JEWISH HOME CH.11_TISZAbeAW

DOM ŻYDOWSKI ROZDZIAŁ 11 Tisza beAw 1. Co oznacza „Tisza beAw”? Tisza beAw oznacza „Dziewiątego Aw” i odnosi się do tradycyjnego żydowskiego dnia postu i żałoby. Miesiąc Aw przypada w lipcu bądź sierpniu. 2. Na pamiątkę jakich wydarzeń obchodzimy Tisza beAw? Dla ortodoksyjnych Żydów Tisza beAw to najsmutniejszy ze wszystkich dni roku, czas żałoby po zniszczeniu obydwu starożytnych Świątyń w Jerozolimie. 3. Dlaczego Świątynia w Jerozolimie była tak ważna? W odróżnieniu od judaizmu ortodoksyjnego, judaizm reformowany nigdy nie przypisywał starożytnej Świątyni najważniejszej roli. Aby zrozumieć żałobny charakter Tisza beAw, musimy zatem spojrzeć na naszą historię z tradycyjnego punktu widzenia. Pierwsza Świątynia w Jerozolimie została zbudowana za panowania króla Salomona (965 p.n.e. - 925 p.n.e.). Król Dawid, ojciec Salomona, też pragnął zbudować Świątynię, lecz nie było mu to dane. Jak mówi Biblia, Bóg nie chciał powierzyć tej roli Dawidowi z powodu jego licznych kampanii militarnych. Świątynia miała być miejscem świętym, miejscem pokoju. Tylko król, który nie przelał krwi, mógł zatem podjąć się jej budowy, a więc to Salomonowi, którego hebrajskie imię brzmiało Szlomo (od szalom, co oznacza „pokój”), powierzono to szlachetne zadanie. Salomon wybudował Pierwszą Świątynię przy wsparciu króla Tyru, Hirama. Aby pomóc przy tym przedsięwzięciu, Hiram posłał swych fenickich artystów i budowniczych, wspaniałe kamienie ze swych kamieniołomów oraz piękne cedry z Libanu. Według Biblii, przy budowie nie używano żadnych żelaznych narzędzi, jako że żelazo było materiałem kojarzącym się z bronią i wojną. Próbując wyjaśnić, jak poradzono sobie bez żelaznych narzędzi, stworzono legendę o robaku szamir, który potrafił rozłupywać kamienie! Ukończona Świątynia była wspaniałą budowlą. Umieszczona na wzgórzu o wysokości ok. 770 m, miała dziedzińce, sanktuarium oraz małe pomieszczenie zwane Świętym Świętych [hebr. Kodesz Kodaszim, przyp. tłum.], odwiedzane tylko raz w roku przez Arcykapłana. To w Świątyni koheni (kapłani) w asyście lewitów składali starożytne ofiary w imieniu całego ludu. 4. Czy to stąd wywodzi się podział na trzy grupy Żydów? Tak. Niegdyś każdy Żyd należał do jednej z trzech grup: kohen, lewita bądź Izraelita. Kohen był kapłanem w Świątyni, lewita jego pomocnikiem, a Izraelita należał do ludu. Przynależność do danej grupy dziedziczyło się po ojcu. Dziś podział ten nie jest już tak DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 11 1

