JEWISH HOME CH.7_JOM KIPUR

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 7

ROZDZIAŁ 7 JOM KIPUR 1. Co oznacza nazwa „Jom Kipur”? Jom Kipur to „Dzień Pojednania”, czas, w którym Żydzi poszczą, modlą się i oddają się pokucie. Według większości Żydów jest to najświętszy dzień w kalendarzu żydowskim. 2. Kiedy zaczęto obchodzić Jom Kipur? Zwyczaj obchodzenia Jom Kipur wywodzi się z czasów biblijnych. W trzech różnych miejscach Tory ludowi żydowskiemu przykazuje się: „Dziesiątego wszakże tegoż miesiąca siódmego – dzień przebaczenia: zgromadzenie świąteczne będzie u was; a będziecie udręczali dusze wasze…” (Kpł 23, 27). To właśnie od tego nakazu wywodzi się znana nam dziś forma obchodów Jom Kipur, przypadających dziesiątego dnia miesiąca tiszri. 3. Czyż tiszri nie jest pierwszym miesiącem roku żydowskiego? Rosz Haszana, żydowski Nowy Rok, przypada przecież właśnie pierwszego dnia tiszri. Wiemy już, że starożytni Izraelici obchodzili nowy rok czterokrotnie. W Biblii odliczanie miesięcy rozpoczyna się zawsze od nowego roku przypadającego na wiosnę, w miesiącu nisan. Z tej perspektywy tiszri jest właśnie siódmym miesiącem roku. Był również inny powód, dla którego postanowiono obchodzić Dzień Pojednania właśnie dziesiątego dnia tiszri. Jak pamiętamy, na skutek zajścia ze złotym cielcem Mojżesz roztrzaskał pierwsze tablice prawa (Wj 32, 19). Jak głosi legenda, Mojżesz powrócił jednak na Synaj i otrzymał drugi zestaw tablic, a gdy dziesiątego dnia tiszri zszedł na dół, zobaczył, że lud żydowski pości i oddaje się pokucie. Jak podaje pewien midrasz, Bóg przebaczył wówczas ludowi Izraela i postanowił, iż dzień ów obchodzony będzie przez wszystkie pokolenia jako dzień pojednania. 4. Czy święto Jom Kipur posiada jakieś inne nazwy? Tak. Tora określa Jom Kipur mianem „Szabat Szabaton” – „Szabatem całkowitego odpoczynku”, a Talmud nazywa Jom Kipur po prostu „Joma”, „Tym Dniem”. Co ciekawe, dziesiąty dzień tiszri uznawany był niegdyś za święty również przez wyznawców islamu, którzy wierzyli, iż właśnie tego dnia Koran został zesłany z niebios. Dziesiątego dnia tiszri przypadał również obchodzony przez muzułmanów Dzień Aszura, podczas którego obowiązywał post. 5. Jak obchodzono Jom Kipur w czasach starożytnych? Biblijna uroczystość pojednania, odzwierciedlająca panującą wśród ówczesnych ludów silną wiarę w magię i przesądy, dość znacznie różniła się od obowiązujących dziś praktyk. Arcykapłan Świątyni – kohen hagadol – odprawiał rytuał pokutny w imieniu całego ludu. Rytuał ten został opisany w Kpł 16, 7-22: przed kohena przyprowadzano 1

