Jeszcze bardziej zaś fakt, że tabernakulum w starowiejskim kościele zatrzasnęło się tak mocno, że odemknąć go było nie sposób i już trzy msze przez to musiano odwołać. Posłano do Węgrowa po ślusarza, aby zamek naprawił, ale skrycie szeptano, że nie w usterce mechanizmu leży istota tej zaszłości. Ogólnie poczytywano sobie to za znak gniewu bożego, tylko pospolici mieszkańcy Starej Wsi nie wiedzieli za co. Proboszcz i kościelny pary z gęby nie puścili, ale wszyscy widzieli, że roztrzęsieni chodzą i jest coś, o czym gadać nie chcą. Mnożyły się zatem przeróżne domysły.

Nie to jednak przykuwało największą uwagę postronnych, ale pojawienie się w Miedznej męża bożego, widomie tam przez samą Opatrzność zesłanego, niejakiego ojca Anastazego, ma się rozumieć jezuity, jakżeby inaczej! Ów świątobliwy wędrowiec opowiadał się, że szedł ze Styrii na Ruś prawosławnych schizmatyków na prawdziwą wiarę rzymską nawracać. Z bożej woli droga wypadała mu przez Miedzną akurat wtedy, gdy się w tym miasteczku, a także ponad nim siły nieczyste rozbisurmaniły. Tam to bowiem zeszli się płanetnik z Gołego Bagna, upiorny jeździec z dwiema głowami, jak również chmura ciemności znad nawiedzonego dworu Złotnickich, która ruszyła się stamtąd, kiedy tylko płanetnik minął Starą Wieś. Niewątpliwym było, że pomiędzy zasiedziałymi a nowymi demonami doszło do zwady o ziemskie dominium. Bitwa rozegrała się o północy. Czartowski zajazd na Miedzną rozpoczął ponoć potępiony lisowczyk, który wtargnął do miasta w burzy smrodliwego dymu i ognia, tryskającego z końskich chrapów oraz spod kopyt. Przy dzikim akompaniamencie psiego wycia upiór objechał wszystkie ulice, budząc ludzi ze snu i zaraz powodując omdlenia u co wrażliwszych. Na znak przejęcia władzy nad miastem przez piekielnych arywistów demon sprofanował krzyż stojący na rynku, zawieszając na nim gadającą głowę swojego ściętego towarzysza. Głowa ta, jak twierdzili naoczni świadkowie, jęła wygłaszać bluźniercze manifesta, których powtarzać się nie godziło, ale powstrzymać się od ich powtarzania nikt nie zdołał. Przykładowo więc, jedynym właściwym sposobem okazywania nabożności miało być odtąd bezwstydne i publiczne spełnianie grzechu Onana... Kiedy z kolei nad Miedznę nadciągnął płanetnik, ludzka głowa na krzyżu zamieniła się w psi łeb (inni twierdzili, że w całego psa), który jął wściekle ujadać ku niebu. Demon spod Liwa bynajmniej nie w obronie ludzi stawał, albowiem z ich życiem i mieniem zupełnie się nie liczył. Zaczął ciskać w swych piekielnych przeciwników piorunami, nie bacząc, że co rusz wznieca w mieście pożary. Na poczciwych ludzi, którzy się schronili w kościele i chcieli śpiewem nabożnym przegnać wszelkie potęgi złego, spod sufitu świątyni spadł grad kamieni, raniąc wiele osób i wzbudzając ogólną panikę. Szczęściem tego Bóg nie dał, aby ktoś z wiernych został w domu pańskim zabity lub okaleczony na zawsze. Kiedy groza i rozpacz sięgnęły zenitu, usłyszano nagle ojca Anastazego, który wielkim, iście spiżowym głosem przekrzyczał wszelką wrzawę, wyszedł przed kościół i jął egzorcyzmować szatańskie potwory. Siła wiary przybysza okazała się niepokonana. Pierwszy ustąpił mnichowi pola piekielny lisowczyk, który runął wraz z koniem zbitym z nóg mocą imion świętych. Kiedy powstał, odwetu już nie szukał, tylko zemknął chyłkiem ku Jartyporom i ponoć zapadł się pod ziemię gdzieś w tamtejszym lesie. Płanetnik przeżegnany uroczyście runął w dół, kurcząc się w locie, aż spadł na ziemię pod postacią czarnego kruka. Ptak ów podskakiwał bezradnie i miotał się przez chwilę zupełnie ogłupiały, jakby kamieniem z procy dostał, po czym wreszcie zdołał się poderwać i odleciał tam, skąd przyszedł, by zbierać siły do nowego nalotu. Chmura mroku też się cofnęła przed charyzmą bożego męża, głowa na krzyżu rozsypała się w proch, który spalił się jasnym ogniem bez dymu i popiołu. Miasteczko mogło jeszcze zgorzeć od pożarów wywołanych przez pioruny płanetnika, ale ojciec Anastazy uderzeniem swej pielgrzymiej laski sprawił, że z ziemi wytrysnęło cudowne źródełko. Starczyło zeń tylko kubek wody nabrać i chlusnąć w płomienie, a te natychmiast gasły, choćby nawet zdążyły już cały dach domostwa objąć. Tak oto Miedzna została uratowana. Tego ranka zaś ojciec Anastazy, zebrawszy wielką gromadę podniesionych na duchu mieszczan i okolicznych chłopów, wyposażywszy ich w święte obrazy i chorągwie, tudzież relikwie, jakie się po okolicznych dworach naprędce zebrać dało, wyruszył z procesją-krucjatą przeciwko przeklętemu gniazdu Złotnickich, aby dokończyć zbożnego dzieła. O tym, jak sobie tam poczynał, wieści do Korzenia na razie nie doszły. Potem od pradziadka Jakuba przybiegł Grzesiek z wiadomością, że patriarcha rodu wyznaczył sejmik familijny na jutro rano w zagrodzie Stanisława. Do tej pory asesor i rusznikarz powinni już dojść do siebie na tyle, by móc usłużyć radą. Także i z Liwa winien wrócić ksiądz Anzelm, którego obecność była nieodzowna. – A ja zostałem aplikantem na urząd woźnego! – pochwalił się na koniec Grzesiek Stanisławowym niewiastom. – Przy stryju wszystkiego co i jak się wyuczę! – Jegomość asesor na to przyzwolenie swoje dał? – spytała jejmość Agnieszka. – Jeszcze nie, bo okazji nie było – stropił się chłopak. – Ładnie to tak jeszcze z mlekiem pod wąsem, a już na urzędy się garnąć?! – zagderała starsza pani Lawendowska. – Wpierw na wojnę jaką tobie iść wypada i dopiero potem, kiedy cało wrócisz, ku urzędom i zaszczytom się obrócić! Bo jakże to tak bez rycerskiej zasługi i bez widomej opieki boskiej, publicznych rzeczy chcesz się imać?! – Wokół naszego Staszka cięgiem jakaś wojna się odprawuje – odparła małżonka pana woźnego – to chłopak wnet ile trzeba, nazbiera na łbie guzów i kresek od szabel. A bez opieki boskiej ani roku przy panu mężu nie wytrwa. O dziwo, młodsza pani Lawendowska powiedziała to bez zwykłej przygany, lecz z prześmiechem, jakiego dawno już Stanisław u swej ślubnej nie oglądał. Jakby wraz z Polską jakaś radość w ich domu zagościła. Nawet matka, choć dogadywała po staremu, to jednak wyraźnie życzliwiej. – Powiedz swojej pani matce – jejmość Agnieszka znacząco pociągnęła nosem nad chłopakiem – ażeby ci portki przeprała, zanim się przed panem asesorem stawisz. Nie za wcześnie to aby – zwróciła się do męża – otroka od pieluch odejmować? – W wieku jest sprawnym – odparł krótko Stanisław. – Abo mnie się to przydarzyło... – Grzesiek zaczął się tłumaczyć, ale urwał i obejrzał się na swego pryncypała, który wymownie i przecząco pokręcił głową. Chłopak poczerwieniał, widać było, że bardzo chce opowiedzieć białogłowom, że to nie było tak, jak one sobie myślą, ale w końcu przełamał dziecinną chęć postawienia na swoim i nic nie odrzekł, nie zdradzając męskiej tajemnicy. Babskie przytyki zniósł z godnością. Woźny wstał i z uznaniem poklepał swego aplikanta po ramieniu. – Jutro razem z nami do rady zasiądziesz! – oznajmił. Grzesiek dla odmiany pobladł z dumy. – Ze starszymi w komitywie? – sarknęła oburzona matka. – A to gdzież mu tam! – Zasłużył – uciął dyskusję Stanisław. Decyzji głowy rodziny nikt podważać się nie ośmielił. Uszczęśliwiony Grzesiek pobiegł do domu, a do woźnego zaszedł kolejny krewniak Lawendowski, też Stanisław, ale Henryk na drugie imię, powracający właśnie zza Liwca z nową wiadomością o tajemniczym ojcu Anastazym. Jak należy, najpierw podano zdyszanemu imiennikowi kwas chlebowy dla spłukania gardła i dopiero można było posłuchać kolejnych wieści. U Złotnickich obyło się już bez nijakiej bitwy. Zaledwie pobożna procesja zbliżyła się na jedną staję, ziemia się zatrzęsła i nawiedzony dwór zapadł się pod nią razem z całym diabelskim inwentarzem. Kiedy rozśpiewani wierni dotarli na miejsce, nie było tam już żadnych zabudowań ani palisady, znikła studnia utopców, a na całym wzgórzu wyrosło jedno wielkie kłębowisko pokrzyw, tojadów i ostów. Jakby na pamiątkę i ku przestrodze ostały się tam tylko dęby o pniach skręconych niczym śruby albo wyżęte szmaty. Mnich egzorcyzmował przeklęte miejsce, czyniąc na nim wielkie znaki krzyża święconą wodą i solą, aby przejście do piekieł nigdy więcej znów się nie otwarło. Pochowano też we wspólnej mogile pozbierane w pobliżu ludzkie kości i ochłapy. Dostrzeżono przy tym nad grobem towarzyszy modlących się żywych lisowczyków, którzy zaraz znowuż gdzieś przepadli. Ilu było ich dokładnie, nie wiadomo, powiadano, że dwóch albo też i pięciu. Na koniec jezuita odprawił dziękczynną mszę polową, po której został poniesiony na rękach przez rozradowany lud. Dokąd go poniesiono, Stanisław Henryk już nie dociekał, bo śpieszno mu było do Korzenia z nowinami. Czas był najwyższy zebrać i powiązać ze sobą wszystkie nici tej przedziwnej sprawy, ale że poranek mądrzejszy od wieczora, wypadało więc odłożyć wszelkie dywagacje do jutra.

9 Litwa warta mszy

Rano, zaraz po śniadaniu do sadu Stanisława wyniesiono stoły, ile ich w domu i lamusie się znalazło, a jeszcze pożyczając trzykroć tyle od sąsiadów. Ustawiono je w podkowę, by wszystkich głos zabierających dobrze było słychać. Miejsce u szczytu przeznaczone było dla pradziada Jakuba, który miał zasiąść na najbardziej ozdobnym krześle. Pomyślano też o gardłach sejmikujących, aby ich na sucho zdzierać nie musieli. Kiedy zakończono przygotowania, niespiesznie, ażeby powadze swojej nie uchybić, zaczęła się schodzić rodowa starszyzna. Pierwszy pojawił się asesor Wygonowski, a zaraz po nim wuj Leon z synem Grześkiem, obaj uroczyście wystrojeni na tę okazję, przy czym chłopak pierwszy raz przy karabeli. Sędzia wysłuchał oświadczenia woźnego, że młodzika na aplikanta swego przyjąć jest skłonny, następnie upewnił się, czy jest błogosławieństwo Grześkowego rodzica dla owego zamiaru, a otrzymawszy potwierdzenie, urzędowym tonem zapytał chłopaka, czy gotów jest całym sercem poświęcić się służbie prześwietnemu trybunałowi ziemskiemu w książęcym mieście Liwie. Wtedy to jak na zawołanie nadszedł ksiądz Anzelm, który od urodzonego Grzegorza Leona Lawendowskiego wobec wszystkich przytomnych świadków przyjął uroczystą przysięgę na krucyfiks, że pomieniony sumiennej wierności dekretom prawa, posłuszeństwa zwierzchnikom i wiary trybunałowi póki życia, dochowa. Co tam zaś w Liwie wczoraj i noc całą porabiał, wikary gadał niechętnie. Indagowany przez Stanisława dał tylko do zrozumienia, że sprawa była szpetna i ciężka, a miasto po tej przygodzie nigdy takie samo jako pierwej już nie będzie. I dodał jeszcze, że u Tycowskich żałoba, gdyż najstarszego z braci Anzelma, swego imiennika, pochować dziś musiał. Nieszczęśnik owej przeklętej nocy zobaczył coś, od czego serce pękło mu z rozpaczy. Wszakże jeszcze na łożu śmierci wyspowiadać się księdzu Lawendowskiemu zdążył i znać było, że ta obwarowana tajemnicą sakramentu wiedza mocno duchownemu zaciążyła. Nieszczęście dosięgło także rodzinę karczmarza Wampija. Jego córka w środku nocy, nawrotem dawnego szaleństwem ogarnięta, uroiwszy sobie, że przed gwałtem uchodzić musi, wybiegła z domu ku rzece, prosto w łapy utopców. Przepadła w Liwcu jak kamień, a trupa do tej pory nie odnaleziono, zresztą dokładniej szukać się obawiano. Lęk był wielki, że zmarła bez sakramentów matka niebawem swoje dzieci pociągnie za sobą albo wręcz sama pod postacią upiora po nie przyjdzie. Zaradzić temu wszystkiemu należało koniecznie, lecz wpierw trzeba było dojść do pierwotnego źródła kłopotów. Do południa zebrały się u Stanisława najtęższe głowy w Korzeniu, oprócz pradziada Jakuba, który utartym zwyczajem miał nadejść ostatni i rozpocząć obrady. Patriarcha wszakże się nie spieszył, nie tylko przez osobistą powagę, lecz dlatego, iż doniesiono mu, że Niemiec jeszcze nie jest gotowy, aby swoje słowo rzec, a bez jego opinii rodowy sejmik nie mógł podjąć najważniejszych postanowień. Wouwerman zaś nijak nie mógł się pozbierać. Jejmości Lawendowskie od samego rana nosiły mu do stodółki wodę, kwaśne mleko, kwasy z ogórków kiszonych i kapusty, jajca surowe, a nic z tego zupełnie mu nie pomagało. Po naradzie w szerszym gronie białogłowy zrobiły mu wywaru z kory wierzby i wmusiły weń dwa kubki, ale pogrzebany w sąsieku Eugen wciąż zmartwychwstać nie zamierzał. Kłopot robił się przez to z każdą godziną większy. Wszyscy zaczynali się niecierpliwić. Tym bardziej, że poczęstunek dla gości na stoły już wyniesiono, a nijak nie wypadało się do niego zabierać. – Czym to żeście tego biedaka tak spoili?! – zdenerwowała się w końcu starsza jejmość Lawendowska. – Jak żyję, nie widziałam, ażeby chrześcijanin, choćby i heretyk, aż tak ode trunku zaniemógł! – Gorzałka gdańska to była, proszę pani matki – odparł Stanisław. – O ta, co tu o, na stole stoi, bo jeszcze nam jej sporo zostało. – Diablik jaki w tej butelce siedział, czy co? – zasumowała się małżonka gospodarza. – At, niewieście gadanie! – zdenerwował się wuj Leon, chwytając ze stołu inkryminowaną flaszkę. – Ja wam zaraz tego niemieckiego pludraka, jak należy, opatrzę! – Co chcecie zrobić? – zaniepokoiła się starsza pani Lawendowska. – Klina klinem wybiję! – z tymi słowy ojciec Grześka wszedł do stodoły. Wszyscy się zbiegli zobaczyć co nastąpi, acz nikt za Leonem Lawendowskim nie wszedł, by w kuracji nie przeszkadzać. Stano więc na zewnątrz, pilnie nasłuchując. – Patrzaj, Niemiaszku, com dla ciebie przyniósł! – zadudnił tubalny głos wuja Leona. – Herr Jesus! NEIN! – wydarł się Wouwerman niczym na męki wzięty i właśnie ze skóry obdzierany. – Hilfeee!!! – Nie opieraj się, Niemiaszku, przyszedłem cię zdrowiem darować. No masz, pij! Odpowiedzią był bulgot i odgłosy wierzgania, potem prychanie rozpaczliwe. – A ty jeszcze pij, Niemiaszku, pij... – przemówił z wielką czułością wuj Leon. Kopiący na oślep nogami Eugen musiał trafić pietą w ścianę, bo cała stodółka aż podskoczyła i zaskrzypiała przeciągle jakaś wyłamana deska. – BŁEEEUUU...CHEEEUUUU! – Donośnie chlupnęła rzygowina. – No i jeszcze łyczek. Tym razem odpowiedzią był jęk cichutki, jakby myszka skonała. Wuj Leon wyszedł z prawie pustą flaszką. – Teraz powinno być dobrze – oznajmił i odruchowo chciał samemu łyknąć, ale się pomiarkował w obliczu rodzeństwa. – Bodaj pół stogu żółcią ci zarzygał, siano będzie tylko na podściółkę dla świń zdatne – powiadomił Stanisława. – Wodiii... – Wouwermanowi wróciła zdolność mówienia po polsku, czyli że faktycznie było z nim już lepiej. Jejmości Lawendowskie znów pobiegły do stodółki ze swoimi dekoktami i wróciły po dłuższej chwili bardzo zadowolone. Niemiec zdołał nareszcie usiąść o własnych siłach. W całym zamieszaniu przeoczono wejście pradziada Jakuba, więc teraz wszyscy gremialnie ruszyli się przywitać, chwilowo zapominając o Eugenie. – Zaczniemy na razie bez cudzoziemca – zdecydował patriarcha i poprosił księdza Anzelma o modlitwę, by Duch Święty oświecił zebranych, po czym jako pierwszemu udzielił głosu

