JEWISH HOME CH.3_PESACH

DOM ŻYDOWSKI ROZDZIAŁ 3 Pesach

Wprowadzenie Obchody każdego święta nabierają większego znaczenia, gdy zrozumie się jego historię i źródła. Dotyczy to w szczególności Pesach, które jest chyba najbardziej umiłowanym ze wszystkich świąt żydowskich, z pewnością posiada zaś najbogatszy zestaw rytuałów domowych. Jak zobaczymy, święto Pesach wielokrotnie nawiązuje do wolności, do trwałości narodu żydowskiego oraz do perspektywy nastania sprawiedliwego i pokojowego świata. O motywach tych mowa jest w pieśniach i symbolach, w modlitwie i we wspomnieniach o starodawnych czasach. 1. Czym jest Pesach? Pesach to ważne wiosenne święto żydowskie, upamiętniające Wyjście z Egiptu, które miało miejsce ponad 3000 lat temu; centralnym elementem obchodów jest specjalna uroczystość domowa (seder), ważną rolę odgrywa też zakaz spożywania zakwasu (chamecu) oraz obowiązek jedzenia macy. 2. W jaki sposób Pesach – czy też święto Przejścia – otrzymało swą nazwę? Omawiane przez nas święto posiada w rzeczywistości pięć różnych nazw; każda z nich odnosi się do innego, ważnego aspektu tego święta: a. Chag haMacot (Święto Przaśników) b. Chag haPesach (Święto Ofiary Paschalnej) c. Chag haAwiw (Święto Wiosny) d. Zman Cherutenu (Czas Naszego Wyzwolenia) e. Pesach (Święto Przejścia [hebr. pominięty, oszczędzony – przyp. tłum.]) 3. Dlaczego święto Pesach nazywane jest Chag haMacot? Nazwa Chag haMacot wiąże się zarówno z praktykami rolniczymi, jak i z historycznymi wydarzeniami. Wedle badaczy starożytnych cywilizacji, zanim jeszcze Żydzi wyszli z Egiptu, na wiosnę niektóre ludy zbierały jęczmień i wypiekały z tych pierwszych plonów specjalne, przaśne placki, spożywane następnie w ramach uroczystości, podczas której dziękowano swemu bóstwu za obfite plony. W starożytnym Izraelu (którego ludność zajmowała się przede wszystkim rolnictwem) także praktykowano ów zwyczaj, nadając mu jednak ważne znaczenie historyczne. Jak zapewne wiecie, Żydzi musieli opuścić Egipt w wielkim pośpiechu, dlatego też „wziął lud ciasto, zanim się zakwasiło” (Wj 12, 34). Następnie zaś: „z ciasta,

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 3

1

które wynieśli z Egiptu, wypiekli niekwaszone placki, ponieważ się nie zakwasiło; wypędzeni z Egiptu bez najmniejszej zwłoki, nie zdołali przygotować nawet zapasów na drogę” (Wj 12, 39). Na koniec pojawia się zaś nakaz: „będziesz obchodził święto Przaśników (Chag haMacot); tak jak ci nakazałem, przez siedem dni będziesz jadł chleb z niekwaszonej mąki… gdyż wyszedłeś z Egiptu” (Wj 23, 15). 4. Dlaczego święto Pesach nazywane jest Chag haPesach? Także nazwa Chag haPesach odnosi się zarówno do praktyk rolniczych, jak i do wydarzeń historycznych. Według niektórych uczonych, starożytne ludy pierwotne składały w ofierze jednego baranka z każdego stada, aby przypodobać się swemu bóstwu, zapewne po to, aby reszcie stada nie stała się żadna krzywda. Ta ofiara paschalna czy też „pesach” stała się centralnym motywem opowieści o Wyjściu. W noc, w którą w wyniku dziesiątej plagi zmarli wszyscy pierworodni synowie Egipcjan, krew złożonego w ofierze baranka, rozmazana na drzwiach każdego żydowskiego domu, uchroniła owe domostwa przed aniołem śmierci. Jak czytamy w Torze: „Jest to ofiara paschalna Wiekuistemu” (Wj 12, 11). Następnie padają słowa: „Będzie ten dzień wam pamiątką, i obchodzić go będziecie jako uroczystość Wiekuistemu w pokoleniach waszych; jako ustawę wieczną obchodzić go będziecie”. (Wj 12, 14). Wyraźne nawiązanie do Święta Pesach (Chag Pesach) znajduje się w Wj 34, 25. Druga nazwa omawianego przez nas święta, która pierwotnie odnosiła się do pewnego zwyczaju praktykowanego w społecznościach rolniczych, stała się więc z czasem symbolem ważnego wydarzenia historycznego. 5. Dlaczego święto Pesach nazywane jest Chag haAwiw? Pesach nazywane jest Świętem Wiosny, zawsze przypada bowiem w kwietniu bądź w maju. Według hebrajskiego kalendarza początek Pesach przypada na piętnasty dzień miesiąca nisan. Za to, iż data obchodów zmienia się w poszczególnych latach, odpowiadają różnice między kalendarzem księżycowym (żydowskim) a słonecznym (świeckim). Wedle Wj 12, 6 oraz Wj 12, 18 święto Pesach przypada piętnastego dnia miesiąca nisan, Wj 13, 4 mówi zaś o „miesiącu Awiw” (czyli o miesiącu nisan), dlatego też Chag haAwiw stało się trzecią nazwą święta Pesach. 6. Dlaczego święto Pesach nazywane jest Zman Cherutenu? Szczególny geniusz judaizmu przejawia się w tym, iż udało mu się zaczerpnąć elementy z trzech świąt o charakterze rolniczym i stworzyć na ich podstawie święto na cześć wolności narodowej. Wyjście z Egiptu, święto Przaśników, ofiara paschalna oraz świąteczny posiłek sederowy stały się symbolem wyzwolenia od tyranii i ucisku. Zwyczaj obchodzenia Pesach przetrwał do czasów Jozuego (Joz 5, 10-11). Setki lat później, także król Jozjasz nakazywał ludowi, aby obchodził Pesach (2 Krl 23, 21-23). Święto Przejścia ze swym głębokim przesłaniem wciąż inspirowało duszę żydowską. Nic DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 3