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 7

dwa kozły. Jeden składano w ofierze na ołtarzu jako ofiarę przebłagalną. Następnie kohen kładł dłonie na głowie drugiego kozła i wyznawał nad nim wszystkie grzechy ludu. Kozioł wypędzany był następnie na pustynię, unosząc ze sobą – jak zapewne wierzono – wszystkie przewinienia, jakie Izraelici popełnili w ciągu minionego roku. To właśnie od tego starodawnego zwyczaju wywodzi się zwrot „szukanie kozła ofiarnego”, oznaczający próbę przeniesienia winy za własne uczynki na kogoś innego. 6. Jak zmieniły się obchody Jom Kipur po zniszczeniu Świątyni? Po zniszczeniu Pierwszej Świątyni (586 p.n.e.) lud żydowski zmuszony był udać się na wygnanie; w tej sytuacji odczuwał głęboką potrzebę znalezienia nowego sposobu pozwalającego uzyskać odpuszczenie grzechów. Modlitwa, post oraz ofiary na cele dobroczynne stały się ważnymi środkami umożliwiającymi osiągnięcie duchowego oczyszczenia (praktykowano je nawet po odbudowie Świątyni). Gdy po zniszczeniu Drugiej Świątyni (70 n.e.) nie można już było składać ofiar zwierzęcych, znane nam dziś rytuały towarzyszące obchodom Jom Kipur były już zatem po części ukształtowane. Pojawiły się również nowe obrzędy. Jednym z najpopularniejszych był rytuał zwany kaparot, wprowadzony w I wieku n.e. Rytuał ten, nawiązujący prawdopodobnie do biblijnego obrzędu z udziałem „kozła ofiarnego”, polegał na trzykrotnym (uważano, że liczba 3 posiada mistyczne właściwości) kręceniu nad głową kogutem, którego następnie zabijano, a jego mięso bądź uzyskane za nie pieniądze ofiarowano ubogim. Mężczyźni zwykle używali w tym celu koguta, a kobiety kury. Z drobiu korzystano z tego względu, iż był on powszechnie dostępny. Podobnie jak w opisanym w Torze obrzędzie, również w tym przypadku zakładano, iż grzechy danej osoby zostaną w mistyczny sposób przeniesione na zwierzę. Niektórzy Żydzi wciąż praktykują ten zwyczaj, a wielu podtrzymuje dawną tradycję, ofiarując w tym okresie pieniądze na cele dobroczynne. 7. Dlaczego w Jom Kipur obowiązuje post? Pierwotnie przestrzeganie postu postrzegano jako wypełnianie biblijnego nakazu, byśmy „udręczali dusze nasze”. Jak podkreślają niektóre midrasze, post przypominać miał również o tym, jak Izrael okazywał skruchę po zajściu ze złotym cielcem. Jeszcze ważniejsze jest jednak to, iż post w Jom Kipur umożliwia nam, byśmy choć przez jeden dzień w roku ignorowali nasze potrzeby fizyczne, a w zamian skoncentrowali się na naszych potrzebach duchowych. Nim powrócimy do zwykłej, codziennej rutyny, skupiamy się na modlitwie, pokucie i samodoskonaleniu. 8. Kogo obowiązuje post? Zgodnie z tradycją pościć muszą wszystkie kobiety od lat dwunastu oraz wszyscy mężczyźni od lat trzynastu. W wielu społecznościach panował (i wciąż panuje) zwyczaj zachęcania również młodszych dzieci, by każdego roku pościły przez kilka godzin, tak, by były przygotowane do pełnego uczestnictwa w święcie, gdy nadejdzie odpowiedni czas. 2