ważny jak kiedyś. W ortodoksyjnym judaizmie przynależność do poszczególnych grup wciąż odgrywa pewną rolę, zwłaszcza podczas cotygodniowego czytania Tory oraz w trakcie specjalnych rytuałów w Jom Kipur, inne święta oraz w czasie uroczystości związanych z cyklem życia. Niektóre nazwiska wskazują na grupę, do której mogły należeć niegdyś nasze rodziny, zwłaszcza takie jak: Cohen, Kahan, Katz (kohen) i Levi (lewita). Większość z nas może jednak przyjąć z dużym prawdopodobieństwem, że wywodzi się od Izraelitów. 5. Co się stało z Pierwszą Świątynią? W 586 r. p.n.e. armia babilońska pod przywództwem Nabuchodonozora otoczyła Jerozolimę, wdarła się do miasta i zdobyła je. Dziewiątego Aw zniszczono Świątynię, a pokonanych i zrozpaczonych Żydów wygnano. Według niektórych badaczy, prorok Jeremiasz, opłakując Świątynię, ułożył Psalm 137, w którym napisał: „Nad wodami Babilonu – tam myśmy siedzieli i płakali za tobą, Syjonie”. Cały system religijny starożytnych Żydów opierał się na związanej z kastą kapłańską Świątyni, która została im nagle odebrana. 6. Co się stało potem? Choć pogrążony w żałobie, Jeremiasz wciąż nie tracił nadziei. Powiedział ludziom, że pewnego dnia powrócą do Jerozolimy i odbudują Świątynię. Miał rację. Jakieś sześćdziesiąt lat później Persja podbiła Babilonię, a perski król Cyrus pozwolił Żydom powrócić do domu. Odbudowali Świątynię, lecz nie dorównywała ona okazałością Świątyni Salomona. Żydzi radowali się jednak, raz jeszcze mogli bowiem oddać się pod opiekę swych kapłanów i składać ofiary w najświętszym dla nich miejscu. To właśnie tę odbudowaną Świątynię król Antioch zbezcześcił w 168 r. p.n.e., a Machabeusze poświęcili ją na nowo trzy lata później. Czas gruntownej przebudowy Drugiej Świątyni miał jednak dopiero nadejść. 7. Kto rozbudował Drugą Świątynię? Drugą Świątynię udoskonalił i rozbudował w I wieku p.n.e. król Herod, jeden z najokrutniejszych władców w historii żydowskiej. Herod był tyranem, paranoikiem z rozdętym do ogromnych rozmiarów ego. Starożytna izraelska forteca w Masadzie została zbudowana właśnie przez Heroda; miała chronić go przed każdym wrogiem, prawdziwym czy wyimaginowanym. Osoby, które dziś odwiedzają Masadę, dostają się na górę za pomocą kolejki linowej; często wzdychają z zachwytem na widok zdawałoby się niedostępnych fortyfikacji. Jak wiemy, Masada została jednak w końcu zdobyta. Odbudowana Świątynia nie przypadła Herodowi do gustu, postanowił ją więc rozbudować. Poprzednią budowlę zrównał częściowo z ziemią, a następnie nadzorował budowę Świątyni, która pod względem okazałości dorównywała budowli wzniesionej przez Salomona. DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 11 2

8. Co się stało z Drugą Świątynią? Herod zamierzał stopniowo dodawać do Świątyni nowe zabudowania, lecz prace te nie zostały nigdy ukończone. W 70 r. n.e. legiony rzymskie pod wodzą Tytusa podbiły Jerozolimę i zniszczyły Świątynię. Był dziewiąty dzień Aw. Raz jeszcze Żydów wygnano, tym razem do Rzymu. Wielu z nich kazano tam przejść pod Łukiem Tytusa, wybudowanym przez Rzymian na cześć jego zwycięstw. Do dzisiaj większość Żydów nie przechodzi pod tym łukiem, a wielu opluwa go, gdy przechodzi obok. 9. Czy to dlatego Tisza beAw nabrało takiego znaczenia? Tak. Niektórzy historycy nie są do końca przekonani, czy zniszczenie obu Świątyń rzeczywiście miało miejsce dziewiątego Aw, ale nie ma wątpliwości co do tego, że dzień ten stał się symbolem tragicznych wydarzeń żydowskich. Świątynię zastąpiła w końcu synagoga. Trzy codzienne nabożeństwa modlitewne zajęły miejsce trzech ofiar, składanych codziennie w Świątyni. Przysługującą niegdyś kohenom rolę przywódczą pełni obecnie rabin. Ortodoksyjni Żydzi nigdy nie stracili jednak nadziei, że Świątynia zostanie kiedyś odbudowana. Pragnienie to przejawiało się w ich modlitewnikach i pieśniach, a Tisza beAw pozwalało wyrażać głęboki smutek, jaki odczuwali. Na przestrzeni wieków z Tisza beAw powiązano inne wielkie nieszczęścia. Jak mówiono, tego dnia miały miejsce jedne z najbardziej brutalnych zbrodni dokonanych podczas Krucjat. Dekret o wygnaniu z Hiszpanii został podobno ogłoszony dziewiątego Aw w 1492 r. Wielu Żydów w Tisza beAw wspomina też oczywiście ofiary nazistowskiego ludobójstwa. 10. Jakie praktyki religijne wiążą się z Tisza beAw? W Tisza beAw obowiązuje dwudziestoczterogodzinny post oraz niektóre praktyki związane z sziwa, żałobą po śmierci członka rodziny. Wielu ortodoksyjnych Żydów rozpoczyna okres połowicznej żałoby trzy tygodnie przed Tisza beAw, siedemnastego dnia miesiąca Tamuz. To tego dnia w 586 r. p.n.e. Babilończycy uczynili podobno pierwszy wyłom w murach Jerozolimy. Począwszy od tego dnia aż do Dziewiątego Aw, pobożni Żydzi nie urządzają ślubów ani innych radosnych uroczystości, nie obcinają też włosów. Żałoba pogłębia się od pierwszego dnia Aw. W tym czasie nie spożywa się mięsa ani wina. Nie kupuje się nowych ubrań, nie wolno się też golić. W wieczór poprzedzający Tisza beAw zaczyna się całkowity post. Podobnie jak w Jom Kipur, post obowiązuje aż do następnego zachodu słońca. W synagodze śpiewa się Księgę Lamentacji oraz kinot, ułożone w średniowieczu pieśni żałobne. Siedząc na niskich stołkach (zwyczaj związany z sziwa), zgromadzeni czytają też fragmenty Księgi Jeremiasza i Hioba oraz fragmenty biblijne i talmudyczne, dotyczące zniszczenia Świątyń. Warto zauważyć, że Żydzi, za wyjątkiem wymienionych już fragmentów, nie studiują wówczas Tory. Studiowanie Tory jest bowiem czymś radosnym, i dlatego DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 11 3

