JEWISH HOME CH.4_CHANUKA

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 4

ROZDZIAŁ 4 CHANUKA WPROWADZENIE 1. Co oznacza słowo „Chanuka”? Hebrajskie słowo „Chanuka” oznacza „poświęcenie”, i odnosi się do radosnego, trwającego przez osiem dni świętowania, podczas którego Żydzi upamiętniają zwycięstwo Machabeuszy odniesione nad wojskami syryjskimi w 165 r. p.n.e., jak również odzyskanie oraz ponowne poświęcenie Świątyni w Jerozolimie, które nastąpiło po tym zwycięstwie. 2. Czy obchody Chanuki posiadają oparcie w Biblii? Nie. W odróżnieniu od większości świąt żydowskich, o Chanuce nie wspomina się ani w Torze, ani u Proroków czy w Pismach. Wydarzenia historyczne do których odwołuje się to święto opisane są w 1 i 2 Księdze Machabejskiej – księgi te wchodzą w skład późniejszego zbioru pism, określanych mianem apokryfów. 3. Czym są apokryfy? Gdy w I wieku n.e. dyskutowano nad ostatecznym kształtem Biblii, rozważano włączenie szeregu ksiąg, które ostatecznie zostały jednak odrzucone. Wśród tych pominiętych pism znajdowały się Księgi Machabejskie. Jakiś czas później, z uwagi na popularność jaką niektóre z pominiętych tekstów cieszyły się wśród ludzi, czternaście z nich zebrano w pojedynczy zbiór, określany mianem apokryfów. Słowo „apokryf” pochodzi od greckiego terminu oznaczającego „ukryte, tajemne pismo”. Choć dzieła apokryficzne nie stały się nigdy częścią Biblii hebrajskiej, włączono je do wydania greckiego i łacińskiego. 4. Skoro historia Chanuki nie była dobrze znana, jak to się stało, że obchody tego święta stały się tak popularne? Choć z technicznego punktu widzenia Chanuka uznawana jest za „pomniejsze” święto żydowskie, wraz z Pesach i Purim zalicza się ono do najbardziej ukochanych żydowskich świąt rodzinnych. Zadecydowała o tym najwidoczniej zarówno związana z Chanuką poruszająca historia, jak i towarzyszące temu świętu obrzędy oraz wyjątkowe gry i potrawy – wszystko to razem wzięte poruszyło żydowską wyobraźnię i sprawiło, że dla społeczności żydowskiej obchody Chanuki nabrały ważnego znaczenia. 5. Opowiedz historię związaną z Chanuką. W 168 roku p.n.e. syryjski tyran Antioch Epifanes wysłał swych żołnierzy do Jerozolimy; Syryjczycy sprofanowali Świątynię, a Antioch zakazał praktykowania 1