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 7

Zgodnie z tradycją post obejmuje okres pełnych dwudziestu czterech godzin*, rozpoczynający się po posiłku w erew Jom Kipur i trwający aż do następnego wieczoru. W tym czasie nie wolno jeść ani pić. 9. Czy są jakieś odstępstwa od tej zasady? Tak. Judaizm żywi głęboki szacunek dla życia, i choć post w Jom Kipur ma ogromne znaczenie, nigdy nie pozwolono by na to, by jego przestrzeganie zagroziło czyjemuś zdrowiu. Osobom zbyt chorym, by pościć, nie pozwalano rezygnować z jedzenia i picia, niezależnie od ich protestów. Przerwać post mogły również osoby, które musiały wziąć lekarstwa, podobnie jak kobiety w ciąży czy też te, które dopiero co urodziły. Żydzi jedli w czasach głodu i plag, tak samo czynili też więźniowie nazistowskich obozów koncentracyjnych. Starożytna idea afirmacji życia zachowała swe znaczenie również w czasach współczesnych. 10. Czy z domowym posiłkiem w erew Jom Kipur łączą się jakieś specjalne zwyczaje? Faktycznie, jest kilka rzeczy, które powinniśmy uczynić przed posiłkiem. Zgodnie z podstawowym żydowskim nauczaniem, w Jom Kipur odpuszczone zostają nie przewinienia popełnione przeciwko innym ludziom, lecz wyłącznie grzechy skierowane przeciw Bogu. Żydzi wprowadzili więc tradycję, zgodnie z którą przed rozpoczęciem Jom Kipur należy zwrócić się do przyjaciół i krewnych, których skrzywdziło się w ciągu minionego roku, i osobiście poprosić ich o przebaczenie. Osoba poproszona o przebaczenie musi wybaczyć, Jom Kipur pełni więc w społeczności żydowskiej rolę uzdrawiającą – jest to czas, gdy we wszystkich rodzinach powinien panować pokój. Życie jest zbyt krótkie, by pogrążać się w błahych sporach bądź żywić do siebie urazy. Jom Kipur stanowi coroczną okazję, by odłożyć na bok minione spory i rozpocząć wszystko od nowa. Zgodnie z tradycją w Jom Kipur upamiętniamy też bliskich nam zmarłych. Wielu Żydów w przeddzień tego święta odwiedza cmentarz i zapala w tym celu dwudziesto cztero godzinne świece jorcajtowe. W średniowieczu uważano, iż umożliwiamy dzięki temu zmarłym odkupienie grzechów, współcześnie ten piękny zwyczaj służy zaś po prostu złożeniu hołdu zmarłym i upamiętnieniu ich. Na posiłek w erew Jom Kipur wiele rodzin szykuje specjalną chałkę w kształcie ptaka ze skrzydłami, symbolizującą pragnienie każdego Żyda, by wznieść się pod względem duchowym do poziomu aniołów. Po zakończeniu posiłku rodzina udaje się na nabożeństwo – jest to przeżycie religijne nieporównywalne z żadnym innym wydarzeniem w kalendarzu żydowskim. Po przybyciu do synagogi w erew Jom Kipur natychmiast wyczuwa się niezwykłą, wyjątkową atmosferę. Nadchodzi czas odmawiania Kol Nidre – najbardziej uświęcony czas w roku żydowskim. *

W rzeczywistości post trwa nieco dłużej, bo ok. 25 godzin – zaczyna się bowiem jeszcze przed zachodem słońca, a następnego dnia kończy się nieco po jego zajściu. (przyp. tłum.)

3

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 7

11. Czym jest Kol Nidre? „Kol Nidre” oznacza „wszystkie ślubowania”; jest to specjalna formuła liturgiczna, którą Żydzi odśpiewują tylko w Jom Kipur. 12. Czy Kol Nidre jest modlitwą? Nie. W Kol Nidre nie wspomina się nawet o Bogu. Jest to pochodząca sprzed wielu stuleci formuła prawna, służąca do unieważniania obietnic. 13. Skąd wywodzi się zwyczaj odmawiania Kol Nidre? Aby zrozumieć charakter i rolę Kol Nidre, musimy cofnąć się do czasów biblijnych. Ludzie często składali wówczas przyrzeczenia, których w żadnym wypadku nie mogli dotrzymać. Zwyczaj ten trwał nadal również po zniszczeniu Drugiej Świątyni. Martwiło to przywódców społeczności, uważających, że przyrzeczenia należy traktować poważnie. Gdy nie udało się nakłonić ludzi, by unikali składania pochopnych obietnic, rabini żyjący w czasach talmudycznych stworzyli w końcu formalny rytuał służący do unieważnienia niedotrzymanych obietnic. Pierwotna ceremonia odbywała się w dzień poprzedzający Rosz Haszana. Składający się z trzech sędziów bet din (sąd) zapoznawał się z każdą sprawą. Poszczególne osoby stawały przed sądem i wygłaszały oświadczenie unieważniające przysięgi złożone samemu sobie bądź Bogu. Obietnice złożone innym ludziom mogły zostać anulowane jedynie w obecności tych osób, za ich przyzwoleniem. To właśnie z tej praktyki wywodzi się zwyczaj odmawiania Kol Nidre. 14. Kiedy zaczęto odmawiać Kol Nidre w znanej nam dziś formie? Nie wiemy na pewno, lecz najprawdopodobniej około IX wieku n.e. Sidur Rawa Amrama (870 n.e.) to pierwsze znane nam źródło, zawierające cały tekst Kol Nidre, znacznie różniący się od zawartej w Talmudzie deklaracji prawnej. Kol Nidre to formuła unieważniająca o charakterze zbiorowym, a nie indywidualnym. Słowa te, stanowiące mieszankę języka hebrajskiego oraz aramejskiego (którego używano wówczas na co dzień) unieważniały wszelkie obietnice, jakie złożono bezwiednie w minionym roku. Nie wiadomo, kim był autor tego tekstu, nie jest też jasne, dlaczego zwyczaj wygłaszania tego oświadczenia zaczął być łączony z Jom Kipur. Jednakże, pomimo zagorzałego sprzeciwu wyrażanego przez żyjących w różnych czasach rabinów, odmawianie Kol Nidre stało się ważnym elementem liturgii w Jom Kipur. 15. Dlaczego zwyczaj odmawiania Kol Nidre spotykał się ze sprzeciwem? Wielu przywódców społeczności żydowskiej sprzeciwiało się zwyczajowi odmawiania Kol Nidre, uważając, iż formuła ta pozwala na łatwe uniknięcie osobistych zobowiązań. Można było przecież złożyć obietnicę, wiedząc, że można będzie ją unieważnić w następne Jom Kipur (weźmy pod uwagę choćby skutki, jakie praktyka ta miałaby dla współczesnych transakcji prawnych). Z tych właśnie względów rabini ograniczyli zakres 4