asesorowi Wygonowskiemu. – Rzeknijcie nam coście od panów Radziwiłłów na własne uszy usłyszeli. – Piłem z nimi tęgo, co już wiecie – zaczął sędzia, budząc ogólny pomruk uznania. – Mniemałem, że się któremu co po nietrzeźwości wymknie, no i się wymknęło. Starszy książę Janusz rzekł mi w pewnej chwili, że zamiaruje zostać królem Litwy. Najpierw on, a po nim Bogusław. – Jakże to?! – zdumiał się ktoś. – A nasz jegomość król Władysław? A reszta domu Wazów? Nie za wysokie to aby dla panów Radziwiłłów progi?! – W takie szczegóły panowie książęta już ze mną nie wchodzili – odparł asesor. – Chyba się spostrzegli, że powiedzieli za dużo, bo potem chcieli mnie spić aż do zgonu. Albo przynajmniej do kompletnego zapomnienia, o czym była przy kielichach mowa. – Rozważmy tedy, czego to panom książętom trzeba, ażeby królami na Litwie zostać – postawił kwestię pradziad. – Skoro powiedzieli, że królestwo Litwy, a nie Rzeczypospolitej mają na widoku, zatem muszą wpierw do rozwodu Korony z Wielkim Księstwem doprowadzić – zauważył Stanisław. – Prawdę mówicie, mości siostrzeńcu – zgodził się z nim wuj Leon. – Wszakże wyimaginować sobie takich okoliczności niepodobna! Reszta zgromadzonej familii przytaknęła skwapliwie i gremialnie. – Popróbujmy tedy od innej beczki – rzekł pradziad Jakub. – Podobno ostatnio pobito w okolicy Korzenia zbójów, którzy najście na jednego z naszych sąsiadów uczynili, a byli oni ponoć od nietutejszego biskupa nasłani. I nikt do trybunału żadnej skargi na nikogo nie wniósł ani wszczęcia instygacji się nie domagał... – zawiesił głos, zerkając znacząco na asesora Wygonowskiego. – Skoro do instygatora trybunalskiego oficjalnego doniesienia nie złożono, trybunał nic nie wie i przedsięwziąć żadnych kroków w tej materii nie może – oświadczył sędzia. – A tu ponoć, jak wieść gminna niesie, aż pięciu ludzi położyło głowy. Choć to wszakże nic pewnego, bowiem trupów nie odnaleziono... – patriarcha przezornie zastrzegł się wobec asesora. – Dlaczego więc wiadomy biskup nic w gardłowej sprawie nie czyni? Ponoć owi zbójcy to byli jego ludzie i jego goście, jakże więc tak? Zapadła cisza. Nikt ani półsłówkiem nie dał po sobie poznać, że kwestia ta w rzeczy samej mocno intryguje wszystkich, którzy mieli w niej udział. – Mnie się widzi, proszę mości pana sędziego i drogich krewniaków, że ów biskup jaką pilniejszą miał sprawę na głowie, dlatego na tę ręką machnął – dokończył myśl pradziad. – Jakaż to sprawa mogła być pilniejsza od życia pięciu ludzi? – zapytał szczerze zdumiony Stanisław Henryk. – Ano właśnie! – stwierdził pradziad Jakub i zapadła dłuższa chwila milczącego namysłu. – Dla litewskiej korony więcej niż pięciu ludzi można by poświęcić – zauważył Stanisław Jakub, czyli woźny i gospodarz narady. – Suponujmy sobie zatem, moi drodzy, że jego ekscelencja biskup Flicowski w istocie przyjechał tu spiskować z książętami Radziwiłłami – rzekł asesor Wygonowski. – Nam zaś w Liwie gadaniem o szkole i szpitalu tylko oczy mydlił, a w istocie... No właśnie! W istocie co?! – Ależ onże Flicowski, ponoć niezmiernie jest na innowierców cięty, sami to mi onegdaj, panie siostrzeńcu, klarowaliście! – wuj Leon zwrócił się do Stanisława. – A jeszcze i to, że on z jezuitami trzyma. Jak zatem Flicowski miałby spiskować z Radziwiłłami, skoro Janusz jest kalwin, a Bogusław luter?! – Z kolei książę kanclerz Albrecht Radziwiłł, tych obu bliski krewniak, jest katolik zawołany i wciąż zabiega, aby Matkę Bożą formalnie królową Polski ustanowić, wszak pamiętacie, że i u nas w Korzeniu onegdaj za tym przedsięwzięciem apostołował – przypomniał Stanisław Henryk. – Jakże to zatem z tymi Radziwiłłami jest? – Jeszcze Radziwiłłów prawosławnych doliczyć tutaj wypada – zauważył woźny. – Jedna familia, a wiary w niej aż cztery, ale to się jeszcze nigdy u nich nie pokazało, aby się państwo Radziwiłłowie w religijnej materii między sobą kiedykolwiek za łby brali. Dobro ich rodu jest dla nich wszystkich najpierwsze, ponad wszelkie religijne spory! Dla korony litewskiej, dla takiego wyniesienia ich domu, na pewno musi być pomiędzy nimi wszystkimi zgoda zupełna. – Słyszeliśmy wszakże i my w naszym cichym zaścianku o owym sławnym francuskim królu hugenocie, co rzekł był, że Paryż wart jest mszy i dla korony Francji na wiarę katolicką przeszedł – rzekł pradziad. – Czy zatem korona Litwy dla książąt Janusza i Bogusława nie byłaby aby rzymskiej mszy warta? Tem bardziej, że przecież nie kto inny jak tylko papież, rękami swego nuncjusza, tę koronę na skronie Radziwiłła władny jest włożyć. Jest tu o czym z jezuitami się znosić, oj jest! – Może i tak być, że nasza letnia Rzeczpospolita, wszelkim religijnym dysydentom przychylna, ojcom jezuitom jawi się jako zawada w szerzeniu wiary rzymskiej na Litwie, Rusi i krajach moskiewskich, aż i dalekie Chiny w to włączając. Jezuici zamyślają świat cały władzy Rzymu poddać – stwierdził Stanisław. – Różnie to o tych ojcach jezuitach mówią – zaoponował wuj Leon. – Ku dobrym dziełom też ręki chętnie przykładają. – Znamy tu na Mazowszu takie diabliki, co też najpierw od dobrych przysług zaczynają dzieła swoje... – odparował gospodarz. – Prawda to – zabrał głos stary Jakub – że ojcowie jezuici i szkoły dla młodych otwierają, zwiotczałych w wierze umacniają, karmią i odziewają nieboraków co do nas z Niemiec sponiewierani uchodzą, wszelako z drugiej strony patrząc, żaden mazowiecki diablik tak człowieka nie wyonaczy, jak to jezuita dokazać potrafi. Przewrotności oni się chyba w samym piekle uczyli, a mistrzów swoich dalece prześcignęli! A wszystko to, jak zawsze powtarzają, na większą chwałę bożą. – I uważacie, panie Jakubie, że dla owej większej chwały bożej oni mogli pięciu ludzi poświęcić i panów Radziwiłłów do zdrady Rzeczypospolitej zachęcać? – zadumał się sędzia. – Nie mogę zaprzeczyć, że tak mogłoby być... – Suponując dalej, przypuśćmy, że dla tej większej chwały bożej mogła być też i dyspensa dana na użycie magii najczarniejszej, a takoż i na naruszenie grobów przodków – Stanisław kontynuował myśl asesora. – Podobnie jak te ostatnie jasełka w Miedznej... – rzucił patriarcha. – Złotniccy byli zbóje, złodzieje i gwałtownicy, prawda, ale jako żywo nikt nie słyszał nigdy, aby się czarnoksięstwem parali! – stwierdził Wygonowski. – Do tego wszak księgi tajemne czytać trzeba umieć, a pomiędzy nimi wszystkimi może ze trzech gramotnych by się znalazło, a i to nie za bardzo. – Po tym co zaszło, widomie znać, że oni wielu ustępów z nekromanckich inkunabułów nie doczytali... – zabrał głos ksiądz Anzelm. – Musiał im ktoś owe księgi wyklęte przez kościół święty pod nos podsunąć, do praktyki zachęcić, a rytuałów zakazanych wyuczyć tak, by mogli zacząć, ale już nie skończyć. – Lisowczycy mogli łatwo takowe dzieła z krajów zachodnich jako zdobycz przywieźć – zauważył Stanisław Henryk. – A potem wspólników swoich przed ramieniem sprawiedliwości strzec, stąd też i wasza, mości panie woźny, przygoda w Ugoszczy. – Lisowczycy odważni są, przyznaję – odparł na to gospodarz. – Nie namyślając się wiele, wjechaliby komunikiem i do samego piekła, gdyby tam sprawę mieli, ale z panami Radziwiłłami zadzierać to już rzecz całkiem inna, jakby z motyką na słońce iść. Złotniccy toż samo. Na mój rozum, proszę waszmościów kuzynów i powinowatych, tu już prędzej cichą ugodę między trzema wyżej wymienionymi stronami podejrzewać należy. – W intrydze o koronę prochy przodków naruszyć by można, bo ich duchy gniewać się nie powinny zbytnio o to, że ich spokój naruszono dla pomnożenia potęgi rodu – zamyślił się

ksiądz Anzelm. – Między żywymi i umarłymi Radziwiłłami zgoda tu także być mogła. – A to wam rzeknę, jeśli tego nie wiecie – oznajmił pradziad Jakub – że jeden z tych Radziwiłłów w Starej Wsi pochowanych, którego trumnę Złotniccy rozbili, asystował mistrzowi Twardowskiemu, kiedy ów na Rozstajach Wód magiczne dzieło dla młodszego króla Zygmunta czynił. – Wiecie to aby na pewno? – wyraził wątpliwość asesor. – Naocznym świadkiem jestem – odparł patriarcha, nie wchodząc w dalsze szczegóły. – Przyznaję, że wszystko nam się po trochu do kupy składa, ale jak niby ma się owa nekromancja do starań o koronę Litwy? – sędzia głębiej wszedł w rolę sceptyka. – Ja związku pomiędzy tymi dwiema materiami zupełnie nie widzę... – Nie dokończył, gdyż ze stodółki właśnie wytoczył się Wouwerman i stanął jak wryty na widok sejmikującego grona. – Cieszymy się wielce, widząc waszą miłość w dobrym zdrowiu! – powitał Niemca pradziad Jakub. Rusznikarz, domniemając, przed kim stoi, chciał się dwornie pokłonić, ale zrobił to zbyt gwałtownie, tak że mu peruka ze łba spadła. Usiłując ją podnieść z trawy, sam się omal nie wywrócił. Dwóch najbliżej niego będących Lawendowskich poderwało się z miejsc. Chwycili Eugena pod łokcie, poprowadzili do stołu i za nim usadzili. – Napijecie się czegoś, panie Wouwerman? – zapytał życzliwie patriarcha. Niemiec w pierwszym odruchu rzucił się do tyłu w takiej panice, że omal całej ławy z trzema kolejnymi Lawendowskimi nie obalił. Na szczęście jego opiekunowie czuwali i w miarę sił swoich, grzecznie, acz stanowczo dopomogli mu usiedzieć w miejscu. – Matko Natalio – pradziad zwrócił się do matki Stanisława. – Dajcie mu waszego wybornego kwasu z chleba. Rusznikarz obwąchał nieufnie podsunięty mu dzban. – Spożywajcie śmiało! – zachęcił go stary Jakub. – W tym już nie masz nijakich spirytualiów. Wouwerman przeżegnał się i obserwowany uważnie przez całą korzeniową starszyznę upił łyk, drugi, a potem łapczywie wydudlił cały dzban. Odsapnął i nareszcie powiódł wkoło dużo przytomniejszym spojrzeniem. Odchrząknął. – Za uratowanie szycia podzik...ować mi wypada – oznajmił. – Tedy tak ja sss...serdeczny dank dajem. A takosz i suplikacja jest ajn, jedna ode mnie ku was, panowie Polacy. – Mówcie śmiało, panie Wouwerman! Czego to sobie od nas życzycie? – Jakby mnie... khem... kiedy znowu diabli brać chcieli, to wy, panowie Polacy, mnie jusz nie ratujcie! Nic a nic! Bo ja jusz sam nie wiem, co gorsze, w wasze rence czy...li diabołów popaść... Gruchnął ogólny śmiech. Korzystając z precedensu spowodowanego przez Niemca, zebrani zaczęli sięgać po napoje przygotowane na stołach. Na razie jednak tylko po te lżejsze. Gorzałki pić, nim pradziad nie da znaku, nikt się nie ośmielił. – Skoro dowcip wam wrócił, panie Wouwerman, tedy do sprawy z wami przystąpić już możemy – skwitował Jakub i spoważniał. – Wyście to, panie Wouwerman, wspominali, że wasz ród od starożytnego plemienia Gotów się wywodzi? Eugen przyświadczył. – Zatem mamy tu taką jedną młódkę, która także samo względem swego pochodzenia się opowiada. Radzi byśmy wiedzieć, czy prawda to być może, czy jest to hochsztaplerstwo jawne. Wybadacie ją? – Jak sobie panowie Polacy zycom! – zapewnił rusznikarz. Pradziad zwrócił się do Stanisławowych niewiast przysłuchujących się obradom. – Sprowadźcie pannę! Polsce wcześniej kazano zostać w domu razem z córkami gospodarza. Teraz kiedy dziewczyna stanęła przed zebranymi, odgadła dobrze, że to jest sąd nad nią, więc pokłoniła się nisko najgodniejszemu z obecnych i nie odzywała się nie pytana. Ubrała się też najuroczyściej, jak umiała, zakładając do swej cokolwiek chłopskiej w kroju sukni zawieszki, bransolety, nausznice ze srebra i czerwonych korali, wcześniej w tych stronach tylko w starych grobach widywane. Fakt, że dziewczyna wiedziała, jak się należy na prastarym sądzie wiecowym zachować, znów dodawał jej wiary. – Rzeknij nam swoje imię, dziecko – zaczął patriarcha. – Jestem Polska, córka Hermana, wojownika z Gotów leśnych, nie morskich – zastrzegła szybko – z matki Wisny-Tworzymiry z rodu Mazów, tutejszych Ludzi z Błot. Zrękowiny mego fatra i maci wróżdę obu ludów zakończyły, nastała zgoda między nimi. Pobratymcy moich rodzicieli od czasu ich weseliska zgodnie żyją i społem na chąs chadzają. – Panie Wouwerman, co powiecie na to? Rusznikarz poprawił perukę, otrzepał surdut i powoli zbliżył się do dziewczyny, uważnie patrząc jej w oczy. Namyślał się chwilę, po czym zagadał do niej po niemiecku, acz wszyscy z tym językiem jako tako osłuchani spostrzegli od razu, że to jakiś osobny dialekt. Panna odpowiedziała mu bez zwłoki w tej samej mowie. Wouwerman zdumiał się niepomiernie, po czym jąkając się cokolwiek, złożył następną kwestię. Polska odszwargotała mu ze swadą. Już po chwili dla każdego świadka tej dysputy było oczywiste, że dziewczyna mówi w owej germańskiej gwarze płynniej i lepiej od starego Niemca. – Jezzyka Gotów ona moglaby mnie naucycielić! – przyznał to po chwili sam Wouwerman. – Mowy Mazów też! – odpyskowała mu zuchwale panna. Znów po sadzie poszedł śmiech. – Panie Wouwerman – rzekł pradziad Jakub – weźcie ją teraz na przechadzkę, ale trzymajcie się głównej drogi Korzenia, ażeby niewinności na nijaką obmowę nie narażać. I już w jakiej to chcecie mowie, wypytajcie ją o zwyczaje jej rodzica i wszelkie pomniejsze sprawy domowe, czy zgadzają się aby. Chcemy mieć pewność, dziecko, żeś nam prawdę rzekła – zwrócił się do dziewczyny. – A gdy wybadacie, że wam nie skłamałam, czy potem i wy mnie wiary dochowacie, jak było mi przyobiecane – wskazała siedzącego w końcu stołu Grześka, który natychmiast spuścił wzrok. – Do dom mnie odeślecie? – Najpierw zrób, dziecko, co ci nakazano, a o nasze słowo turbować się nie musisz – odpowiedział jej z powagą patriarcha rodu Lawendowskich.

Niemiec z galanterią podał dziewczynie ramię, ale ona nie zrozumiała gestu i nie zareagowała. Potem zaś nie chciała iść przodem, tylko za mężczyzną. Kiedy po małej chwili owych korowodów rusznikarz z panną wyszli wreszcie na drogę, przy stołach wrócono do rozmowy przerwanej pojawieniem się zmartwychwstałego chwalebnie Wouwermana. – Pytaliście – przypomniał pradziad, zwracając się do asesora – jak ma się zabieg czarnoksięski do starań o koronę Litwy. Przyznaję, że i ja się nad tym wiele zastanawiałem... – Nie może to być! – wtrącił zapalczywie wuj Leon – żeby Wielkie Księstwo Litewskie królestwem Litwy się stało, bo pierwej ta unia, która Litwę i Koronę w jedną Rzeczpospolitą połączyła, musiałaby zostać stargana. – Prawdę mówisz, synku – zgodził się z nim patriarcha. – Zatem możemy domniemywać, że Radziwiłłowie czarów zażywają, aby unię z Lublina zerwać. Nie sami, rzecz jasna, lecz rękami głupich i rzeczy nieświadomych pośredników, takich jak owi Złotniccy. – Przystanę na tę hipotezę, jeśli mi powiecie, jakimże porządkiem miałoby to zostać dokazane – zastrzegł się asesor Wygonowski. – Aby się unia z Litwą rozprzęgła, Korona wpierw ogromnie podupaść by musiała – zauważył Stanisław. – Do tego zaś wielce przyczyniłby się upadek sprawiedliwości. Gdyby tak nagle trybunały dekretów swoich nie mogły wydawać ani egzekwować... – Albo gdyby ład, na którym powaga sądów i statuty stoją, nagle zdradziecko podcięto – pradziad Jakub dokończył myśl woźnego. – O jakim to ładzie mówicie? – zapytał głośno asesor. Nikt mu nie odpowiedział. Wszyscy wiedzieli, że on wie to równie dobrze jak oni, a tylko przez powagę urzędu i dla zachowania pozoru pytanie to zadać musiał. – Na cóż zda się prawo, jeżeli lęku przed nim w narodzie szlacheckim zabraknie? – Stanisław rzucił drugie pytanie, na które wszyscy obecni też już znali odpowiedź. – Granica między słonecznym światem a podziemnymi rewirami piekieł ciężko naruszona została – odezwał się ksiądz Anzelm – i ledwie co do jakiego takiego porządku ją przywrócono. – Któż ją, ojczulku drogi, przywrócił? – zagadnął zaczepnie Stanisław Leon. – Jakiś jezuita przybłęda! Cała ta rzecz na siedem mil wyrachowaniem jezuickim cuchnie! Ten zaś, kto naprawił, ten drugi raz zepsuć jest w mocy! – Popsuli, żeby po swojemu naprawić! – rzucił ktoś. – Dowodów brak! – skwitował ponuro sędzia Wygonowski. – Waćpanowie tu sobie suponują bez nijakich ogródek, a za tymi domysłami nie stoi nic! Skoro chcecie samych książąt Radziwiłłów skarżyć wobec króla i sejmu koronnego o zdradę Rzeczypospolitej, dowody ich winy muszą być więcej niż żelazne. Tu zaś same poszlaki mamy! Prawda, że one się z sobą dobrze w jeden łańcuch wiążą, ale na Radziwiłłów to za mało! Nic nie zwojujemy, a jeszcze sami możemy za potwarz odpowiadać. – Skoro wiemy, co się święci, to już wiele – zauważył Stanisław. – I cóż nam po tej wiedzy?! – zirytował się asesor. – Z zajazdem na Starą Wieś nie ruszymy, bo nas na to za mało. Facecje o takowym zajeździe możemy opowiadać sobie przy kielichach, i owszem, ale prawda jest taka, że domu Radziwiłłów choćby nawet z zaskoczenia nie zmożemy. Potem oni wojska swoje zewsząd ściągną, nas wygubią i jeszcze na dodatek za napaść infamią obłożą. Aby tych panów książąt przemóc, musielibyśmy całą konfederację szlachty zwołać, a na to trzeba panom braciom okazać takie same dowody jak na sejm koronny, by wiarę nam dali. – Możemy baczniej na ręce im patrzeć – nie ustępował woźny. – Jakże to będziemy panom Radziwiłłom na dłonie spoglądać – zapytał cicho i powoli ksiądz Anzelm – skoro my, Lawendowscy, niebawem los Złotnickich dzielić będziemy... – znacząco zwiesił głos. – Do czego to nasz dobrodziej pije?! – wybuchnął wuj Leon. – Był przeklęty dwór, co się pod ziemię zapadł, to zaraz może być przeklęty zaścianek – duchowny powiódł posępnym wzrokiem po milczącym zgromadzeniu. – Wszakże wy Rozstaje Wód wzbudzić zamierzacie! – wybuchnął. – Ku temu rzecz idzie, głupi nie jestem! Pannę zamyślacie odprawić do dom, co może i zacne jest, ale nierozumne! Ja to pamiętam dobrze, a więc wy, pradziadzie Jakubie, pamiętacie na pewno jeszcze lepiej, co tutaj się działo po tym, jak czarownik Twardowski Rozstaje Wód naruszył. Nie dość że skutkiem tego przedsięwzięcia sam niebawem gardło dał, że przez niego króla dobrego nam przedwcześnie pochować przyszło, to jeszcze przez trzy lata po onym zdarzeniu upiory nocą do okien pukały albo umarli z grobów wstawali i wracali jakby nigdy nic, domagając się przywilejów, jakie mieli za życia. Wiele wody w Liwcu upłynęło, zanim się to wszystko uładziło, a porządki życia i śmierci przestały się ze sobą mieszać. Chyba mi nie zaprzeczycie? – duchowny zwrócił się do patriarchy rodu. – Nie zaprzeczę – odparł stary Jakub Lawendowski. – Lecz to jeszcze dopowiem, że tenże Twardowski, tam nad rzeczułką Osownicą, kiedy co do czego przyszło, okazał się zadufanym nieukiem, ledwie co świadomym rzeczy. Przez nieumiejętność zrujnował granicę zaświatów niewiele mniej niż Złotniccy. – Wszelako co Złotniccy mieli zrobić, już zrobili! – stwierdził ksiądz Anzelm. – Jeżeli teraz jeszcze my po nich poprawimy, to na tej naszej ziemi liwskiej istna Sodoma z Gomorą się rozpęta! I kto wie, czy nie tego aby panowie książęta Radziwiłłowie ochoczo wyglądają! – Tu przerwał na chwilę dla większego efektu oratorskiego, po czym z zapałem kazał dalej. – Powiedziano, że złemu nawet czubka palca podać nie wolno! A wyście mu ogarki palili! Usprawiedliwialiście się z tego publiczną koniecznością i dobrem, tak i książęta Radziwiłłowie wielkimi światowymi sprawami usprawiedliwić mogą własne postępki. Oni więc rozpalili diabłu ogarek na swoją wielkopańską miarę, który nam maluczkim zabłysł w oczach jako pochodnia, od której gotów zgorzeć cały nasz świat! – Wena kaznodziejska was ponosi – przerwał mu zniecierpliwiony Jakub. – Może i słusznie prawicie, ale do rzeczy przez nas rozważanej niewiele to dodaje. – Cóż nam zatem czynić doradzacie? – zapytał Stanisław księdza Anzelma. – Roztropność mówi poczekać! – A na co tutaj czekać?! – bez ceremonii wtrąciła się do dysputy starsza jejmość Lawendowska. Białogłowy na sejmiku z zasady głosu zabierać nie mogły, ale ponieważ matka i żona woźnego były tu gospodyniami, nie uchodziło ich odprawiać ani uciszać, co teraz ta pierwsza skwapliwie wykorzystała. – Panna ma już siedemnaście wiosen! – oznajmiła oburzona. – Chcecie ją tu w staropanieństwie suszyć? Kiedy ona tam u siebie na jesień ma już wesele zapowiedziane. Trzeba zrobić, co się rzekło i co wypada! – Nawet gdyby się pod wami, droga siostro, ziemia zapaść miała? – zapytał ksiądz Anzelm. – Czemuż by ona zapadać się miała? Za dotrzymanie obietnicy danej? To chyba już raczej za niedotrzymanie słowa święta ziemia ustąpić kłamcy spod nóg powinna! Bo jakże to później nam po niej chodzić?! Jakże deptać ją z czołem niepodniesionym?! – Pani matko, powiedzieliście już swoje słowo – zmitygował rodzicielkę Stanisław. – Dajcie nam teraz w pokoju radzić. – A radźcie sobie! – skwitowała pani Lawendowska. – Tylko uradźcie, co trzeba, i niebogi mi nie ukrzywdźcie, bo poczciwa, i naszej, korzeniowej zacności nie wyszargajcie! Widać było jawnie, że również młodsza Stanisławowa jejmość w tej mierze kreskę za swoją świekrą daje.