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 4

judaizmu – jedyny wybór jaki dał Żydom to konwersja bądź śmierć. W całej Judei ustawiono ołtarze i posągi bożków, odtąd miano bowiem oddawać cześć bogom greckim. Antioch zdelegalizował obchody Szabatu i świąt, zakazał również dokonywania obrzezania. Dwudziestego piątego dnia hebrajskiego miesiąca kislew w 168 roku p.n.e. Świątyni nadano imię greckiego boga Zeusa, i składano w niej w ofierze świnie. Tora została obryzgana świńską krwią, a następnie spalona. Tysiące Żydów wolało ponieść śmierć niż dopuścić się bałwochwalstwa. Wśród męczenników była kobieta o imieniu Hanna, która wraz z swymi siedmioma synami przeciwstawiła się syryjskiemu dekretowi. Przeciw okrucieństwu Antiocha zaczął jednak powoli organizować się ruch oporu, na czele którego stanęła rodzina kapłańska, zwana Hasmoneuszami bądź Machabeuszami. Głową rodziny był starszy człowiek o imieniu Matatiasz, który wraz z pięcioma synami opuścił Jerozolimę i zamieszkał w małym mieście Modin, leżącym na północ od Jerozolimy. Gdy w mieście pojawili się syryjscy żołnierze i nakazali mieszkańcom składać ofiary Zeusowi, Matatiasz i jego synowie odmówili. Matatiasz zabił Żyda, który zgodził się złożyć ofiarę Zeusowi, a synowie Matatiasza zwrócili się ku żołnierzom syryjskim i zabili ich. Jak się okazało, był to punkt zwrotny w walce. Machabeusze stali się nagle bohaterami ludowymi. Chroniąc się wraz ze swymi zwolennikami na wzgórzach, prowadzili wojnę partyzancką przeciwko okupującym siłom syryjskim. Syn Matatiasza – Juda, zwany „Młotem”, został naczelnym strategiem i przywódcą wojskowym. Wściekły Antioch postanowił zniszczyć ludność Judei. Wysłał dużą armię z rozkazem, aby zabić każdego mężczyznę, każdą kobietę i każde dziecko. Choć było ich zdecydowanie mniej, Juda Machabeusz oraz jego wojownicy w cudowny sposób wygrali dwie ważne bitwy, odnosząc zdecydowane zwycięstwo nad Syryjczykami. Do 165 roku p.n.e. terror Antiocha dobiegł końca. Żydzi wygrali, zapewniając zwycięstwo swojemu krajowi i swojej wierze. Posągi bożków zostały zburzone; w poranek dwudziestego piątego dnia miesiąca kislew w 165 roku p.n.e. – dokładnie trzy lata po jej pierwotnym sprofanowaniu – Świątynia w Jerozolimie została ponownie poświęcona. Świętując, lud Jerozolimy rozpalił jasne światła przed swymi domami i postanowił upamiętnić swe wyzwolenie corocznymi, trwającymi przez osiem dni obchodami. Ustanowiono święto, które nazywane było Świętem Świateł, Świętem Poświęcenia, bądź po prostu Chanuką. 6. Czy właśnie dlatego świętujemy przez osiem dni? A co z naczyniem z oliwą, która paliła się przez osiem dni? Pierwotnie ośmiodniowe Święto Świateł miało być w zamierzeniu odpowiednikiem trwającego przez osiem dni Sukot. Księgi Machabejskie nie wspominają o pięknej legendzie dotyczącej naczynia z oliwą, historia ta stała się jednak ważnym elementem

2

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 4

obchodów Chanuki. Opowieść o naczyniu z oliwą pojawiła się dopiero kilka stuleci później (w 500 roku n.e.) w Talmudzie. Wedle legendy, gdy Machabeusze weszli do Świątyni i chcieli dokonać jej rytualnego oczyszczenia, natychmiast zapalili ponownie ner tamid, wieczne światło. Pozostało jednak tylko jedno naczynie z oliwą, które wystarczyć mogło zaledwie na jeden dzień. Posłańcowi wysłanemu po dodatkową oliwę dostarczenie jej zajęło osiem dni. Jednakże, w cudowny sposób, pojedyncze naczynie z oliwą paliło się nieustannie przez osiem dni. Rabini Talmudu powiązali zatem trwające osiem dni obchody Chanuki z cudem małego naczynia na oliwę. Dziś wciąż praktykujemy starożytne zwyczaje związane z Chanuką, upamiętniając wyzwolenie naszego ludu oraz potwierdzenie przez ówczesnych Żydów, jak bardzo cenna jest ludzka godność oraz wolność religijna. W żydowskich domach na całym świecie wieczorem dwudziestego piątego dnia miesiąca kislew rozpoczyna się trwające przez osiem dni świętowanie, obejmujące wiele radosnych tradycji i uroczystości.

CHANUKA: UROCZYSTOŚCI, SYMBOLE, ZWYCZAJE Współczesne domowe obchody Chanuki koncentrują się wokół zapalania świec chanukowych w menorze, wokół wyjątkowych potraw oraz specjalnych gier i pieśni. 1. Co oznacza słowo „menora”? „Menora” to hebrajskie słowo oznaczające „świecznik”. W kontekście Chanuki odnosi się ono do dziewięcioramiennego ceremonialnego świecznika, w którym umieszczamy świece chanukowe, nad którymi wypowiadamy następnie błogosławieństwa. 2. Czy menora używana jest tylko podczas Chanuki? Nie. Menora wywodzi się z czasów biblijnych – pełniła wówczas rolę ważnego symbolu religijnego. Jak podaje Tora, na rozkaz Boga wielki artysta Becalel wykonał siedmioramienną menorę na użytek pustynnego sanktuarium (Wj 25, 31-40; Wj 37, 1724). Taka właśnie siedmioramienna menora zdobiła Świątynię w Jerozolimie; została z niej zabrana w 70 roku n.e. przez Rzymian, którzy dokonali zniszczenia Świątyni. Imperium Rzymskie dawno przestało już istnieć, siedmioramienna menora stoi natomiast przed gmachem Knesetu w Izraelu, stanowiąc kolejne namacalne przypomnienie o niezniszczalności narodu żydowskiego. 3. Skąd wywodzi się zwyczaj używania specjalnej menory chanukowej? Dziewięcioramienna menora chanukowa powstała w wyniku modyfikacji modelu biblijnego; wygląda na to, iż po raz pierwszy użyto jej w I wieku n.e. Posiada ona

