JEWISH HOME CH.14_IMIONA

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 14

ROZDZIAŁ CZTERNASTY IMIONA WPROWADZENIE Po zapoznaniu się z żydowskimi obrzędami towarzyszącymi nadaniu imienia nowonarodzonym dzieciom, czyli z brit mila i brit chaim (lub ze specjalną ceremonią urządzaną w tym celu w synagodze), możemy zadać jeszcze bardziej zasadnicze pytanie: skąd wywodzą się żydowskie imiona i czym kierują się żydowscy rodzice, wybierając imię dla swojego dziecka? 1. Czy w judaizmie wybór imienia ma duże znaczenie? Tak, wybór imienia ma bardzo duże znaczenie. Od zamierzchłych czasów biblijnych Żydzi zawsze dbali o wybór odpowiedniego imienia. W naszej żydowskiej tradycji imię może stanowić wyraz indywidualnych cech osobowości, bywa upamiętnieniem ważnego wydarzenia, nadawane jest również dla uczczenia zmarłego bądź dla uhonorowania żyjącej osoby. 2. Skąd wywodzi się zwyczaj nadawania imion? Według Księgi Rodzaju 1, 26 Bóg stworzył Adama (hebr. adama – „ziemia”), a później, gdy powstała pierwsza kobieta, Adam nadał jej imię Ewa (hebr. chawa – „życie”), „była bowiem matką wszystkich istot żyjących” (Rdz 3, 20). Ewa nazwała swoich synów Kain (hebr. kinjan – „zdobywanie” lub „władanie”) i Abel (hebr. hewel – „marność”), i tak to się potoczyło – w każdym pokoleniu ojcowie i matki nadają imiona swym dzieciom, kierując się przy tym różnymi kryteriami. 3. Jak wybierano imiona w czasach biblijnych? Co ciekawe, w Torze nie ma dwóch osób o tym samym imieniu; z jednym czy dwoma wyjątkami odnosi się to również do całej Biblii. Wyobraź sobie, jakie to musiało być niezwykłe uczucie – być jedyną na świecie osobą o danym imieniu! Niektóre imiona pochodziły od nazw ptaków lub zwierząt, jak Jonasz („gołębica”), a niektóre od roślin lub kwiatów, jak Tamar („palma”). Imię Izaak – „śmiech” [Icchak, dosł. „(on) zaśmieje się” – przyp. tłum.] wywodzi się od następującego zdarzenia: Sara, matka Izaaka, roześmiała się, gdy boscy posłańcy obwieścili jej, że w wieku 90-ciu lat urodzi dziecko (Rdz 18, 12). Jak już wspominaliśmy, imię Ewy wywodzi się od pewnej koncepcji – od samej idei życia. W czasach biblijnych to matka prawie zawsze wybierała imię dla dziecka; imię to nadawane było w momencie narodzin. W kolejnych stuleciach zwyczaj ten zmieniał się, i z czasem oboje rodzice wspólnie wybierali imię, które nadawano dziecku podczas specjalnych, opisanych już wcześniej obrzędów.