– Polska jest nasza! – oznajmiła stanowczo matka Stanisława. – Ja to czuję! Jedna krew w żyłach jej i naszych płynie. Choć ona jest jeszcze panna, my jesteśmy jej prawnuki. Uszanujcie to! Panowie szlachta zasumowali się widomie zawstydzeni. – Wpierw się przekonajmy, czy nasza Panna Polna naprawdę jest tak poczciwa, jako się wydaje – pradziad Jakub zaprowadził ponownie porządek. – Na ostatnie słowo naszego pana Niemca zaczekajmy! Na to wszakże rychło się nie zanosiło, gdyż jak widać było w perspektywie biegnącej między chałupami drogi, Eugen i Polska z zapałem ze sobą rozprawiali i nie myśleli prędko kończyć. Wobec tego patriarcha zarządził przerwę w sejmiku i początek biesiady. Jednak bez ani kuśtyczka gorzałki przed podjęciem najważniejszych uchwał. Na razie więc korowód białogłów wniósł przygotowane wcześniej chłodniki, które spożyto w milczeniu, rozważając racje dane przez księdza Anzelma. Dopiero po godzinie, gdy wszyscy dawno już skończyli, Wouwerman dał znać, że się już nagadał z Polską do syta. Niezwłocznie zaprowadzono pannę z powrotem do chaty, a Niemca poproszono o opinię. – Ta Gretchen klamie! – oznajmił z miejsca. – Pewny tego jestem nade wszytko! Rozległ się pomruk na poły niedowierzania, na poły ulgi. – Mosze być, sze ona sama nie wie, sze klamie – kontynuował rusznikarz. – Mnie siem zdaje, ze to taka, jak to w polski zwom... pleciuga! Nie hochsztaplerka wyrachowana. – Z czego to wnosicie, drogi panie Wouwerman? – zapytał z powagą pradziad Jakub. – Ona zekla mnie... – rusznikarz przez dłuższą chwilę szukał polskich słów. – Tej Gretchen siem zdaje, że Cesarstwo Rzymu nadal jest! Choć ono dawno upadło. – Mówcie powoli, panie Wouwerman, i najwierniej jak umiecie, co ona wam rzekła. – Ano to, że jej fater mieniał się ostatniej zimy z rzymskimi kupcami. Dał im skorki bobrowe za mieć...cze i sklanice... kubki sklane do piciija... – poczciwy Niemiec zagmatwał się całkiem w polskich zgłoskach. – Rozumiemy was dobrze, panie Wouwerman, miecze i szklanice macie na myśli – zapewnił go Stanisław. – No tak... – rusznikarz odetchnął z ulgą. – Zatem ona niby to od tych kupców wie, że Imperium Romanum nadal egzystuje, a w Rzymie cesarz Karakalla rządzi! Zgromadzona szlachta przyjęła tę wypowiedź głuchym milczeniem. Pradziad Jakub i Stanisław wymienili porozumiewawcze spojrzenia. – Panowie Polacy! – Niemiec najwyraźniej doszedł do wniosku, że imię Karakalli nic tu nikomu nie mówi. – Onsze cesas panował niewiele ponad dwie setki lat po Chrystusie Panu! Tosz my zaś mamy rok tysiąc s...szejsetny! – Wiemy, drogi panie Wouwerman, jaka data w kalendarzu stoi – woźny wstał z miejsca. – I dziękujemy wam pięknie za przysługę! – Wpierw wy mi pomogli bardzo... – zmarkotniał rusznikarz. – Tak i ja wam co nieco pomogłem... Ale nie karzcie tej Gretchen za kłamanie! Ona biedna, chora na glowa, ona nie wie, co mówi! – A czy wy jesteście pewni, panie Wouwerman – zagadnął patriarcha – że każde jej słowo dobrze żeście zrozumieli? Może to rzymskimi ona nazwała kupców z Italii, którzy wszak i do Liwa czasem zaglądają. A ów Karakalla to może nie cesarz dawny, ale nazwa domu kupieckiego, może skądinąd wzięta... Na pewno nic się wam nie pomyliło aby? Niemiec się stropił i stracił pewność siebie. – Prawda, że ja moglem co i nie tak zrozumieć – przyznał. – Może jeszcze raz jom zapytam? – Nie będziemy już was kłopotać, panie Wouwerman – powiedział Stanisław. – Wypocząć jeszcze musicie, a potem egzekwie za swoich rodzonych obstalować wam trzeba. Zbierzcie siły, a my zaraz wam jakieś wygodne łoże wynajdziemy. – No tak, no tak... – rusznikarz na wspomnienie rodzinnego nieszczęścia całkiem stracił humor i chęć kontynuowania indagacji. – Ja, ja, sil wiencej mnie trzeba... Woźny popatrzył wymownie po rodzeństwie i zaraz zgłosił się Stanisław Zdzisław gotów przyjąć Eugena pod swój dach. Żeby zaś nie przymuszać kuzyna do opuszczenia rodzinnego sejmiku, młodsza pani Lawendowska ofiarowała się odprowadzić Niemca do domu zapraszającego. – Innych podejrzeń względem panny Polski nie macie? – pradziad Jakub upewnił się jeszcze na odchodne. Wouwerman pokręcił przecząco głową i podążył za Agnieszką Lawendowską. Odczekano w milczeniu, aż rusznikarz całkiem zniknie im z oczu. – Grzegorzu, synu Leona, podejdź bliżej! – rozkazał uroczyście patriarcha rodu. Wystraszony chłopak wstał ze swojego miejsca i stanął pośrodku wolnego placu wyznaczonego przez podkowę ze stołów. Pradziad Jakub powstał również i majestatycznie wsparł się oburącz na swoim kosturze. – Przyjrzyjcie no się dobrze temu młodzikowi, moi panowie krewni i powinowaci! – zawołał uroczyście patriarcha. – Nasz li on jest? Lawendowski prawy? – Nasz! Nasz! Prawy i nasz! – poświadczono głośno ze wszystkich stron. – Słowo szlacheckie w imieniu naszym miał prawo dać? – Miał! Choć młody, ale miał! Nasz jest i miał prawo! – W dobrej wierze je dał? – pytał dalej pradziad Jakub z wielką powagą. – W dobrej! Nie można wątpić! – poświadczono znowu gremialnie. – A czy okpiono go? – Nie okpiono! Panna też prawa jest! Nie oczajdusza! Nie okpiła go! – Czy ktoś przeciwko temu zgłasza veto?! – zawołał patriarcha, nadając swojemu głosowi mocniejsze brzmienie.

Odpowiedziało mu głuche milczenie. – Zatem Boga oraz przodków naszych zacnych biorąc na świadków, powiadam wam, że słowo szlacheckie w dobrej wierze dane i w dobrej wierze przyjęte musi zostać dotrzymane! Sejmik przyjął uchwałę przez ogólną aklamację. Ksiądz Anzelm przeżegnał się demonstracyjnie. – Sprowadźcie pannę! – rozkazał pradziad Jakub, zerkając koso na duchownego. Starsza jejmość Lawendowska znów wywołała z chaty Polskę, która, widząc ogromną powagę zgromadzonych, natychmiast przyklękła przed sejmikiem, opuszczając głowę i w milczeniu czekając wyroku. – Upewniliśmy się, dziecko, że prawdę nam rzekłaś – powiadomił ją patriarcha – że z odległego czasu dziwnym zrządzeniem złych i dobrych przypadków do nas, do Korzenia trafiłaś. Polska uniosła twarz, uśmiechnęła się promiennie i z dumą. – Obiecano ci odprawienie z powrotem do dom, do ojca i do matki – Jakub zawiesił głos. – Wyprawa to będzie ciężka, a może być, że ponad nasze siły. Wszelako co tobie obiecano, zostanie spełnione! – Dziękuję! – odpowiedziała dźwięcznie. – Wstań, dziecko i wracaj do swoich zabaw. Jak będziemy gotowi, damy ci znać. Dziewczyna odeszła, a przy stołach kolejny raz zapadła głucha cisza. Przerwał ją dopiero pradziad Jakub. – Ojcze Anzelmie, jesteście z nami? – spytał wprost. – Osobą duchowną jestem, więc świeckie obietnice mnie nie wiążą – oznajmił ksiądz. – Wszelako ja nie z chłopów, ni łyków się wywodzę, lecz ze szlachty i z tego tu oto zaścianka. Lawendowski jestem jako i wy! Jednak wybierać między uczciwością i dobrym imieniem rodu a zbawieniem duszy własnej, ciężki to dylemat, osobliwie dla kapłana chrystusowego. – Przyznaję wam rację, że nie tak winno być – odrzekł Jakub. – Uczciwość i wiara nigdy nie powinny przeciwko sobie stawać. Iście diabelska przewrotność musiała zatem te dwie cnoty przeciwko sobie zwrócić. Ksiądz Anzelm Lawendowski smutno opuścił wzrok. – Chociaż powinienem, nie znajduję dla was żadnych słów chrześcijańskiej pociechy – oznajmił przygaszony. – Postanowienie zostało podjęte – powiedział stanowczo patriarcha rodu. – Zatem i deliberować nie ma już o czym. Idźcie stąd z pielgrzymką do jakiegoś świętego miejsca, póki pora. Gdzie wolicie. Wymodlicie tam może co nie bądź w naszej intencji. – Nie ostawię was samych! – żachnął się Anzelm. – To się po mnie nie pokaże! Nim jeszcze jakieś ważkie słowa zdążyły paść, na płocie uwiesił się zdyszany mocno wyrostek, jeden z tych o rok lub dwa lata od Grześka młodszych, których jego urzędowy awans wpędził w wielką ambicję, aby mu co rychlej dorównać. Tak więc starali się na to zasłużyć, trójnasób okolice Korzenia patrolując. Przezornie zakazano smarkaczom kogokolwiek sprowadzać do zaścianka bez zgody dorosłych. – Proszę starszych! Proszę oćca! – zawołał zasapany Heniek Leon, młodszy syn Stanisława Henryka. – Od Liwca diabeł ku nam jedzie! – złapał kolejny oddech. – Ki diabeł? – zdziwił się rodzic podekscytowanego posłańca. – Na gębie niezmiernie szpetny! Jakby mu lico w szatkownicę kapusty weszło i wszystko krzywo się potem zgoiło! Ale odziany po ślachecku! Wnosząc z tego malowniczego rysopisu, niewątpliwie musiało tu chodzić o imć pana Jacka Tomasza Korczyńskiego, herbu przez grzeczność niewymownego. Pan Poharataniec zapewne z poselstwem jakim ze Starej Wsi do Korzenia jechał. – Czy myśmy już obrady zakończyli, czy jeszcze radzić będziemy? – woźny obejrzał się na pozostałych. – Radzić w rzeczy samej jest tu jeszcze o czym! – stwierdził głośno asesor. – Zatrzymajcie go pod krzyżem – polecił Stanisław młodzikowi. – Niech się przeżegna i niech pacierz zmówi na dowód, że nie jest diabłem. Bo wiadomo, że różni tu ostatnio po manowcach się kręcą... – A on muszkiet okrutny ma! – wystraszył się chłopak i z miejsca zreflektował, tęgo nadrabiając miną. – Ale my mamy aż cztery fuzyjki! – Nie będzie on z dzieciakami wojował ani wy z nim także nie próbujcie – rzekł woźny. – I niech no tam jeszcze babka Zofija dobrze go z katechizmu odpyta. Zatrzymajcie go co najmniej na pół godziny. – Będzie zrobione! – odkrzyknął wyrostek i co sił w nogach popędził na północno-wschodni kraniec Korzenia. – Moja krew! – oznajmił z dumą Stanisław Henryk. Nikt mu nie odpowiedział, bowiem na komplementy nijakiego usposobienia nie było. Nastrój zrobił się taki, że wszyscy za milczącą zgodą starego Jakuba nalali sobie gorzałki i wypili bez toastu. Potem wrócono do niewesołej materii przerwanej dysputy. Tym razem głos zabrał asesor Wygonowski. – Bóg jest sędzią sprawiedliwym! – oświadczył. – A tutaj by się stała jawna niesprawiedliwość, gdyby cnota zacności ukarana zostać miała. Zatem z bożą pomocą wyjścia z tej sytuacji szukać nam trzeba! – Sprawiedliwy, prawda – odparł mu ksiądz Anzelm. – Ale i doświadcza! A także i próbuje. – Niechże więc nas wypróbuje, co nasze szlachectwo warte! – rzekł twardo woźny. – Hardość przez was przemawia – napomniał go duchowny. – A może by tak nieznacznie, tylko po lekutku Rozstaje Wód roztworzyć, ot tyle tylko, by się ta panna nadobna do swoich przemknęła i po krzyku? – zaproponował wuj Leon, zwracając się do pradziada Jakuba. – Sami wszak mówiliście, że ten Twardowski był raptus i nieudacznik!

Patriarcha rodu z frasunkiem pokręcił głową. – Czynić nasze dzieło będziemy politycznie i najmądrzej, jak się da – oznajmił – ale tu jakby górę wielką z posad ruszyć trzeba. A tak prawdę rzekłszy, to sześć gór wchodzi w grę... Nie da się tego zrobić tak, żeby nikt nic nie spostrzegł. Szczególnie zaś teraz, kiedy granice ładów tak mocno rozchwiane zostały. Jam tutaj najstarszy, lecz podobnego precedensu wspomnieć nie mogę. – Świata swego po tym wszystkim nie poznamy... – przestrzegł kolejny raz ojciec Anzelm. – Zatem wytrwamy w takim świecie, jaki nam Bóg zdarzy! – uciął dywagacje Stanisław. – Widzi mi się, że już nic mądrego dziś nie uradzimy. W piętkę gonić zaczynamy! – Też mi się tak widzi – stwierdził patriarcha. – Ktoś jeszcze chce rzec swoje słowo? – potoczył wzrokiem dookoła, a nie widząc żadnej podniesionej ręki, oświadczył: – Zamykam sejmik! Kto ma chęć po temu, niech się częstuje na zdrowie! Wielkiej chęci do ucztowania nie było, ale wszyscy obecni uznali, że muszą się napić. Ta posępna atmosfera powitała imć pana Korczyńskiego, przepuszczonego wreszcie przez zaimprowizowaną inkwizycję koło krzyża. Po oficjaliście znać było, że jest w dużej w irytacji i do wymówek skłonny, ale na widok zgromadzenia mina mu zrzedła. – Stypa tu u was jaka czy co? – zagadnął. – Można tak rzec – odparł mu Stanisław. – Napijecie się z drogi? – Z podziękowaniem waszmości! Ale powiedzcie wpierw, za pokój czyjej duszy ten toast wznoszę? – Choćby mojej – woźny podał mu szklanicę gorzałki. – Albo i całej poczciwości szlacheckiej, bo diabli już po nią idą... – Dziwna wasza mowa, ale nie odmówię – powiedział Korczyński. – Zatem za wszystko, co było zacne, a czemu zamrzeć przyszło! – ogłosił, wypił duszkiem i otarł usta. – Z czym przybywacie? – zapytał go stary Jakub. – Z zaproszeniem, proszę waszmości – posłaniec pokłonił się nisko patriarsze. – Książę pan i książę panicz na ucztę drogich panów sąsiadów proszą serdecznie! – A z jakiej ta uczta okazji? – chciał wiedzieć Stanisław. – Pomyślnego zakończenia wiadomej sprawy oraz na cześć znamienitych gości, którzy dom panów Radziwiłłów zaszczycili. Trzeba wam wiedzieć, że jego ekscelencja biskup Flicowski wrócił się z całym orszakiem na wieść o wypadkach w Miedznej. Jest też ów boży mąż, który tam nieszczęściom zapobiegł. Woźny miał dużą chęć skomentować szpetnie i z trudem się powstrzymał. – Polecono mi również powtórzyć – kontynuował Korczyński – że jeśli najstarszy z rodu Lawendowskich zechce zaproszenie przyjąć, panowie książęta wnet przyślą karetę sześciokonną. – Podziękujcie ode mnie pięknie za książęcy fawor, ale zdrowie wątłe i wiek późny zawitać mi w ich progi nie pozwalają – odmówił dwornie pradziad Jakub. – Kto zaś zaproszenie przyjmuje? – spytał oficjalista. – Tobie, Stasiu, jechać wypada – zauważył patriarcha. – Tak i pojadę – odparł woźny. – Razem z Grześkiem, żeby się młokos w wielkim świecie trochę poocierał. Tylko szablę w domu zostaw! – napomniał uszczęśliwionego aplikanta. – Poświęcę się jeszcze raz dla dobra sprawy – oświadczył asesor Wygonowski. – I ja na pokojach pańskich synalka dopilnuję – rzekł wuj Leon. – Nie zawadzi to, żeby przypadkiem nie wypił zbyt wiele i czego nie wygadał, kiedy wy, panie woźny, konferować gdzieś będziecie... Po nich zgłosiło się jeszcze kilkunastu Lawendowskich i zaczął formować się orszak. Przebierać się już nie musiano, bo na sejmik każdy co lepsze szaty założył, starczyło tylko konie osiodłać. – Odprowadź mnie, Stasiu, do domu – zażyczył sobie pradziad Jakub i woźny niezwłocznie wziął starca pod ramię. – Skądże to wiedzieliście, dziadku – zapytał, kiedy oddalili się od towarzystwa – że będę potrzebował sześciu srebrnych kul? Ani jednej więcej i ani jednej mniej... – Czemu mnie pytasz, Stasiu, skoro sam to dobrze wiesz? – odpowiedział patriarcha pytaniem na pytanie. – Myślisz, że nie wiem, że jesteś Widzący? Ciężki to dar, ale jednak dar. – Sam tego nie wiedziałem, aż do przedwczorajszej nocy, kiedy mi płanetnik piorunem w oczy zaświecił. – I cóż żeś wtedy zobaczył? – Nieszczęście, dziadku – woźny niechętnie przywołał wypchnięte z pamięci wspomnienie wizji przyszłości. – Powiedz jakie, Stasiu. – Widziałem Szwedów przed liwskim ratuszem, palących akta sądowe, księgi wieczyste i inne kancelaryjne papiery, a wraz z nimi bodaj całe miasto. Świetne wspomnienia sprawiedliwości spełnionej, setki lat pamięci, wszystko poszło z dymem... – Więc nie przypadkiem Liw teraz doświadczony został samym tylko wiatrem i wodą – powiedział cicho starzec. – Ogień został mu na później zapisany... – Jakaż to przeogromna klęska na naszą Rzeczpospolitą spadnie, skoro Szwedzi z Inflant i Pomorza aż tak daleko w głąb Mazowsza zajdą? – Po Niemczech kolej na nas. Będzie, jak ci mówiłem. – Nie można nieszczęścia odwrócić? – Coś ujrzał, stać się musi. – Dziadku, czy to aby nie będzie skutek naszego zamierzenia? – Tego nie wiem, Stasiu, ani wiedzieć nie chcę. Pewny jestem jednak, że cenę za godne szlachty postępowanie przyjdzie nam zapłacić srogą. Dalej już sobie poradzę. Bywaj zdrów! Woźny zawrócił, a kiedy dotarł z powrotem do swej zagrody, Mietek czekał już na niego z osiodłanym Grochem. Kuzyni też się już zjeżdżali. Ruszyli zatem żwawo do Starej Wsi.