3

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 4

osiem ramion, po jednym na każdy dzień święta, oraz dziewiąte ramię dla szamaszu, czyli światła „sługi”. W starożytności w menorach używano oliwy, którą z czasem zastąpiono świecami. Co ciekawe, niektórzy badacze uważają, iż decyzja o umieszczaniu w menorze małych świec była zamierzonym wyborem, mającym na celu odróżnienie świec chanukowych od chrześcijańskich świec wotywnych. Poza okresami prześladowań religijnych menora umieszczana była za drzwiami frontowymi, czy też – jak jest to dziś w zwyczaju – wystawiana była w oknie każdego żydowskiego domu. 4. W jaki sposób zapalamy świece chanukowe? W trwającej przez długi czas dyspucie talmudycznej dwóch wielkich żydowskich nauczycieli, Hillel i Szammaj, dyskutowało nad tym, czy powinniśmy rozpocząć od zapalenia ośmiu świec i stopniowo zmniejszać ich liczbę do jednej (Szammaj), czy też zacząć od jednej świecy i każdego wieczoru dołączać kolejną, ciągle zwiększając zatem światło oraz radość odczuwaną przez nas w związku z tym świętem (Hillel). Większość przychyliła się do rozwiązania Hillela, w pierwszy wieczór Chanuki recytujemy zatem bądź śpiewamy błogosławieństwa, a następnie, posługując się szamaszem, zapalamy jedną święcę, drugiego wieczoru dwie, i tak dalej. Zgodnie ze zwyczajem świece umieszczane są w menorze od prawej strony do lewej, zapalane są natomiast od lewej do prawej. 5. Jak brzmią chanukowe błogosławieństwa świec? Są dwie brachy, które śpiewa się bądź recytuje w każdy wieczór Chanuki. Pierwsza z nich to błogosławieństwo nad samymi świecami: Baruch Ata Adonaj Elohenu Melech haolam aszer kidszanu bemicwotaw weciwanu lehadlik ner szel Chanuka, „Bądź Błogosławiony, Adonaj, Boże nasz, Władco świata, który uświęcił nas swymi przykazaniami i nakazał nam zapalać światła chanukowe”. W drugim błogosławieństwie wyrażamy wdzięczność za „cud” wyzwolenia: Baruch Ata Adonaj Elohenu Melech haolam szeasa nisim laawotenu bajamim hahem bazman haze, „Bądź Błogosławiony, Adonaj, Boże nasz, Władco świata, który czynił cuda naszym przodkom w owych dniach w tym czasie”. Jest też trzecia bracha, która śpiewana jest bądź recytowana tylko w pierwszy wieczór – jest to modlitwa Szehechejanu, odmawiana przez Żydów przy wszystkich radosnych okazjach: Baruch Ata Adonaj Elohenu Melech haolam szehechejanu wekijemanu wehigijanu lazman haze, „Bądź Błogosławiony, Adonaj, Boże nasz, Władco świata, który dał nam dożyć, podtrzymywał nas i doprowadził aż do tego radosnego czasu”.