2

dziwnego więc, że w pierwszych stuleciach naszej ery powstająca właśnie literatura rabiniczna uchwyciła istotę tego święta, określając je mianem Zman Cherutenu, Czasem Naszego Wyzwolenia. Mojżesz powiedział bowiem do ludu: „Pamiętajcie o tym dniu, gdyście wyszli z Egiptu, z domu niewoli” (Wj 13, 3). 7. Dlaczego „Pesach” czy też „Przejście” stało się najpopularniejszą nazwą tego święta? Ta ostatnia nazwa wywodzi się z Księgi Wyjścia 12, 23, w której Mojżesz obiecywał Izraelitom, że Bóg „przejdzie obok”, pominie ich domostwa podczas owej strasznej nocy, gdy śmierć ponieśli pierworodni synowie Egipcjan. Z czasem określenie „Pesach” czy też „święto Przejścia” stało się nazwą łączącą w sobie różnorodne idee symbolizowane przez to święto. Nazwa ta obowiązywała przez cały okres rabiniczny i zachowała się do dnia dzisiejszego. 8. Ile dni trwają obchody Pesach? Tora nakazuje, aby świętować przez siedem dni (Wj 12, 15; Wj 13, 6). Żydzi reformowani oraz wszyscy Żydzi w Izraelu przestrzegają tego nakazu; konserwatywni i ortodoksyjni Żydzi mieszkający poza Izraelem świętują jednak przez osiem dni. Dodatkowy dzień obchodów wprowadzono między 700 a 600 r. p.n.e. W owym czasie o rozpoczęciu święta powiadamiano za pomocą skomplikowanego systemu rozpalanych na szczytach gór ognisk. Aby ustrzec się przed popełnieniem błędu, wiele świąt przedłużano o dodatkowy dzień. Do czasu, gdy około IV wieku n.e. wprowadzono do użytku niezawodny kalendarz, dodatkowy dzień świętowania tak głęboko zakorzenił się w praktykach Żydów z Diaspory, że mędrcy talmudyczni uczynili z tego zwyczaju halachę, prawo. Niezależnie od tego, czy święto Pesach trwa przez siedem czy też osiem dni, wiąże się z nim wiele pięknych rytuałów, symboli, pieśni i opowieści, których nauczyć się może każdy Żyd – przyniosą mu one z pewnością wiele radości.

Chamec 1. Czym jest chamec? Chamec to hebrajskie słowo oznaczające „zakwas”. Jest to także ogólna nazwa dla wszystkich produktów, które zgodnie z tradycją są podczas Pesach zabronione. Wedle autorytetów rabinicznych chamec to dowolny zakwaszony produkt przygotowany na bazie jednego z tych pięciu zbóż: pszenicy, owsa, jęczmienia, żyta lub orkiszu. Żydzi aszkenazyjscy dodali później do produktów uznawanych za chamec ryż, kukurydzę, groszek, fasolę oraz orzechy.