Po paru stajach za zaściankiem Korczyński i woźny wysforowali się przed resztę kompanii. Przez szacunek dla ich urzędów nie starano się im dorównać, więc obaj mogli się teraz swobodnie rozmówić. Stanisław dłuższą chwilę szukał właściwych słów, zdając sobie sprawę, że bardzo być może, że w Radziwiłłowskim oficjaliście ma już nie sprzymierzeńca i towarzysza, lecz śmiertelnego wroga... – Panie Jacku – zagadnął wreszcie. – Czy podczas przygody w Ugoszczy nic dziwnego waści nie tknęło aby względem zachowania tych lisowczyków? – I owszem, mości panie woźny – odparł oficjalista po namyśle. – Też spostrzegłem, że oni, jak na całkiem przypadkową zwadę, zawziętość na nas stanowczo zbyt wielką pokazali. Jeśli do tego pijecie... – Do tego – odparł Stanisław. – Pomnijcie, że ich herszt wam wprost na lufę muszkietu wyszedł. Siekańce z rozmysłem wziął na siebie, musiał wiedzieć, że zginie. Tyle desperacji u żołnierza w walnej bitwie oglądać można, a i to rzadko. Któż to zaś na pewną śmierć idzie w byle karczemnej burdzie? – Najemnik, któremu dobrze zapłacono – zauważył Korczyński – mógłby pójść na podobny hazard, licząc choćby na to, że strzał spali na panewce. Jak słyszałem, równie szaleńcza odwaga wielu, jeżeli nie wszystkich lisowczyków znamionuje, wszakże oni w nie tak błahych okolicznościach się nią popisują. Słowem, mniemam, że ktoś ich specjalnie na nas musiał nasłać! – Też tak sądzę, panie Jacku. A jak myślicie kto taki? – Złotniccy – odparł oficjalista bez wahania. – Musieli być z tymi lisowczykami w zmowie, względem owego czartowskiego dzieła, które wcześniej zamierzyli. Mając takich aliantów jak lisowczycy, mogli się poważyć zadrzeć z magnatami tej miary co Radziwiłłowie. – Uważacie zatem – woźny celowo nadał swemu głosowi ton głębokiego powątpiewania – że sławni lisowczycy, zamiast magnatom usługi swoje ofiarować, poszli na służbę do byle zbójów, którzy pod każdym względem im ustępowali? Że za takich łapserdaków krew przelewali śmiało? – Inaczej być nie mogło! – odparł z przekonaniem Korczyński. – Kto wie, jakie tam konszachty między nimi były? Może ci lisowczycy z rodem Złotnickich byli jakoś spokrewnieni? O koligacje z muszkietu pytać trudno. Na ten argument woźny na razie nie znalazł odpowiedzi. Przed oczami znów jednak stanęło mu bez mała jawne samobójstwo wodza lisowczyków, popełnione w karczmie ugoszczańskiej. Raz jeszcze rozważył całe zdarzenie i uznał, że człek zdrów na umyśle tak nie postępuje. Z drugiej zaś strony, jeżeli gdziekolwiek szukać szaleńców najdzikszych, to właśnie wśród lisowczyków... Tym sposobem woźny i oficjalista nawzajem zasiali wątpliwości w swoich przekonaniach. Ten drugi po chwili podjął inny temat. – Wasze niewiasty mi nie pozwoliły – poskarżył się – i nie zobaczyłem tej obcej dziewki przygarniętej przez was do zaścianka. A bardzo byłem jej ciekaw. Powiadają, że nader gładka z niej czarowniczka – zagadnął, zerkając znacząco na woźnego. – Jaka tam czarownica?! – Stanisław demonstracyjnie wzruszył ramionami, ale nagłego zdenerwowania w głosie ukryć nie zdołał. – Nie udawajcie! Wszak wieść o niej już szeroko po całej okolicy się rozeszła. Nikt od was zrazu tajemnicy nijakiej nie robił z tego, że dzieciuch jeden z Korzenia dziwożonę na błoniach napotkał i nieopatrznie pod dach sprowadził. Już nawet po plebana do Starej Wsi posyłano, ażeby diablicę wyświęcił, ale nagle się rozmyślono i zawrócono księdza tuż przed brodem na Liwcu. Potem poszła druga wieść, że to poganka, która z innego, zamierzchłego czasu pochodzi, więc niechybnie na miotle lub ożogu przylecieć tu musiała... Woźnego zaświerzbiły ręce. Domyślił się, że źródłem tych plotek byli nadgorliwi smarkacze krążący licznie wokół Korzenia w poszukiwaniu nowych panien w potrzebie, a przy tej okazji umiejętnie brani na spytki przez okoliczną szlachtę. Starczyło wszak rzec młokosom parę pochlebstw, zażyłość udać, na fałszywą koligację się powołać i zaraz wszelkie zaściankowe sekrety w szeroki świat wybiegły. Wobec tylu większych spraw na głowach zapomniano od razu tych dzieciaków zmitygować i surowo nakazać trzymanie języków za zębami. Teraz nawet nie było jak zawracać, aby winowajcom manto spuścić. – Panna jest zacna i ze znamienitego rodu – oświadczył stanowczo Stanisław. – Zgubiła się na polowaniu, a u nas w Korzeniu znalazła schronienie. Resztę złe języki wybajdurzyły i nie uchodzi niewinności panieńskiej na dziwowisko jakoweś wystawiać. Korczyński nie odpowiedział i więcej się nie odezwał. Chyba się obraził z powodu okazanego mu braku zaufania. Przemknęli przez Liwiec i łąki przed Starą Wsią. Kiedy zajeżdżali pod bramę pałacu książąt Radziwiłłów, gwardia szkocka na cześć gości dała ognia na wiwat z dwóch falkonecików, na co Lawendowscy odpowiedzieli, paląc w powietrze z krócic i bandoletów. Obaj panowie książęta, słysząc hałas, wyszli na ganek. Serdecznie przywitali się z woźnym i asesorem z osobna, a społem z resztą przybyłych. Dwóch pierwszych poproszono do głównego pańskiego stołu, resztę zaś do pałacowych ogrodów, gdzie przygotowano zastawę dla pośledniejszych książęcych gości i klientów Radziwiłłowskiej familii. Od pierwszej chwili, kiedy weszli do pryncypialnej sali jadalnej, rozświetlonej dziesiątkami złotych lichtarzy, rozmigotanej blaskami odbitymi od zwierciadeł na ścianach, pucharów i półmisków srebrnych oraz złotych, tudzież rubinowych pierścieni, brosz, naszyjników dam, stało się dla Stanisława jasne, że trzeba będzie robić dobrą minę do złej gry. To nie była uczta na cześć pobożnego zbawcy Miedznej, choć ojciec Anastazy faktycznie siedział na honorowym miejscu u szczytu stołu. Mnich spożywał swój posiłek z zastawy jakby wprost z chłopskiej chałupy wziętej – z pospolitego glinianego talerza i drewnianą kopyścią. Kubek zaś miał cynowy. Ciekawość brała, czy tę demonstrację chrześcijańskiej skromności zainscenizowano przez ślub ubóstwa i pokorę, czy też po to, by jezuita gołą dłonią i ustami sreber stołowych przypadkiem dotykać nie musiał... Tuż obok, nie krępując się zachowaniem jakichkolwiek pozorów, rozpierał się na książęcym stolcu jego ekscelencja Flicowski. Pił dużo, nie zważając na godność kościelnego urzędu. Starczyło raz spojrzeć w rozradowane wyniośle, zaczerwienione od trunków oblicze purpurata, aby do reszty pojąć, że nie jest to uczta grzecznościowa, lecz w istocie triumfalna. Potwierdzał to również krzywy uśmieszek pełzający na wargach księcia Bogusława. Radziwiłłowie świętowali, bo dostali, co chcieli! Fakt, że nikt z Lawendowskich oraz asesor Wygonowski pojęcia nie miał, jakim to sposobem nastąpiło, większego dodawał splendoru uroczystości. Książę Janusz był przy tym tak ujmująco łaskawy, jakby dopiero co zakończył jakąś wojnę i oto wielkodusznie podnosił pokonanych z kolan. Ściskał woźnego serdecznie, co raz do niego przepijał i tak sypał wkoło komplementami, jakby to on klientem rodu Lawendowskich zostać zamierzał. Szczególnie zaś książę pan honor mieszkańców Korzenia wobec wszystkich zgromadzonych głośno wychwalał. Że niby honoru tego miało im nigdy nie zbywać, zwłaszcza względem obietnic danych. Dla odmiany na ucho, acz równie gorąco zapewniał, że w razie jakich bądź kłopotów on im we wszystkim dopomoże, uchroni, potężną opieką Radziwiłłowską otoczy... Słowem, jaśnie oświecony bawił się z nimi niczym kot z pojmaną myszą. To pewne! Tylko na czym właściwie zasadzała się metoda tej pułapki? Stanisław całkiem stracił apetyt. Pił ledwie co, li tylko przez grzeczność i czekał, cóż wyniknie z tego dalej. Na razie wynikła dysputa uczona, w którą od słowa do słowa wdał się asesor Wygonowski z fetowanym tutaj jezuitą. Zaczęło się od zdawkowego pytania, co tam w szerokim świecie słychać, które sędzia zadał ojcu Anastazemu, przysiadając się do niego ze srebrnym pucharkiem w garści. Krewniakowi chodziło po głowie dokładnie to samo co panu woźnemu i postanowił sprawdzić, jakże ów przybłęda na muśnięcie księżycowym metalem zareaguje. Okazja się jednak nie nadarzyła. Mnich zbyt się pilnował, ręce trzymał przy sobie i bez jawnego despektu próby przeprowadzić się nie dało. Zrazu też zaczął się wymawiać, że on wyłącznie naśladowanie Zbawiciela mając na uwadze, spraw światowych nie jest dostatecznie świadom, ale zagadnięty detalicznie o postępy w nawracaniu Indian w Ameryce, prędko się rozgadał. Dalsza rozmowa zeszła na podróże hiszpańskich i portugalskich żeglarzy, nowe metody nawigacji morskiej i tak napomknięto coś na temat położenia Ziemi względem sfery gwiazd stałych...

– To być nie może! – oświadczył stanowczo jezuita. – Błędu hipotezy o rzekomym ruchu planety naszej wkoło Słońca dowiedziono ostatecznie sześć lat temu przed trybunałem świętej rzymskiej inkwizycji! – Zatem powiadacie, ojcze wielebny, że ogień, czyli Słońce obraca się wkoło ziemskiej pieczeni, a nie pieczeń wedle ognia, jak to pospolicie w każdej kuchni bywa? – spytał sędzia. – Magisterium Kościoła Matki Naszej z niezachwianą pewnością orzekło, że Ziemia usytuowana jest w centrum wszechświata jako najcenniejsza perła bożego dzieła stworzenia, a Słońce oraz inne planety wokół niej krążą, adorując w wieczystej harmonii sfer miejsce narodzenia Jezusa Chrystusa. Inaczej utrzymywać nie uchodzi! – Ponoć jednak są tacy, co właśnie odwrotnie twierdzą... – Rzym się wypowiedział i causa finita! Ostatni, który swoje zdanie wbrew opinii Kościoła Powszechnego utrzymywał, niejaki Galileo z Pizy, dowodami jawnymi dobitnie przekonany, pokajał się i odwołał heretyckie poglądy. – Argumenty uczone czy też perspektywy tortur go do tego odstąpienia nakłoniły? Z doświadczenia, asesorem w tutejszym trybunale ziemskim będąc, aż nadto dobrze wiem, że owe praktyki procesowe nie zawsze idą ze sobą w parze. – Jedno i drugie, proszę wielmożnego pana sędziego. Kościół zastrzega sobie prawo karania tych, co w złej woli podważają dobrze udowodnione twierdzenia. Samo wykonanie kary przeznaczając oczywiście władzy świeckiej. Magisterium Kościoła, proszę waszmości asesora, nie jest od tego, aby sobie z nim dyskutować, jeno go słuchać w pokorze! Także samo z Duchem Świętym się nie dyskutuje, tylko zawierza się Mu i spełnia to, co On nieomylnie nakazuje. Czyż ktokolwiek śmiałby poważyć się na tak niesłychaną herezję, że Święte Oficjum oraz Urząd Nauczycielski Kościoła Rzymskokatolickiego mogłyby kiedykolwiek działać poza łaską i światłem Ducha Świętego?! Asesor solennie przytaknął i przepił do jezuity. Stuknęli się naczyniami, ale znów mnich zręcznie usunął palce, by nie dotknęło ich srebro. Jak to z tą Ziemią jest, Stanisław nigdy dotąd się nie zastanawiał. Osobiście gotów był świadectwu własnych oczu zaufać, że Słońce obiega Ziemię. Wszakże skoro ojcowie jezuici także za tym byli i przeciw komuś z tego tytułu nastawali, sprawa przestawała wydawać się tak całkiem oczywista... Na czym ostatecznie stanęło, tego woźny już się nie dowiedział, gdyż przez lokajczyka dano znać, że jego ekscelencja biskup Flicowski życzy sobie mówić z jaśnie wielmożnym panem Lawendowskim. Stanisław odstawił puchar, podszedł, przyklęknął i ucałował biskupi pierścień, żeby skandalu przy ludziach nie robić, choć Bóg świadkiem, chętniej dotknąłby wargami płaza! Purpurat natomiast się napawał i ponad miarę zwlekał z zachętą do powstania z kolan. – Trzykroć zrobiliście ze mnie durnia, mości panie Lawendowski – rzekł na tyle głośno, że musiał usłyszeć go także ojciec Anastazy, skutkiem czego dyskusja mnicha z sędzią ustała całkiem. – Jednak dziękuję za to Panu naszemu, albowiem ja teraz będę mógł wam okazać moje chrześcijańskie miłosierdzie... Pójdźmy, panie woźny, pomówić w cztery oczy! – Jak sobie wasza ekscelencja życzy – Stanisław zachował spokój. – Milcz, szlachetko! – syknął wściekle biskup – i nie odzywaj się niepytany! Odeszli pod najbliższe okno, spod którego czym prędzej czmychnęli jacyś konferujący tu biesiadnicy. Flicowski spojrzał twardo w oczy woźnego, który tym razem nie ugiął się i nie spuścił wzroku. – Hardziście! – sarknął jego ekscelencja. – Ale wiedzcie, że daleko bardziej hardych Kościół Święty łamał w palcach niczym uschłe trzaski. – To nie wasza diecezja – przypomniał mu otwarcie Stanisław – abyście tu mogli cokolwiek nadłamywać. Biskup uspokoił się niespodziewanie i popatrzył na rozmówcę w zadumie. – Zgadnij no, acan, cóż ja teraz mógłbym zrobić? – zapytał i zaraz sam sobie odpowiedział. – Otóż mógłbym oficjalnie zażądać od was wydania czarownicy i poddania się inkwizycji świętej. Nie śmiejcie się! – wybuchnął, widząc, że woźny rzeczywiście bliski jest parsknięcia mu w oczy jawnym śmiechem. – Bo inaczej zaśpiewacie, kiedy wśród ludzi srodze czarodziejstwem doświadczonych rozejdzie się wieść, że w zaścianku Lawendowskich podobnie jak u przeklętych Złotnickich czarną magią się parają, ze szkodą dla ludzi zacnych... – To wy jesteście tutaj obcy, mospanie biskupie, nie my. Popróbujecie nas przed naszymi sąsiadami pomawiać, jeśli taka wasza wola, a zobaczymy, cóż z tego wyniknie. Skoro zaś tak otwarcie przydarzyło nam się rozmawiać, ja chciałbym waszą ekscelencję o jedną rzecz zapytać. Czemuż to, choć to wszak nie wasza diecezja, tak na nas, na tę ziemię oraz na ten lud pobożny, z taką zawziętością nastajecie? – Bo cała ta wasza pobożność jest jak chleb z łajnem pomieszana! Wiara w was nie dość żarliwa, nie dość czysta, na dodatek obojętna dla wszelakich herezji. Źle was tu ongiś ochrzczono, oj źle! – Może jednak właśnie nas, Mazowszan, całkiem dobrze... Biskup Flicowski nie dał sobie myśli przerwać. Zignorował zaczepkę i kontynuował. – Dlatego teraz trzeba ten boży ugór głęboko zaorać i od nowa świeżym ziarnem dobrej wiary obsiać. Ziarnem już zawczasu w Rzymie pieczołowicie od wszelkiego kąkolu oddzielonym. – Macie aby wzgląd na nasz naród szlachecki? Czy on tę waszą kurację przetrzyma? – Najpierw mają być z was wierni katolicy! Potem zaś Polacy albo i nie-Polacy, kogóż to obchodzi?! Bo na cóż ta cała wasza nacja Bogu potrzebna, skoro tak mało gorliwą jest w jego służbie? – Nie za bardzo aby chcecie się szarogęsić w cudzej diecezji? – Za niemą zgodą biskupa płockiego, który własnych rąk ubrudzić nie chciał, ja wywożę stąd gnój herezji oraz praktyk pogańskich, mości panie Lawendowski. Dotąd mozolnie to dzieło postępowało, przyznaję, że przez was i wasz ród w dużej mierze. Można było cierpliwość i nadzieję wszelką stracić albo w tę waszą letniość religijną popaść, jak inni tutejsi księża, co na wszystko już bez mała przez palce patrzą. – Ale podobno znaleźli się jacyś zacni Hiszpanie... – Stanisław rozmyślnie sprowokował podnieconego gniewem i winem rozmówcę, by wyciągnąć więcej wiadomości o jego zamierzeniach. – Brat Rodrigez był za bardzo ogniem świętej wiary napełniony i zbyt niecierpliwy. Niepotrzebnie się pośpieszył, omal całej mojej nie zepsuł roboty, więc się o niego zbytnio upominać nie będę. Przynajmniej na razie... – A komu to chcielibyście się upominać, ekscelencjo? – Dość tych igraszek słownych! – ton biskupa stał się lodowaty. – Wiem, co zrobiliście, jak również wiem, co zrobić zamierzacie! Znam was, Lawendowskich, oraz sprawki wasze! Po latach tej znajomości łatwo przyszło mi teraz urywki wieści w jedną całość złożyć! Nawet już nie muszę wiedzieć, o czym była mowa na tym waszym spiskowym wiecu. To się

właśnie pokazało! Skoro bowiem tej pogańskiej czarownicy wydać władzom kościelnym pod inkwizycję i sąd biskupi nie zamierzacie, to zgaduję, co innego uczynicie z nią niebawem. I tym razem, Bogu dzięki, jest mi to na rękę. Nareszcie mój czas nadszedł, mości szlachetko, i moje na wierzchu! – Doprawdy? – woźny liczył, że nonszalancja w jego głosie zabrzmiała dość przekonująco. Biskup spojrzał nań jak wąż pragnący wzrokiem otumanić ptaka. – Złotniccy zrobili to, co zrobili, przez nikczemną pazerność – powiedział, a każde jego słowo było jak pchnięcie nożem. – Starczyło jeno hultajom myśl podsunąć oraz sposobność dać. I poszli jak bezrozumna ćma prosto w płomień diabelskiej świecy. Wy, Lawendowscy, zaś zrobicie to samo przez swój honor szlachecki, ale w ostatecznym skutku wyjdzie to na jedno, różnica żadna. Ludzie tutejsi nareszcie mocy piekielnych nauczą się bać i przestaną je wkoło siebie znosić. Zwłaszcza zaś ich bronić! Potem wyświęci się do cna wszystkie te straszydełka, czarcięta, diabliki od pogańskich czasów zasiedziałe po wierzbach, rozstajach i uroczyskach. To półpogańskie Mazowsze nareszcie się oczyści i żelaznymi miotłami z plugastwa omiecie! – Żeby zrobić miejsce dla wielkich czortów, co za wami w ten kraj idą, tak? – Skończyliśmy rozmowę, panie Lawendowski! – Biskup wyciągnął ku niemu dłoń z pierścieniem, co tym razem Stanisław zignorował. – Rzeknę wam na koniec to samo co Jezus zdrajcy Judaszowi: „Co masz zrobić, czyń teraz!”. Ale pamiętajcie, tego świadomość miejcie, żeście teraz li tylko narzędziem w garści mojej! – uśmiechnął się do woźnego z nieskrywaną mściwą satysfakcją. – Ani przez chwilę o tym nie zapominajcie!