1

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 14

4. Kiedy Żydzi zaczęli nadawać swoim dzieciom imiona po kimś innym? Praktyka ta (był to jedynie pewien zwyczaj, a nie wymóg prawny) powstała w VI wieku p.n.e., po zburzeniu Pierwszej Świątyni w Jerozolimie, gdy Żydzi zaczęli nadawać synom i córkom imiona swych bliskich krewnych. Żydzi aszkenazyjscy nadawali noworodkom tylko imiona po zmarłych, przeważnie po dziadkach, wierząc, iż nadanie dziecku imienia po kimś kto jeszcze żyje mogłoby skrócić tej osobie życie, natomiast Żydzi sefardyjscy często nadawali dzieciom imiona osób żyjących, przeważnie dziadków lub rodziców, na znak żywionego do nich wielkiego szacunku i poważania. Te dwa różne podejścia do nadawania imion przetrwały do dziś w aszkenazyjskich i sefardyjskich społecznościach na całym świecie. 5. Czy imię nadawane dziecku zawsze dokładnie odpowiadało imieniu krewnego? Pierwotnie wybrane imię dokładnie odpowiadało imieniu krewnego, z czasem dotychczasowe imiona zaczęto jednak często zastępować ich bardziej współczesnymi odpowiednikami. Żydzi nie wahali się przed zapożyczaniem imion pochodzących z kultury, w której żyli w danym okresie. Mojżesz to imię egipskie, a Mordechaj i Estera to imiona babilońskie. Imię znanego żydowskiego filozofa Filona jest greckie, a imię znakomitego średniowiecznego żydowskiego uczonego Saadii arabskie. Rabini okresu talmudycznego obawiali się, że przyjmowanie „nowoczesnych” imion może prowadzić do asymilacji, w okresie post-talmudycznym powstał zatem zwyczaj nadawania Żydom dwóch imion – świeckiego i hebrajskiego. Imienia świeckiego używano w życiu codziennym, widniało ono również na świeckiej metryce urodzenia. Imienia hebrajskiego używano natomiast, gdy dana osoba wzywana była do czytania Tory (alija), gdy modlono się za czyjeś zdrowie (miszeberach) oraz na wszelkich dokumentach religijnych (takich jak ktuba czy get). Zwyczaj ten umożliwił Żydom nadawanie bardziej współczesnych imion, używanie tylko pierwszej litery imienia zmarłego bądź żyjącego krewnego, lub, jeśli taki był ich wybór, nadanie imienia biblijnego bądź pełnego imienia krewnego. 6. Czy wszyscy Żydzi nadawali dzieciom imiona po swoich krewnych? Nie. Nadawanie imion było bardziej kwestią zwyczaju niż prawa żydowskiego, dlatego też przy wyborze imienia istniała pełna dowolność. Bardzo wiele żydowskich dzieci nazwano na przykład na cześć zdobywcy Aleksandra Wielkiego. Chasydzi często nadawali dzieciom takie imię, jakie nosił ceniony przez nich rebe. Imiona wywodziły się też od żydowskich wartości, jak w przypadku „Szalom” czy „Szlomo”; Żydzi marzący o powrocie do ziemi swych przodków nadawali dzieciom imiona wywodzące się od nazw miejsc w Erec Israel, jak np. Szaron (Dolina Szaron) – dzieci te stanowiły żywe świadectwo odwiecznej nadziei na powrót do ziemi naszych przodków. Niektóre rodziny nadawały natomiast wyłącznie imiona po zmarłych krewnych. Badacze lubią powoływać się na przykład rodziny wielkiego żydowskiego nauczyciela – Hillela, w której w czternastu pokoleniach (przez ok. 500 lat) nadawane były tylko cztery męskie imiona (Hillel, Szymon, Gamaliel i Juda)! 2