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 3

3

2. Dlaczego podczas Pesach chamec jest zabroniony ? Tora wyraźnie wspomina o chamecu w trzech fragmentach Księgi Wyjścia. Za spożywanie, noszenie przy sobie, a nawet za posiadanie chamecu podczas Pesach czekała surowa kara – ekskomunika. Nadzwyczaj duże znaczenie przypisywane chamecowi w Torze skłoniło niektórych uczonych do postawienia hipotezy, iż zakaz ten był pierwotnie posiadającym ogromne znaczenie rytualnym tabu. Późniejsze autorytety rabiniczne złagodziły karę za naruszenie zakazu chamecu, zakaz ten był jednak niewątpliwie traktowany bardzo poważnie, i ściśle go przestrzegano. Wśród ortodoksyjnych Żydów powstały trzy ciekawe zwyczaje, wszystkie bezpośrednio związane z zakazem chamecu: a. Bdikat chamec: poszukiwanie zakwasu. b. Bijur chamec: palenie zakwasu. c. Mechirat chamec: sprzedaż zakwasu. 3. Co to jest bdikat chamec? Ściśle trzymający się zasad związanych z obchodami Pesach Żydzi tuż przed samym świętem dokładnie sprzątają swoje domy, usuwając przy tym lub przenosząc w inne miejsce wszystkie zawierające zakwas produkty. Miszna nakazuje, aby w wieczór przed pierwszym sederem zorganizować oficjalne poszukiwania zakwasu. Odmawia się błogosławieństwo, a następnie głowa rodziny, zwykle w towarzystwie innych domowników, przeszukuje pokój po pokoju. Dom jest pogrążony w ciemnościach. Osoba prowadząca poszukiwania niesie świecę, drewnianą łyżkę oraz pióro. Gdy ukryte wcześniej kawałki chleba (zwykle jest ich dziesięć) zostają odnalezione, zagarnia się je na łyżkę za pomocą pióra. Gdy poszukiwania dobiegną końca, wypowiada się specjalną formułę unieważnienia – na dowód tego, że w domu nie ma już chamecu. Ceremonii tej nie praktykuje się w większości reformowanych domów żydowskich, świadczy ona jednak o poważnym traktowaniu tradycyjnych zasad związanych z Pesach, zwykle wywiera ona też duże wrażenie na dzieciach, warto więc może rozważyć włączenie tego zwyczaju do własnych obchodów święta Przejścia. 4. Co to jest bijur chamec? W poranek po bdikat chamec tradycyjnie odbywa się prosta ceremonia, podczas której zebrany poprzedniego dnia wieczorem chamec zostaje spalony i powtórzona zostaje formuła unieważnienia. W ortodoksyjnych domach ceremonia ta odbywa się przed 10:00 rano, po czym aż do końca Pesach nie spożywa się już chamecu. Większość reformowanych Żydów nie praktykuje tego zwyczaju.

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 3

4

5. Co to jest mechirat chamec? Choć zgodnie z prawem należało fizycznie usunąć z domu cały posiadany zakwas, rabini uświadomili sobie, iż praktyka ta przyniosłaby straty finansowe tym rodzinom, które posiadały w swych domostwach znaczną ilość chamecu. Powstał więc zwyczaj, aby cały posiadany zakwas umieszczać po prostu w wydzielonej części domu, a następnie sprzedać go (tylko na papierze) nie-Żydowi. Obecność w domu żydowskim chamecu należącego do nie-Żyda nie była zakazana, praktyka ta nie naruszała więc prawa. Po zakończeniu święta rodzina odkupywała zakwas. Pierwotnie każda rodzina zajmowała się sprzedażą na własną rękę, z czasem jednak przyjął się zwyczaj, aby to jeden Żyd – zwykle był to rabin – przeprowadzał jedną transakcję w imieniu całej społeczności. W większości reformowanych domów zakwaszone produkty są na czas trwania Pesach po prostu odkładane na bok, bez formalnego aktu mechirat chamec. Widzimy zatem, że przestrzeganie zakazu związanego z zakwasem wiąże się ze złożonymi rytuałami oraz z wykonywaniem uroczystych czynności. Równie ważny był jednak nakaz spożywania przaśnego chleba, macy.

Maca 1. Co to jest maca? Maca to hebrajskie słowo oznaczające „przaśny chleb”, odnoszące się do specjalnego, przypominającego wafel produktu spożywanego przez Żydów, zwłaszcza podczas Pesach. 2. Skąd pochodzi maca? W Torze pierwsza wzmianka o macy czy też o niekwaszonym chlebie pojawia się w Wj 12, 15. Także w 1 Sm 28, 24 znajduje się opowieść o tym, jak w mieście Endor pewna kobieta podała macę królowi Saulowi. W drugim przypadku widać wyraźnie, że maca była potrawą przygotowywaną w pośpiechu dla nieoczekiwanych gości, gdy nie było czasu, aby zakwasić mąkę na chleb. 3. Jak to się stało, że macę zaczęto łączyć z Pesach? Trzy fragmenty z Księgi Wyjścia jednoznacznie nakazują, aby podczas Pesach spożywać macę. Według Tory karą za naruszenie tej micwy jest ekskomunika, zwłaszcza, jeśli zamiast macy spożywano chamec. Współcześni Żydzi podchodzą do tego zakazu z mniejszą surowością. O historycznym związku pomiędzy Pesach a macą mowa jest w Wj 12, 34-39 oraz w Pwt 16, 3. Pierwszy fragment daje do zrozumienia, że macę spożywamy na pamiątkę pośpiechu, z jakim nasi przodkowie musieli opuścić Egipt, nie mając w