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 7

obietnic, jakie mogły zostać anulowane za sprawą Kol Nidre – formuła ta nie uwzględniała na przykład obietnic złożonych innej osobie. Co więcej, po wprowadzonej w XII wieku zmianie deklaracja ta nie unieważniała już obietnic złożonych w przeszłości, obejmując odtąd wyłącznie niedotrzymane obietnice, które miały zostać złożone w nadchodzącym roku. Niestety, Kol Nidre służyła również jako pretekst dla antysemickich oszczerstw. Powoływali się na nią zwłaszcza żyjący w średniowieczu chrześcijanie, twierdząc, iż słowo dane przez Żyda jest nic nie warte – co posłużyło im za wymówkę, by uniemożliwić Żydom prowadzenie interesów. Gdy w XIX-wiecznych Niemczech powstał ruch reformowany, autorzy postępowych modlitewników usunęli Kol Nidre ze swej liturgii. Formuła ta została przywrócona dopiero w 1962 r. w sidurze Union Prayer Book [Modlitewnik Unijny], pojawiła się również w Gates of Repentance [Bramy Skruchy]. Ludzie przypisywali Kol Nidre ogromne znaczenie duchowe – właśnie dzięki temu zwyczaj odmawiania tej formuły przezwyciężył wszelkie przeciwności, jakie pojawiały się na przestrzeni wieków. Kol Nidre jawi nam się dziś jako jeden z najbardziej umiłowanych elementów liturgicznych w całym judaizmie. 16. Kto ułożył melodię do Kol Nidre? Na przestrzeni wieków istniało wiele różnych melodii do Kol Nidre. Jak głosi popularna legenda, obowiązującą dziś melodię skomponował jeden z hiszpańskich marranów, wedle innej hipotezy powstała ona zaś w XVI-wiecznych Niemczech. Nie ma jednoznacznej odpowiedzi, historia tej melodii pozostaje więc owiana tajemnicą. W ortodoksyjnych synagogach Kol Nidre odśpiewywana jest trzy razy, a w większości reformowanych kongregacji jeden raz. Zwyczaj trzykrotnego powtarzania wywodzi się najprawdopodobniej ze starożytnej praktyki, zgodnie z którą wszystkie oficjalne obwieszczenia wygłaszano trzy razy. W pewnym pięknym midraszu podano jednak inne wyjaśnienie tego zwyczaju – za pierwszym razem Kol Nidre śpiewamy cichym, przepełnionym bojaźnią głosem, niczym sługa wchodzący po raz pierwszy do komnaty króla. Za drugim razem śpiewamy nieco głośniej, niczym sługa podchodzący do królewskiego tronu, za trzecim razem śpiewamy zaś na cały głos, niczym poddany stojący przed obliczem króla, ufny w miłosierdzie władcy i pewien, że uzyska przebaczenie. 17. Dlaczego w Jom Kipur rabini ubierają się na biało? W Jom Kipur na biało ubierają się zarówno rabini, jak i wielu ortodoksyjnych Żydów. Biel symbolizuje czystość, a jako że Jom Kipur to dzień, w który doznajemy oczyszczenia z grzechów, kolor ten jest jak najbardziej na miejscu. Wedle niektórych biel symbolizować ma również białe szaty, w których chowani są ortodoksyjni Żydzi. Kolor ten przypominać ma nam więc o naszej śmiertelności, a zarazem o potrzebie pokuty i o konieczności okazywania pokory. 5