10 Duch nad wodami

Cały stół w domu pradziadka Jakuba pokrywała rozpostarta szeroko mapa ziemi liwskiej, równie dokładna jak te, które w archiwach trybunalskich do ksiąg wieczystych załączone były. Pochylony nad płachtą pergaminu starzec w jednej dłoni trzymał długi drewniany liniał, w drugiej pręcik ołowiany. W skupieniu rysował i objaśniał. – Żydom ich ojczystą ziemię zabrano, zatem oni w kabałach swoich polegać muszą na pisanych księgach. Nam zaś nijakich papierowych kopii nie potrzeba, skoro wciąż mamy dany od Boga oryginał, po którym stąpamy. Oto bowiem cała nasza ziemia mazowiecka jest kartą księgi stworzenia, a jej wzgórza i rzeki są literami ręką samego Boga postawionymi. Stąd też ogień na szczytach w odpowiednim porządku zapalony i ku wodom zwrócony objawi wpisany w tę ziemię boży podpis, którego moc jest tak wielka, że ponownie wzbudzony nieomal każdej rzeczy dokazać potrafi. Tak więc nasze wici zapłonąć muszą kolejno, poczynając od Góry Sygnałowej, położonej pół mili polskiej na zachód od Bielan pod Sokołowem, tuż nad Rozbitym Kamieniem – pokazał patriarcha Stanisławowi i Anzelmowi. Woźny i ksiądz siedzieli po przeciwnych stronach stołu, podtrzymując rulon, aby się nie był zwinął. Duchowny pomagał tylko lewą ręką. W prawej trzymał różaniec, którego paciorki przesuwał w palcach, modląc się niemo. Oblicze miał ciężko zafrasowane, ale nie wyrzekał już po próżnicy. Stanisław uważnie śledził ruchy i wykład gospodarza, który właśnie Górę Sygnałową połączył długą kreską, biegnącą prosto na zachód przez Sowią Górę nad brzegiem Liwca pod Jarnicami i zakończył ją na szczycie wzniesienia koło Nowej Wsi i Marcelina, tak że Sowia Góra wypadła dokładnie pośrodku tej linii. – Baczcie teraz dobrze, co będzie – mówił pradziad, przesuwając liniał dalej – kiedy od Nowej Wsi skierujemy się dokładnie na południe... – Pociągnął drugą kreskę aż po Garczyn Duży, leżący na północ od Kałuszyna, i zatrzymując rysik na szczycie Bezimiennym, lecz najwyższym na całym Mazowszu, o czym mało kto wiedział. U podnóża tej góry biło źródło rzeczułki Osownicy. – I stąd znów na Sowią Górę zawrócimy – wyznaczył trzecią linię. – Co tu teraz widzicie? – Trójkąt pitagorejski, prostokątnym też zwany – rozpoznał ksiądz Anzelm, uczony ongiś geometrii w seminarium duchownym. – Dobrze, a co leży pośrodku jego najkrótszego boku? – pytał dalej starzec. – Rozstaje Wód – Stanisław zmarszczył brwi. – Owoż właśnie! – zawołał Jakub. – Nic tu nie jest przypadkiem! Dlatego wici rozpalone na górach: Sygnałowej, Sowiej, a potem równocześnie na Bezimiennym i Nowowiejskim szczycie utworzą część imienia bożego, które my przekształcimy w pierwszą bramę światów, opisaną przez promienie światła biegnące od pomienionych szczytów. Kiedy światła się spotkają, brama się odemknie. Tak oto nastąpi wód wzbudzenie pierwsze. Ogarnie ono całą dolinę Liwca, który jak doświadczeni ludzie wiedzą, nie tylko w przestrzeni, ale też i w czasie meandruje. – Zgaduję, że jest i druga brama? – zagadnął Stanisław. Sędziwy Jakub bez słowa narysował drugi, tym razem równoboczny trójkąt, łącząc wierzchołki trzech wzniesień równej wysokości, otaczających Rozstaje Wód, które wypadły dokładnie pośrodku tej figury. – Środek Środka... – szepnął zafascynowany ksiądz Anzelm, patrząc na wykreślony na mapie gotowy konstrukt geometryczny. – Toż to jakby samo jeruzalemskie Święte Świętych! Jakże wielka moc się tam kryje? – Równie wielka jak ta, której Bóg zażywał przy stworzeniu świata – odpowiedział mu pradziad z powagą. – Pismo Święte mówi, że najsampierw duch unosił się nad wodami, a potem na boży rozkaz stała się światłość. Kto wie, czy to się tu na Mazowszu, właśnie w Rozstajach Wód nie zdarzyło? Może być, że to u nas świat wziął swój początek. Ta moc wciąż tam drzemie. – I czasem się budzi... – wtrącił ksiądz Anzelm. – My zaś teraz dokładnie odwrócimy bieg zdarzeń opisany w księdze Genesis. Najpierw zapalimy światło nad wodami, skutkiem czego podniesie się duch i na nasze żądanie furtę w czasie otworzy, przez którą nasza panna do swoich powróci. – Mówią – rzekł Stanisław – że są takie miejsca na dnie wąwozu Osownicy, z których za dnia jasnego gwiazdy na niebie widać. – Prawda to – potwierdził pradziad. – Dobrze mówicie obaj. Rozstaje Wód wzbudzają się czasem same z siebie, dlatego ryzykownie jest się tam zapuszczać, bo można niechcący w inny świat zawędrować, siebie samego spotkać albo do dom wrócić po długich latach, choć człekowi się zdało, że ledwie godziny mu na tej wycieczce zeszły. W tym też kryje się cały hazard tego zamierzenia, albowiem jeśli na nasze rozmyślne wzbudzenie nałoży się drugie, przypadkowe i dzikie, to ciężkie komplikacje wynikną z tego na pewno. – Takie same jak te co czarownikowi Twardowskiemu się przydarzyły? – Stanisław uśmiechnął się pod wąsem. – Że się dwie niewiasty za kudły wzięły... – Nie powiedzieliście mu jeszcze prawdy? – zdegustowany ksiądz zwrócił się do gospodarza. – Ino same facecje? – Jakiej prawdy? – zdziwił się woźny. – Czasem lepiej by rzecz li tylko facecją pozostała – westchnął Jakub. – Ale teraz w istocie na facecje nie pora. Nie było więc tak, jakem ci to kiedyś półżartem powiadał. Nie było tam jednej pani królowej Barbary, której się to wszystko snem zdawało. Był cały korowód Barbar z Radziwiłłów, żywych i nieżywych, albowiem czas się Twardowskiemu poplątał jak kłębek nici w rękach nierozumnego dziecka. Jawiły się więc przed królem Zygmuntem Augustem panienki młode i niewinne, o miłosnych ogniach nic jeszcze zgoła niewiedzące, niewiasty dojrzałe w królu swym i mężu rozmiłowane, a także konające w bólu i trwodze, co rany stare w sercu królewskim na nowo otworzyły, wreszcie trupy rozpadłe, jakby późno z trumny wyjęte. Król jegomość skutkiem tych widoków na progu szaleństwa stanął. Pani Giżanka zaś, by prawdę rzec, rzuciła się go ratować i mary Twardowskiego rozganiać, wtedy to z jedną z postaci pani królowej Barbary się starła. – Trochę mi żeście tę historię przekolorowali... – stwierdził z przekąsem Stanisław. – Na cóż to prawdę przykrą znać, kiedy nie trzeba? Lepiej ją w postać wesołej facecji urobić. Życie wtedy lżejsze. – Tam lekko nie będzie – ksiądz Anzelm przeżegnał się odruchowo. – Strach tych mocy zaziemskich choćby ino tykać! – Strach jest – przyznał Jakub – ale potrzeba od strachu większa. – Rozstaje Wód na samym dnie głębokiego jaru leżą – zauważył woźny, wpatrując się w mapę. – Jakże to światła ze szczytów wzgórz tam dotrzeć zdołają? – Rozwiń mi to, Stasiu – pradziad wskazał leżące pod ścianą dwa pakunki grubo opatulone w stare skóry znacznie już nadżarte przez mole. – Tylko ostrożnie, żebyś czego nie

nadtłukł aby! Pierwsza była niewielka szkatułka grubo wymoszczona mocno pożółkłym filcem. W niej, w osobnych przegródkach leżały trzy szklane klepsydry, identycznie wydmuchane i tak starannie przesianym piaskiem wypełnione, że wszystkie kończyły przesypywanie dokładnie w jednym momencie, co do ziarnka, po upływie dwóch kwadransów, jak zapewniał patriarcha. Wewnątrz kolejnego pakunku znajdowały się trzy zwierciadła z blachy cynowej, oprawione w grube ramy z bejcowanego na brązowo drewna. Wszystkie lustra były tej samej wielkości – szerokie na łokieć i piędź, a wysokie na sam łokieć. – Wypolerować trzeba je na nowo – patriarcha krytycznym wzrokiem popatrzył na cynowe tafle. – Bo zmętniały mi tu przez dziesięciolecia... Ksiądz Anzelm poderwał się z krzesła na równe nogi. Z wrażenia omal nie upuścił różańca. – Czy to są?! – głos mu się załamał. – Owe lustra Twardowskiego? – Wszystkie trzy – odparł spokojnie pradziad Jakub. – Klepsydry również jego, do uzgadniania poczynań w odległych miejscach są nieodzowne. Szarlatan ów nie miał głowy się swoimi przyborami zająć, po tym jak król Zygmunt August padł rażony apopleksją, więc mnie prosił, bym mu je zebrał i póki co przechował. Ale potem, jak to dobrze wiecie, już się po nie nie zgłosił. – I te oto narzędzia czarnoksięskie – ksiądz Anzelm nie posiadał się ze zdumienia – siedemdziesiąt przeszło lat u was w domu leżały?! – Na stryszku – uściślił pradziad. – Nie były przez ten czas do niczego potrzebne, więc i gadać nie było o czym. – Co się z tymi lustrami czyni? – woźny przemógł własne zadziwienie. – Trzeba stanąć z nimi na wierzchołkach wzgórz tworzących ów mniejszy trójkąt i we wskazanym przez klepsydry czasie jednocześnie odbić światła ognisk wiciowych, kierując je na Rozstaje Wód, a wtedy nastąpi ich wzbudzenie drugie i największe. – Czy będzie jeszcze wzbudzenie trzecie? – spytał woźny. – Oby nie – odparł pradziad. – A skąd mamy wiedzieć, że nasza panna wróci dokładnie w ten sam czas, z którego wyszła? – spytał ksiądz. – To akuratnie będzie w tym wszystkim najprostsze. Ona mówiła, że miała ze sobą trzy oszczepy, dwa zostawiła tam, z czego jeden wbity grotem w ziemię, z trzecim zaś dotarła tu do nas. Wszystkie bliźniacze rzeczy zawsze ciągną ku sobie. Wystarczy zatem, że po wzbudzeniu Rozstajów Wód panna ciśnie ten oszczep przed siebie i za nim pójdzie, a nieomylnie trafi z powrotem w to samo miejsce oraz czas. – Prosto na tych Scytów, którzy na nią nastawali... – skwitował sceptycznie Stanisław. – Niedźwiedzią przysługę pannie wyświadczymy, ot co! – Tak być może – zgodził się z nim Jakub – dlatego zaraz za panną paru śmiałych Lawendowskich w jej czas wejść musi z gotowymi do strzału rurami i hultajom tęgi wstręt uczynić. – Zdążą wrócić aby? – zagadnął Anzelm. – Za to już głowy siwej nie dam. – A od czego to, dziadku, zależy trwałość tej drogi poprzez czas wytyczonej? – Od mocy świateł. Szczególnie tych rozpalonych na szczytach mniejszego trójkąta. – Wobec tego pomówię z Wouwermanem, może on co poradzi i jakiś ogień grecki dla nas przysposobi. – Dobra myśl, Stasiu! Tylko czy on się zgodzi? – Ma dług wdzięczności wobec nas – przypomniał woźny. – Ale kalwin jest z niego wierny i może mieć do czarodziejstwa odrazę – stwierdził Anzelm. – Nie ma co krakać zawczasu! – zirytował się Stanisław. – Zatem wychodzi na to, że musimy przysposobić sześć drużyn, które pójdą rozpalać wici na górach... – nie dokończył tej myśli, gdyż nagle ktoś gwałtownie załomotał pięściami do drzwi. – Pradziadku Jakubie! Stryjku Stanisławie! Proszę księdza! – rozległ się głos zdenerwowanego Grześka. – Pilne wieści wam przynoszę! Ociec mnie przysyłają! Pradziad skinął przyzwalająco i woźny poszedł odsunąć rygle. Po chwili do izby wpadł zdyszany chłopak i jął czapkować wszystkim według starszeństwa. – Mów, co się stało! – gospodarz ukrócił te ceregiele. – Zajazd! – wrzasnął aplikant Stanisława. – Jaki zajazd? Mówże składnie! – zmitygował go woźny. – Na nas zajazd! Na Korzeń! Soccy z Czerwonki szykują! Dlatego że my niby czarami się bawimy, przez co te wszystkie nieszczęścia ostatnie, bo Złotniccy ponoć za naszym przykładem poszli! Taką wieść Soccy w Liwie na rynku ogłosili i zwołują chętnych. Sami podobno czeladź swoją uzbroili. – Łyczki miejskie na szlachtę ruszyć by się ośmielili? – ksiądz Anzelm zdumiał się niezmiernie. – Ale jakieś hultajstwo liwskie jednak się zgłosiło... – Do łyżki chyba! – prychnął lekceważąco Stanisław. – Żeby darmo na koszt Sockich nażreć się i dla kurażu wypić. Na Korzeń nie ważą się ruszyć, pewien jestem! Tym bardziej, że zamiar ich już jawny i nijakiego zaskoczenia nie będzie. – Nie o to tutaj idzie – rzekł cicho Jakub. – A o co, dziadku? Patriarcha wskazał palcem mapę. – Popatrzcie na najkrótszą drogę z Korzenia pod Ossówno, przy którym Rozstaje Wód leżą. Co jest pomiędzy?

– Czerwonka... – woźnemu zrzedła mina. – Nie muszą więc oni nas zajeżdżać, wystarczy im, że u siebie na nas poczekają. Dwór Sockich jest obronny, a droga tuż biegnie mimo niego. Wóz nie przejedzie. – Może tak bez taboru iść? Albo jaką okrężną drogą – zaproponował Anzelm. – Ja już, mili moi, na koń nie siędę, bom za stary, a być tam na miejscu muszę i to niesfatygowany. Trzeba mi zatem jechać na wozie, panna ze mną, a do tego wszelkie przybory do naszego dzieła. I ów Niemiec, jeśli się pomóc zgodzi. Nadto po wszystkim podwoda będzie konieczna, gdyby kogoś z nas ranili, czego nie daj Bóg. Kiedy zaś zaczniemy nadkładać drogi, to Soccy się spostrzegą i zasadzkę przysposobią albo z tyłu na karki nam wsiądą. Starczy, że będą od czasu do czasu palić do nas z daleka, a szkód dużych narobią... – Trzeba zatem Sockich znienacka w ich gnieździe zgnieść! – stwierdził stanowczo woźny. – Innego wyjścia nie ma. – O to właśnie idzie, mój Stasiu, abyśmy mocniej z sąsiadami naszymi zadarli i bardziej się z nimi poróżnili. – Aż będziemy musieli pod opiekę panów Radziwiłłów się oddać... – pokiwał głową ksiądz Anzelm, kończąc myśl patriarchy. – Dwie pieczenie panowie książęta będą mieli na jednym ogniu upieczone, a może nawet i trzy. – Jednak trzeba nam uderzyć w Sockich jak piorun wcześniejszym zajazdem! – stwierdził woźny, po czym zreflektował się i posmutniał. – A potem pożegnać się z urzędem trybunalskim oraz dobrym imieniem... – Nie desperuj mi tu, Stasiu, tylko daj pomyśleć chwilę! – zirytował się pradziad i popadł w zadumę, której nikt z obecnych nie ośmielił się zakłócić. – Poślijcie migiem po jegomościa asesora! – zdecydował wreszcie.

11 Podstępem i bombą

Folwark Sockich z odległości dwóch staj, z których go obserwowali, całkiem dobrze przypominał obóz wojskowy pospolitego ruszenia. Na środku majdanu wystawiono kocioł kaszy ze skwarkami, obok dwie beczki piwa i przygotowania do zajazdu na Lawendowskich trwały w najlepsze już trzeci dzień. Najdzielniej na owym szańcu stawali, jak łatwo zgadnąć, uzbrojeni w jakoweś spisy i oszczepy miejscowi chłopi, zwolnieni na ten czas z odrabiania pańszczyzny, co bardzo sobie chwalili. Starali się utrzymać jak najbardziej marsowy wygląd, ażeby się ich panowie dziedzice nie rozmyślili i nie skończyli tego niespodzianego karnawału pośrodku lata. Na tę hałastrę starczyłoby splunąć w pierwszym starciu i po bitwie. Jednak jeszcze należało liczyć drugie tyle czeladzi dworskiej, znacznie lepiej już uzbrojonej i karnej, samą familię Sockich, czyli piętnastu chłopa, wrednych z charakteru, ale w szabli zacnych, i wreszcie ze dwie dziesiątki jakichś łapserdaków, nie wiadomo skąd przybyłych, ale po wytartych żołnierskich kabatach na grzbietach większości z nich znać było, że to jacyś rozpuszczeni, bezpańscy dragoni, którzy się na służbę u Sockich najęli. Ciekawość, od kogo były na tych najemników pieniądze gotowe? Wątpliwe bowiem, by Soccy na taki ekspens z własnej kieszeni się wyiskali. Aż tacy na publiczne dobro czuli oni jako żywo nie byli! Gadać mogli dużo, płacić ani trochę. Do Lawendowskich żadnej urazy nie mieli i mieć nie powinni, co najwyżej do mości woźnego, który im parę pozwów dostarczył, ale bez zbytnich ekscesów się wówczas obyło. Soccy jednak z wrodzonej wredoty wszystkim swoim sąsiadom byli ciężcy. Mówiono, że wolą raczej jakimś wielkim panom się podobać, niźli ludziom, z którymi na co dzień przyszło im żyć. Można było więc suponować, że panowie Radziwiłłowie za tą intrygą i zamętem stali, ale znów dowodów nijakich na to nie było. Ze szlachty sąsiedzkiej mało kto się do dziedziców Czerwonki przyłączył. Tylko paru awanturników niepoprawnych, reszta albo szacunek, albo mores zbyt wielki wobec mieszkańców Korzenia czuła. Lisowczyków żadnych nie było w folwarku Sockich widać, co budziło najpoważniejszy niepokój, bo diabli wiedzą, ilu ich było, gdzie się kryli i skąd mogli znienacka wyskoczyć... Summa summarum było tam tej zbieraniny dobrze ponad setka. O wiele za mało, aby na zaścianek Lawendowskich otwarcie iść, ale wystarczająco, by poczekać na nich i drogę na Ossówno zastąpić. Stanisław miał pod swoją komendą pół setki krewniaków, przyczajonych w olszynie, z której obserwowali przeciwnika. Dwudziestu dalszych Lawendowskich stanowiło eskortę wozu, na którym jechali pradziad Jakub i panna Polska razem z księdzem Anzelmem i Wouwermanem, który po namyśle zgodził się im dopomóc. Resztę zdolnych do noszenia broni swojaków trzeba było rozesłać na dalekie wzgórza na obrzeżach doliny Liwca dla rozpalenia magicznych wici oraz kolejne dwie dziesiątki zostawić w zaścianku, żeby strzegli bezpieczeństwa niewiast i dzieci. Całą minioną noc uzbrojeni mężczyźni i młodzieńcy pomaleńku, chyłkiem, pojedynczo, najwyżej po dwóch, wymykali się z Korzenia, zdążali w wyznaczone miejsca i tam się skrycie gromadzili. Ta część przedsięwzięcia przebiegła sprawnie, ale kiedy słońce wyżej wzeszło, zaczęły się kłopoty. Przede wszystkim dysproporcja liczb. Gdyby nie to, że w okolicy kręcili się groźni lisowczycy, Lawendowscy zostawiliby w domach tylko same baby z rusznicami. Tak sławnych przeciwników w żadnym wypadku lekceważyć nie wypadało, ale bez tych dwudziestu kuzynów Stanisław czuł się teraz jak bez jednej ręki. Porywać się z pięcioma dziesiątkami ziomków na przeszło dwakroć większe siły Sockich to był już hazard prawdziwy. Gdybyż jeszcze nie było tam tych najemników widomie z żołnierskim rzemiosłem obeznanych! Woźny gniewnie skubał wąsa i wciąż od nowa szczegółowo rozważał całe ich położenie. Jakby nie rachować, łatwo mogli zostać odparci i to z dużymi stratami. Należało się poważnie z tym liczyć. Z kolei dalsza zwłoka nieuchronnie prowadziła do tego, że zostaną wykryci i przepadnie zaskoczenie. Już pochowali w łopianach związaną i zakneblowaną babę z dwójką wyrostków, którzy im nieopatrznie w tę olszynę wleźli. Stanisław liczył na pomoc Tycowskich, ale ci w żałobie po najstarszym z braci pogrążeni nie dali jasnej odpowiedzi. Z jednej strony byli to od pokoleń zaprzysięgli wrogowie Sockich, z drugiej jednak świętej pamięci Anzelm Tycowski zszedł z tego świata skutkiem czarów przez przeklętych Złotnickich rozpętanych, po których Lawendowscy teraz poprawiać zamierzali... Nie mniejsza była też kwestia legalności całego przedsięwzięcia. Sockich najpierw należałoby za potwarz pozwać, z zarzutu czarostwa przed sądami się oczyścić, co już trwałoby lata, a skutek tego, szczerze mówiąc, niepewny. Dopiero po tym, gdyby Soccy deprekować i dać nawiązek nie chcieli, wówczas zajazd na nich byłby prawomocny. Ale tak z nagła za łby ich brać i tłuc, ile wlezie, to był już gwałt, którego czynić nie wypadało, zwłaszcza rodowi, który dotąd oparciem dla tutejszego trybunału służył. Wszakże na to asesor Wygonowski zdołał wymyślić chytry kruczek. Toż samo przecież i Sockich dotyczyło! Nie mogli oni na nikogo zajazdu zwoływać, dekretu legalnego za pazuchą nie mając. Oni to wiedzieli dobrze, ale ważyli się na to, gdyż bez wątpienia wyższe niż trybunalska protekcje za nimi stały. Zresztą mogli się tłumaczyć, że koniec końców oni się ze swoich włości nie ruszyli, a Lawendowscy naszli ich sami. Sędzia postanowił więc dla familii się poświęcić i wleźć w paszczę lwa, aby go o nielegalności kąsania zapewnić. Zatem dziś z rana, dla większej powagi wziąwszy ze sobą pisarza, miał z całym urzędowym majestatem wyruszyć z Liwa do Czerwonki, a po przybyciu na miejsce tak długo Sockich napominać, aby od bezprawia odstąpili, tak zawzięcie kołki im na głowach ciosać, aż ci w końcu nie wytrzymają i powadze asesorskiej w czymś uchybią. Wtedy to, by powinowatego ratować, a takoż i w obronie nieważonego trybunału stając, cały Korzeń miał się z punktu na Sockich zwalić. Gotowość do onego działania chrześcijańską roztropnością wytłumaczyć można było i nikt już potem Lawendowskich urzędowo zaczepiać nie powinien. Mówiąc krótko, wet za wet! Tyle tylko, że w gotowości do ataku stało ledwie Korzenia pół, a jegomość asesor się pośpieszył tak, że nie tylko deklarację Tycowskich ubiegł, ale nawet wóz z eskortą stanowiącą ich jedyny odwód. Pradziad Jakub ze swoimi wyruszył z Korzenia jawnie o godzinie dziewiątej rano, był teraz pewnie koło Korytnicy i doskoczyć z szybką pomocą nie mógł żadną miarą. Tymczasem asesor Wygonowski właśnie z całym ceremoniałem zajechał kolasą przed dwór Sockich. Zawracać sędziego, nim dojechał, było zbyt ryzykownie, bo ktoś z Lawendowskich musiałby wtedy wyjść z tej olszyny na otwarte pole. Tymczasem warty, choć liche, Soccy jednak wystawili i mieli baczenie na drogi od Liwa i Korytnicy. Czujka wprawdzie błogo przespała całą noc i przeoczyła gromadzenie się Lawendowskich tuż pod własnym nosem, ale teraz olszynę, w której przeciwnicy zalegli, chcąc nie chcąc, mieli stale na oku. Dziedzice Czerwonki wyszli powitać gościa jakby nigdy nic. Asesor wszakże najpierw stanął w powozie i zaczął wygłaszać jakąś mowę, której zbrojni chłopi Sockich jawnie się przelękli i gremialnie od kolasy cofnęli. Ich panowie stojący na ganku jednak tylko dłonie za pasy kontuszowe włożyli i przybrali wyzywającą postawę. Czeladź zaczęła groźnie potrząsać bronią. Najemnicy trzymali się z boku. Wygonowski zszedł teraz na ziemię i gestykulując zamaszyście, dalej perorował, chcącym czy nie, udzielając surowej palestry. Soccy zamierzali go chyba prosić do dworu na pertraktacje, ale asesor zaproszenia nie przyjął, tylko prowokował dalej. Uzgodniono wcześniej, że w imieniu prawa sędzia miał zażądać natychmiastowego rozwiązania tej konfederacji i rozproszenia zebranych już sił, tudzież stawiać wszelkie inne warunki, jakie mu na miejscu do głowy przyjdą, byle tylko były one dla Sockich nie do przyjęcia. Tak dobrze mu to szło, że po paru minutach gospodarze go obstąpili i zaczęli popychać z powrotem do kolasy, z widomym zamiarem odesłania intruza tam, skąd przybył. Na to pan sędzia pierwszego Sockiego, który go tknął, z miejsca wyciął w pysk, no i dalej już grzecznie żadną miarą być nie mogło. Gospodarze hurmą chwycili asesora za fraki i ramiona, wykręcili mu je i zaczęli go siłą pakować do powozu. Widać było, że nie chcieli zaczynać otwartej wojny z trybunałem ziemskim, a jedynie się impertynenta pozbyć, tłumacząc pewnie potem naruszenie cielesnej nietykalności sędziego obrazą uczynioną im w ich własnym domu. Taka sprawa w istocie mogłaby się po kościach rozejść, gdyby nie drugi fortel pana sędziego, który rozmyślnie kazał zaprzęgać najpłochliwsze konie, jakie tylko zdołał w Liwie wynaleźć. Te zaś, kiedy zaprzęg obstąpił zewsząd gniewnie pokrzykujący tłum, jęły się