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 3

5

związku z tym czasu na wypieczenie zakwaszonego chleba. We fragmencie z Księgi Powtórzonego Prawa oraz w hagadzie maca nazywana jest „chlebem niedoli”, w nawiązaniu do prostego pożywienia żydowskich niewolników w Egipcie – maca stała się więc symbolem ucisku i niedoli. Krótko mówiąc, zwyczaj spożywania macy podczas Pesach, jak również związane z nią symboliczne i historyczne odniesienia, wywodzą się z Tory. 4. Jak przygotowuje się macę? Maca to przaśny chleb przygotowywany z jednego z pięciu zbóż: pszenicy, owsa, jęczmienia, orkiszu bądź żyta; do robienia macy najczęściej wykorzystuje się jednak pszenicę. Do XIX wieku maca przygotowywana była tylko ręcznie; wypiekano ją w specjalnych piecach. Pierwszą maszynę do wypiekania macy wynaleziono w Austrii w 1857 r. Od tego czasu macę przygotowywano ręcznie bądź maszynowo, w zależności od jej rodzaju. 5. Jakie są różne rodzaje macy? Są trzy główne rodzaje macy: a. Maca szmura (maca „strzeżona” bądź „chroniona”). Maca ta nosi taką nazwę, ponieważ wykorzystywane do jej przygotowania zboże objęte jest nadzorem od czasu zbiorów aż do chwili samego wypieku. „Ochrona” ta ma zapewnić, że zboże nie będzie miało styczności z żadną formą wilgoci czy też ciepła, co zainicjowałoby proces zakwaszania. Maca szmura przygotowywana jest zwykle ręcznie, a cały proces, od wygniatania ciasta aż po otrzymanie gotowego produktu, nie może trwać dłużej niż osiemnaście minut. Uważa się, że po dłuższym czasie doszłoby do zakwaszenia chleba, i takiej macy nie można by już wykorzystać podczas Pesach. Ten rodzaj macy jedzą zwykle ortodoksyjni Żydzi, zwłaszcza podczas dwóch sederów; podczas innych posiłków w święto Pesach spożywa się zaś inne rodzaje macy. b. Zwyczajna maca Ten najczęściej spożywany rodzaj macy nie jest objęty tak ścisłą kontrolą, jak w przypadku macy szmura. Proces wytwarzania nadzorowany jest tylko od momentu mielenia zboża, a nie od czasu zbierania plonów. Zwyczajną macę produkuje się zwykle maszynowo, a nie ręcznie, choć także firmy korzystające z maszyn do pieczenia przestrzegają limitu osiemnastu minut. Podczas Pesach ortodoksyjni Żydzi jedzą zwykle – za wyjątkiem dwóch sederów – zwyczajną macę, większość reformowanych rodzin żydowskich spożywa zaś zwyczajną macę podczas wszystkich świątecznych posiłków. c. Maca z dodatkami Wiele firm produkujących macę wzbogaca jej wartość odżywczą, dodając jajka, owoce, sok, mleko i wino, tak, aby Żydzi, którzy ze względów zdrowotnych potrzebują dodatkowych składników odżywczych, nie musieli z tego powodu DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 3

6

naruszać zakazu spożywania chamecu. Jedząc macę z dodatkami nie wypełniamy jednak przykazania, nakazującego spożywanie macy w Pesach. Dlatego Żydzi, którzy jedzą macę z dodatkami, zwykle podczas sederu spożywają także macę szmura bądź zwykłą macę. 6. Czy maca musi mieć jeden, odgórnie wyznaczony kształt? Nie. Przed wynalezieniem maszyn do wypieku macy miała ona zwykle okrągły kształt. Praktyka ta wiąże się z Wj 12, 39, gdzie nakazane jest spożywanie macy ugot. W języku hebrajskim słowo ugot oznacza „placki”, może też jednak oznaczać – „koła”. Większość Żydów wypiekała zatem macę zgodnie z tą interpretacją językową. Wraz z nadejściem nowoczesnej technologii zaczęto produkować kwadratową macę, pierwsze maszyny nie potrafiły bowiem nadać jej okrągłego kształtu. Maca nie musi jednak mieć jednego, odgórnie wyznaczonego kształtu; większość Żydów spożywa dziś macę o kształcie zarówno okrągłym, jak i kwadratowym. 7. Kiedy jemy macę? Prawo żydowskie nakazuje, aby powstrzymać się od jedzenia macy na co najmniej jeden dzień przed sederem, tak, aby przyjemność spożywania jej podczas świątecznego posiłku była jeszcze większa. Zgodnie z prawem jedzenie macy obowiązkowe jest tylko podczas samego sederu. Sami decydujemy, czy chcemy jeść macę także podczas innych posiłków w święto Pesach, w trakcie żadnego posiłku nie wolno jednak spożywać chamecu. Podczas sederu macę jemy w wielu różnych momentach.

Stół sederowy Gdy dom został już posprzątany i usunięto chamec, nadchodzi czas sederu. Dopilnuj, aby na twoim stole sederowym znalazły się następujące elementy: 1. Hagada dla każdego uczestnika. Centralna Konferencja Rabinów Amerykańskich [Central Conference of American Rabbis, CCAR] wydała pięknie ilustrowaną przez Leonarda Baskina hagadę, przeznaczoną do użytku w reformowanych domach. Hagada CCAR powinna koniecznie znaleźć się w każdym reformowanym domostwie żydowskim. 2. Świąteczne świece i świeczniki.