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 14

7. Kiedy Żydzi zaczęli używać nazwisk? Z małymi wyjątkami, Żydzi zaczęli używać nazwisk dopiero począwszy od XVIII wieku. Do tego czasu dziecko nazywane było x ben (syn) lub bat (córka) y (hebrajskie imię ojca). Tak więc, Daniel ben Mosze to Daniel syn Mojżesza, a Cipora bat Josef to Cipora córka Józefa. Biblijnym przykładem tej praktyki może być Joszua (czy też Jehoszua) bin (ben) Nun, Joszua syn Nuna. Po zburzeniu Drugiej Świątyni (70 n.e.) Żydzi zamieszkali w wielu różnych społeczeństwach, a słowa używane na określenie „syn” i „córka” zmieniały się w zależności od kraju, w którym właśnie przebywali. Gdy Żydzi posługiwali się językiem aramejskim (początek II wieku n.e.) stosowano formułę x bar y, jak w przypadku Bar Kochby; z aramejskiego pochodzi również nazwa „bar micwa”, czyli „syn przykazania”. W krajach arabskich słowo „syn” zapisywano jako „ibn”, stąd imiona takie jak Salomon ibn Gabirol – Salomon syn Gabirola. Na skutek tego zwyczaju powstawały często bardzo długie imiona, w związku z czym do niektórych Żydów zwracano się za pomocą akronimów składających się z inicjałów ich imion. Najbardziej znanym tego przykładem jest Rambam – rabi Mosze ben Majmon (Majmonides). Zwróćmy uwagę, że tytuł rabi dodawano na początku imienia, natomiast określenie symbolizujące religijny status danej osoby – kohen (potomek kapłanów służących w Świątyni) lub lewita (potomek pomocników owych kapłanów) – dodawano na końcu, np. „haKohen” lub „haLewi”. 8. Dlaczego nazwiska pojawiły się właśnie w XVIII wieku? Mniej więcej w okresie rewolucji francuskiej większość krajów europejskich wprowadziło prawa, nakazujące wszystkim Żydom używania nazwisk. W wielu przypadkach miało to służyć ułatwieniu Żydom asymilacji we współczesnym społeczeństwie, epoka oświecenia uwolniła ich bowiem z gett i zagwarantowała równouprawnienie. Dla wielu Żydów wybranie nazwiska nie stanowiło żadnego problemu – i tak mężczyzna noszący hebrajskie imię Abraham ben Josef stawał się Abrahamem Josephsonem, a Mojżesz ben Mendel zwał się odtąd Mojżeszem Mendelssohnem. Inni Żydzi wybierali nazwy miast lub krajów w których mieszkali, powstały zatem nazwiska takie jak Warschauer, Berliner czy Hollander. Niektórzy utrwalali w nazwisku swój status religijny, jak np. Kohen czy Lewi. Wykorzystywano również nazwy zawodów, takie jak: Kantor, Singer [śpiewak], Lehrer [nauczyciel] czy Goldsmith [złotnik]. W niektórych krajach nakaz wprowadzenia nazwisk potraktowano jednak jako sposobność do okazania swej antysemickiej nienawiści. Żydzi często zmuszani byli do przyjmowania poniżających nazwisk, jak np. Fresser (żarłok). W kilku krajach całkowicie zabroniono Żydom używania żydowskich nazwisk, a naziści wybrali 279 „specjalnych” nazwisk zarezerwowanych wyłącznie dla Żydów. Lista zawierała imiona historycznych prześladowców Żydów, takich jak Ahab, Moab i Jezebel, jak również nazwy wyrażające pogardę, jak np. Chamor (osioł). Niekiedy decyzja o wyborze nazwiska wiązała się ze wzruszającą historią, tak jak w przypadku skandynawskiego Żyda, któremu zmarła 3

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 14

ukochana żona – Henia. Gdy rząd wydał akt prawny nakazujący przybieranie nazwisk, postanowił on upamiętnić w ten sposób swą towarzyszkę życia – tak powstało nazwisko Hendin. Jak widać na podstawie powyższych opisów, na przestrzeni 4000 lat nasze zwyczaje i praktyki związane z nadawaniem imion i nazwisk podlegały licznym zmianom.

IMIONA: KILKA ŻYDOWSKICH MĄDROŚCI, PRZESĄDÓW I NAJPOPULARNIEJSZYCH IMION

Opisaliśmy już jak nadane zostały pierwsze imiona, omówiliśmy, czym między innymi kierowali się Żydzi przy wyborze imion dla swoich dzieci, oraz jakie historyczne wydarzenia doprowadziły do przyjęcia przez Żydów nazwisk. Z perspektywy żydowskiego nauczania ostatecznym celem w życiu jest jednak posiadanie dobrego, poważanego imienia. 1. Jakie żydowskie nauczania dają wyraz temu przekonaniu? Rozważmy pięć sentencji, z których dwie pochodzą z Biblii, dwie z literatury midraszowej, a jedna z Miszny: a. „Lepsze jest dobre imię niż bogactwa wielkie” (Prz 22, 1). b. „Lepsze jest dobre imię niż wyborna oliwa” (Koh 7, 1). c. „Imię zasłużone jest o wiele cenniejsze niż imię nadane” (Eklezjastes Raba – midrasz Raba do Ks. Koheleta). d. „Każdy człowiek ma trzy imiona: pierwsze nadają rodzice, drugim nazywają go inni, a trzecie zdobywa sam” (Eklezjastes Raba). e. „Istnieją trzy korony – korona Tory, korona kapłaństwa i korona królewska, lecz korona dobrego imienia przewyższa je wszystkie” (Pirke Awot). Nie przypadkiem twórca chasydyzmu nazywany był „Baal Szem Towem” (Mistrzem Dobrego Imienia), a Boga określamy czasem po prostu „Haszem” („To Imię”). Imię żydowskie było zatem czymś o wiele więcej niż tylko pewną etykietą; dążąc do tego, by uczynić swe imię dobrym imieniem, Żydzi chcieli bowiem przemienić je w swoistą honorową odznakę. 2. Czy nasi przodkowie zmieniali czasem imiona? Tak, z różnych powodów. Dwie opisane w Torze historie szczególnie dobrze obrazują sytuację, gdy zmiana imienia odzwierciedlać miała zmianę charakteru. We wczesnym okresie swego życia Abram (ojciec Arama) zwrócił się ku monoteizmowi i stał się przywódcą ludu żydowskiego. Po jakimś czasie Bóg zmienił jego imię na Abraham (ojciec wielu narodów) – zmiana imienia była nagrodą za wieloletnią służbę Bogu. Jakub [Jaakow, „chwytający za piętę”, od rdzenia „ekew” oznaczającego „pięta” – przyp. tłum.] skradł bratu Ezawowi pierworództwo i oszukał swego ojca Izaaka, wskutek czego musiał opuścić dom. Po wielu latach, po pojedynku z aniołem (lub, jak twierdzą niektórzy, 4