boczyć, szarpać, aż w końcu stanęły dęba, wywracając całą kolasę razem z woźnicą i panem pisarzem. Padł na ziemię także sam Wygonowski razem z dwoma szarpiącymi się z nim Sockimi. Zamieszanie, ma się rozumieć, powstało z tego dzikie i już nikt niczego więcej po dobroci nie próbował tu załatwić. Asesor Wygonowski, poderwawszy się, dobył karabeli i bez wahania wyciął kreskę na łbie najbliższemu z Sockich, po czym jął siekać na prawo i lewo, głośno przyzywając pomocy. Komedyję całą odegrał pan kuzyn tak wiarygodnie, że mało co, a byliby go tam na szablach roznieśli. Któryś z Sockich pomiarkował się jednak, zgadując, czym pachnie mord w biały dzień na asesorze trybunalskim popełniony. A choćby i samo jego zranienie... Ruszyli więc brać desperata żywcem, a że kupa ich była, szybko mu broń z dłoni wyłuskali i całkiem obezwładnili. W przewróconej i wleczonej na boku kolasie, w ogólnym zamieszaniu wyłamało się koło, więc na razie, by ochłonąć, namyślić się co dalej i nowe postanowienia podjąć, pana asesora razem z pisarzem i ich woźnicą zamknięto w chlewiku. Na to właśnie Stanisław czekał! Prawda, że niefortunnie, przed czasem wynikła im ta okoliczność, ale w zamian wartownicy Sockich całą swoją uwagę skupili na awanturze w folwarku i przestali lustrować okolicę. Lepszej sposobności, aby wszystkie męstwo na jedną szalę wagi rzucić, już dłużej wyglądać nie uchodziło! – Teraz lub nigdy! – zawołał woźny, oglądając się na przyczajonych krewniaków. – W konie, mości państwo Lawendowscy! Wysypali się z olszyny i ruszyli ławą na folwark. Zrazu kłusem, a kiedy ustalili jaki taki szyk, przeszli do galopu. Rzecz dziwna, ale aż do połowy dystansu nikt od Sockich nie zwrócił na nich uwagi. Wszyscy zbyt byli zajęci łapaniem i wyprzęganiem koni szarpiących połamaną kolasę sędziego, względnie udzielaniem dobrych porad w tym zbożnym dziele. Pomogło także i słońce, wiszące jeszcze dość nisko nad horyzontem, dokładnie za plecami nadbiegających od wschodu Lawendowskich. Alarm podniesiono, gdy atakujący byli już tylko o jedną staję. Wyrobione w bojowych obrotach wojsko łatwo by sobie poradziło, ale tutaj na pierwszą linię wypchnięto owych chłopów z dzidami, którzy z punktu poszli w rozsypkę, jak tylko spostrzegli, że to jazda z całym impetem na nich leci. Jeżeli Sockim się zdawało, że ich poddani staną murem jak waleczna piechota zaporoska, to zaprawdę panowie na Czerwonce bardziej głupi byli niż konstytucja Rzeczypospolitej Babińskiej przewiduje! Kilku Sockich razem z czeladzią zastąpiło drogę chłopom, szukającym okazji do zemknięcia chyłkiem z placu boju, płazami szabel oraz groźbami próbując przymusić ich do stanięcia w ordynku i pochylenia spis. Wynikło z tego tylko tym większe zamieszanie, w trakcie którego niechcący obalono kocioł z dymiącą kaszą, a jakiś popchnięty nieborak siadł w to na okrasę, parząc sobie zadek. Lawendowscy zaś już przeskakiwali opłotki! Wypalono ku nim wreszcie z kilku rusznic. Nawet celnie, gdyż jeden z szarżujących zachwiał się w siodle, ale wówczas reszta korzeniowej familii jak na komendę sięgnęła do olster i omiotła cały majdan gradem ołowiu z krócic i bandoletów. Pokociło się zaraz na ziemię pięciu czy sześciu niewydarzonych obrońców Czerwonki, reszta rozpierzchła się całkiem, a wraz z nią wszelkie pozory wojskowego szyku. Lawendowscy wpadli na dziedziniec przed dworem, a że z większości rur już wypalili, sięgnęli teraz po swoje sławetne przybory z pospolitych narzędzi uczynione. Woźny swoim cepem wyrżnął na odlew zza lewego ramienia w łysy łeb jednego z Sockich, który mu się w zamęcie nawinął, aż drewno huknęło o czerep równie głośno jak wystrzał. Zmłócony pacjent oczy wybałuszył, tak że mało mu nie pękły, i momentalnie przepadł gdzieś pod kopytami. Zaraz też wypluł zęby jeden z pachołków idących panu z pomocą. Drugiego familianta gospodarzy stryjek Grzegorz Zdzisław swą broną tak przez plecy zajechał, że od razu można było na nich świerzop zasiewać, litewskim protektorom Sockich na pociechę. Wkoło zaś dudniły na chamskich łbach i grzbietach orczyki oraz kłonice, opatrzone rękojeściami wykonanymi na wzór szabel, dla fasonu i lepszego uchwytu. Furczały tudzież podkowy na łańcuchach albo batogi z nożowymi ostrzami na końcach. W całym tym zgiełku najbardziej malowniczo i okrutnie poczynał sobie kuzyn Henryk Zdzisław, który to, jeśli idzie o broń do nierycerskich porachunków, przejawiał bodaj największą fantazję w rodzie Lawendowskich. Każdy mężczyzna z Korzenia zawsze starał się coś nader oryginalnego dla siebie wymyślić i jak największej wprawy w robieniu owym wynalazkiem nabrać. Henryk Zdzisław przebił w tej mierze wszystkich, w tym oraz wielu innych pokoleniach, minionych i przyszłych. Otóż, wywijał on koromysłem, do którego na stałe łańcuchami przyczepione były dwa ciężkie, dębowe wiadra, dodatkowo nabite żelaznymi guzami i gwoździami. Orężem tym zamiatał z siodła wokół siebie niby wiatrak, to z prawej, to z lewej, to znów nad głową kręcąc mordercze młynki. Wyglądało to, jakby wiosłował, płynąc przez tłum, a czerepy przeciwników pękały od uderzeń jego kubłów jak kurze jaja, ręce zaś niczym chruściane trzaski. Nie na każdą rozprawę kuzyna Henryka Zdzisława z owym sprzętem proszono, bo kiedy on się dobrze rozhulał, nigdy nie obywało się bez trupa lub kaleki na resztę życia. Co zaś się tyczy prawdziwych wioseł, to też było ich tutaj parę, o piórach okutych. I też robiono nimi ostro, jakby krusząc lód albo inną skrzeplinę na zakamieniałych rozumach panów gospodarzy. W trzy minuty Lawendowscy opanowali majdan przed dworem, rozganiając obrońców na cztery wiatry. Chłopi Sockich, zdolni jeszcze ustać na nogach, czym prędzej rozbiegli się do chałup i w nich pochowali się tak głęboko, jakby nigdy ich nie było. Czeladź i Soccy zaczęli uciekać do dworu, ich najemnicy zaś wciąż trzymali się z boku. Zaskoczeni, w większości z niegotową bronią, bowiem ich flinty stały ustawione w kozły przed kwaterami, dobrze oszacowali swoje siły i sytuację. Nie zaatakowali na oślep ani głupiego uporu na razie nie okazali. Widząc, że szarży Lawendowskich w odkrytym polu nie sprostają, cofnęli się kupą w głąb folwarku, na drugi, mniejszy gospodarczy dziedziniec, po którym kury liczne chodziły, specjalnie tu odgrodzone, żeby na podjazd przed pańskim dworem nie fajdały. Na razie więc zapomniano o najemnikach. Teraz najważniejszą sprawą było uniemożliwić Sockim zamknięcie się w obronnym dworze, inaczej atakujący łatwo zostaliby wzięci w dwa ognie. Stanisław pomyślał o tym zawczasu i polecił Grześkowi, aby w zamieszaniu wrzucił Sockim na strych bombę od Wouwermana. Chłopak bardzo rad był z poruczonej misji. Miał iść, kryjąc się za dorosłymi, i wypatrywać sposobności wykonania zadania. W zamęcie jednak zniknął gdzieś swemu pryncypałowi z oczu. Woźny z półhaka przestrzelił biodro jednemu z pachołków gospodarzy, który usiłował zatrzasnąć drzwi wejściowe. Raniony, wrzeszcząc z bólu, zwalił się na próg, chwilowo własnym ciałem całkiem uniemożliwiając to przedsięwzięcie. Pomagier jego czmychnął, nie czekając na drugą kulę. Odrzwia pozostały zatem otwarte, ale za okiennicami zaczął się wyraźny ruch. Lada chwila, a ze strzelnic wysuną się lufy flint... Natomiast z okna od strony drogi już wystawała paszcza falkonetu, na razie jeszcze mierzącego w pustą dal, z której niebawem miał nadjechać wóz z pradziadem Jakubem. Lawendowscy pośpiesznie zeskakiwali z siodeł, przeganiali wierzchowce i szukali sobie kryjówek przydatnych do wymiany ognia. Stanisław raz i drugi zatoczył koniem po majdanie, gęsto zasłanym pobitymi przeciwnikami, niespokojnie rozglądając się za Grześkiem. Ten pojawił się wreszcie na dachu dworu, budząc ogólny śmiech korzeniowej familii. Jak się wkrótce okazało, smarkacz wykazał się fantazją, nie ma co gadać! Korzystając z tego, że obie strony nie miały strojów różnych i walczący głównie tylko po własnych obliczach się rozpoznawali, obcych zaś do Czerwonki ostatnio zjechało się sporo, Grzesiek nieznacznie przemknął się na tyły dworu i zastawszy tam dwóch pachołków, opowiedział się jako ochotnik z Liwa, po czym bezczelnie kazał im szukać drabiny, że niby to polecono mu, aby z dachu najeźdźców z bandoletu ostrzeliwał. Durnie posłuchali bez gadania i drabinę wnet usłużnie chłopakowi przystawili. Potem zaś uciekli, przyłączając się do ogólnego odwrotu, trybunalskiego aplikanta jak srokę na goncie zostawiając. Ten zaś frant, ku uciesze reszty patrzących na to Lawendowskich pogramolił się po kalenicy, wstał przy kominie, lont od bomby zatlił i spuścił ją Sockim prosto w kuchnię. Potem śmiało tyłkiem po spadzie zjechał, lądując na płaszczu naciągniętym przez ojca oraz dwóch stryjów. Kilkunastu innych krewniaków wypaliło wtedy gęsto ze wszystkich luf w okna dworu, aby obrońców do wystawiania łbów zniechęcić i nie pozwolić im pomiarkować, co się tu dzieje. Zaraz wszyscy umknęli z majdanu i ukryli, gdzie kto mógł, czekając na skutek. Ten zaś przerósł dalece oczekiwania Stanisława, który zamyślał tylko obrońcom sufit na głowy zwalić i takim przemysłem uniemożliwić im dalsze stawianie oporu we dworze. Woźny jak zwykle w takiej przygodzie sięgnął po flaszeczkę gorzałki, ale napić się nie zdążył. Komin zionął ogniem w niebo, a następnie podcięty u samej podstawy, w głąb dworu się osunął. Bomba Wouwermana, wybuchając na dnie pieca, wszystkich wewnątrz domu przytomnych kaflami tudzież cegłami omalże na śmierć nie ukamienowała. Żaden Socki nie uszedł bez co najmniej tuzina guzów i sińców na całym ciele, osobliwie na plecach i poniżej

nich, bowiem w większości tyłem do miejsca wybuchu wypięci stali. Okiennice podmuch wyłamał, a fajerki z kuchni i gomółki szkła z okien hen po całym placu się pokulały. Dach i sufit wbrew życzeniu woźnego się ostały, ale za to aż do piwnic zapadła się podłoga, tak że już nie sposób było po niej chodzić. Wszystko to jednak było nic wobec sadzy, prochowego dymu oraz popiołu wymiecionego z podmuchem z popielnika. Chmura ta tak gęsto i sztywno cały dwór wypełniła, że siekierę zawieś! Albo ją lemieszem krój... Soccy wypadli na majdan na łeb, na szyję, drzwiami i oknami, zataczając się, kaszląc i kusztykając, co poniektórzy na czworakach. Jeden w drugiego całkiem czarni od sadzy, tylko im przekrwione ślepia obłędem białym świeciły. Iście jakby Lawendowscy stado diabłów z piekła na świat boży wygonili! Brakowało jeszcze tylko tego, aby któremuś z delikwentów wybuch wbił na łeb kuchenny garnek, ale to nic, to się potem doda przy szklanicach, relacjonując przebieg zajazdu słuchaczom zaintrygowanym. Panowie na Czerwonce mieli szczęście, dużo większe od skąpego rozumu, gdyż jak Wouwerman objaśnił potem, gdyby podczas tego eksperymentu drzwi dworu były na głucho zamknięte, to tych warchołów, co bez psucia krwi sąsiadom od pokoleń żyć nie umieli, cug eksplozji na śmierć wydusiłby co do sztuki. Może trochę i szkoda. Gospodarze już o dalszej walce z Lawendowskimi marzyć nie mogli, zresztą broń w większości pogubili. Zagoniono zaraz mości panów Sockich do tego samego chlewika, w którym wcześniej oni zamknęli pana asesora wraz z jego asystą. O dziwo, żaden warchoł ani pisnął, że gwałt im się dzieje. Albo tyle poczucia sprawiedliwości w sobie mieli, albo w aż takim szoku byli. Teraz przyszła kolej uporać się z najemnikami, którzy przez ten czas na tyłach folwarku z przewróconych wozów, beczek, skrzyń i wszelkich rupieci zgromadzonych wkoło murowanego gumna skonstruowali sobie całkiem mocną fortalicję, z której zaraz, jak się tylko Lawendowscy pokazali, ołowiem gęsto zaczęli prażyć. Dziwna rzecz, że owi hultaje jeszcze chcieli się bić, skoro ich formalni zleceniodawcy już co do jednego siedzieli pod kluczem. Wszczęto więc pertraktacje. Najemnicy, a istotnie byli to bezpańscy dragoni służący wcześniej gdzieś w Inflantach, kapitulacji stanowczo odmówili, tłumacząc się, że pieniądze wzięli z góry, jak dotąd się nie wykazali, więc teraz zamierzają na swoje dukaty solennie zapracować. Nie pomogły perswazje i groźby użycia armaty ani nawet łzawe prośby pana Fabiana, najstarszego z Sockich (płaczącego tylko jednym okiem z racji tęgiego zapuchnięcia drugiego), który, widząc, że sprawa jest przegrana z kretesem, chciał uniknąć puszczenia z dymem całego majątku, do czego przeciągająca się bitwa łatwo mogła doprowadzić. Jawnie już widać było, że zuchwali dragoni komu innemu niż Sockim są lojalność winni, jednak nadal nikt z zainteresowanych nie chciał się zdradzić, kto za tym stoi. Zresztą nie musieli. Radziwiłłowską perfumerią woniało tutaj na milę. Na razie jednak mieli impas! Wobec tego przestano gadać po próżnicy i okazano chrześcijańskie miłosierdzie, opatrując rannych i poturbowanych. O dziwo, zabitych żadnych jak dotąd po obu stronach nie uświadczono, choć wielu było ciężko rannych i pewnie przynajmniej kilku mieszkańców Czerwonki miało w najbliższym czasie skonać od gorączki czy innej gangreny. Równocześnie paru Lawendowskich ze zrujnowanego dworu wydobyło falkonet, który wskutek wybuchu obsunął się do piwnicy. Z pomocą tejże armatki pół godziny później rozpoczęto z upartymi dragonami drugą turę pertraktacji, ostrzeliwując ich gniazdo. Niestety, Soccy za całą amunicję mieli tylko trzy lite, żeliwne kule, dobre do zatrzymania wozu na drodze, ale nie żeby roztrzaskać fortalicję najemników. Owszem, trochę ją tam skotłowały, rozleciała się też jedna ściana gumna, ale najemników od dalszego oporu to nie odstręczyło. Najpierw sobie skrycie przycupnęli, a po wszystkim zaczęli głośno szydzić. Na pewno wiedzieli dobrze, że ani więcej, ani groźniejszych naboi do tego falkonetu tu nie ma. Kartacze były tu na nic. Przydałyby się na drani granaty, pytanie, skąd je dostać? Wyglądało na to, że ku rozpaczy Sockich istotnie przyjdzie wykurzać impertynentów ogniem... Temu jednak stanowczo sprzeciwił się asesor Wygonowski, obstający przy zachowaniu pozorów legalności. Zrobić zajazd na sąsiadów, którzy w czymś zawinili, owszem można. Rozgrzeszenie było także i na parę łbów przy tym na śmierć rozbitych, ale spalić, o, co to, to nie! Palić nie uchodziło! To byłaby zbójecka, tatarska, a nie szlachecka praktyka! Tego samego zdania był pradziad Jakub, kiedy wreszcie nadjechał i wysłuchał relacji. Wouwerman z kolei od prędkiego zrobienia nowej bomby wymówił się znacznie pilniejszymi i pobożniejszymi obowiązkami. Mianowicie Niemiec uwierzył wreszcie, że podopieczna Lawendowskich istotnie wywodzi się z czasów tysiąc czterysta lat temu minionych, skutkiem czego wielki zapał kaznodziejski w niego wstąpił i od samego rana uczył pannę Polskę „Ojcze nasz” w języku gockim, co sam akurat umiał dobrze, objaśniając przy tym dziewczynie sens każdego wersu owej modlitwy, czyli mimochodem cały katechizm jej wykładając. Jak twierdził, na chrzest czasu tu po prawdzie nie ma, ale skoro za cesarza Karakalli chrześcijanie już byli, to jej tam na pewno Pan Bóg jakiegoś zacnego kapłana ześle, ważne aby poganka na takie spotkanie była już gotowa. Ksiądz Anzelm ze swej strony nie wtrącał się w to całe apostołowanie, siedział cały czas milczący i zupełnie pochłonięty własnymi myślami. Ruszył się z wozu dopiero, kiedy go poproszono, by udzielił ostatniego namaszczenia paru co ciężej pobitym. Odświętnie ubrana panna Polska ze swej strony nic się nie wzbraniała i grzecznie oraz pilnie powtarzała za Wouwermanem: Atta unsar pbu in himinam... weihnai namo pbein... qimai pbiudinassus pbeins! Czasem zadawała jakieś pytania. Jejmości Lawendowskie na pożegnanie wystroiły ją od stóp do głów jak polską szlachciankę przystało, a więc w spódnicę wełnianą z modrego sukna angielskiego i kaftanik bez rękawów z karminowego aksamitu obszytego gronostajowym futrem. Z poprzedniego stroju pozwoliły tylko zachować starą biżuterię, ażeby panna z gościny u swych potomków przyszłych w lada jakim gieźle do dom nie wracała, bo jakże to tak! Był jeszcze do tego solidny węzełek z przeróżnymi prezentami na drogę i na weselisko przyszłe. Tylko że ten powrót Polski do siebie stawał pod coraz większym znakiem zapytania, właśnie przez owych upartych najemników. Żeby bowiem utrzymać ich w szachu, należało pozostawić w Czerwonce minimum dwudziestu zbrojnych. Jeszcze z dziesięciu koniecznych było do pilnowania samych Sockich oraz ich wsi, w której kryli się żądni zemsty słudzy. W sumie o trzy dziesiątki Lawendowscy musieli uszczuplić swoje siły, a i to wcale nie było zbyt wiele. Na wyprawę pod Ossówno zostawało więc ledwie czterdziestu mieszkańców Korzenia, których z kolei na miejscu trzeba było podzielić na trzy wzgórza i same Rozstaje Wód, czyli stanowczo zbyt mało! Gdyby lisowczycy na nich nastąpili, a należało się spodziewać, że nastąpią, to rozporządzając tak szczupłymi siłami, nie da się spokojnie ani bezpiecznie przeprowadzić obrzędu, a być może w ogóle go zacząć. I nie było na to żadnej mądrej rady. W grę wchodził jeszcze tylko frontalny, desperacki szturm na fortalicję najemników, z zupełnie niewiadomymi tego przedsięwzięcia konsekwencjami. Godziny zatem mijały, a Lawendowscy tkwili w Czerwonce jak topór zbyt mocno i głęboko wbity w mokre drewno, słowem ani wte, ani wewte! Jedyne, co mogli zrobić, to demonstracyjnie udawać, że donikąd im się nie spieszy. Ustawiono więc z powrotem obalony kocioł i zaczęto w nim warzyć dla wszystkich bigos, niby to szykując się do długiej triumfalnej biesiady, jak również dając najemnikom do zrozumienia, że się ich weźmie głodem. Na jedzeniu i piciu (niby to tęgim, o czym głośne śpiewy zaświadczać miały), ma się rozumieć na koszt pokonanych, zeszło Lawendowskim południe, potem i popołudnie, aż pojawiły się pierwsze oznaki nadchodzącego wieczora. Było więc źle, a miało być jeszcze gorzej. Naraz bowiem woźnemu dano znać, że drogą z Liwa ciągną ku nim jacyś zbrojni. Stanisław czym prędzej wskoczył na Grocha i wyjechał naprzeciw, by zobaczyć, kto zacz, i w razie potrzeby formalnie zapewnić przybyszy o prawomocności zajazdu. Dojrzał w dali dwóch czarno odzianych jeźdźców jadących przodem, wolno, strzemię w strzemię, a w pewnym oddaleniu za nimi poczet pół setki zbrojnych z niewielkim taborem złożonym z dwóch zaprzęgów. Jezuici! Serce woźnemu stanęło w gardle. Jeszcze tylko tych przewrotnych klechów im tutaj brakowało! W obecności takich nieproszonych świadków z obrzędu wzbudzenia Rozstajów Wód należało bezwzględnie zrezygnować i czekać innego terminu, a tych tak znów wiele nie było. Pradziad Jakub wspominał, że sprawę należy załatwić przed końcem lata, a najlepiej w przeciągu dwóch niedziel. Pytanie tylko, ile razy można to dzieło w takich okolicznościach od nowa zaczynać? Ile razy zajeżdżać Sockich? Czarne stroje zbliżających się mężczyzn parę minut później okazały się jednak nie habitami, lecz żupanami. Chwilę później Stanisław rozpoznał Kacpra oraz Bolesława Tycowskich. Obaj byli w żałobie po najstarszym bracie, stąd pomyłka. Choć to nie wypadało, woźny odetchnął z wielką ulgą. – Wybaczcie, mości panie Stanisławie, że tak późno przybywamy! – usprawiedliwił się Kacper Tycowski. – Lecz musieliśmy się wpierw dobrze przygotować, ażeby godne