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 3

7

3. Kielich kiduszowy oraz wino do świątecznego kiduszu. Każdy uczestnik powinien mieć też swój własny kielich do wina. Podczas sederu pijemy cztery kielichy wina, na pamiątkę czterech przyrzeczeń, które wedle Tory Bóg złożył w Egipcie naszemu narodowi: „uwolnię was od jarzma egipskiego”; „wybawię was z niewoli”; „wyswobodzę was”; „wezmę was Sobie za lud” (Wj 6, 6-7). Wielu reformowanych Żydów dodaje piąty kielich wina, który przypominać ma o trudnej sytuacji radzieckich Żydów* oraz/lub o naszym oddaniu dla Państwa Izrael. 4. Kielich Eliasza. Zaraz omówimy specjalne rytuały sederowe, takie jak otwieranie drzwi dla Eliasza. Na razie wystarczy wspomnieć, iż liberalni Żydzi uważają Eliasza za symbol mającej kiedyś nadejść Ery Mesjanicznej, szykujemy więc specjalny kielich, który wyrażać ma naszą nadzieję na to, że społeczeństwo stanie się kiedyś lepsze. 5. Trzy całe mace. Przed osobą prowadzącą seder powinno się położyć trzy całe mace. Zgodnie z żydowską tradycją mace te trzymane są w specjalnym, trzyczęściowym pojemniku. Dlaczego trzy? Górna i dolna maca odpowiadają dwóm chałkom, które zgodnie z tradycją szykujemy na Szabat (podwójna porcja na świąteczny dzień). Zgodnie z prawem żydowskim, podczas Pesach obecny musi być też trzeci kawałek macy. Połowa tej trzeciej czy też środkowej macy służy także jako afikoman, deser, który zostaje ukryty, a którego następnie dzieci szukają podczas sederu. Na przestrzeni wieków trzem kawałkom macy nadawano specjalne, symboliczne znaczenie. Niektórzy uważają, że symbolizują one trzech patriarchów, Abrahama, Izaaka i Jakuba, inni sądzą natomiast, że liczba ta nawiązuje do trzech grup starożytnych Żydów – kohenów, lewitów i Izraelitów. 6. Talerz sederowy. Talerz sederowy, który także umieszcza się przed prowadzącym, zawiera różne symboliczne potrawy, do których nawiązuje sam seder. a. Pieczone mięso z kością [zeroa – przyp. tłum.] Symbolizuje ofiarę paschalną składaną w Świątyni Jerozolimskiej w czasach starożytnych. Dla wielu Żydów zeroa symbolizuje też „wyciągnięte ramię” Boga, pomagające narodowi żydowskiemu w trudnych czasach. Warto zauważyć, że Samarytanie i Felasze na Bliskim Wschodzie i w Afryce do dziś w Pesach składają w ofierze baranka.

*

Podręcznik ten został wydany w 1988 r. [przyp. tłum.]

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 3

8

b. Maror czyli gorzkie zioła. Zwykle chrzan bądź sałata rzymska, symbolizujące gorzkie życie, jakie wiedli nasi przodkowie, będąc niewolnikami w Egipcie. c. Karpas. Warzywo, zwykle pietruszka, symbolizujące wiosnę i nadzieję, jaka się wraz z nią pojawia, oraz niegasnącą wiarę, z jaką Żyd patrzy w przyszłość. Można użyć dowolnego zielonego warzywa; wielu Żydów zamiast pietruszki używa sałaty bądź selera. d. Pieczone jajko [bejca – przyp. tłum.] Tradycyjny symbol nieprzerwanego cyklu życia. Przypomina nam też o specjalnej, świątecznej ofierze składanej w Świątyni Jerozolimskiej w czasach starożytnych. Według niektórych jajko symbolizuje też wolę przeżycia narodu żydowskiego. Jajko staje się coraz twardsze, im dłużej się je gotuje; analogicznie, naród żydowski w wyniku ciężkich prześladowań stał się jeszcze mocniejszy i pełen życia. e. Charoset. Zwykle mieszanka jabłek, wina, orzechów i cynamonu, symbolizująca zaprawę, której nasi przodkowie używali do wyrabiania cegieł w Egipcie. f. Naczynie ze słoną wodą. Symbolizujące łzy, które nasi przodkowie wylali w Egipcie. Tradycja nie nakazuje, aby talerz sederowy miał konkretny kształt czy też rozmiar. Wiele rodzin nabywa wytwarzane w Izraelu, piękne, artystycznie wykonane talerze sederowe, talerz ten może jednak być okrągły bądź kwadratowy, prosty bądź zdobiony. 7. Symboliczne potrawy dla każdego uczestnika. Wszyscy członkowie rodziny czynnie uczestniczą w sederze, niektóre potrawy powinno się zatem umieścić przy każdym nakryciu. a. b. c. d. e. f. g.

DOM ŻYDOWSKI

Kielich do wina Maca Maror (zwykle chrzan) Charoset Słona woda Karpas (zwykle pietruszka) Ugotowane na twardo jajko

