JEWISH HOME CH.6_ROSZ HASZANA

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 6

ROZDZIAŁ 6 ROSZ HASZANA Niezwykły Nowy Rok Gdy zbliża się jesień, Żydzi na całym świecie rozpoczynają przygotowania do wyjątkowego, trwającego dziesięć dni okresu modlitwy, autorefleksji, postu oraz pokuty. Nadchodzi czas Jamim Noraim, Strasznych Dni, czy też Groźnych Dni – świąt Rosz Haszana i Jom Kipur. 1. Co oznacza nazwa Rosz Haszana? Rosz Haszana (dosłownie: „Głowa Roku”) to żydowski Nowy Rok, od którego rozpoczynają się Groźne Dni. 2. Kiedy przypada Rosz Haszana? Rosz Haszana obchodzimy pierwszego dnia hebrajskiego miesiąca tiszri, który przypada bądź we wrześniu, bądź w październiku – z uwagi na różnice pomiędzy kalendarzem słonecznym a księżycowym. Większość reformowanych Żydów świętuje przez jeden dzień, natomiast Żydzi konserwatywni i ortodoksyjni oraz Żydzi mieszkający w Izraelu świętują przez dwa dni. 3. Czy zwyczaj obchodzenia Rosz Haszana ma oparcie w źródłach biblijnych? W pewnym sensie tak. W Księdze Kapłańskiej czytamy: „Miesiąca siódmego, pierwszego tegoż miesiąca, będzie u was święto uroczyste, przypominanie trąbą [szofarem], zgromadzenie świąteczne” (Kpł 23, 24-25). Uroczystości te przemieniły się z czasem w żydowski Nowy Rok, w święto Rosz Haszana, które jako takie nie było znane w czasach biblijnych. 4. Jak to możliwe, że Nowy Rok przypada pierwszego dnia siódmego miesiąca? W czasach starożytnych w kalendarzu żydowskim „nowy rok” przypadał cztery razy; każdy z nich posiadał inne znaczenie: a. Pierwszy dzień miesiąca nisan: Nowy Rok Królów; służył do obliczania, przez ile lat panował dany król. b. Pierwszy dzień miesiąca elul: nowy rok dla składania dziesięciny z bydła – czas, gdy jedną na każde dziesięć sztuk bydła oznaczano i składano w ofierze Bogu. c. Pierwszy dzień miesiąca tiszri: początek roku rolniczego, Nowy Rok dla odliczania lat. d. Piętnasty dzień miesiąca szwat: Tu biSzwat, Nowy Rok Drzew.

1

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 6

Choć Tora podaje, iż pierwszym miesiącem roku żydowskiego jest nisan, to jednak na pierwszy dzień miesiąca tiszri przypada święto, znane obecnie pod nazwą Rosz Haszana. 5. Jak do tego doszło? Złożyło się na to kilka ważnych czynników. Po pierwsze, Babilończycy obchodzili święto zwane „Dniem Sądu”, wierząc, iż tego dnia w świątyni boga Marduka zbiera się zgromadzenie wszystkich ich bóstw. Wedle Babilończyków bogowie ci sprawiali, iż dokonywała się odnowa świata; mieli oni również osądzać każdego człowieka, zapisując jego los na tablicy przeznaczenia. Legenda ta miała tak dużą moc oddziaływania, że, gdy żyjący wśród Babilończyków Żydzi ustanawiali własne święto – Rosz Haszana, zapożyczyli z niej najprawdopodobniej nieco elementów. Ideę zgromadzenia wielu bóstw zastąpiło przekonanie, iż jedyny Bóg sądzi tego dnia wszystkich Żydów; osoby na wskroś dobre zostają od razu zapisane w Księdze Życia, całkiem złych czeka zaś smutny los. Osoby znajdujące się „pomiędzy” tymi skrajnościami miały natomiast dziesięć dni – aż do Jom Kipur – by okazać skruchę, nim księgi zostaną zapieczętowane na kolejny rok. Poza tym, iż pierwszy tiszri łączył się z biblijnym „świątecznym zgromadzeniem” oraz z zaadaptowanym babilońskim „Dniem Sądu”, uważano również, iż w dzień ten przypada rocznica stworzenia świata, Jom Harat Olam. Oto trzy kluczowe powody, dla których pierwszy dzień siódmego miesiąca stał się ostatecznie „oficjalnym” żydowskim Nowym Rokiem. 6. Kiedy przyjęła się nazwa „Rosz Haszana”? Dopiero około II wieku n.e. Nazwa „Rosz Haszana” pojawiła się po raz pierwszy w Misznie. Przedtem dzień ten nosił wiele innych nazw. Najstarsza pochodzi z Tory – jest nią Jom Terua – Dzień Dęcia w Szofar (Lb 29, 1). Dwie inne nazwy, odzwierciedlające niewątpliwie wpływy babilońskie, to Jom haZikaron (Dzień Pamięci) oraz Jom haDin (Dzień Sądu). Choć nazwy te wciąż pojawiają się w liturgii oraz w literaturze rabinicznej, dla Żydów na całym świecie Rosz Haszana to dziś przede wszystkim „żydowski Nowy Rok”. 7. Czy Rosz Haszana przypomina świecki Nowy Rok? Choć oba te święta wiążą się z radością i świętowaniem, Rosz Haszana to jednak coś o wiele więcej niż wieczór zabaw i rozrywek. Jest to wydarzenie na wskroś religijne, stanowiące wprowadzenie do okresu o głębokim znaczeniu duchowym. Zwyczaje i symbole Rosz Haszana odzwierciedlają podwójny wymiar tego święta – radość oraz pokorę.