egzekwie naszemu panu bratu, świętej pamięci Anzelmowi, odprawić, tak i trochę nam zeszło... – Zacny był człek, świeć mu Panie! – odrzekł z powagą Stanisław. Przeżegnali się wszyscy trzej i na znak szacunku dla zmarłego pomilczeli małą chwilę z pochylonymi głowami. – Soccy przysporzyli naszemu bratu wielu doczesnych udręk, więc na pewno uraduje go tam w niebiesiech zajazd na nich – Kacper dokończył swoją myśl. – A i Korzeniowi z pomocą nasz brat Anzelm też na pewno rad byłby zawsze przybyć z pomocą. – Mam nadzieję, że choć żeśmy się spóźnili, jeszcze coś niecoś dla nas zostało – zagadnął Bolesław. – Znajdzie się dla was robota – zapewnił woźny. – Gotowiśmy na każdą okoliczność! – odpowiedział mu młodszy Tycowski z mściwym błyskiem w oku. – Jednak dla porządku musicie wpierw to wiedzieć, że nas o czary i szkodzenie ludziom pomawiać będą. I wam podobną łatę przypną, jeśli nam pomożecie. – Wiary nie dajemy! – oznajmił stanowczo Kacper. – Z dawna wiemy, że wy, Lawendowscy, magią się czasem paracie, ale nigdy jeszcze się nie pokazała z tego jakakolwiek szkoda dla poczciwych ludzi. Złe języki zaś dokuczyły jednako nam i wam, dlatego teraz stajemy przy was! – Prawda li to, że teraz też coś czarować zamierzacie? – spytał Bolesław. – Prawda, lecz o szczegóły nie pytajcie. – Starczy nam, jeśli słowo szlacheckie dacie, że w godziwej sprawie ta praktyka nastąpi – powiedział Kacper. – Daję verbum nobile, że tak. – A ja bym jednak chciał wiedzieć, w jakiej to intencji stajemy! – zaoponował zapalczywie Bolesław. – Za co albo też za kogo mamy się bić? – Za pannę Polskę – odrzekł Stanisław Lawendowski. – A skoro za Polskę, to być może! – młodszy Tycowski stanął w strzemionach, obejrzał się i zagwizdał przenikliwie na palcach. Oddział dziedziców Dzierzby i Jabłonnej ruszył z kopyta. Z pohukiwaniem i wielkim fasonem zajechali chwilę później przed zdemolowany dwór Sockich. Jak się teraz okazało, Tycowscy za swoim pierwszym wozem taborowym ciągnęli organki zacne, złożone aż z dziesięciu subfalkonecików, ułożonych w piramidkę z czterema lufami u podstawy. To z racji wielkiego ciężaru tej machiny artyleryjskiej posuwali się z Liwa nienadmiernym tempem, mimo niezłej drogi. Wszystkie lufy, jak zapewniono, załadowane już były kulami rozrywającymi, a ścieżki prochowe dobrze podsypane. Zatem, nie zwlekając, przystąpiono do dzieła. Z dragonami nagadano się dosyć, więc teraz dano im tylko czas na zmówienie pacierza. Kiedy ci z pobożnej propozycji nie skorzystali, woląc już raczej jawnie bluźnić, bez dalszych ceregieli wytoczono organki na szaniec, zaimprowizowany czym prędzej z paru beczek i ułomków płotu dla ochrony od kul przeciwnika. Zaczem dano ognia koleją, poczynając od najniższego rzędu luf. Requiem za pokój duszy świętej pamięci Anzelma Tycowskiego odegrano na czerwoneckim folwarku tak monumentalne, że kury Sockich szwendające się zrazu beztrosko tuż pod lufami, kiedy pierwsze z nich zagrzmiały, nauczyły się fruwać aż na dachy okolicznych stodół, i to bez piór. Ba, nawet wysoko ponad te dachy, kiedy jeden po drugim zaczęły pękać wystrzelone granaty. W bryzgach ognia, miarowym huku i tumanach dymu buchających jeden z drugiego, hultajska fortalicja została zmieciona z powierzchni ziemi w przeciągu jednej zdrowaśki. Kiedy przyszło do „I w godzinę śmierci naszej”, można już było obstalowywać trumny. Po salwie, kiedy szczątki pospadały na ziemię, a kurzawa nieco przerzedła, bracia Tycowscy, dobywszy szabel, do których używania skrupułów nijakich nie mieli, z całą swą familią ruszyli do generalnego szturmu na płonące ruiny. Pardonu nikomu dawać nie zamierzano, trzeba było bowiem pyskaczom poddawać się zawczasu, kiedy grzecznie ich o to proszono, no ale koniec końców jednak dano. Przeciwników przechrzczono z dziesięciolufki tak skutecznie, że żadnego z nich zdolnego do dalszej walki już nie uświadczono. Tych paru ciężko poharatanych i skrwawionych, wygrzebanych z rumowiska bez duszy lub jęczących żałośnie w bolesnej malignie, dobijać broniło szlacheckie sumienie. Zajęto się zaraz dogaszaniem wszelkich zarzewi pożaru, ażeby panowie Soccy przesadnych a zasadnych pretensji mieć za ten zajazd nie mogli. Dostać mieli tyle guzów, ile im się słusznie należało, lecz nie więcej! – Popilnujcie nam ich tutaj przez noc i pół dnia, po tym jak my stąd wyjedziemy – poprosił Stanisław Kacpra Tycowskiego. – Opatrzymy panów jegomościów Sockich przez ten czas aż miło... – odpowiedział sojusznik, uśmiechając się zjadliwie. – Odpokutują oni za te wszystkie swoje oszczerstwa i pomówienia tak, że długo to popamiętają! – Zdałoby się im te jęzory zjadliwe poucinać – dodał Bolesław. – A wcześniej im je gwoździami do ściany przybić. – Tylko mi tu bez nijakiego okaleczania! – zaprotestował energicznie asesor Wygonowski. – Szlachcie czynić tego nie wypada! – To my wiemy – odparł spokojnie młodszy Tycowski. – Dlatego na wozie mamy beczułkę dobrej smoły, a pierzyn do wyprucia to się, jak mniemam, tu na miejscu dość znajdzie... – Wyście Sockich na diabłów przerobili – sprecyzował ich zamiar Kacper. – To my teraz tych panów braci, naszym przemysłem przeanielimy do gruntu. Tak, że aż we smole i pierzu nam „Hosanna” zaśpiewają! – Tylko szat z nich całkiem nie zdejmujcie – doradził Stanisław, wspomniawszy swą przygodę z masłem sprzed dziesięciu dni. Ech, zdawałoby się, że cała epoka od tej pory przeminęła... – Panowie szlachta tutaj sobie w najlepsze sejmikują! – podszedł do nich zirytowany pradziad Jakub. – A nam już czas najwyższy pod Ossówno ruszać! – nagląco uderzył kosturem w ziemię. – Każcie całemu towarzystwu bez zwłoki na koń siadać! – rozkazał woźnemu. – Dobrze dziadku, nie damy Polsce dłużej czekać! – zapewnił go Stanisław.

12 Szarża do piekieł

Nazwa Rozstaje Wód była mianem w czarodziejskich inkunabułach używanym. Miejscowi ludzie zwali to uroczysko Garbatą Wodą, a to dlatego, że u zbiegu rzeczki Osownicy i bezimiennego strumienia, płynącego od strony Wyględówka, tworzył się niekiedy niezgodny z naturą garb czy też obły pagórek wody, wysoki zwykle na łokieć. Jakby fala przedziwna, stojąca całkiem nieruchomo, wyłaniała się czasem, nie wiedzieć za jaką przyczyną, nad powierzchnię rzeczułek, dokładnie w miejscu, gdzie oba nurty się stykały. Kiedy zaś ten fenomen zaszedł, równocześnie następowało odwrócenie biegu wód, które zaczynały płynąć pod górę i rozchodziły się, zamiast schodzić, stąd wzięło się porównanie do rozstajów dróg. Odwrócone strugi odpływały w inne światy lub czasy, różnie o tym powiadano. Miejscowi mówili o owym zjawisku szeptem, za zły omen je sobie poczytując i zalecając natychmiast uchodzić stamtąd, gdyby się tę rzecz przypadkiem zobaczyło, splunąwszy przedtem koniecznie trzykroć przez lewe ramię. Zawsze bowiem ilekroć woda garbaciała, świat wokoło się w jakiś dziwny sposób zmieniał. Wspólne wspomnienia znajomych osób przestawały nagle być ze sobą zgodne. Coś się komuś uparcie zdawało, jakby sen wymieszał się z jawą, a jawa ze snem i nijak było dojść, kto tu do rzeczy mówi, a kto bredzi. Bywało, że żona męża osobliwie odmienionym widziała albo i mąż, powróciwszy znad Garbatej Wody, żony zupełnie nie poznawał. Miesięcy, a czasem nawet lat trzeba było, aby człek, który się nieszczęśliwie na ów wodny fenomen napatoczył i weń zapatrzył, zdołał potem dojść do ładu ze sobą i swoimi domownikami. Bano się zatem Rozstajów Wód ogromnie i trzymano od nich z daleka, żadnej uprawy ziemi ani wypasu w ich najbliższym sąsiedztwie nie podejmując. Nawet od zbierania chrustu i jeżyn się wzbraniano, skutkiem czego te, nigdy nie łamane i nie wygniatane, razem z innymi chaszczami obrosły w tym miejscu oba brzegi Osownicy nieprzebytym gąszczem. Brak wydeptanych ścieżek znacznie utrudniał przystęp do uroczyska. Lawendowscy, najechawszy od zachodniego brzegu, musieli sobie drogę przez ten gąszcz wyrąbać kordami, ażeby tam wozem dotrzeć. Pierwsze, co się na miejscu rzucało przybyszowi w oczy, to była kępa osik o pniach idealnie prostych niczym husarskie kopie, ale kilkakrotnie wyższych, rosnących dokładnie w widłach obu strumieni. Zwykle drzewa z natury są co nieco pokrzywione, te zaś rosły napięte niczym struny, jakby je w górę ciągnął. Osiki te oraz rzeczki u ich podnóża mieściły się w dolince o łagodnych, lesistych stokach. Dopiero powyżej i poniżej tego miejsca ciągnęły się strome jary, wyżłobione przez nurty Osownicy oraz jej bezimiennego dopływu w białym piasku mazowieckich wydm w przeciągu pięciu tysiącleci minionych od stworzenia świata. Wzgórz, na których miano rozpalić wici, zupełnie stąd nie było widać, ale pradziad Jakub zapewniał, że światło na nich zapalone bez żadnego wątpienia dotrze aż tutaj. Po przybyciu do celu korzeniową kompanię rozdzielono, posyłając po dziesięciu ludzi na trzy pagórki otaczające Rozstaje Wód w idealnie równych odległościach od uroczyska oraz siebie nawzajem. Każdy oddziałek zabrał ze sobą jedno lustro Twardowskiego wraz z klepsydrą, które zaczęto przesypywać dokładnie w tym samym momencie. Pradziad Jakub pouczył odjeżdżających, co dokładnie mają robić, a Wouwerman rozdał im po woreczku z pirotechniczną mieszanką własnego pomysłu, która miała sprawić, że w decydującym momencie płomienie ognisk rozgorzeją z niebywałą jasnością. Niemiec wspomniał, że specyfik ów składa się z mieszaniny siarki oraz szarego pyłu powstałego wskutek destylacji galmanu z węglem drzewnym w alchemicznym atanorze. Ten sam pył dodany do stopionej miedzi zamieniał ją w złocisty spiż, dlatego niektórzy alchemicy uznawali go za prekursor kamienia filozoficznego. Stanisław słuchał tych wywodów jednym uchem, więcej myśląc o tym, jak najlepiej zabezpieczyć tak rozległy teren od zdradzieckiej napaści. Wyznaczył więc jeszcze oddział dwudziestu krewniaków, którzy mieli stale krążyć po okolicy i pośpieszać z pomocą, gdyby na którymś z trzech szczytów rozległy się strzały. Pozostałych dwudziestu Lawendowskich pozostawił w Rozstajach Wód, gdyby po otwarciu przejścia pomiędzy światami miało jeszcze przyjść do sprawy ze Scytami. Ostatnie rozkazy wydano, gdy słońce dotknęło horyzontu i niebo rozgorzało łuną zachodu. Wtedy to, patrząc z Rozstajów Wód, wyraźnie widać było, jak czerwone promienie słoneczne uginają się i załamują nad tym uroczyskiem. Jakby się ku niemu opuszczały, przyciągane nieznaną siłą, której zaraz się wymykały. Efekt ten nasilał się w miarę opuszczania się słońca, ale nim doszło do apogeum, ono zgasło za horyzontem. Dlatego właśnie do wzbudzenia Rozstajów Wód potrzebne były ognie zapalone na sąsiednich wzgórzach. Patrząc zaś na regularność ich usytuowania, nie można było wątpić, że to sam Bóg ustanowił ten świecznik. Kiedy niebo zszarzało i poczęło zmierzchać, pradziad Jakub stanął na brzegu Osownicy z multanką, zwaną też fletnią Pana, w dłoniach i nie opowiedziawszy się nikomu, zaczął na niej grać. Żaden z Lawendowskich dotychczas nie podejrzewał nawet, że patriarcha to umie ani nawet, że ma ten instrument w domu. Wszyscy wstrzymali dech, nasłuchując i patrząc, co będzie dalej, a skóra cierpła im z każdą chwilą. Ksiądz Anzelm modlił się, niemo poruszając ustami. Melodia już od pierwszej nuty w przedziwny sposób zgrała się ze szmerem wód. Rzeka wyraźnie odpowiedziała fletni. Muzyka i woda popłynęły razem, splotły się ze sobą, a w chwili, gdy dźwięki zatoczyły koło i zaczęły się powtarzać, na powierzchni Osownicy utworzył się wir i za moment drugi na jej dopływie. Nurty zaczęły zawracać, wijąc się niczym dwa węże, wpełzając jeden na drugiego, zlewając w jedno, i oto w dogasającej szarówce dziennego światła, pośrodku Rozstajów Wód wyłonił się wodny garb... I wtedy, hen, siedem mil polskich na zachód stąd, na Górze Sygnałowej pod Sokołem zapalono pierwszy ogień. Na ten znak zapłonęło natychmiast wielkie ognisko na Sowiej Górze, a po nim równocześnie na Bezimiennej pod Garczynem i na wydmie koło Marcelina – dwa ostatnie ognie dokładnie na południe i na północ od Rozstajów Wód, w równej odległości od tego uroczyska, które oto przy dźwiękach pradawnej melodii ujawniało swoją prawdziwą naturę środka tego świata i wszystkich światów, które były i które będą. Obudził się Środek Środków. Cztery zapalone dotychczas światła spotkały się nawzajem i spotężniały gwałtownie, wzbijając się wysoko w niebo kolumnami blasku. Żadne naturalne paliwo nie mogło dać aż tyle jasności. Światło zaczęło jakby spływać ze sfer gwiezdnych, ujawniając się najpierw tuż przy ziemi i stopniowo coraz wyżej. Zadrżała cała dolina, a Liwiec i jego dopływy na chwilę stanęły w miejscu. Mieszkańcy wszystkich miast i wiosek w zasięgu nieziemskiego blasku odczuli drgnienie tej samej mocy, która niegdyś wzbudziła do istnienia świat. Tylko najstarsi ludzie pamiętali podobne zdarzenie sprzed siedemdziesięciu i siedmiu lat. Ogniska na szczytach mniejszego trójkąta też już rozpalono, ale te na razie jeszcze wyglądały zwyczajnie. Dopiero gdy klepsydry przesypały się po raz drugi, w jednej chwili uniesiono zwierciadła Twardowskiego i równocześnie skierowano odbite światła na Rozstaje Wód. Inni pomocnicy w tym momencie sypnęli w ogień mieszaniną Wouwermana, która zapłonęła oślepiająco białym ogniem. Zdawałoby się, że te cynowe lustra są za małe jak na odległość, na którą miały rzucić swoje refleksy. Światło jednak od nich odbite nie rozproszyło się w mroku ani pośród lasu, ale przeciwnie, z każdym krokiem oddalenia gwałtownie go przybywało, aż z trzech stron na Rozstaje Wód runęły istne trzy lawiny blasku, dla którego drzewa nie stanowiły żadnej przeszkody. Tylko ich długie cienie gwałtownie rozbiegły się we wszystkie strony na raz, rozkołysały, położyły i zapadły pod ziemię. Za moment, jak okiem sięgnąć, w całej dolinie Rozstajów Wód nie było już żadnych cieni, stała się tylko i wyłącznie Światłość, która wypełniła ją po brzegi. Co więcej, zwierciadła Twardowskiego zaczęły nagle odbijać blask płonących przed nimi ogni nie tylko w dół, ku dolinie, ale też kolejno ku sobie nawzajem, stwarzając wrażenie jakby całe wzgórza wraz z ogniskami zaczęły się tasować i tańczyć. W oczach ćmiło się od patrzenia na to zjawisko. Tymczasem garb wody chłonął padający nań blask i rósł coraz wyższy, aż w końcu stał się krystaliczną kolumną z połączonych w jedność substancji wody, światła i muzyki. W Środku Środka wyrosła Oś Stworzenia, wkoło której obracały się wszystkie kosmosy i światy, po czym stopniowo, jeden po drugim ustalały się w porządku wyznaczonym przez harmonię dźwięków granych przez pradziada Jakuba, aż koniunkcja odległych rzeczywistości wreszcie się dokonała.