4

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 4

Każdy członek (bądź członkowie) rodziny może śpiewać bądź wypowiadać błogosławieństwa. Jedna osoba zapala i trzyma szamasz, odmawia się brachy, a następnie zapalane są świece. W Szabat świece chanukowe zapalane są przed świecami szabatowymi*. 6. Jak to się stało, że zabawa z drejdlem zaczęła być łączona z Chanuką? Słowo „drejdl” [z jid., hebr. sewiwon – przyp. tłum.] wywodzi się od niemieckiego słowa oznaczającego „bączek”, gra ta stanowi zaś adaptację starej niemieckiej gry hazardowej. Chanuka była jednym z nielicznych okresów w roku, gdy rabini zezwalali na gry losowe, naturalne było więc, że zabawa z drejdlem stała się jedną z gier chanukowych. Na każdym boku bączka znajduje się jedna z czterech liter hebrajskich: nun, gimel, he i szin. Gracze zaczynają od „postawienia” pewnej liczby monet, orzechów bądź innych przedmiotów. Gracze po kolei kręcą bączkiem i postępują następująco: nun („niszt”) – nic nie bierzesz; gimel („ganc”) – bierzesz wszystko; he („halb”) – bierzesz połowę; szin („sztel”) – dokładasz/[do]stawiasz. Zwycięzca często dostawał pieniądze (jid. chanike-gelt). Z czasem słowa gry zostały zreinterpretowane, i zaczęły symbolizować hebrajski zwrot: Nes gadol haja szam, „Cud wielki wydarzył się tam”. Nawet zwykła gra losowa podkreślać miała zatem istotne żydowskie wartości, przypominając Żydom o ważnym przesłaniu Chanuki. Również dziś żydowskie dzieci na całym świecie bawią się przy wyżej opisanej grze. W Izraelu jedna litera na bączku została zmieniona – szin zastąpiono literą pe, hebrajski zwrot przybrał zatem następującą formę: Nes gadol haja po, „Cud wielki wydarzył się tutaj”. 7. Dlaczego podczas Chanuki jemy latkes? Zgodnie z powszechnym wytłumaczeniem latkes (placki ziemniaczane) jemy dlatego, gdyż przygotowywane są one na oliwie, przypominać mają nam zatem o cudownym naczyniu z oliwą. Rabin Solomon Freehof, wielki współczesny uczony żydowski, wysunął hipotezę, iż jedzenie latkes może wywodzić się od starego zwyczaju spożywania podczas Chanuki produktów milchik (mlecznych). Potrawy milchik przemieniły się z czasem w placki milchik, a następnie w latkes, być może dlatego, iż główne zbiory ziemniaków przypadały właśnie mniej więcej w okresie Chanuki. Choć nie wiemy dokładnie, skąd wywodzi się ta tradycja, to nikt, kto świętuje podczas Chanuki jedząc latkes, nie potrzebuje dla tego zwyczaju żadnego uzasadnienia historycznego.

*

Tradycyjną melodię do chanukowych błogosławieństw świec można znaleźć w książce: „Chanukah Candle Blessings” [Chanukowe Błogosławieństwa Świec] pod redakcją Davida J. Puttermana, wydanej przez Transcontinental Music.

5

DOM ŻYDOWSKI

ROZDZIAŁ 4

8. Dlaczego podczas Chanuki dajemy sobie prezenty? Także w tym przypadku nie jest to do końca jasne. Wielu badaczy sugeruje, iż praktyka ta została zaadaptowana z posiadającego podstawy biblijne zwyczaju posyłania prezentów (miszloach manot) do przyjaciół podczas święta Purim. Oczywiste jest jednak, że prezenty nigdy nie były istotnym elementem Chanuki, podczas tego święta skupiamy się bowiem na nieprzemijalnych wartościach religijnych i etycznych. 9. Kto napisał „Skałę pokoleń”? Utwór Maoz Cur, „Skała pokoleń” czy też „Twierdza ze skały”, został skomponowany w Europie w XII bądź XIII wieku; autorstwo przypisywane jest człowiekowi o imieniu Mordechaj. Na przestrzeni wieków ułożony przez niego tekst łączony był z różnorodnymi melodiami. Znamy już zatem historię Chanuki oraz towarzyszące obchodom tego święta zwyczaje. Najważniejsze przesłanie Chanuki zawarte jest jednak być może w samej nazwie tego święta, oznaczającej „poświęcenie”. Gdy Żydzi poprzez wiarę i działanie poświęcali się dążeniu do wzniosłych ideałów religijnych i ogólnoludzkich, judaizm był silny. W każdym pokoleniu owo zadanie umacniania naszej religii i naszego ludu pozostaje w tym świątecznym okresie ważnym wyzwaniem.

przeł. Marzena Szymańska

6