2

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 6

Rosz Haszana: zwyczaje i symbole Wiemy już, skąd wywodzi się święto Rosz Haszana, wiemy też, jak doszło do tego, iż stało się ono żydowskim Nowym Rokiem. Warto poznać również liczne fascynujące zwyczaje i symbole powiązane z tym świętem. 1. Czym są Slichot? Slichot, liczba mnoga od hebrajskiego słowa slicha – „przebaczenie”, to nazwa specjalnych modlitw pokutnych odmawianych przez Żydów w okresie Groźnych Dni. W skład tych modlitw wchodzą jedne z najpiękniejszych utworów żydowskiej poezji religijnej. Ortodoksyjni Żydzi [aszkenazyjscy – przyp. tłum.] zaczynają odmawiać Slichot późnym wieczorem w sobotę poprzedzającą Rosz Haszana, odmawiają je również przed świtem w dni pomiędzy Nowym Rokiem a Jom Kipur. W reformowanych kongregacjach, w których praktykuje się zwyczaj odmawiania Slichot, zwykle czyni się to w sobotni wieczór tuż przed Rosz Haszana. Te uroczyste modlitwy stanowią odpowiednie przygotowanie do dziesięciu dni namysłu i autorefleksji. 2. Czy z Rosz Haszana wiążą się jakieś specjalne domowe obrzędy? Tak. W wieczór Rosz Haszana odmawiamy świąteczne błogosławieństwo nad świecami oraz kidusz. Tak jak zawsze wypowiadamy modlitwę Moci, zgodnie z tradycją w ten wieczór czynimy to jednak nad okrągłą chałką. Tuż przed rozpoczęciem posiłku w Rosz Haszana zwyczajowo jemy chałkę lub jabłka, które maczamy w miodzie. 3. Jak brzmi świąteczne błogosławieństwo nad świecami? Podobnie jak w Szabat, najpierw zapalamy świece, a następnie wypowiadamy brachę: Baruch Ata Adonaj Elohenu Melech haolam aszer kidszanu bemicwotaw weciwanu lehadlik ner szel (Szabat weszel) jom tow. 4. Dlaczego przygotowujemy na tę okazję okrągłą chałkę? Istnieje wiele teorii objaśniających ten zwyczaj. Wedle niektórych okrągły kształt odzwierciedla nieprzerwany cykl lat i pór roku. Najpowszechniejsza interpretacja głosi jednak, iż chałka ta przypomina koronę, jest więc symbolem Bożego panowania. W okresie, gdy nasze myśli skupione są na okazywaniu skruchy i na postanowieniu poprawy, okrągła chałka przypomina Żydom, iż to Bóg posiada centralne znaczenie dla naszego ludu i dla naszej wiary. 5. Dlaczego jemy jabłka i miód? Na przestrzeni wieków w Rosz Haszana Żydzi maczali chałkę, jabłka, winogrona oraz inne owoce w miodzie, a jedząc je, życzyli sobie nawzajem „słodkiego” Nowego Roku. Najczęściej jemy jednak właśnie jabłka.