ROZDZIAŁ 3

9

Seder 1. Co oznacza słowo seder? Hebrajskie słowo seder oznacza „porządek”; odnosi się do obrzędów religijnych i uroczystego posiłku, które odbywają się w domach żydowskich podczas Pesach. Słowo seder pochodzi od tego samego rdzenia, co hebrajskie słowo sidur (modlitewnik). Sidur zawiera uporządkowany zestaw modlitw na powszednie, szabatowe i świąteczne nabożeństwa. Analogicznie, seder to określony porządek modlitw, czytań, pieśni oraz interpretacji symboli związanych ze świętem Przejścia. Seder w Pesach to jedyny rytualny posiłek w żydowskim roku kalendarzowym, który przebiega wedle tak ustalonego porządku – stąd właśnie pochodzi jego nazwa. 2. Czy seder wywodzi się ze źródeł biblijnych? Tak. W Biblii pojawia się kilka odniesień do sederu. Wj 12, 3-11 opisuje posiłek z mięsa jagnięcego, przaśnego chleba oraz gorzkich ziół, który Izraelici spożyli tuż przed wyjściem z Egiptu. Co więcej, trzy różne fragmenty z Księgi Wyjścia (Wj 12, 26-27; Wj 13, 8; Wj 13, 14) oraz Pwt 6, 20-21 podkreślają, że rodzice mają obowiązek opowiedzieć swym dzieciom historię wyjścia z Egiptu. Wiemy też o specjalnym posiłku towarzyszącym ofierze paschalnej, którą starożytni Żydzi składali w Świątyni Jerozolimskiej podczas Pesach. Uroczysty posiłek, bogata symbolika oraz wspominanie historii wyjścia z Egiptu – te elementy zaczęły z czasem odgrywać najważniejszą rolę w znanej nam dziś wersji sederu. 3. Kiedy zaczęła się kształtować znana nam dziś wersja sederu? Około 70 r. n.e., gdy Rzymianie zniszczyli Świątynię Jerozolimską. Żydzi znaleźli się na wygnaniu, nie było już paschalnej ofiary kapłańskiej ani towarzyszącego jej posiłku, a we wszystkich praktykach religijnych dokonał się przewrót. To wówczas pojawił się nowy obrzęd religijny, seder, którego celem było zachowanie pamięci historycznej oraz utrwalenie symbolicznego znaczenia starożytnych tradycji. Opisany w Misznie (Traktat Pesachim 10) seder zawiera wiele elementów, które wchodzą też w skład współczesnej uroczystości. Kidusz, Cztery Pytania, historia wyjścia z Egiptu, odczytywanie symboli, psalmy Halelu oraz inne modlitwy – wszystko to obecne było już w sederze pochodzącym sprzed 1900 lat. Charakterystyczna dla sederu forma świętowania wywodzi się od urządzanych w I wieku n.e. uczt helleńskich, podczas których prowadzono dyskusje. W owym czasie powszechną praktyką było organizowanie wielkich uczt, podczas których jedzeniu towarzyszyły uczone dysputy. Rabini zastąpili owe dyskusje filozoficzne hagadą, zachowali jednak wiele innych elementów tego grecko-rzymskiego zwyczaju.

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 3

10

Poszczególne części sederu zmieniały się i ewoluowały, jego najistotniejsze elementy nie uległy jednak zmianie od końca I wieku. 4. Kiedy odbywa się seder? Seder odbywa się wieczorem piętnastego dnia hebrajskiego miesiąca nisan, który przypada w marcu bądź w kwietniu. Reformowani Żydzi oraz Żydzi mieszkający w Izraelu organizują jeden bądź dwa sedery, ortodoksyjni Żydzi mieszkający poza Izraelem zwykle urządzają zaś seder w dwa pierwsze wieczory święta Pesach. 5. Gdzie powinien odbywać się seder? Zwyczajowo pierwszy seder odbywa się w domu, w towarzystwie rodziny, krewnych oraz przyjaciół. Od jakiegoś czasu, w drugi wieczór Pesach w wielu synagogach zaczęto urządzać wspólny seder dla całej kongregacji. Nigdzie nie zostało jednak jednoznacznie określone, gdzie powinien odbywać się seder. 6. Czy możemy urządzić więcej niż dwa sedery? Tak. Nie ma żadnych ograniczeń odnośnie liczby sederów. W związku z tym, kongregacje, organizacje żydowskie oraz grupy międzywyznaniowe często organizują sedery w pozostałe wieczory Pesach. Sedery te stanowią dla uczestników dodatkowe źródło inspiracji, pomagają też w nauce i pozwalają lepiej zrozumieć różne zjawiska. Porządek, wedle którego odbywa się ta uroczysta wieczerza, zapisany jest w specjalnej książce, zwanej hagadą.

Hagada 1. Co oznacza słowo hagada? Hebrajskie słowo hagada oznacza „opowiadanie”; odnosi się do specjalnej książki zawierającej porządek modlitw, obrzędów, czytań i pieśni na seder w Pesach. 2. Kiedy powstała hagada? Niektóre części hagady pochodzą z III wieku p.n.e. Większość uczonych zgadza się jednak, że hagada w znanej nam dziś formie powstała jakiś czas po zniszczeniu Drugiej Świątyni w 70 r. n.e., mniej więcej w tym samym czasie, gdy pojawił się zwyczaj urządzania sederu. Hagada spełnia biblijny nakaz: „I opowiesz (wehigadeta) synowi twemu dnia tego, mówiąc: to dla tego, co uczynił mi Wiekuisty, gdym wychodził z Egiptu” (Wj 13, 8). Hagada służy przede wszystkim zachowaniu pamięci historycznej i utrwaleniu odwiecznych wartości żydowskich.