zakazanym podczas Tisza beAw. W większości synagog sefardyjskich arka przybrana jest czernią; synagogę oświetlają tylko ner tamid (wieczne światło) oraz świece. 11. Dlaczego większość reformowanych Żydów nie obchodzi Tisza beAw? Dla reformowanych Żydów tak głęboka żałoba po zniszczeniu Świątyni wydaje się nie mieć sensu, zwłaszcza, że judaizm reformowany nie idealizuje idei odbudowy Świątyni, tak jak czyni to judaizm ortodoksyjny. Dla ruchu reformowanego 586 p.n.e. i 70 n.e. są więc ważnymi datami w historii żydowskiej, lecz obchody Tisza beAw, rozumiane jako przestrzeganie pewnego rytuału, mają mniejsze znaczenie*. 12. Czy nie można by uznać, że współczesne państwo Izrael oraz ponowne zjednoczenie Jerozolimy równoważne są niejako z odbudową Świątyni? Wielu Żydów tak właśnie uważa, i właśnie z tego powodu wielu mieszkańców Izraela nie obchodzi Tisza beAw. Niektórzy pobożni Żydzi wciąż oczekują jednak na odbudowę starożytnej Świątyni, na przywrócenie systemu kapłańskiego oraz na możliwość, aby raz jeszcze spełniać wszystkie micwot wymienione w Torze. Jedna rzecz jest pewna. Mur Zachodni, część imponującego muru otaczającego niegdyś Świątynię Salomona, znajduje się teraz w rękach żydowskich. Malutkie kawałki papieru wkładane pomiędzy jego starożytne kamienie zawierają modlitwy Żydów z całego świata. Jakież to historie mógłby opowiedzieć ów mur – historie żydowskich nieszczęść i triumfów. Ja chciałbym zaś wierzyć, iż mur ten powiedziałby nam, że to my, Żydzi, gdziekolwiek byśmy nie byli, zachowujemy Świątynię przy życiu, współtworząc judaizm, który wciąż rozwija się i rozkwita.

przeł. Marzena Szymańska

*

Od niedawna niektórzy reformowani Żydzi powracają do obchodów Tisza beAw, nie koncentrują się jednak na żałobie po zniszczeniu Świątyni, lecz na egzystencjalnym doświadczeniu Wygnania. [przyp. tłum.]

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 11 4