Patriarcha odjął fletnię od ust i zwrócił się do stojącej za nim, oniemiałej z wrażenia Polski. – Dziecko, weź swój oszczep i ciśnij nim w tę oto kolumnę. Była na to zbyt przejęta. Tylko skinęła głową, ale nie zrobiła nic, by wykonać polecenie. Dopiero gdy Grzesiek wcisnął jej drzewce do ręki, otrząsnęła się z oszołomienia, wzięła nieznaczny zamach i rzuciła oszczepem, gdzie kazano. Oś Stworzenia, ledwie tknął ją czubek lecącego grotu, rozwinęła się jak rulon fosforyzującego pergaminu i ujrzeli przed sobą błonia nadliwieckie w pełni słonecznego dnia. Rozstaje Wód połączyły się z tym meandrem starorzecza, w który wpadła uciekająca przed Scytami dziewczyna. Zmieniło się tu tylko tyle, że teraz w piaszczystym brzegu tkwił nie jeden, lecz dwa oszczepy. – Wracaj, dziecko, do dom, do ojców swoich, a nas dobrze wspominaj – powiedział pradziad, wskazując pannie drogę. – Możesz teraz śmiało po wodzie iść, a nóżek sobie nie zmoczysz... – Dziękuję wam – powiedziała Polska. – Zawsze pamiętać będę, że ja i wy jesteśmy jednej krwi. Kiedy zaś pora zemrzeć przyjdzie, będę dalej żyć w moich wnukach, w tej ziemi i wodach. – Wiemy to – odrzekł jej z powagą stary Jakub. – Boś nasza jest i na zawsze będziesz! – Weihnai namo pbein! – pożegnał ją Wouwerman po gocku, słowami modlitwy Pańskiej. – Jah aflet uns pbatei skulans sijaima! Święć się imię Twoje i odpuść nam nasze winy! – przełożył na polski jak w natchnieniu, bez zająknienia. Skinęła mu głową, podniosła swój węzełek z darami i zaczęła żegnać się z kolei z Grześkiem, całując go jak brata. Pradziad nieznacznie przywołał do siebie Stanisława. – Ty idź przodem i zobacz, czy się tam jeszcze Scytowie gdzieś nie czają – polecił mu. Woźny skinął twierdząco i zdjął z pleców półhak. Krócice już wcześniej miał włożone za pas. – Jest dobrze – dodał półgłosem starzec. – Światła Niemca są tak mocne, że wzbudzenie stoi krzepko niby mur. Nie czuję nijakiego rozchwiania. – Dziękuję wam wszystkim za gościnę! – powiedziała jeszcze raz Polska. Stanisław dał jej znak, by szła za nim, ale nie zdążyli wstąpić na powierzchnię wody, kiedy wypełniające dolinę światło nagle gwałtownie zamrugało. Widok przeszłości zafalował i zmętniał. Chwilę potem doleciał ich odgłos dalekiego wystrzału. – Rozbili nam zwierciadło, hultaje! – zdenerwował się pradziad, po czym zwrócił się do Polski i Stanisława. – Idźcie szybko! – zawołał. – Światła na razie jeszcze starczy! Woda, kiedy na nią weszli, uginała się pod stopami niczym mech, ale nie było czasu podziwiać cudu. Wbiegli w minione tysiąclecie. Siła przeznaczenia sprawiła, że Polska stanęła dokładnie w tym samym miejscu, z którego wpadła do wody, a nawet znów lekko zachwiała się do tyłu. Stanisław przytrzymał pannę za łokieć, pomagając jej odzyskać równowagę, po czym lufą półhaka rozgarnął krzaki, wypatrując Scytów. Jeden był. Odbiegł tylko nieco ponad dwie staje. Widać zreflektował się i postanowił upewnić, czy naprawdę było tu przed czym uciekać. Stał poza zasięgiem strzału z łuku, więc sądził, że nie musi się niczego obawiać. Cóż, Scyta był tu obcy i nie znał tajemnic liwieckich starorzeczy... Woźny odciągnął kurek, podrzucił półhak do ramienia. Odległość jak na zwykłą fuzję też była trochę zbyt duża, ale z gwintowaną rurą w ręku Stanisław nie musiał się tym przejmować. Wymierzył jak do kogutka na strzelnicy i wypalił. Kula poszła jak po sznurku. Scytyjski wojownik szarpnął się w siodle i chwycił za prawy bark. Dobrze! Nie szło o to, by zabić, ale zdumieć i przestraszyć jego oraz pozostałych, jeżeli gdzieś tutaj się kryli. Rozglądając się za innymi Scytami, woźny zaczął ładować broń. Dziewczyna wyszła z zarośli, rozgarniając gałęzie odzyskanymi oszczepami, po czym wsparła się na nich i rozejrzała z uśmiechem po znajomej okolicy. – Kędy masz do dom? – zapytał Stanisław, postukując stemplem. Bez słowa pokazała kierunek. Żadnych sadyb ludzkich nie było tam widać, za to na przestrzeni daleko ponad pół polskiej mili ciągnęły się błonia porośnięte chaszczami wierzb-liw, tudzież kępami olszyn i sosnowymi zagajnikami. Mógł się tam bez trudu chować jeszcze i z tuzin Scytów... – Stasiu, wracaj! – głos Jakuba dobiegał jakby z dna studni. Z tej strony przejście pomiędzy światami przypominało wir stopionego złota. Tyle tylko, że coraz bardziej zarzucało nim na boki jak krzywym kołem, na dodatek kręcącym się coraz szybciej. Zdaje się, nie trzeba było długo czekać, aż się to wszystko rozleci w drobny mak... Woźny ogarnął całą sytuację i zdecydował się bez wahania. Nie mógł wszak zostawić tu Polski samej! – Odprowadzę pannę do jej ojców! – odkrzyknął pradziadowi. – Nie zdążysz wrócić! Chwilę jeno... Tyle to Stanisław sam wiedział. Nie było co deliberować, tylko robić, co do szlachcica należało! Nie po to tyle trudu sobie zadali, by teraz oddać dziewczynę Scytom prosto w łapy. – Poradzę sobie – zapewniła Polska. – Albo i nie poradzisz! – uciął dyskusję woźny. – Prowadź, moja panno! – Poprawił kordelas i krócice za pasem. Dziewczyna ruszyła naprzód szybkim krokiem. Pewnie sądziła naiwnie, że ten pośpiech coś da... Na idącego za nią Stanisława spłynęły jakiś dziwny spokój i ulga. Podjął decyzję i robił, co do niego należało. Nic więcej nie było ważne, a co ma być, to będzie. Przeszli staję, nic do siebie nie mówiąc. Polska tylko parę razy oglądała się na niego zdumiona. „Znać w niej szlachecką krew, skoro nie wydziwia jak byle przekupka”, pomyślał sobie woźny od niechcenia i wyrzucił z głowy wszelkie bałamuctwa. Skupił się na wypatrywaniu Scytów. Tym pilniej, że zbliżali się do zagajnika, w którym mógł się kryć konny łucznik. Jednak nikt się tam nie czaił. Dopiero po drugiej stronie lasku zobaczyli ruch na błoniach przed sobą. Zmierzało w ich stronę trzech jeźdźców, obok których biegło kilkunastu pieszych tarczowników. Słońce jaskrawymi refleksami migotało na grotach ich włóczni. I znów ani wte, ani wewte...

Stanisław chciał zasłonić pannę, ale ona nie pozwoliła mu stanąć przed nią. – To mój fater i wuj Przemko! – zawołała radośnie. – Bieżaj więc ku nim prędko! – polecił woźny. – Dziękuję! – pocałowała go szybko w rękę i puściła się pędem ku swoim. Stanisław pozostał w miejscu, czekając, aż tamci się zejdą. Nie było to tak zaraz, bowiem dystans był znaczny. Ponadto goccy i mazowscy wojownicy musieli podejść bliżej, by upewnić się, czy ta postać w osobliwym stroju to ich rodzona córka i siostrzenica, której szukali. Wreszcie spotkali się i cała odsiecz otoczyła pannę półkolem. Znać było, że Polska im coś tłumaczy. W pewnej chwili jeden z konnych wyprostował się w siodle, odszukał wzrokiem Stanisława. Dojrzawszy go, uniósł wysoko prawe ramię i pomachał. Woźny odpowiedział tym samym gestem. Skoro skwitowano mu szczęśliwy odbiór panny, mógł wreszcie pomyśleć o sobie. Odwrócił się na pięcie i co sił w nogach pognał z powrotem do bramy w czasie. Regularny początkowo wir rozprzągł się już zupełnie, przybierając postać przedziwnej młaki z wody i światła, przemieszanych razem, przypominających jakby wielkie, koślawe dno flaszy gdańskiej wódki z płatkami złota, potrząsanej bez składu i ładu. Dobiegały stamtąd słabnące tony fletni, widać pradziad starał się podtrzymać przejście tak długo, jak się da. – Wracam! – zawołał Stanisław i bez wahania skoczył w świetlisty bigos. Po wodzie już nie dało się iść. Za pierwszym krokiem wpadł w nią po kostki, a za każdym kolejnym pogrążał się coraz głębiej. Droga pomiędzy jasnym dniem, w którym zostawił Polskę, a nocą, w której trwał obrzęd wzbudzenia Rozstajów Wód wydłużyła się znacznie i z każdą chwilą rozciągała się coraz bardziej. Stanisław brnął przez wodę i czas z coraz większym trudem. Zdało mu się, że dystansu do przebycia przybywa szybciej niż on jest w stanie pokonywać, że już nie dobiegnie... Kiedy wypadł z przeszłości na Rozstaje Wód, powierzchnia Osownicy sięgała mu do połowy ud i nawet już dno zaczęło umykać woźnemu spod stóp. O mały włos, a by się przewrócił i zamoczył doszczętnie całą broń palną. Szczęściem rzeczka była wąska, więc idący z pomocą kuzyni zdołali go w porę uchwycić pod ramiona i wyciągnąć na brzeg. Kolumna z wody, światła i dźwięków stała już mocno pochylona, a teraz się zgięła, poczerwieniała, zaczęła zgrzytać, a zarazem mięknąć i deformować się, jakby zrobiono ją z topiącego się rozżarzonego metalu. – Polska na swoim miejscu – zameldował Stanisław pradziadowi. – Udało się! Zafrasowany patriarcha potrząsnął przecząco głową. – Jej może tak, ale nam nie – stwierdził posępnie. – Brama się wypaczyła i nie chce się domknąć... Woźny dopiero teraz zwrócił uwagę na niezwykłe zjawisko zachodzące na Rozstajach Wód. Światło odbite ze szczytów wzgórz krążyło nad nimi w strzępach, jakby w postaci płonących liści, kartek lub wielkich ognistych ptaków. Co więcej, ów czerwony strumień jakby stopionego spiżu, wyciekający ze zwichrowanej bramy czasu, wcale nie gasł w wodzie ani się z nią nie mieszał. Rozchodził się dalej i rozgałęział niczym rysa na pękającym lodzie, odsłaniając wszakże nie wodę, lecz świecącą jaskrawo krew. Co więcej, pękająca rzeka nie przestawała płynąć, tylko znikała po jednej stronie rozjarzonej szczeliny i znów pojawiała się po drugiej. W dalszej kolejności zaczęła pękać, a raczej rozstępować się, ziemia, a także pnie drzew, do których dotarły zygzaki czerwieni. Pękało nawet powietrze. Było tak, jakby kto rwał lub ciął niewidzialnym nożem gobelin, na którym wyhaftowano ich rzeczywistość. Rozpadał się świat podsłoneczny, odsłaniając to, co kryło się pod nim. Kiedy milczący Lawendowscy patrzyli zafrapowani na ten fenomen, nadjechał goniec z wiadomością, że zniszczeniu uległy wszystkie trzy lustra Twardowskiego. Pierwsze z nich przestrzelono z zasadzki, raniąc trzymającego je kuzyna Grzegorza. Skutkiem spowodowanego przez kulę zaburzenia stopiła się tafla tego oraz następnego zwierciadła, trzeciego zaś popękała. Sprawcami byli kryjący się w ciemnościach lisowczycy. – Wszystkich pięciu ich było – meldował dalej posłaniec od Stanisława Henryka. – Zabiliśmy dwóch z nich, trzeciego wzięliśmy żywcem. Sami zaś mamy pięciu rannych. Ostro się ścięliśmy. Tu wspomnieć należało, że Stanisław Henryk Lawendowski, dowodzący oddziałem osłaniającym ich obrzęd, za młodu chadzał na Moskali pod samym pułkownikiem Lisowskim i dobrze znał sposoby oraz fortele swoich dawnych towarzyszy. – Co zrobiliście z owym jeńcem? – zapytał Jakub. – Kuzyn Stach się z nim rozmówił i puścił go wolno... – goniec nie zdążył wyjaśnić więcej, gdyż w pałającym czerwienią pęknięciu w rzeczywistości poruszyła się jakaś postać. Kształtu nie dało się dokładnie określić, ale to coś się zbliżało i wyraźnie chciało stamtąd wyleźć. – Srebrne kule! – rozkazał pradziad Jakub z napięciem w głosie. Kilku Lawendowskich miało rusznice nabite tymi pociskami, więc wypalili zaraz w głąb wyrwy. Po nich poprawił jeszcze Stanisław z jednej krócicy, którą miał załadowaną srebrem. Demon cofnął się, ale dla wszystkich było jasne, że nie na długo. Czerwona szczelina wciąż się poszerzała i rozkrzewiała. – O to im szło! – westchnął z rezygnacją pradziad Jakub. – Wcale nie chcieli nas od spełnienia tego obrzędu powstrzymać, ale zepsuć nam ceremonię, ażeby znów do magicznego kataklizmu doszło i wszystko co złe się po tym świecie rozpełzło. Potem panowie jezuici sobie zasługę obrony ludzi przed demonami przypiszą, a nas winnymi ogłoszą. – Pięciu lisowczyków to było zbyt mało, żeby nam przeszkodzić, dlatego panowie książęta chyłkiem wynajęli jeszcze tych dragonów i poszczuli na nas Sockich – woźny odgadł wreszcie resztę intrygi. Tylko że teraz ta wiedza była im już na nic. W szczelinie znów zaczął się złowrogi ruch... – Palcie srebrem! – powtórzył rozkaz patriarcha. Dało ognia trzech krewniaków i tam w dole na chwilę się uspokoiło. – Tak ich nie powstrzymacie! – powiedział głośno ksiądz Anzelm. – Piekło musi dostać swoją żertwę! Inaczej ta dziura się nie zamknie. Kogoś z nas diabły muszą zabrać... – Wiem – odrzekł pradziad Jakub i postąpił krok w stronę wyrwy w świecie. – Ja wezmę na siebie wasze grzechy! – oznajmił Anzelm Lawendowski, występując przed patriarchę. – Wiedziałem, że to się tak skończy i jestem gotów iść za was! – oznajmił duchowny. – Herr Gott... – jęknął przerażony Wouwerman. Inni Lawendowscy milczeli z opuszczonymi głowami. – Zostańcie z Bogiem! – ksiądz Anzelm rozłożył ramiona i zaczął powoli pochylać się do samobójczego skoku głową w dół prosto w czeluść piekła, która teraz buchnęła żarem jak

otwarty piec. – Boże mój, Jezu! – westchnął po raz ostatni ich wikary, wiedząc, że tam w dole świętych imion już nigdy wypowiedzieć nie zdoła. Wychylił się tak mocno, że już nie zdołałby się cofnąć, gdyby zechciał zmienić zdanie. I zaczął spadać. – Powstrzymajcie się ojcze! – krzyknął nagle ktoś z drugiej strony Osownicy. Stanisław z Jakubem natychmiast chwycili Anzelma za kołnierz i gwałtem odciągnęli go do tyłu. Z lasu w obszar mrugającego nienaturalnie światła wjechali trzej lisowczycy. Dwóch z nich, pomiędzy końmi prowadziło przemocą jakiegoś człeka, trzymając go mocno za wykręcone do tyłu i wyłamane w górę ręce. Gdy podjechali bliżej okazało się, że ich jeńcem jest ni mniej, ni więcej, tylko sam biskup Flicowski! Purpurat był tak przerażony, że nie był w stanie dobyć z siebie ludzkiego głosu, tylko pokwikiwał i stękał. – Wybaczcie nam, mości panowie Lawendowscy, żeśmy na was nastawali i wam szkodzili! – rzekł trzeci lisowczyk trzymający się z boku, widać przywódca. – Lecz oszukano nas haniebnie... – wymownym gestem pokazał, kogo ma na myśli, mówiąc o oszustwie. – Wielkie popełniliśmy grzechy na niemieckiej wojnie – mówił dalej oficer lisowczyków. – Terminy przyszły takie, że wyrzekliśmy się Boga i zawarliśmy pakt z szatanem, aby nas strzegł i zapewniał wielkie łupy. Mordowaliśmy więc niewinnych i bezcześciliśmy relikwie. Tak straszne spełniliśmy czyny, że w końcu nikt, żaden ksiądz, biskup, a nawet jeden kardynał, nie chciał nam dać rozgrzeszenia. Aż ten tu oto purpurat przyobiecał nam u samego papieża wyjednać odpuszczenie win. Pod warunkiem wszakże, że wszelkie jego rozkazy będziemy spełniać bez szemrania, więc czyniliśmy, co kazał. Za późno się spostrzegliśmy, że on piekłu służy, a nas omamił. Krewniak wasz, a towarzysz nasz dawny, oczy nam wreszcie otworzył i pojęliśmy, kto praw, a kto łgarz. – Sczeźniecie w piekle, łajdaki! – wysyczał biskup Flicowski, odzyskując mowę. – Nasze dusze i ciała z dawna już do piekieł należą – odpowiedział mu jeden z trzymających go lisowczyków. – Nic się już na to poradzić nie da. – Ale przy nas został jeszcze honor! – oznajmił oficer. – Tedy bądźcie zdrowi, panowie Lawendowscy, i wiedzcie, że nam też panna Polska miła! Spięli konie jednocześnie i ruszyli po pochyłości ku rozwartej piczy piekła. Mieli do niej tylko kilkanaście kroków, ale ich wierzchowce z miejsca poszły w skok i w cwał. Nie były zwyczajnymi zwierzętami. Kiedy ruszyły w ostatnią szarżę ich oczy i kopyta rozjarzyły się tą samą czerwienią, która biła tu spod pękniętej ziemi, a chrapy buchnęły siarkowym dymem. Ekscelencja Flicowski, widząc, ku czemu go wiodą, zaparł się piętami i szarpnął desperacko z całych sił, ale potępionym lisowczykom wyrwać się nie zdołał. Powlekli go za sobą tam, gdzie szli sami. Pojąwszy to, purpurat zawył jak zwierz ogarnięty szaleństwem i nieprzytomną trwogą i z tym rozdygotanym krzykiem, razem z trzema jeźdźcami, runął w ognistą kipiel. Jakiś paradoks nadnaturalnej perspektywy sprawił, że wszyscy ludzie oraz konie zmieścili się w gorejącej szczelinie bez trudu, jakby w istocie była ona znacznie szersza, niż się wydawało. Potem zaś spadali w nią długo, powoli malejąc i niknąc obserwatorom z oczu w niezmierzonej głębi rozżarzonych podziemnych otchłani. Na koniec wyrwa w rzeczywistości zaczęła się wreszcie kurczyć, zmniejszać i cofać. Wraz z nią zgasły osobliwe światła nad Rozstajami Wód, musiano zapalić zwykłe pochodnie. Zniekształcona brama czasu zamieniła się w wodny garb, który skarlał i się rozpłynął. Oba zbiegające się nurty znów zaczęły ciec zgodnie z naturalnym porządkiem rzeczy. Rana w materii podsłonecznego świata nie zabliźniła się jednak całkowicie. Na dnie Osownicy pozostała wyraźna, na łokieć długa, prześwitująca krwistą czerwienią blizna. – Tym razem jeszcze się udało – odetchnął z ulgą pradziad Jakub i zaraz się poprawił. – Prawie udało... Po drugiej stronie rzeki znów wszczął się jakiś ruch. Chwilę później z mroku wyłoniło się dwóch ludzi – jeden szedł pieszo, drugi jechał za nim konno. Byli to ojciec Anastazy i pan Jacek Korczyński. Oficjalista trzymał gotowy do strzału muszkiet, skierowany lufą w niebo i oparty kolbą o łęk siodła. Najwyraźniej szlachcic służył teraz mnichowi za osobistego strażnika. Przybysze strzelać się z Lawendowskimi nie zamierzali. Gadać z nimi też nie. O nic w ogóle nie spytali. Musieli wcześniej widzieć dobrze, co się tutaj stało. Ojciec Anastazy zatrzymał się nad brzegiem Osownicy i popatrzył na prześwitujący spod wody piekielny stygmat. Mnich zrobił nad nim znak krzyża, a potem poruszył ustami. Stanisław Lawendowski stojący po drugiej stronie rzeczki, jakieś dwadzieścia kroków od jezuity, niczego nie usłyszał, ale mógłby przysiąc, że były to słowa: Ad maiorem Dei gloriam! Czerwony, demoniczny blask, bijący spod polskiej wody i ziemi, na moment rozjarzył się mocniej i bardziej złowrogo.

Koniec części pierwszej

KTL Warszawa, styczeń-kwiecień 2011 r.