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 7

18. Dlaczego w Jom Kipur czytamy Księgę Jonasza? Fragmenty Pisma odczytywane w dni świąteczne odzwierciedlać mają zwykle motyw przewodni danego święta. Jom Kipur to Dzień Pojednania, słuszne jest więc, że czytamy wówczas opowieść o całej społeczności (o mieszkańcach Niniwy), której udało się uniknąć unicestwienia, ponieważ okazała szczerą skruchę. Co istotne, mieszkańcy Niniwy nie byli Żydami – uczymy się zatem, iż Bóg otacza miłosierdziem i współczuciem wszystkie narody świata. 19. Dlaczego na zakończenie Jom Kipur rozlega się pojedynczy dźwięk szofaru? Istnieje wiele różnych wyjaśnień dla zwyczaju, zgodnie z którym Jom Kipur kończy się przejmującym dźwiękiem szofaru. Niektórzy twierdzą, iż praktyka ta przypominać ma o ofiarowaniu Tory na Synaju (kiedy to rozbrzmiewał szofar), inni uważają natomiast, iż dźwięk szofaru obwieszczać miał, że Izraelowi przez kolejny rok udało się zatriumfować nad swymi grzechami; dźwięk ten zwiastować miał również możliwe nadejście Mesjasza. Jak głosi pewien przesąd, dźwięk szofaru miał również służyć zmyleniu Szatana, któremu podczas tego wyjątkowego okresu mogłoby szczególnie zależeć na tym, by wyrządzić krzywdę narodowi żydowskiemu. 20. Czy wiedziałeś? a. Numeryczny odpowiednik hebrajskiego słowa haSatan (Szatan) to 364. Wedle jednego z midraszy oznacza to, że Szatan może zagrażać narodowi żydowskiemu przez cały rok, za wyjątkiem Jom Kipur. b. Popularne pozdrowienie w Jom Kipur to Gemar Chatima Towa, „Pomyślnego ostatecznego zapieczętowania”. Jak głosi legenda, księgi życia i śmierci, w których zapisywany jest los czekający poszczególne osoby w nadchodzącym roku, zapieczętowywane są właśnie pod koniec Jom Kipur – Żydzi postanowili więc wymieniać się w tym czasie życzeniami pomyślnego losu. c. Żydzi obchodzą Jom Kipur nie tylko raz w roku. W XVI wieku powstał zwyczaj świętowania Jom Kipur katan (małego Jom Kipur) w dzień przed każdym nowiem księżyca. Wiele osób przestrzegało wówczas postu, każdego miesiąca odmawiano też wiele modlitw konfesyjnych typowych dla Jom Kipur. Niektórzy Żydzi wciąż praktykują ten zwyczaj. d. Hebrajskie słowo na określenie skruchy – tszuwa, oznacza dosłownie: „powrót”. W judaizmie pokuta to coś znacznie więcej niż tylko bogobojne słowa – wymaga ona zdecydowanego odwrócenia się od dawnych błędów i czynnego „powrotu” do sprawiedliwego i prawego życia. przeł. Marzena Szymańska

6