3

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 6

Dlaczego jabłka? Dlaczego nie gruszki lub pomarańcze? Nie ma jednoznacznej odpowiedzi, przytoczyć można jednak pewne interesujące teorie. Jak donoszą badacze starożytnych kultur, jabłku przypisywano niegdyś mistyczną moc. Ludzie jedli ten owoc, wierząc, iż zagwarantuje im dobre zdrowie oraz osobistą pomyślność. Z jabłkiem wiąże się też szereg niezwykłych faktów, wymykających się próbom wyjaśnienia. Na przykład, choć w opowieści o Adamie i Ewie nie podano, jaki „zakazany owoc” został zjedzony, mówimy zwyczajowo, że to jabłko przyczyniło się do wygnania z raju. Dlaczego mówi się: „jedz codziennie jedno jabłko, a będziesz zdrów”*? Dlaczego uczniowie przynosili kiedyś nauczycielowi jabłka? Jeśli wierzymy, że za każdym pojawiającym się w społeczeństwie zwyczajem stoi jakaś przyczyna, to słuszna jest zapewne hipoteza uczonych, iż jabłku przypisywano niegdyś wielkie symboliczne znaczenie. Niezależnie od tego, czy zwyczaj jedzenia jabłek i miodu zawdzięczamy przesądom, związkowi z opowieścią o Adamie i Ewie, czy też innym względom, jest to miły, a zarazem przepyszny zwyczaj, praktykowany wspólnie przez rodziny na rozpoczęcie Nowego Roku. 6. Skąd wywodzi się wypowiadane tradycyjnie w Rosz Haszana pozdrowienie – „Leszana towa tikatewu” ? Ten hebrajski zwrot, oznaczający: „Obyś został zapisany na dobry rok”, pochodzi z czasów starożytnych. Wielce prawdopodobne jest, że pozdrowienie to łączyło się pierwotnie z silnymi przesądami. Omawialiśmy już starożytną legendę (zapożyczoną od Babilończyków) o dwóch księgach przeznaczenia, otwieranych przez Boga w Rosz Haszana, a zamykanych w Jom Kipur. Żydzi mieli oczywiście nadzieję, że ich rodzinę oraz przyjaciół czeka rok pełen zdrowia, szczęścia i sukcesów. Zwrot „Leszana towa tikatewu” odzwierciedlać ma zapewne właśnie ową atmosferę dzielenia się życzeniami pomyślności, jak również przekonanie, iż wypowiadając te słowa, „pomagamy sobie nawzajem”. Warto zauważyć, że witanie przyjaciół tym zwrotem po uroczystych obchodach w Rosz Haszana uważane było przez wielu za zniewagę. Zgodnie z legendą ludzie na wskroś szlachetni zapisywani są natychmiast w Księdze Życia, zwracanie się do kogoś słowami „Leszana towa tikatewu” po nabożeństwie w Rosz Haszana sugerowałoby zatem, iż przyjaciel czy też krewny wciąż jeszcze musi okazywać skruchę! Dziś powitanie to traktowane jest jednak po prostu jako wyraz braterstwa oraz szczerych życzeń pomyślności dla wszystkich Żydów w naszej kongregacji i społeczności. 7. Skąd wywodzi się szofar? Szofar („róg” czy też „trąbka”) jest jednym z najstarszych instrumentów dętych na świecie. Odgrywał ważną rolę w historii żydowskiej na długo przed tym, nim zaczęto łączyć go ze świętem znanym obecnie pod nazwą Rosz Haszana. Na kartach Biblii *

Chodzi o angielskie powiedzenie: „An apple a day keeps the doctor away” (przyp. tłum.)

4

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 6

wspomina się, iż szofar pełnił centralną rolę w praktykach rytualnych – rozbrzmiewał na przykład podczas nowiu księżyca oraz podczas innych uroczystych obchodów. Jak opisano w Księdze Wyjścia, na Synaju dęto w szofar, by przygotować lud do przyjęcia daru Tory (Wj 19, 16; Wj 20, 15). W Księdze Jozuego czytamy zaś, że z szofaru czyniono użytek podczas podboju Jerycha (Joz 6, 1-20). Wiemy już, że święto, które z czasem przemieniło się w obchody Rosz Haszana, pierwotnie nosiło nazwę Jom Terua (Dzień Dęcia w Szofar). 8. Dlaczego w Rosz Haszana zwyczajowo dmie się w szofar? Istnieje wiele wyjaśnień tego zwyczaju, pełniącego tak istotną rolę podczas obchodów żydowskiego Nowego Roku. Związek z Jom Terua był z pewnością jedną z pierwotnych przyczyn, jest też jednak wiele innych. Niektórzy uważają, że szofar przypomina nam o wydarzeniach na górze Synaj. Jak mówią, w tym czasie, gdy Żydzi znajdują się najbliżej Boga, ów historyczny moment przeżywany jest na nowo za sprawą dźwięków szofaru. Wielki żydowski filozof Majmonides uważał, iż dźwięk szofaru wzywa nas do okazania skruchy, wedle Talmudu rytuał ten miał być natomiast środkiem służącym do zmylenia Szatana, tak, by nie wyrządził on krzywdy ludowi żydowskiemu podczas tych dni sądu. Najpowszechniejsze wyjaśnienie zwyczaju dęcia w szofar podczas obchodów Rosz Haszana odwołuje się jednak do opowieści o związaniu Izaaka z 22 rozdziału Księgi Rodzaju, który czytamy w Nowy Rok. Jak pamiętamy, ofiarowania Izaaka udało się uniknąć, zamiast niego złożono bowiem w ofierze barana. Choć głównym przesłaniem tej historii było opowiedzenie się przeciw składaniu ofiar z ludzi, opowieść ta dała również podstawę zwyczajowi dęcia w barani róg podczas obchodów Rosz Haszana. 9. Czy jest to jedyny powód, dla którego używa się właśnie baraniego rogu? Nie. Ortodoksyjni Żydzi unikali rogów krowy czy też wołu również z uwagi na negatywną rolę, jaką odegrał złoty cielec w osłabieniu wiary ludu żydowskiego na Synaju. Co więcej, zgodnie z tradycją szofar powinien być zakrzywiony, symbolizując ludzkie serce, pochylone w tym ważnym dniu na znak pełnej pokory skruchy.

przeł. Marzena Szymańska

5