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 3

11

3. Kto napisał pierwszą hagadę? Nie wiadomo dokładnie. Hagada obejmuje wiele różnych tekstów żydowskich, należałoby więc raczej mówić o „redaktorze” niż o „autorze”. Wedle niektórych hipotez, to wielki raban Gamaliel II ułożył rytuał sederowy, który zapisano w Misznie w 200 r. n.e. Wiadomo, że to Gamaliel II ustanowił porządek codziennego nabożeństwa modlitewnego, wielu uczonych sugeruje więc, że ustalił on też strukturę starożytnego sederu. 4. Kiedy pojawiła się pierwsza hagada w formie książki? Pierwsze wersje hagady dołączane były do modlitewników. Raw Amram Gaon (IX w.), Saadia Gaon (X w.) oraz wielki komentator Raszi – oto przykłady osób, których sidury uwzględniały hagady. Dopiero od XIII wieku hagada zaczęła pojawiać się w formie oddzielnej książki. Pierwszą drukowaną hagadę wydano w Hiszpanii w 1482 r. Od tego czasu, w każdym kraju, w którym mieszkali Żydzi i w którym obchodzono Pesach, wydrukowano tysiące różnych wydań hagady. 5. Dlaczego hagada jest ilustrowana, a Tora i sidur nie? Ortodoksyjni Żydzi nigdy nie ilustrowali Tory ani modlitewników, uważali bowiem, że drugie z Dziesięciu Przykazań („nie będziesz czynił żadnych obrazów) wyklucza taką formę twórczości artystycznej. Nie dotyczyło to jednak hagady. Począwszy od XIII wieku, w gminach żydowskich na całym świecie pojawiały się pięknie ilustrowane i iluminowane hagady. Dwa najlepiej znane przykłady to Hagada z Darmstadt (XV wiek) oraz Hagada Sarajewska (XIV wiek). Hagada CCAR [Centralnej Konferencji Rabinów Amerykańskich], kunsztownie ilustrowana przez Leonarda Baskina, to jedno z najnowszych dzieł stworzonych w ramach tej liczącej ponad 600 lat tradycji. 6. Kiedy pojawiła się pierwsza amerykańska hagada reformowanego judaizmu? Warto zwrócić uwagę, że historia reformowanej hagady przebiegała podobnie, jak dzieje hagady tradycyjnej. Pierwsze hagady dołączane były do sidurów; analogicznie, zredagowaną przez S.I. Mosesa reformowaną hagadę umieszczono w pierwszym wydaniu Modlitewnika Unijnego [Union Prayer Book] z 1892 roku. Pierwsza wydana w oddzielnym tomie Hagada Unijna [Union Haggadah] pojawiła się dopiero w 1907 roku; wydanie to zrewidowano i wydano ponownie w 1923 roku. Hagada CCAR pod redakcją rabina Herberta Bronsteina została wydana po raz pierwszy w 1974 r. Dzieje hagady są niezwykle fascynujące. Nawet dziś prawie co rok pojawiają się nowe wydania. Hagady izraelskich kibuców, hagady poruszające temat działalności społecznej, tradycyjne hagady ilustrowane przez wybitnych współczesnych artystów – DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 3

12

wszystkie mają na celu „opowiedzenie historii” narodu, który wierzy, że wśród wszystkich ludzi może zapanować sprawiedliwość i wolność.

Pesach: Mało znane fakty Czy wiedziałeś, że: 1. W sederze bardzo często występuje liczba „cztery”. Wydawać się to może dziwne, ale – z różnych względów historycznych i za sprawą różnych okoliczności – w sederze wiele razy występuje liczba „cztery”. Mamy cztery pytania, czterech synów, cztery matki Izraela, cztery kielichy wina, cztery specjalne odnoszące się do Pesach symbole oraz cztery obietnice wyzwolenia. 2. Pierwotnie obowiązywały tylko trzy z czterech zadawanych dziś pytań. Odśpiewanie Czterech Pytań przez najmłodsze w rodzinie dziecko jest dziś jednym z najbardziej popularnych elementów sederu. Pierwotna, zapisana w 200 r. n.e. w Misznie lista pytań wymienia jednak tylko trzy z czterech obecnie obowiązujących. Jedno pytanie z pierwotnej wersji odnosiło się do składanej w Świątyni ofiary paschalnej, zastąpiono je więc innym. 3. Pytania Czworga Dzieci mają źródła biblijne. Tora w czterech różnych fragmentach przypomina rodzicom, że mają obowiązek opowiedzieć swym dzieciom historię wyjścia z Egiptu. Pytania Czworga Dzieci wiążą się właśnie z tymi czterema nakazami. Pytania zadawane przez dzieci można znaleźć w Torze (Wj 12, 26; Wj 13, 8; Wj 13, 14; Pwt 6, 20), odpowiedzi na te pytania sformułowano zaś w późniejszych stuleciach. 4. W tradycyjnej hagadzie postać Mojżesza wspomina się tylko jeden raz, a w Hagadzie CCAR nie wspomina się go ani razu. Można by się spodziewać, że hagada poświęci dużo miejsca postaci Mojżesza. W końcu to on stanął twarzą w twarz z Faraonem, to on prowadził Izraelitów, gdy wychodzili z Egiptu, to on doprowadził ich do góry Synaj. Tradycyjna hagada wspomina jednak Mojżesza tylko jeden raz, w cytowanym z Pisma wersecie, a Hagada CCAR całkowicie pomija postać Mojżesza. Dlaczego? Starożytni rabini obawiali się, że, z uwagi na to, jak wspaniale Mojżesz sprawdził się w roli przywódcy, lud będzie chciał go wynieść do rangi bóstwa. Rabini chcieli też podkreślić, że to Bóg doprowadził do wyzwolenia Izraela, wpływając na bieg dziejów za sprawą zainspirowanych przez Niego przywódców. To dlatego Mojżesz stał się w hagadzie postacią drugoplanową, i tak też zostało do czasów dzisiejszych. Jak podaje