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 14

z własną tożsamością), Jakub stał się jednak Izraelem (walczącym z Bogiem) – ojcem dwunastu plemion Izraela i patriarchą ludu żydowskiego. 3. W jaki sposób imiona łączą się z przesądami? Na przestrzeni historii żydowskiej imionom przypisywano niezwykłą moc, w związku z czym (szczególnie w średniowieczu) narosło wokół nich wiele przesądów. Niektórzy Żydzi mieli sekretne imiona, których nikomu nie zdradzali. Inni odmawiali poślubienia osoby noszącej takie samo imię jak ich matka lub ojciec, a jeszcze inni wystrzegali się mieszkania w mieście, w którym żył już ktoś noszący ich imię. Wszystkie te zwyczaje wynikały w dużej mierze z obawy, iż Anioł Śmierci mógłby pomylić ze sobą dwie osoby o tym samym imieniu, na skutek czego doszłoby do przedwczesnego zgonu jednej z nich. W celu jeszcze większego „zmylenia” Anioła Śmierci rodziny żydowskie często uciekały się przy wyborze imion do niezwykłych rozwiązań. W Polsce, w domu gdzie zmarło kilkoro młodych ludzi, niektóre niemowlęta otrzymywały imiona wskazujące na zaawansowany wiek, takie jak Alter (Stary) bądź Zejde (Dziadek). Zmiana imienia osoby bliskiej śmierci to praktyka stosowana przez niektórych Żydów nawet w obecnych czasach. Zgodnie z talmudyczną, rabiniczną i mistyczną tradycją takiej osobie nadaje się na przykład imię Chaim (życie) bądź jego żeński odpowiednik – Chaja. 4. Jakie biblijne i współczesne izraelskie imiona nadawane są obecnie dzieciom? Jak widzieliśmy, współcześni Żydzi kierują się przy wyborze imion dla swoich dzieci wieloma różnymi kryteriami, dlatego też trudno byłoby przedstawić kompletną listę. Podajemy tu jednak (w przypadkowej kolejności) listę naszych ulubionych imion wraz z ich znaczeniem. Dokonując wyboru możecie również szukać podpowiedzi w jednej z wielu książek z listą imion żydowskich, które można zakupić w sklepie z pamiątkami przy synagodze lub w miejscowej księgarni żydowskiej. Imiona dla chłopców: Adam (ludzkość, człowiek); Ari (lew); Benjamin (syn mojej prawej ręki); Daniel (Bóg jest moim sędzią); Dawid (umiłowany); Jonatan (Bóg dał); Joszua (Bóg jest mym zbawieniem); Michał (któż jest jak Bóg?); Noe (wytchnienie, spokój); Zachariasz (Bóg pamięta). Imiona dla dziewcząt: Ariela (lwica Boga); Awiwa (wiosna); Dalia (gałąź); Debora (pszczoła); Elana (drzewo); Leora (światło); Michalina (któż jest jak Bóg?); Naomi (miła); Rachela (owca); Sara (księżniczka); Szira (pieśń); Tamar (palma). Warto wspomnieć, że biblijne imiona stają się od niedawna coraz bardziej popularne wśród młodych żydowskich rodziców – jest to jeszcze jeden przejaw wciąż rosnącej więzi łączącej nasz lud z naszą przeszłością.

5