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 3

13

Księga Powtórzonego Prawa, z tych samych względów miejsce pochówku Mojżesza pozostaje nieznane. W judaizmie jest tylko jeden Bóg. Żadnej osobie, jakkolwiek by nie była wielka, nie przysługuje równy Bogu status. 5. Kielich Eliasza miał pierwotnie służyć rozstrzygnięciu pewnego sporu rabinicznego. Wiemy już, że ceremonia otwierania drzwi dla Eliasza symbolizuje naszą nadzieję i wiarę w nadejście Ery Mesjanicznej. Ortodoksyjni Żydzi wierzą, że pojawienie się Eliasza zwiastować będzie rychłe nadejście Mesjasza. Dopiero od XVIII wieku zaczęto jednak dodawać przeznaczony dla Eliasza piąty kielicha wina. W średniowieczu spierano się o to, czy powinno być cztery, czy też pięć kielichów wina. Wiemy już, że cztery kielichy symbolizowały cztery złożone przez Boga Izraelitom obietnice zbawienia, które znaleźć można w Torze. W rzeczywistości jest jednak pięć obietnic, w związku z czym niektórzy rabini chcieli dodać jeszcze jeden kielich wina. Sporu nie udało się rozstrzygnąć, rabini zastosowali więc rozwiązanie talmudyczne. W Talmudzie, za każdym razem, gdy dochodziło do impasu, rabini mówili: teku. Nie możemy zdecydować. Gdy nadejdzie Eliasz, to on zdecyduje. Dodano więc piąty kielich wina – do czasu, gdy nadejdzie Eliasz i podejmie ostateczną decyzję. Stąd pochodzi nazwa: kielich Eliasza. 6. W średniowieczu afikoman pełnił rolę szczęśliwego talizmanu. Które żydowskie dziecko nie szukało afikomanu i nie dostało nagrody za odnalezienie go w jakiejś sekretnej kryjówce? Afikoman, czyli „deser”, stanowi tradycyjne zakończenie wieczerzy sederowej, po którym nie należy już nic jeść. W średniowieczu afikomanowi z jakiegoś powodu przypisywano mistyczne właściwości. Niektórzy Żydzi zabierali ze sobą kawałek afikomanu w długie podróże morskie, wierząc, iż ochroni ich to przed gwałtownymi sztormami. Inni Żydzi wieszali zaś część afikomanu w swoich domach, aby odstraszał demony. Nie wiadomo dokładnie, jak powstały te przesądy, w owych czasach odgrywały one jednak w wielu gminach żydowskich bardzo ważną rolę. 7. W tradycyjnej hagadzie nie pojawia się imię żadnej kobiety. W hagadzie nie pojawia się imię żadnej kobiety, są one jednak obecne na wielu umieszczonych w hagadzie ilustracjach. Na przykład, Hagada CCAR zawiera przepiękną ilustrację czterech pramatek Izraela (Sary, Rebeki, Lei i Racheli). Jak wytłumaczyć tę ewidentną sprzeczność? W czasach starożytnych tylko mężczyźni brali udział w sederze. Sam język hagady wskazuje na to, że była ona przeznaczona dla ojców, którzy mieli przekazać jej treść swoim synom. Dopiero później seder stał się uroczystością rodzinną, a dopiero o DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 3

14

wiele później (w XIII i XIV wieku) zaczęły pojawiać się ilustrowane hagady. Ilustratorzy przedstawiali współczesne im obrzędy związane z Pesach, dlatego też uchwycili na swych ilustracjach nowe zjawisko – uczestnictwo kobiet w sederze. 8. Znane nam dziś pieśni związane z Pesach nie wchodziły w skład pierwszych sederów. Radosne melodie Pesach są dziś nieodzowną częścią sederu. Pieśni te są jednak o wiele późniejszym dodatkiem do hagady. Hymn Adir Hu („Potężny jest Bóg”) pojawia się dopiero w XIV wieku w Hagadzie z Darmstadt. Chad Gadja („Jedno koźlątko”) oraz Echad Mi Jodea? („Kto zna Jedynego?”) pojawiły się po raz pierwszy dopiero w Hagadzie Praskiej z 1590 r. Niezależnie od ich pochodzenia, poszczególne elementy sederu stały się obdarzonymi dużą mocą oddziaływania symbolami, przepojonymi żydowskimi wartościami i nauczaniem, przeznaczonymi dla Żydów w każdym wieku. Za sprawą tej tradycji, która kształtowała się na przestrzeni setek lat, my, współcześni Żydzi, możemy z radością i niegasnącą nigdy nadzieją „opowiadać naszą historię”.

przeł. Marzena Szymańska

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 3

15